Әлемді діни тұрғыда зерттеуге ғылымның әcepi
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР ФАКУЛЬТЕТІ
ДІНТАНУ КАФЕДРАСЫ
M23.019-Ғылыми жазба
Лекция тезистері
Түркістан 2014
1.ӘЗІРЛЕГЕН:
Құрастырушы: 01.09.2014
ф.ғ.к., доцент Қаратышқанова Қ.Р.
2.ТАЛҚЫЛАНДЫ:
2.1. Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің Дінтану
кафедрасының мәжілісінде қаралды.
Хаттама № 1 01.09. 2014ж.
Кафедра меңгерушісі, теолог, ғ.д., профессор:________ И.Шенгүл
2.2. Гуманитарлық ғылымдар факультетінің оқу-әдістемелік кеңесінің
отырысында.
Хаттама № 1 02.09.2014ж.
Төрағасы: ________________ п.ғ.к., доцент Искакова П.
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ:
1. Дәріс. Ғылыми жазба түрлері және әдіс-тәсілдер
1.Әлемді діни тұрғыда зерттеуге ғылымның әcepi.
2. Дін және жаратылыстану ғылымы
Магистранттарға жан-жақты тыңғылықты білім берудің маңызды формасының
бірі – оқу жоспарында көрсетілген негізде ғылыми жазбамен айналысу. Бұлар
магистранттардың екі жыл бойғы алған теориялық білімі мен мамандық деңгейін
анықтайтын зерттеу еңбектері де.
Ғылыми жазба және зерттеу жұмыстарын ойдағыдай орындау үшін алдымен
магистрант сол тақырыпқа қатысты теориялық және ғылыми еңбектерді, арнаулы
зерттеулерді, анықтама-библиографиялық көрсеткіштерді, газет-журнал
матералдарын, архив фактілерін іздестіріп, қажетті деректі екшеп, әзірлеп
алады. Тікелей тақырыпқа қажетті деректі жинақтап, қорытады.
Магистранттарға арналған әдістемелік құралдарда ғылыми жобалар
жазуда бірқатар бағдарлық ақыл-кеңестер айтылып қана қоймай, ғылыми тақырып
таңдау мен оны негіздеуге, жұмысты жоспарлауға, жазуға, безендіруге,
библиографиялық көрсеткіштерді тізбелеуге, қорғауға байланысты көмекші
материалдар да ұсынылады.
Ғылыми жазба курсы алдына дінтану және діндер тарихы пәндері
тақырыптарын қарастыру мен олардың реттілігін қамтамасыз етуді нысана
етеді. Осы орайда бұл курс алдына дін ғылымдарының тақырыптары мен
мазмұндық құрылымын беру методологиясын зерттеуді міндет етеді.
Жоғарғы негізгі білім беру мен жоғарғы оқу орнынан кейінгі білім
берудің білімдік – кәсіби бағдарламалары бойынша білім алушылар білім беру
ұжымындағы жоғарғы оқу орнынан кейінгі оқудың ақырғы кезеңінде, егер ол
білім берудің мемлекеттік жалпы міндетті стандарты мен мамандықтың оқу
жоспарында көрсетілген жазба жұмыстарын орындайды. Олардың қатарында
реферат, ғылыми баяндама, ғылыми мақала мен магистрлік диссертациялар жазу
бар.
Магистрлік диссертация жоғары оқу орнын бітіруші магистранттың
жетекшімен бірге таңдаған мамандық бойынша белгілі бір тақырыпқа даярлаған
қолжазбасы. Магистрлік диссертация магистранттардың жоғары оқу орнынан
кейінгі негізгі білім алудағы қорытынды сатысы болып табылады және мына
мақсаттарды алға қояды:
1. мамандық бойынша теориялық білімдерін және практикалық дағдыларын
бекіту және жүйелеу, нақты ғылыми, техникалық, экономикалық және
өндірістік, сонымен бірге мәдени бағыттағы мәселелерді шешуге қолдану;
2. магистрлік диссертацияда мәселелер мен сұрақтарды шешу барысында өз
бетінше жұмыс жасаудағы біліктілігін дамыту, тәжірибе жасау және
зерттеу әдістемесін игеру;
3. мақсаты бағытқа сәйкес, қазіргі заманғы өндіріс, ғылым, техника,
мәдениет салаларында магистранттардың өз бетінше жұмыс жасауға
дайындығын тексеру.
