Қасиетті Құранда сөз болатын хикаялар туралы

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

Діни дастандар өзінің сюжеттері, мазмұны, шығу тарихы, даму, таралу жолдары
жағынан әр түрлі. Бірақ олардың барлығы идея жағынан бірігеді, ол -
исламдың руханият құндылықтарын үгіттеу.
Осы бастапқы идеяны жүзеге асыру үшін діни дастандарда дүниенің
исламға тән жаратылыс түсініктері, Құран мифологиясы, Шығыс пен Батыс
халықтарына ортақ көне ертегілік, эпикалық мотивтер мен шығыс халықтары
фольклорының типтік кейіпкерлерінің бейнелері кеңінен қолданылады. Бұл
шығармалар ойдан шығарылған көркем қиял арқылы байиды. Кейіпкерлердің
образдары мақсатты түрде халық танымына сәйкес тұлғаланады. Діни
дастандардың 1917 жылға дейін жарық көрген және қолжазба күйіндегі
үлгілерін тақырып пен мазмұнына сәйкес былайша топтастыруға болады:
1. Қасиетті Құранда сөз болатын хикаялар туралы, Ислам дінінің
негіздері мен ұстанымдарын (діни ақиқаттар мен өсиеттер, тыйымдар, Құран
оқу шарттары, Құдайға құлшылық ету ережелері, т.б.) дәріптеу және оларды
бұзушыларды жазалау туралы дастандар.
2. Мұхаммед пайғамбар, мұсылманды құтқарушы (мессия) және әділетті
төрт халифа жайлы дастандар.
3. Әр түрлі мұсылман батырлары мен әулие, әнбиелердің өмірі, жасаған
ерліктері туралы шығармалар.
4. Исламды тарату мен орнықтыру жолында дінсіздермен күресті
суреттейтін туындылар.
Осы екінші топқа жататын діни дастандардың Мұхаммед пайғамбардың ісін
жалғастырушы әділетті төрт халифа жайындағы нұсқалары да сан алуан
тақырыпты қозғайды. Соның бірі - Әзірет Әлі туралы жырланған қисса-
дастандар. Осы мәселеге бармас бұрын Әзірет Әлі кім, мұсылман дінінің қай
бағытын ұстанатындарды шииттер дейді деген мәселеге тоқталайық.
Исламдағы шииттік бағыт Мұхаммед пайғамбардың жалғыз мирасқоры,
мұсылман уммасын басқаруға лайықты имам ретінде төртінші “тақуа халиф” Әли
мен оның ұрпақтарын ғана мойындайтын мұсылмандардың басын біріктіреді.
“Шиа” араб тілінен аударғанда топ, партия, жақтаушылар, көмекшілер деген
мағынаны білдіреді.
Шииттердің тарих сахнасына шыққан мерзімі туралы әртүрлі пікірлер бар.
Шииттік дереккөздер бұл ағымның Мұхаммед пайғамбардың тірі кезінде ортаға
шыққанын және Әзіреті Әлидің ұлылығын дәріптеп, соның жағында болғандардың
“Әли Шиасын (партиясын)” қалыптастырғандықтарын алға тартады. Кейбір
тарихшылар шииттіктің Мұхаммед пайғамбардың өлімінен кейін Әлиді заңды
халиф ретінде талап етушілердің ортаға шығарған таза саяси ағым екендігін
айтады. Ал енді біреулер бұл ағымды үшінші халиф Османның өлімінен кейін
пайда болған саяси әрекет деп бағалайды.
Алайда осы айтылғандардың барлығы бір қарағанда тарихи оқиғаларға
сәйкес келгенімен, шииттіктің жүйелі түрде ағым болып қалыптасқан уақытын
дәл көрсетіп тұрған жоқ. Шииттік шын мәнінде Әлидің ұлы Хусейннің 680 жылы
Кербала деген жерде жауыздықпен өлтірілуінен кейін саяси сипаттағы жүйелі
түрде ұйымдасқан ағым ретінде көріне бастады. Пайғамбардың ұрпағы, әрі
сүйікті немересі Хусейннің қатыгездікпен өлтірілгендігі туралы хабар жан-
жақта үлкен көтерілістердің шығуына себеп болды. Осындай дүмпулердің
алғашқысы Медине қаласында Абдулла ибн Ханзала тарапынан ұйымдастырылды.
Халықты өз жағына жиып алып ол Хусейннің өшін алу мақсатында халиф Язидке
қарсы шықты. Медине маңындағы шайқаста халиф әскерлері оларды басып
тастайды. Осы секілді шииттердің ислам тарихынан көптеген көтерілістеріне
куә боламыз.
Бұл ағым – көптеген бағыттарға бөлініп кеткен өте бытыраңқы ағым.
Шииттердің жіктелуі діни-саяси көшбасшылық мәселесіне байланысты
қақтығысулар, алауыздықтар нәтижесінде жүріп отырды. VІІ ғасырдың өзінде-ақ
шииттер ішінде екі бағыт – байыпты және радикал (шектен шыққан) шииттер
қалыптасқан болатын. Олар біраз уақыт өткен соң түбегейлі өзгеріске
ұшырады. Шииттердің діни доктринасының негізін қалаған Абдулла ибн Саба деп
есептеледі. Ол радикал шииттердің көшбасшысы болған (VІІ ғасырдың орта
шені). Оның есімімен әрбір пайғамбардың, соның арасында Мұхаммедтің де
“рухани өсиетхатын қабылдаушысы” (васи) болатындығы туралы идея
байланыстырылады. Әлиді васи, яғни пайғамбардың орынбасары деп жариялау
оның тегінің таңдаулы екендігіне баса назар аударады. Әлидің көзі тірісінің
өзінде-ақ, оның айналасындағылардың ішінде оны құдайдай көріп, пір тұтқан
адамдар кездескен. Сондай адамдардың біразын исламды теріс сенімдерден
сақтау мақсатында Әлидің өзі тірідей өртетіп жіберткен жағдайлар да болған.
Шииттердің діни ілімінің рәсімделу кезеңі Аббасидтер әулетінің орнығу
уақытымен, яғни VІІ ғасырдың соңынан VІІІ ғасырдың ортасына дейінгі
дәуірмен анықталады. Оған қастандық жасалғаннан кейін жараланып өлген
Әлидің қасіретінің культі және Кербалада 680 жылы өлтірілген оның баласы
Хусейннің тартқан азабы – шииттердің діни ағымға айналуына әкелген
факторлар еді.
Шииттер де барлық ислам жолын ұстанушыларға ортақ бастау – Құранға иек
артады. Рухани билікті Әлидің мұрагерлігіне беру туралы жалпы қағидат –
имамат (қауымның жетекшілері) о бастан берілген, оны арнайы бекітуге
болмайды. Нәтижесінде заңды талапкерді анықтау барысында өте күрделі,
кейде, тіпті шешілместей мәселелер туындап отырған еді. Әрбір шииттік имам
қайтыс болғаннан кейін оның орнын кім басатындығы туралы алауыздық басталып
кететін, сөйтіп Әлидің үрім-бұтақтарының әрқайсысы өз тарапынан билікке
келетін адамның мүддесін қорғайтын. Билікті берудің қағидатына қатысты көп
түрлі түсініктер болғанымен де, шииттік ортада Әли әулетінің мұсылман
қауымында билік етуге тікелей құқы барлығын бұлжымайтын қағида деп танитын.
Шииттер, сунниттер сияқты, Суннаны мұсылман дін ілімінің екінші көзі,
бастауы деп есептейді. Өздерінің аңыздарын шииттер әдетте ахбар (хабар,
мәлімет) деп атайды. Олар Мұхаммед пайғамбардың замандастарының – Әлидің
қарсыластарының қалдырған аңыздарын жалған деп, мойындамайды. Шииттік
ахбарлар сунниттік ахбарлармен салыстырғанда кейініректегі ахбарлар болып
табылады. Олардың өзіндік канондалу үдерісі Х-ХІ ғасырларға тиесілі.
Мұсылмандардың қасиетті аңыздарын жинаушы шииттік діндарлар арасынан
Мұхаммед әл-Кумми (903 ж. өлген), әл-Кулайни (939 ж. өлген), Мұхаммед ат-
Тусидің (10678 ж. өлген) аттары әйгілі.
Шииттерде, сунниттерге қарағанда, қасірет шеккенді, азап тартқан жанды
пір тұту кең тараған. Дін жолында азаптану идеясына, Әли мен оның баласы
Хусейннен басталған біраз шииттік имамдардың қайғылы тағдырларына шииттер
баса назар аударады. Аңыз бойынша Әлидің сүйегі жерленген Неджеф қаласы,
“ұлы азап тартушы” Хусейннің көмілген жері деп есептелетін тұста орналасқан
Кербаладағы (Ирак) мешіт – шииттердің киелі орындары болып есептеледі,
сонда олар қажылық жасайды. Шииттер табынатын тағы бір жерлер — Ирандағы
Кум мен Мешхед қалалары.
Шииттік тәжірибеде кең орын алған қағидат тақия (байқампаздық,
естілік, ақылдылық) – “өз сеніміңді ақылмен жасырып-жабу” қағидаты, яғни
адамның жеке басының қауіпсіздігіне қатер төнген жағдайда, әлде жамағаттың
ортақ мүддесін көздеу мақсатында өз дініңе, сеніміңе берік бола тұра, іс
жүзінде – оған қарсы келетін нәрселер жасау мен айтуға рұқсат етіледі.
Шииттер мұндайға жайдан жай жол беріп отырған жоқ. Өйткені олар – өз
тарихында саны жағынан аз болып, біраз қысым көрген жандар.
Шиитер өз араларында жиырмаға жақын секталарға бөлініп кеткен.
Солардың ішіндегі ірілері: кайсаниттер, зейдиттер, имамиттер, “шеткі”
шииттер және исмаилиттер саналады.
Шииттер арасында Әлидің ұлдары Хасан мен Хусейннің ажалынан кейін
кайсаниттер бірінші болып бөлек шықты. Олар Мұхаммед ибн әл-Ханафияны (700
ж. шамасында өлген) имам деп жариялады. Шииттердің көп бөлігі бұл сайлаудан
бас тартты. Өйткені Мұхаммед ибн әл-Ханафия пайғамбардың қызының баласы
емес еді. Кайсаниттер шеткі шииттерге жатады. Олар өздерінің мойнына
“жазықсыз өлтірілген” Хусейн үшін кек қайтаруды жүктеген. Сондай-ақ ислам
сеніміне жат болып саналатын рухтың бір денеден екінші бір денеге өтуі
туралы сенімді енгізгендігі үшін кәпірлер деп саналған. Кайсаниттер
Мұхаммед ибн әл-Ханафияны Мұхаммедтің пайғамбарлығының отын Әли арқылы
қабылдаушы және киелі білімге иегер деп жариялады. Мұхаммед ибн әл-
Ханафияның өлімінен соң оның ізбасарлары бірнеше секталар мен бағыттарға
бөлініп кетті. Кайсаниттер қауымдары ІХ ғасырдың ортасына дейін тіршілік
етті.
Зейдиттік ағымның негізін салушы – Хусейннің немересі Зейд ибн Әли
болып табылады. Өздерінің көзқарастары тұрғысынан сунниттерге ең жақын
шииттік ағым болып саналады. Олардың негізгі мақсаты Әли әулетінен тараған
имам басқаратын теократиялық мемлекет құру болды. Зейд – Әлидің шөбересі,
бесінші имам деп танылды. Зейдиттер Иранда, Иракта, Хиджазда, сол сияқты
Йеменде де орналасқан. Аталған жерлерде олар терең тамыр жайып, өздерінің
мемлекеттерін құрды. Зейдиттердің жоғары билік туралы іліміне сай, имаматқа
келуге тек қана “Пайғамбар әулетінің” ғана құқы бар, яғни имамат тек
Фатимадан және оның ұрпақтарынан бастау алуы тиіс делінеді. Өйткені оның
үлкен ұлы – Хасанның болсын, кіші ұлы – Хусейннің болсын ұрпақтарының
билікке бірдей құқы бар. Зейдиттік қауымдар біздің уақытымызға дейін жеткен
және қазіргі таңда Йемен Араб Республикасының ресми мәзһабы болып табылады.
Шииттердің саны жағынан ең көп әрі байыпты қатарын имамиттер
қалыптастырады. Олар Әли әулетінен шыққан 12 имамды мойындайды.
Имамиттердің басқа бір атауы – иснаашариттер. Иснаашариттер – 12 имам жолын
жақтаушылар. Имамиттердің имамдар “баспалдағы” келесі адамдардан тұрады:

1. Әли ибн Әбу Тәліб (Куфада 661 ж. өлтірілген);

2. Хасан ибн Әли (Мединеде 669ж. өлген);

3. Хусейн ибн Әли (Кербалада 680 ж. өлтірілген);

4. Әли Зейн әл-Абидин (713 әлде 714 ж. өлген);

5. Мұхаммед әл-Бақыр (Меккеде 732 ж. өлген);

6. Джафар ас-Садық (Мединеде 765 ж. өлген);

7. Мұса әл-Казим (Бағдатта түрмеде 799 ж. өлген);

8. Әли ар-Риза (Тусада 818 ж. қайтыс болған әлде у беріп өлтірілген);

9. Мұхаммед ат-Тақи (Бағдатта 835 ж. өлген);

10. Әли ан-Наки ( 868 ж. өлген);

11. Хасан әл-Аскари (8734 ж. өлді);

12. Мұхаммед әл-Махди (8734 ж. жоғалып кетті).
Имамиттердің сенімі бойынша он екінші имам болып саналатын Мұхаммед әл-
Махди жас кезінде жоқ болып кеткен және қайтып оралмаған. Ақырзаман
жақындағанда келетін “құтқарушы (махди)” сол болып табылады. Қазіргі кезде
имамизм мемлекеттік дін түрі ретінде Иранда қабылданған, Ирактың
тұрғындарының жартысына дейінгі саны – шииттер-имамиттер, олардың
қауымдастықтары Ливанда, Кувейтте, Бахрейнде, Сауд Арабиясында, Иорданияда,
Ауғанстанда және де басқа ислам тараған елдерде бар. Сунниттік дінбасылар
имамиттерді олардың догматтық ұстанымдарының байыптылығына сай, өздеріне
жақын тартады. Олардың екі арасындағы келіспеушілік имаматтың мәнін
түсінуге келгенде басталады.
Шииттік исламдағы шеткері бағытты ғулат (шектен шыққан көзқарастарды
ұстанушылар) деген атау алған көптеген секталар мен тарамдалған бұталар
танытады. Олардың “шектен шығып кетулерін” Әлиді және оның ұрпақтарын
құдайдай көрулерінен байқауға болады. Шеткі шииттер ортасында имамдарға
жаратылыстан тыс күш тиесілі деген ойлар туындады. Олардың “жасырын” күйі
және дінге сенушілерге құтқару міндетін өтеу үшін қайта оралуы, имамдардың
көріпкелдігі, жандарының көшіп-қонып жүруі және тағы басқа ойларын мысалға
келтіруге болады. Шеткі шииттер белсенділігінің шарықтаған кезі VІІІ ғасыр
болған еді. Ол – халифатта әулеттік дағдарыстар мен жөнсіздік күшейген
уақытқа тұспа-тұс келеді. Көп жағдайларда олар Ирак территориясында әрекет
еткен.
Мұсылманшылықтың тарихына өшпес із қалдырған шииттердің басқа бір
бағыты – исмаилиттер болды. Олардың тарихы өзінің бастауын VІІІ ғасырдың
ортасынан алып жатыр. Шииттер арасындағы кезекті жарылыс алтыншы имам
Джафар ас-Садықтың рухани билігін иемдену мәселесіне қатысты болды. Ол өз
ұлы – Мұса әл-Казимді өз орнына ізбасар деп, имамиттік “баспалдақтың”
жалғастырушысы ретінде тағайындап кеткен еді. Джафар ас-Садықтың таңдауын
оның үлкен ұлы Исмаилдың жақтастары қабыл алмады. Имаматтың Исмаилдың
ұрпақтарында қалуын жақтағандар исмаилиттер деп атала бастады. Ұстанымдары
түгелдей исламға қайшы болды. Олар, діни үкімдер қара халық үшін арналған,
ал ғалымдар құлшылық жасамаса да болады дейді. Құран аяттарының сыртқы
мағынасы емес ішкі мәніне үңілу қажет деп санап, дінді бұрмалауға жол
берді. Қазіргі таңда Сирия, Үндістан және Иранда ұстанушылары бар.
Шиитер әлемдегі бүкіл мұсылман қауымының он пайызға жуығын құрайды.
Исламның бұл бағытын Иранның түгеліне жуығы, Ирактың жартысынан көбісі,
Әзірбайжан, Ливан, Йемен және Бахрейн мұсылмандарының елеулі бөлігі
ұстанады. Қазақстанда шииттікті әзірбайжан ұлт өкілдерінің өте аз бөлігі
ұстайды.