Магистрлік диссертацияның тақырыбы көкейтесті ғылымның, техниканың,
мәдениеттің даму үрдісіне және қазіргі заманға сай болып, өзінің мазмұнына
қарай 2 пунктте аталған мәселелерге жауап беруі керек. Магистрлік
диссертацияның тақырыбын айқындауға өндірістің, ғылым мен мәдениеттің нақты
мәселелері мен міндеттері ескеріліп, мамандарды даярлау профиліне сәйкес
келуі керек.
Әлем жаратылысының ғылыми түсінігі дінге қарсы келмейді және әлемді
діни тұрғыда қабылдауды әлсіретпейді. И.Кеплердің айтуынша, математикалық
принциптер құдай еркін білдіреді. В.Гейзенберг бойынша, жаңа ой-пікір мүлде
діннен бас тарту деген сөз емес, яғни ғылым мен дін қарама-қарсы емес.
Дүниеге діни көзқараспен қараудың орталық тақырыбы – Құдай бейнесі.
Дамыған монотеистік діндерде теологияның екі типі бар: 1. катафатикалық; 2.
апофатикалық. Катафатикалық теология Құдай турасында және Оның жоғары
сипаттары турасында сөйлеуге мүмкіндік береді. Апофатикалық теология
Құдайды тек жүрекпен, уахи арқылы тануға болады деп есептейді; адам тілі
Құдай қасиеттерін бере алмайды, өйткені олардың адамзаттікінен айырмашылығы
үлкен.
Христиан шіркеуінің ілімі бойынша, Құдай – жаратушы. Адам Құдай
бейнесіне ұқсатылып жаратылған. Ол тіпті Құдайдың ұлы да болады. Адам мен
Хауа күнәсі оларды қиыншылығы мол, өлім бар жер бетіне түсірді. Адам –
күнәхар. Кез-келген адам, тіпті нәресте – күнәхар. Өйткені онда зұлымдықты
тудыратын нәпсі бар. Адам Құдайдың өзіне берген бостандығын дұрыс
қолданбайды. Ол оны тән қалауларын қанағаттандыру үшін, билікке ұмтылуда
қолданады. Бірақ адамдардың барлығын Қорқынышты Сот күтіп тұр. Онда
өлгеннен соң адамдардың тағдыры шешілед. Қайта тірілген денелер
(Христиандықта тән мен жан бір қалады) не мәңгі жаннаттық, не тозақтық
болады. Жаннатта мәңгі қалғысы келгендер христиан шіркеуінің ілімі бойынша
өмір сүріп, діни өмір кешулері керек. Дін бізге ұсынатын әлем туралы
дүниетаным уақытша өзгере беретін жорамал емес, олар мәңгі ақиқат деп
қарастырылады. Ал ғылымда ғалым фактілерді зерттеп, бар жорамалды жоққа
шығарып отырады. Тұрақтылық пен өзгеріс, мәңгі мен уақытша араларындағы
алшақтық дінге сенгушінің алдына көп кедергілер қояды. Бірақ бұл екі
полюсті ұғымдар бір-бірімен тығыз байланыста қаралу керек. Мәселен,
И.Ньютон көзқарастары. Исаак Ньютон табиғатқа таза механикалық тұрғыда
қарауды жеткіліксіз деп түсінген: ол болмыстың тереңіндегі мәнді табуды
қалаған. Алхимияны тереңінен зерттеген ол болмыстың кездеспеген тұстарын
іздеген. И.Ньютонға болмысты зерттеудің жалпыламалық, философиялық тәсілі
тән. Оның шығармашылығы ізденісті екі бағытта жүргізеді – нақ шынайы дінді
іздеу және болмыстың шынайы бейнесін табу.
ХХ ғ. басында қалыптаса бастаған екі ұлы ғылыми теориялар – кванттық
және қатынастық теориясы әлемдік құрылым жайлы көзқарасты түбірімен
өзгертуге әкеліп соқтырды. Ньютондық әлем кенеттен тар бола бастады: ол
шектеулі жағдайда ғана іске асатын физикалық заңдарды ғана бағындырды.
Ньютон үшін кеңістік, уақыт, материя және энергия тек априорияларға
ғана қолданылатын дискретті концепциялар болды. Олар әлем туралы түсініктің
сырты ғана болып қала берді. Ньютон сүйенген зерттеулер мен тәжірибелер
негізінде бұл концепциялар, әрине, жарамды еді. ХХ ғ. басында дүниеге
келген Эйнштейннің салыстырмалылық теориясы Ньютон көзқарастарын ығыстырып
шығарды. Мұндағы негізгі өзгеріс кезінде Ньютон жоққа шығарған
көзқарастардың арасындағы өзара байланыс еді. Арнайы салыстырмалылық
теориясы қуаты e=mc²-ге тең материя мен қуат арасында байланыс орнатты, аз
мөлшердегі материяны жою, көптеген қуатты үнемдей алды. 1916 жылы жарыққа
шыққан жалпы салыстырмалылық теориясы бір-бірімен уақытты, кеңістікті,
салмақ пен қуатты біріктіре алды. Уақыт пен кеңістік әрдайым өзгерісте
болатын болды, екеуі де қозғалыс күшінің әсерінде [11, 314].