2 Әзірет Әлі туралы жырланған қазақ қиссалары

Әділетті халифалардың бірі - Әли ибн Әбу Тәлиб туралы жазылған қисса-
дастандардың ішінде В.В.Радловтың кітабында жарияланған Бозторғай
дастанының орны ерекше. Өйткені мұнда әділетті халифалардың бірі - Әли
ибн Әбу Тәлиб тұлғасы жан-жақты көрінеді. Жалпы, мұсылман қайраткерлерінің
ішінде айрықша танымал болғаны да, көптеген дәріптеу шығармалардың
қаһарманына айналғаны да хазірет Әли болды. Мұсылман-сүнниттер оны Аллаға
берілгендік пен қайырымдылықтың жарқын үлгісі ретінде санады, қазір де
солай бағалайды. Шииттер арасында оның тұлғасы бұдан да биік дәрежеде. Ол
Құдайдың құдіретін әкелуші, таратушы, тіпті Құдай дәрежесінде
сипатталады.
Ал халық түсінігінде, Әли - өн бойына исламның танымал
қайраткерлерінің, эпикалық батырлардың және исламға дейінгі құдайлардың
қасиеттерін жинақтаған кейіпкерлердің бірі.
Дастанда бір теңге алса да, мың теңге жазып қоятын өсімқорлардың
шырмауына түскен белгісіз бір кедей тағдыры баяндалады. Өмірден түңіліп,
үмітін үзген кедей көмек сұрап Мұхаммед пайғамбарға жалбарынады, бірақ ол
да - кедей. Сонда Әли бейнесі жарыққа шығады. Ол Пайғамбардың көмек
сұрағандарға қол ұшын бере алмағанына, ал маңайындағылардың қолынан келсе
де, бұған көмектеспегендігіне қатты қиналып ренжиді де, кедейге көмектесуге
рұқсат сұрайды. Үйіне келіп барлық киімін ақтарып, ештеңе таппайды. Содан
соң Әли өсімқорларға кедейді босату үшін кепілдікке өзінің ұлдары Асан мен
Үсенді қалдырады.
Сонан соң Әлидің жорыққа шығуы, дінсіздер еліне барып, оларды ақыл-
парасаты арқылы жеңіп, өз балаларын да, кедейді де құтқаратын оқиғаны
суреттейтін бұл дастанның мазмұны өте қызғылықты. Мұнда Әлидің адамдық
қасиеттері баса көрсетіледі және өз балаларын кепілдікке беріп, қарапайым
кедей үшін сапар шегуі батырлық ерлікке барабар сипатталады. Алыс сапарға
шығып, дінсіздердің еліне келген соң, оларды исламға қаратады. Бірақ ол
мұны ерлігімен емес, жұмбақ айтыс арқылы іске асырады. Шарттың мәні өте
қатал: дінсіздер оған жұмбақ сұрақ береді, оны кешіктірмей шешу керек -
әйтпесе өзі өледі. Әли барлық сұрақтың жауабын дәл шеше отырып, өз
кезегінде дінсіздерге үш түрлі жұмбақ айтады. Үш сұрақтың төркінінде
дәстүрлі формула Биссмиллаһи рахман ир-рахим және Лә иләһа илла Алла
дейтін бүкіл мұсылмандар қауымының басты шарты — қағиданы (иман-калим)
мойындатып, жауын жеңеді.
Мұнан кейін олар соғысудың орнына Әлиге қымбат бағалы заттар беріп,
тарту жасайды. Әли оны алып, өсімқорларға береді де, өзінің балаларын
босатады. Көріп отырғанымыздай, мұнда Әли — бақытсыздыққа ұшыраған
бейшаралардың қорғаны. Құранды жетік білетін, шариғаттың негізін, мұсылман
аңыздары мен хикаяларын меңгерген қабілетімен танылады. Ол - дархан
пейілді, қайырымды, жаны жайсаң жан. Көңілі шалқар көлдей кең. Әрине, кез-
келген адам өзінің туған ұлдарын белгісіз бір кедей үшін кепілдікке қалдыра
алмайды. Әлидің бұл ерлігі өзінің сипаты жөнінен батырлық ерлікке барабар.
Бұл тақырыптағы бұдан басқа дастандардың айтар ойы, көркемдігі сан
алуан.
Мұсылмандар, әсіресе, шииттер арасында құтқарушы (мессия) - Маһди
туралы ілім, түсінік VII ғасырда пайда болған. Маһди - Алла Тағаланың
нұсқауымен тура жүруші һәм тура жол көрсетуші, құтқарушы (мессия),
ақырзаманды хабарлаушы. Яғни, Маһди - адам аты емес, ол титул. Ал дастанда
Маһди немесе Мәди деп өзгеріп, адам атына айналып кеткен.
Жалпы, Маһди туралы ілім Құранда [Қамар сүресінің 6-аяты, Мүрсәлат
сүресінің 7-аяты] тұспалмен тұжырымдалған ақыр заманның таянуы, сол уақытта
Алладан жіберілген елші ретінде жер бетінде әділеттік орнату үшін
құтқарушының келетіндігі туралы мәліметтер негізінде пайда болған. Ал
хадистердің бірінде Мұхаммед пайғамбар мынадай сөздерді айтты делінген:
Бұл әлем, үмбетімді менің есімімді иеленген нәсілім билемейінше, тұрақтап
тұрмақ. Құтқарушы Пайғамбар әулетінен шығу керектігі мұсылман дініндегі
әр түрлі ағымды ұстанушылардың арасында әр түрлі мәнге ие болған. Мысалы,
шииттер Пайғамбардың Әли мен Фатимадан туылған екі немересі Хасан мен
Хұсайыннан басқа еркек кіндікті мирасқоры болмағандықтан, заңды билеуші Әли
мен оның тікелей ұрпағы (барлығы —12) болу керек деген идеяны ұстанды.
Сондай-ақ олар Әли ұрпақтарының бірінің жоғалған имам ретінде, Алланың
еркімен жасырынғандығына, уақыты жеткенде жер бетіне құтқарушы бейнесінде
оралатындығына сенеді.
Осы идея мұсылмандар арасында көптеген аңыз, әңгіме, қисса, дастандар
туғызды. Қазақ арасында да осы тақырыпқа арналған шығармалар аз емес,
солардың бірі— Дариға қыз дастаны. Атап айтатын нәрсе, мұнда құтқарушы
Маһдидің тікелей әкесі ретінде хазірет Әли көрсетілген. Бұл дастан екі
бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлімде — болашақ құтқарушының әдеттегіден тыс жағдайда
ғажайып туысы суреттеледі. Ол үшін дастан оқиғасында ерлікпен үйлену
мотивінің классикалық үлгісі мақсатты түрде пайдаланылады: хазірет Әлидің
еш уақытта, ешкімнен жеңілмейтін батыр, алып қыз Дариға туралы хабар алуы,
оның еліне келуі мен екеуінің жекпе-жегі, батырдың қызды жеңуі, үйленуі,
мерзімді уақыт өткен соң ұл тууы қызықты әңгімеленеді. Яғни, мұнда ерлікпен
үйленудің ең көне түрі — кейіпкердің қалыңдығымен жекпе-жегі пайдаланылған.
Әлидің қүтңарушы Маһдидің әкесі ретінде дастан кейіпкері болуына
бірнеше себеп болған: а) Маһди пайғамбар әулетінен болу керек, ал Әли —
Пайғамбардың күйеу баласы, немере інісі; ә) Дариға секілді алып қызды тек
Әли сияқты батырлардың батыры ғана жеңе алады; б) Әли — мұсылмандардың ең
сүйікті кейіпкері.
Дастанның екінші бөліміндегі оқиғалар тікелей Маһди-Мәдиге байланысты
өрбиді. Ол — шығарманың негізгі және басты кейіпкері. Дастан оқиғасы
жоғалған имам туралы мұсылмандың аңызға құрылған, мұнда имамның
жоғалуының себебін—өз әкесімен білмей соғысып., соған қатты ұялғандықтан
жер астына кіріп кеткен деп түсіндіреді. Баланың әкемен соғысы көптеген
халықтардың фольклорында кездесетін көне мотивтердің бірі.
Демек, дастанның оқиға өзегінде діни аңызды түсіндіру үшін көне
фольклорлық сарындар (ерлікпен үйлену, күйеудің қалыңдығымен немесе
баласының әкесімен жекпе-жегі) мақсатты түрде және орынды пайдаланылған.
Әли - күшті, даңқты ер. Ал Дариға сұлу одан да күшті. Бірақ оған
қарамастан Әли оны жеңеді. Дариға өз күшінің басым екендігін біле тұра өзін
Әлидің жеңетінін алдына ала сезеді және оған ескертеді. Ол болашақ ұлының
әкесіне: Әли, менен артық емес тіпті күшің, Аллаға жаққан екен қылған
ісің,— дейді. Яғни, мұнда да Әлидің басым түсуі оның мұсылман
болғандығымен түсіндіріледі.
Сондай-ақ Маһди бейнесі де барынша көтермеленіп, әсірелей сипатталады:
Айы толып Дариға толғатқанда,
Ай мен күндей боп бір ұл туды.
Мәди деп балаға қойды атты,
Бұл бала барша жаннан салтанатты!
Ол медреседе оқитын өз құрдастарымен ойнаса да басым түсетін, болашақ
батыр белгілері жастайынан білінетін, әкесін іздеп ауыр жолға шығатын
қайсар ұл. Жолда орасан зор бөгеттерден өтіп, айдаһарды жеңіп, батырлық
эпос кейіпкері тәрізді сынақтардан өтеді. Яғни, батырға тән дәстүрлі
ерліктер жасайды.
Дәстүрлі эпос заңы бойынша, ол алдын-ала сынақтан кейін негізгі
ерлігін жасау керек немесе ерлікпен үйленуі қажет. Бірақ дастанның бұл
бөлігі діни мифке құрылады да, классикалық эпостың образды жасау логикасы
бұзылып, қорытындысында кейіпкер өзін дастандық кейіпкер ретінде көрсетеді.
Оның келесі ерлігі батырлық емес, адамгершілік сипатымен ерекшеленеді: ол,
жоғарыда айтылғандай, өз әкесімен білмей соғысып, соған қатты ұялғандықтан
жер астына кіріп кетеді. Мұндағы бір ескеретін нәрсе, діни мифтің кейіпкері
әдеттегі фольклорлық кейіпкерге айналады да, ешқандай діни фанатизм елесі
аңғарылмайды.
Дастандағы Әлидің күшті қарсыласы — Дариға бейнесі де жан-жақты
сипатталған. Оған тән белгілер — орасан зор күш, архаикалық күрескер
қыздардың табиғатына тән қасиеттер, т.б. дастанда жекелеген суреттер арқылы
берілген. Ол бірде аққу ңұсқа теңелсе (нәзіктігі жөнінен), бірде бір
қойдың етін бір өзі жеген деп алыптығы суреттеледі. Сонымен бірге, Дариға
— асқан ақыл мен сезімнің иесі.
Қорыта айтқанда, бұл дастанда көне фольклорлық мотивтер мен
мұсылмандық-Құрандық аңыздар өзара кірігіп, бір-бірін толықтырады, ал діни
кейіпкерлер, ислам батырларының образдары фольклорлық үлгіде жырланып,
эпикалық қалыптарға сай сомдалады.