Сонымен қатар үлкен өзгерістер басқа да салаларда – атомдық және
субатомдық деңгейде орнады. Ньютон физикасы бойынша дене өзгеріссіз заңға
бағынады, ал бұл өз кезегінде олардың іс-әрекетін болжай алады. Бірақ
электронның ашылуы, элементар бөлшектер мен кванттық теорияның дамуы
материяның құрылымдық бөлшектерінің әрекеттерін алдын-ала болжауға
болмайтындығын көрсетті.
Сонымен бірге, кеңістік пен уақыт, қуат пен материя бір-біріне
тәуелді әлем ашылды. Сонымен қатар, төрт негізгі күш – гравитация,
электромагнетизм, осал және алып ядерлік өзара байланыс күші бар екендігін
білеміз. Физикалық мақсаттардың бірі – осы төрт күшті біріктіретін теорияны
жасау.
Әлемде ұйымдардың түрлі деңгейін анықтауға болады. Бұларды физикалық,
химиялық, биологиялық және әлеуметтік деңгейлердегі мысалдардан аңғаруға
болады.
Бұл өзгерістердің дінге тигізген әсері.
Механикалық процестер арқылы басқарылатын әлемде құдайды дейінгі
және тасқары; бірақ кванттық және салыстырмалылық теориясы көрсететін
әлемнің қиын да, толық көрінісінде қарапайым деизм концепциясы қисынға
келмеді.
Дін де, ғылым да нақтылықты зерттейміз дейді; екеуі де ақиқатты
тұжырымдайды. Бірақ ақиқат, оның қалай ақиқат болып табылуына тәуелді.
Мәселен, 2+2=4 бұл ақиқат. Егер кімде-кім Құдай менің жүрегімде не
болмаса Барлығына Будданың табиғаты тән десе, біз бұл тұжырымдамалардың
жалғандығын не ақиқаттылығын дәлелдеу мүмкін бе және егер дәлелдеуге
болатын не теріске шығаруға болатын болса, қандай дәлелдер терістей не
мақұлдай алады.
Ғылыми тұжырымдамада барлығы қарапайымдау. Батыс философиясы
тарихында Бертран Рассел осы жайлы былай дейді: ...Ғылым адамының ерекше
қасиетінің бірі, оның нені ақиқат деп тануында емес, оның бұл көзқарасты
қалай және неге ұстануында. Оның тұжырымдамалары догмалық емес, тәжірибелік
негізде; олар түйсікке емес, дәлелдерге негізделген.
Дегенмен, бұл тұжырымдаманы сынға алуға болады: мысалы, эмпирикалық
дәлелдер негізінде гипотезаны жасаған ғалым қандай жағдайда жүйелік
дедукцияға қалай келді және ол қаншалықты түйсікке тәуелді екендігі дау
туғызады. Бірақ Рассел жалпы ғылымның ерекшелігінің бірі – оның нәтижесі
емес, әдіс-тәсілдері екендігін нақты көрсеткен.
Егер де ғылым мен дінге сенуші адам бір нәрсеге сенетін болса, мұны
түрлі себептермен жасайды. Ғылым рационалды эмпиризм негізінде жұмыс
жасайды, яғни эмпирикалық дәлелдерді рационалды тұрғыда қарастырады.
1. Бақылау мен ақпараттарды жинау.
Ғалымдар жинақтап жатқан ақпараттарына өздерінің нақты көзқарастары
аз мөлшерде әсер етуіне ұмтылады, ал бағалаған жағдайда зерттеуге қатысы
жоқ дәлелдері алып тастауға тырысады. Мысалы, жаңа дәрі-дәрмектерді тексеру
барысында емделушілерді бақылауға алатын топ құрады, оларға зерттелу
жағдайындағы дәрі-дәрмектерді бермейді, бірақ оның жағдайларын бақылауға
алып отырады.
2. Жинақталған ақпараттар негізінде гипотезаның қалыптасуы.
Дәл осы жерде елестету мен түйсіктің ролі зор: бір ақпараттың өзі
көптеген түрлі гипотезаларды тудыра алады емес пе.