Әзірет Әлі туралы жырланған қиссалардың бірі – Әзірет Әлидің соғысы,
Шығарма жөнінде Бабалар сөзінде мынадай мәліметтер беріледі:

Дастан бұрын еш жерде жарияланбаған, қолжазба күйінде сақталып бізге
жеткен. Жырлаушысы — Қыпшақбай Бағдатұлы. Шығарманың соңғы шумақтарында
ақын былай дейді:
Шорман Білтебайұғлы мұны жазған,
Басқа кісі жоқ екен бұрын жазған.
Қыпшақбай хикаятты естуінше,
Насырдан назым кеңес қылып жазған.
Айыпқа қоспа мені, тыңдаушы,
Шорманға айтсын айып қылған кісі.
Шорманның айтқан сөзін сәтті жазған,
Жоқ шығар назымшының бұзған жері.

Бұдан Шорман Білтебайұлы шығармамен араб, я парсы тілінде жазылған
кітаптан оқып танысып, мазмұнын қазақшалап қара сөзбен қағазға түсірген деп
пайымдауға болады. Ал одан кейін мазмұнын Қыпшақбай ақынға ауызша айтып
берген, себебі ақын бірнеше мәрте оқығанын емес, естігенін нақтылайды:
Қыпшақбай хикаятты естуінше, Назымшы естігенін жазған шығар, Шорманның
айтқан сөзін сәтті жазған т.б.
Жалпы, Қыпшақбай ақын басқа да жырлаған дастандарының сюжеттерін
Шорман Білтебайұлынан үйренгенін ескертеді (49. 196-6.)
Дастанның негізгі кейіпкері - әділетті халифалардың бірі - Әли ибн
Әбутәлиб. Жалпы мұсылман қайраткерлерінің ішінде ең танымал болған әзірет
Әлидің іс-әрекеттері түрлі дәріптеліп, көптеген шығармалардың арқауына
айналған. Мұсылман сүннилер оны Аллаға берілгендік пен қайырымдылықтың
жарқын үлгісі ретінде санады, қазір де солай бағалайды. Шииттер арасында
оның тұлғасы бұдан да биік дәрежеде. Ол - Құдайдың құдіретін әкелуші,
таратушы, тіпті Құдай дәрежесінде сипатталады.
Ал фольклорлық шығармаларда әзірет Әли тұлғасы даралана бейнеленеді.
Ол өн бойына исламның танымал қайраткерлерінің, эпикалық батырлардың ең
жақсы , мақтауға тұрарлық абзал қасиеттерін жинаңтаған кейіпкерлердің бірі.
Сонымен бірге ол дархан пейілді, қайырымды, жаны жайсаң, көңілі шалқар
көлдей кең, бұқара мұсылмандардың ең сүйікті кейіпкері.
Атап айтатын нәрсе, бұл шығармада діни тақырып біраз көмескіленген.
Оны Әли образы басңа дастандардан өзгеше тұлғаланғанынан, ол кейде
ертегілік, кейде эпикалық, кейде хикаялық қаһарманға ұқсап кететінінен
аңғаруға болады. Одан халық санасында Әлидің дін қайраткері екендігі бірте-
бірте ұмытылып, оның дәстүрлі фольклорлық персонажға айнала бастағанын
аңғаруға болады.
Томға ұсынылып отырған мәтін ӘӨИ-дің қолжазба қорында (Ш.128) сақтаулы
тұрған қара сиямен, қадым жазуымен жазылған қолжазбадан дайындалды.
Қолжазба өте ескі, қағазы тозып, жыртыла бастаған, оқуы өте қиын, өшіп
қалғаннан кейбір сөздер танылмады. Осы бумада сақтаулы тұрған материалдарды
XIX ғасырдың екінші жартысында жинаған Шорман ұлдары Арон мен Жүсіп. [15-
т., 301-302]
Берілген материалдарға қарағанда шығарманың туылу үдерісінде екі
шығармашылық тұлға, екі ақын көрініс беріп тұр. Біріншісі – діни сауатт,
арабша, парсышаға жүйрік, молда ақын Шорман Білтебайұлы екені аңғарылады.
Ал, екінші ақын Шорманнан шығарма желісін тыңдап, қайта жырлайтын, Шорман
қиссаларын таратып жырлаушы, хатқа түсіріп, отырушы ақын болса керек. Оның
есімі Қыпшақпай Бағдатұлы. Бұл жерде кітаби туындының өзге дүниелерден
оқылып, айтылып, сонан соң хатқа түсіріліп жатқан әрі нәзиралық, әрі кітаби
үдерісі, әрі туындының, әрі кітаби ақындар шығармашылығының өзіндік
ерекшелігі және шығармашылық үдерісі айқын көрініс беріп тұр. Осы
жағдайлардың өзі жоғарыда келтірілген үзінділердегідей қанша жерден
жырлаушы, жырланған деп ауызша әдеби үдеріске жетелегенімен, шығарманың
жазбаша табиғатынан хабар беріп тұрғаны, жай хабар емес, мол хабар беріп
тұрғаны көрінеді. Мысалы, шығарманың алғашқы өлең жолдарының өзі оқушыға
арналып былайша жырланады:
Жазайын назым қылып бір хикаят,
Өтірік-жалғаны жоқ, шын хикаят.
Имам Әли тақсырдың бір дұғасы,
Анық сөз кітаптағы бұл хикаят (209-б).

Үзіндіден екі мәселенің басы ашық көрінеді. Бірі – кітаби ақынның
жазбаша шығармашылығы, назым жазып отыруы, екіншісі – туындының түп
негізі шығыс тілдеріндегі фольклорда, әдебиетте жатуы. Оның себебі,
шығарманың дүниеге клуінің негізгі себепкері ақын.

Хикаятын сөйлейін Шорман молда,
Жүреді жазылған сөз қолдан-қолға.
Бұқардан ғылым тахсил еткен өзі,
Көп кітап пәтуасы болған онда,- деп жырлайтынындай, Шорманның үлкен
оқу орнын тәмәмдаған сауатты молда, әрі ақын екені анық. Сондықтан ақын оны
тағы да:

Шорман молда кітабының түрін білген,
Өтірігін айырып, шынын білген.
Бір парсы һәр жұрттың тілін білген,
Кеңесін білмейді... мұның ретін, - деп оны көп оқыған, көп тіл білген
ғұлама молда дәрежесінде сипаттайды.
Алғашқы бес шумақ өлең кіріспе дәрежесіндегі өлең жолдары мағыналық
қызметі едәуір. Шығарма табиғаты, түп тегі және туынды авторлары жөніндегі
таныстыру мәтіні бүгінгі әдебиеттану ғылымы үшін құнды мәліметтер. Осы
сипаттағы өлең жолдардан соң барып:

Назым кеңес бар менің қаламымда,
Қаламды жүргізейін аманымда.
Бар еді Садуақас деген жомарт
Анхазірет Расулдың заманында, - деп негізгі оқиға желісін бастайды.
Шығарма, әлбетте, Әзірет Әлі жайлы. Демек, Әзірет Әлінің бастан кешер
оқиғалары Садуақас жомарттан бастау алады. Садуақас жомарт бір кеүні ойға
алған ісін ақылдасқалы Мұхаммет Пайғамбарға келеді. Мұхаммет Пайғамбар Оны
қонақ етіп қарсы алып, күтіп, жөн сұрайды. Садуақас жөні қиссада былай
беріледі:

Садуақас айтты: - Тойым бар,-деп,
Той қылар бір ойым бар,- деп...
... .

- Бұл тойым – балалардың сүндет тойы,
Һәр кімнің мойнындағы міндет тойы.
Баламның сүндетін ада қылу үшін,
Ат жетер жерге хабар бермен ойым.

Шақырамын алыстан елді, - дейді,
Жиямын ат жететін жерді, - дейді.
Қысқасы, Садуақас сүндет тойын жомарттың барынша дүрілдетіп өткізуді
қалауы көрінеді. Пайғамбар оған ниет қабыл болсын айта отырып:

Расул айтты, - Ниетің қабыл болсын!
Әбубәкір Сыдыққа айттың ба бұны?- дейді.

Осылайша Садуақас жомарт тойының жөнін ақылдасқалы Әбубәкір Сыдыққа,
оның ұсынуымен Хазіреті Омарға, оның ұсынуымен Молда Османға ақылдасқалы
келіп, жөн айтады. Осман өз кезегіндегі оны Әли Арысланға жұмсайды. Бір
оқиғалы сурет осылайша бір ырғақпен, арнайы алдағы болар негізгі оқиғаларға
бастау желісі ретінде мағына бере отырып қайталай жырлайды. Бұл шығарманың
бір көркемдік ырғағы, мазмұндық мәні болып ұнамды жырланған.
Садуақас жомарт той жөнін ақылдасқалы Әзірет Әліге келген сәтте екеуі
де өзге әңгімелер қызығына беріліп, жөн сұралмай той хабары айтылмай ұмыт
қалады. Бұл жайт алдағы болар негізгі оқиғаға себеп үшін жасалған бір штрих
ретінде қызмет етіп тұр.
Әзірет Әлі мейманын шығарып салып тұрып:
- Сұрмаппын жұмысыңды,
Айыпқа қоспа менің бұл ісімді.
Үйде отырып сұраудан ұмытыппын,
Айт енді неге келдің, жұмысыңды,- дейді.
Садуақас әңгімемен ұмытып кетіппін деп барып, той жөнін хабарлайды. Әзірет
Әлі оны құттықтап, той құтты болсын айтады. Бірақ ол бұл жайды көңіліне
алып қалады. Той жөнін айтуды ұмытуы менің кедейлігімнен деп ойлайды.

Ойланды Бұған немді беремін,- деп,
Нәрсе алмай қалай тойға келемін, - деп.
Аналар бір-бір тоғыз апарғанда,
Мен не қылып еремін, - деп.

Садуақас ұмытты мені, - дейді,
Кемдікке алды мені көңілі,- дейді.
Садуақастың осы мені ұмытқаны,
Нәрсем жоқ деп көңілін суытқаны, - деп Әзірет Әлінің көңілі
бұзылады. Бұл да автор тарапынан жырланатын штрих. Болашақ жырлануға тиіс
үлкен оқиғаларға бастау болар деталь ретінде қызмет етеді. Сонымен бірге,
дін қайраткерлерінің көбінің бай емес, кедей болғандығын, дүние
жимағандығын көрсету үшін жырланатын, оқиғаға мағына үстейтін мәселе.
Көптеген діни қиссалар кейіпкерлері, әсіресе жиһад (діни ғазауат) соғыстары
туралы жырланған қиссаларыдың кейіпкерлері кедей болады. Олар жаңа жерлер,
елдер жаулап алады. Елін мұсылман ету, әлбетте, бірінші парыз. Әйтсе де,
мұсылмандық жиһад ерлері соғыс нәтижесінде сол елдерді мұсылман етіп, Алла
Тағалаға сауап іс ете отырып, соғыстан мол олжамен оралады. Бұған мысал
ретінде Ғазауат Сұлтан қиссасын айта кетуге болады. Онда кейіпкер
кедейлігі баса көрсетіледі. Кедейліктен жапа шегіп, намысқа тырысқан
кейіпкер алыс елдерді жаулап алып, мол олжамен оралып отырады.
Үйіне көңілсіз кірген Әлінің қату қабағын жазбай таныған жары
Бипатима оған асыл тас керемет жауһар ұсынады. Оны Әзірет Әлі алмайды,
өйткені ол осы себеппен жорыққа аттануға тиіс мұсылман батыры. Дін батыры,
қайраткері, діни жиһад қаһарманы.

Ойлап отыр Бір жаққа жүрейін деп,
Бір кәпірмен соғысқа кірейін деп.
Кәпірдің өзін қырып, малын алып,
Алып Садуақасқа берейін,- деп, - секілді өлең жолдарымен Әлінің жаңа
жорықтары басталады. Бірақ жақын жердегі кәпірлердің барлығын Әзірет Әлі
бұған дейін жаулап алып қойған. Демек, ол алыс сапарға, алыс елдерге
аттануы тиіс.
Іздейді Әли Арыслан кәпір жауды,
Қойған жоқ бұрын алмай жақын жауды.
Уәлияның шаһары деген бір сөз,
Алыстан бір кәпірдің даңқы бар-ды, - деп беріледі Әзірет Әлі алыс
сапар бастауы.

Көңіліне соны алып Әли аттанды,
Уәлияға барғалы талаптанды.
Сырын Патимаға білдірместен,
Пайғамбардан бата алмай ол аттанды,- деп Әзірет Әлінің ешкімге тіс
жармай, жауға аттану ерекшелігі айтылады. Сонымен бірге Мұхаммет
Пайғамбардан оның шариярлары мен сахабалары үнемі бата алып аттану дәстүрі
болған. Бұл жолы Әлі бұл салтты да ұмыт қалдырды. Бұл да авторлар тарапынан
арнайы, кейіпкер көңіл әуеніне қарай беріліп отыр. Қиссаның көркемдік
ерекшелігіне қатысты айтылуы тиіс мәселе көп. Соның бірі – қиссадағы
әңгімешілдік. Мәсін ішінде автор мен оқушы не тыңдаушы сұхбат құрып
отырғандай әсер беретін сәттер жетерлік. Бұл жайт шығарма авторының оқиға
желісін алмастырар келесі оқиғаларға не кейіпкерлерге ауыстырғысы келген
сәттерде қолданылып отырады. Мысалы:

Ер Әли дүлдүліне міне тұрсын,
Уәлияға бет алып жүре тұрсын.
Әлгі ұйықтағандарды оятайық,
Арыслан ұзақ жолға кіре тұрсын,- деген өлең жолдары ешкімге айтпай
жауға аттанған Әлидің үй іші, бала-шағасы жөнінде сөз етуге ауысатын
сәттерде айтылады.

Бипатима оянып тұра келді,
Төсекте Арыслан жоқ көреді енді.
- Түн ішінде ғайып боп қайда кетті,
Япырым-ай, ғажайып іс мұны, - деді,- деп Бипатима жарынан адасып жапа
шегіп, қапа болады. Ерінің жауға аттанғанын жобалап, уайым жейді.

Бабасынан бата алмай жауға барып,
Жүрмегей еді, - деді,- ғарып болып,- деп жарының бұл сапарынан
қауіптеніп, қорқып қапаланған Бипатима Алла Тағалаға жалбарынады.

Құдай-а, медет бер Арысланға,
Арыслан кетсе керек алыс жауға.
Өзің медет бере гөр Қадір Алла,
Жауменен жалғыз жүріп алысқанда, - деп Хазірет Әлиді бір Алла Тағалаға
тапсырады.
Романтикалық сарынды жыр Хазірет Әлидің соғысының оқиғасы оның Уалия
патшалығын алуы, патшасын, елін, мұсылман етуімен өрбиді. Бұл жерде Әли
Арысланның ерлігі, ең алдымен, оны Алла Тағаланың ерекше жаратуы, оған діни
қайраткерлікті, ерлікті жүктеп, соғыстарда оған үнемі демеу болып отыруы
аңғарылады. Әлбетте, ол асқан күш иесі, ғажап батыр. Оның зор дауыспен
айғайлаған дауысының өзі талай жерге жетеді. Жер тітіреп кетеді. Әйтсе де,
оның әр ісі, әр соғысы Алла Тағала назарында болады. Бұл дін үшін болар
жиһад соғыстары туралы жырланған діни қиссаларға тән жағдай. Сол секілді ер
қанаты ат дегендей, оның дүлдүлі де түрлі қиын қыстау күндерде оған әрқашан
демеу бола алады. Иесін айшылық алыс жерлерге жедел жеткізіп отырады.
Мысалы, Әзірет Әлі түнделетіп, ешкімге сыр шашпай, жауға аттанғанда, жақын
жерден жау, соғыс салып, мұсылман етер ел таппайды. Оның ойына алдымен
келген кәпірлер елі Уалияның өзі өте қашық еді.

Уалияның шаһары он айлық жол,
Оларға табылмайды оңайлық жол.
Бір түнде Әли Арыслан жетті сонда,
Өзге адамға бір жылдық обларлық жол,- деп Уалия шаһарының қашықтығы,
дүлдүлдің жүйріктігі айрықша жырланады. Әли Арыслан Уалия шаһарына жеткен
сәтте шарбақта, құдық басында аялдап намаз оқиды. Оны көріп шошыған су
алуға келген күң патшаға хабар жеткізеді.

Бір батыр құдықтың басында тұр,
Қаһар қылса шаһарды басуға тұр.
Мінген аты жылқыдан туған емес,
Оны жай бос қойыпты жанында тұр, - деген күң сөзінде Әзірет Әлінің
батырлық сипаты қорқынышты, әрі үрей туғызатын кейіпте суреттелсе, оның
мінген атының да өте өзгешелігі көрініп тұр. Шошынған патша балгерлерді
жинап, бал аштырады. Балға келп тұрған батырдың Мұхаммет Пайғамбардың
жолдасы Әли екені, бұл елде оның алдынан шығып, қарсы барар, қайрат
көрсетер бір кісі де болмасы түседі. Патша, уәзірлері, ел түгел мұсылман
дініне кіруді ұйғарады. Әли бұл елге хақ дін исламды, оның қағидаларын
оқытып жүргенде, бір жыл уақыт өтеді.

Патшаға иман үйретті, дінге кірді,
Патшаның халқы дінге бірге кірді.
Дінге кіріп мұсылман болды бәрі,
Әлиден ислам дінін үйренді енді, - деп Әлидің шіркеулерді бұзып, мешіт
салып, елге дін үйретіп жүргенін жырлайды. Бір жылдан соң жүруге қамданған
Әліге:

Патша айтты: - Жүрсең асыл бұл береміз,
Өзіңізге асыл бұл сый береміз.
Пайғамбарға тапсыр деп сәлемді,
Лайықтап және сый жібереміз, - дейді.
Бірақ Әзірет Әлі өзіне бағынып, мұсылман дініне өткен елден ештеңе
алмайды. Оның ерлік серті - өзіне, дінге қарсы болып соғысқан елді жеңіп,
олжа, мал, бұл алу.

Әли айтты: - Жөні болмас оның, - дейді,
Алмағам мұсылманның малын, - дейді.
Менің іздеп шыққаным кәпір малы,
Бұл жақта кәпір бар ма тағы? - дейді.

Мұсылмандық жиһад жасаушы Әли келесі елге аттанады. Ол да өте ұзақ.
Осылайша ол тағы екі елді мұсылман етеді. Бұл екі ел де өз еріктерімен
мұсылман болуы себепті Әли ол елдерден де ештеңе алмайды. Сол себепті елге
де орала алмайды. Өйткені ол Садуақас жомарттың тойына сый-сияпатпен келуі
тиіс. Соңында ол өте залым патша Қаққа еліне де жетеді. Келесі кәпір елін
іздеген сері батыр Әліге Мұхсин патша:

Бір залым, аты – Қаққа патша, - дейді,
Жан құтылмас қаһарына алса, - дейді.
Айнала қаннан дария қорғаны бар,
Адам одан өте алмас, барса, - дейді.

Ол өзі Тәңірмін деп дұға қылған,
Қан дария айналасы бәрі қорған.
Істегені бәрі сұм деп есітемін,
Бәдбахт осындай бір залым болған, - деп өте қорқынышты халде Қаққа
патшаны, оның елін сипаттайды. Әлиге:

Онан басқа кәпір жоқ онда,- дейді,
Барам деп онда үміт қылма, - дейді.

Әйтсе де кәпір хабарын естіген батыр тез аттануға кіріседі. Ол:
- Барамын оған оның жөнін сілте...
Мен оған естіген соң бармай қайтсам,
Өзімнің ерлігіме болар шілте, - деп қандай қорқынышты жау болса да,
қайтпайтынын көрсетеді. Әзірет Әлі барлығы төрт жылдық жолды қамтитын төрт
патшалықты алады. Төрт жыл сыртта жүреді. Төрт жылдан соң елге оралады.
Мұхаммет Пайғамбар Садуақас жомартқа сүндет тойын жасатпай, Әлиді
күттіреді. Тойға Әли соңғы өзімен соғысқан патшалықтан мол олжамен оралып
қатысады. Мұхаммет Пайғамбар оған:

Расул айтты: - Бола ма ғажап, - деді,
Той тоқтады Әлиге қарап, - деді.
Үш жастан жеті жасқа сүндет уақыты,
Әлидің кешігуі себеп, - деді, -

деп мұсылмандық сүндет шарты да Әли соғысына орай үш жастан жеті жасқа
дейін жасалуы шарт болып енгені көрінеді.
Шығарма - негізінен дін ислам, хақ дін үшін болар соғысты жырлайтын
роматикалық сарынды қисса. Қызықты оқылатын, жүйелі желісі бар көркем
туынды.
Өлең үлгілері негізінен он бір буынды қара өлең өрнегінде жырланған.
Кейіпкерлері де іс-әрекет үстінде сомдалатын, өсетін біршама кейіпкері бар,
мол, шытырман оқиғалы діни туынды. Дін қайраткері әрі батыр Әли бейнесі әрі
ертегілік – батырлық сипатта, әрі романтикалық кейіпте сомдалған толық
қанды бейнесі бар.
Шығарма авторлары жөнінде кіріспеде қалай сөз етілсе, сөз соңында
солай қайыра әңгіме етіледі. Бұл сұхбат сипатты соңғы сөз он шумақ өлең
көлемінде жырланған.
Демек, Әзірет Әлидің соғысы атты қисса ХІХ ғасырдың екінші жартысы
мен ХХ ғасыр басында ерекше дамыған қазақ қиссасының сәтті туындыларының
бірі деп айта аламыз. Бүгінгі оқырман үшін де дін тарихы, діни соғыс,
жиһад, ғазауат туралы Әли Арыслан жөнінде мәнді, мағыналы көркем ой,
түсінік бере алатын туынды.
Әзірет Әлі туралы жырланған шығармалардың бірі – Қисса Салсал.
Дастанның ілкі басылымы 1879 жылы, қайта басылулары 1883, 1888 жылдары
жарық көрді. Бұдан соң патшалық цензура бұл кітапқа тыйым салған. 1906 жылы
Салсал туралы кітап қайта басыла бастады. Кейіннен тағы бес рет шығарылды.
Төрт басылымның жалпы таралымы - 23200 дана.
Дастанды ел аузынан жинап, жүйелеп, кей тұстарын өзінше жырлап,
баспаға ұсынған Мәулекей Жұмашұлы [Юмачиков].
Шығарма бірнеше мәрте қайта жарияланғанмен, кейінгі басылымдар
бастапқы басылымды дәлме-дәл қайталап отырды, яғни олардың бәрі 1879 жылғы
жарияланымның көшірмесі. Ел арасында тарап, белгілі болып жүрген
нұсқаларына келсек, олар көбінесе жыршылар Қазан қаласында
жарияланған кітаптан жаттап алып айтып жүрген дастанның толық немесе
жартылай үзінділері. Қолжазба қорларында сақталып тұрған нұсқалар да сол
Қазан басылымының көшірмелері. Мысалы, Ә.Марғұлан өткізген материалдардың
арасынан табылған және ӘӨИ-дің Қолжазба қорында сақталған мәтіндер.
Жоғарыда аталған екі қолжазбаның мәтіні толық емес. Мәселен, Мәулекей
жырлаған Салсал дастаны, яғни Қазан қаласында (1909) басылған мәтін 6321
жолды құраса, Марғұланда 2000-нан сәл-ақ асады, әрі бұл қолжазба әбден
тозған, оқылуы қиын.
Дастан өте көлемді, оқиғасы шытырман. Соған қарамастан, оны мектеп-
медреселерде білім алатын қазақ балалары жатқа оқитын болған. Әдетте,
мұндай шығармалар ауыл мектебінде оқитын шәкірттер үшін қосымша діни
әдебиет ретінде пайдаланылғаны белгілі. Бұл туралы төңкеріске дейінгі
медреселерде білім алған қазақ ақын-жазушыларының көпшілігінің
естеліктерінде айтылады. Мәселен, С.Мұқанов: Мекке мен Мәдинеден басталған
ислам діні көрші елдерге соғыс арқылы күшпен тараған. Сол соғыстар қазақша
жарияланған қиссалар Зарқұм мен Салсалда қамтылған. ... Мен балалық
шағымда көптеген қиссалармен қатар Кербала шөлін де жатқа айтатын едім,-
деп жазады [32, 141]. Сал-сал дастанының діни тақырыптағы қазақ
фольклорлық шығармаларының арасында алғашқы орындардың бірін иемденгенін
айтуға болады.
Салсал дастанының сюжеттік желісіне шамамен VII-VIII ғасырларда
мұсылмандардың ислам дінін тарату мақсатымен өзге халықтармен жүргізген
үлкенді-кішілі соғыстары арқау болған.
Салсал дастанындағы соғыс қимылдарының бәрі де Иран мен Орта Азия
өлкелерінде өтеді. Бұған дастанның өн бойында ұшырайтын кісі есімдері мен
жер-су атаулары да куә. Мәселен, Жәмшид, Рүстемдерді айтпағанның өзінде,
шығармада жиі аталатын Науадир, Хиуаран, Хауарзамин, Сейілзамин, һажум
секілді топонимдік атаулардың түптөркіні де ежелгі Хорасан, Мары,
Мәуаранаһр жеріндегі халықтар мен патшалықтардың тарихынан хабар береді.
Тарихшылардың жазуынша, арабтар көне Иран мен Орталық Азия аймаңтарына
VII ғасырдың орта шенінде-ақ аяқ басқан. Яғни, 644-жылы олар Хорасанды
алып, оны Мәуаранаһрға кіру үшін қолайлы плацдарм ретінде пайдаланған [33,
190]. Ал 673-674 жылдарда Убайдуллаһ ибн Зийад басқарған араб әскері
Жейхүннан өтіп, Бұхара маңына дейін жетеді. Түркілер мен бұхаралықтардың
біріккен күштерімен арада болған қанды соғыстардан соң, араб қолбасшысы
Бұхар патшайымымен бейбіт келісім жасайды. Патшайым арабтарға 300 мың
дирхем бітімақы төлейді. Сондай-ақ Убайдуллаһтың әскері кейіннен Самарқан
түбінде жеңіліс тауып, әйтсе де, Хорасанға көп олжамен оралған.
Мұндай соғыстардың қайсыбір елестері Салсал дастанында да сақталған.
Алайда мұнда тарихи дәлдік сақталмаған. Тіпті, өмірде болған адамдар мен
олардың басынан өткен түрлі оқиғалар мекендік, мезгілдік тұрғыдан да еш сын
көтермейді. Сонымен бірге бұл жорықтар Мұхаммед пайғамбар (с.а.с.) өмірден
өткеннен көп кейінірек болған еді. Оның көзі тірісінде ислам мемлекетінің
шекарасы Египет, Йемен, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.