3. Гипотезаларды тексеру барысында тәжірибе жүргізу.
Егер гипотезалар дұрыс болып шықса, нақты ақпарат нақты нәтижеге
әкеледі.
4. Тәжірибенің нәтижесін түсіндіретін теория ойлап табу.
Бұл индукция деп аталады; мақсатқа жету жолында сенімділік деңгейі
шектеулі.
5. Теория негізінде болжам жасау.
Егер теория дұрыс болса, одан салдар шығуы қажет. Мұндай екінші
дәрежедегі нәтижелерді бағалау алғашқы теорияның ақиқаттылығын тексеруде
маңызды.
6. Верификация – теорияны жаңа тәжірибелер арқылы тексеру [11, 319].
Теорияны жаңа тәжірибелер арқылы тексеру ұзақ уақытты алады,
нәтижесінде теорияға өзгерістер енгізу қажеттілігі туады. Абсолютті сенімді
болып ештеңені де тұжырымдамауға болмайды. Теория тұжырымдалған сайын, оның
ақиқаттылығы жоғарылай бастайды. Әрбір теория уақыт келгенде жарамсыз болып
қалады, не шектеулі жағдайда ғана ақиқат болатындығы дәлелденеді.
Дәлелденген ақпараттарды жинап, одан кейін индукциялық әдіс арқылы
абсолютті ақиқатты алуға болады деген ой сіздерге қызық көрінуі мүмкін. Юм
жалғыз индукция арқылы ақиқатты табу жеткіліксіз дейді. Оның дәлелі өте
қарапайым: қандай да бір құбылыстың қаншама тұжырымдамасын алғанымызбен,
келесі жолы дәлелденбей қалу мүмкіндігі бар. Сонымен, жеткілікті дәрежеде
эмпирикалық дәлелдерді ала отырып, ғалым, табиғатта белгілі бір негізгі
тәртіп бар және сол сәйкесінше гипотезалар шығарып отырады деп
тұжырымдайды. Бірақ бұл негізсіз, себебі айтылған ой тек қана болжам болып
қала береді.
ХХ ғ. І-жартысында Вена үйірмесіндегі философтар нақтылықты
бейнелейтін тіл ғана мәнді екендігін тұжырымдайтын концепцияны жарыққа
шығарды. Олардың ойынша, қарапайым логикалық емес қорытындыларды
эмпирикалық дәлелдердің көмегімен негіздеу қажет. Мұндай көзқарас ғылыми
әдіс-тәсілге оң әсерін тигізді.
Қандай жағдай болмасын, жоғарыда көрсетілген амал нақтылықты бейнелеу
мен қабылдаудың қапарпайым түрі бар екендігі жайлы болжамға құрылған,
ғалымдардың жинаған ақпараттары өздерінің жеке қызығушылықтары мен
мүдделеріне еш әсерін тигізбейді. Кун мен Поппер интерпретацияланбаған
ақпараттарды жинау мүмкіндігін сынға алады. Поппер интерпретацияланбаған
ақпараттардың болуы мүмкін емес деп дәлелдеді. Ол индукциямен айналысқанды
емес, теорияны ойлап тауып, оны дәйектік мәліметтерде тексерген жағдайда
ғана алға жылжи алатындығын көрсетті (Ғылыми жаңалықтардың логикасы, 1934).
Ақпараттардың барлығы интерпретацияланған деген тұжырым дәстүрлі
эмпиризмнің екі өте маңызды қасиетіне шек келтіреді:
• Бастапқыда сана tabul rasa (таза парақ) болып табылады, кейіннен
ақпараттармен толыға бастайтын Локк тұжырымдамасы. Керісінше, сана
ақпараттарды интерпретациялау үшін әрдайым образдар тудырып отырады.
Демек, объектіні қабылдау – оны интерпретациялау дегенді білдіреді.
• Тіл өзге ішкі әлемнің қарапайым бейнесін көрсетеді деп Витгенштейн
тұжырымдаған болатын (Трактат). Керісінше, тілде заттарды біздің
қалай қабылдайтындығымыз орныққан, яғни, тілді біз шығармашылық
тұрғыда қолданамыз және оны қолдануымыз интерпретациялау кезеңінің
бөлігі болып табылады.
Ғалымдар интерпретациялау кезінде түбінде таныс нәрсе жататын және
теорияны түсіндіруге арналған жаңа нақыл ойлап табады. Бұл модельдер
әрдайым өзгерісте болады.
Ғылым тілін бірыңғай ие тұтастай эмпирикалық деп санауға негіз жоқ.
Діннің адамдарды өзіне сендіретін семантикалық тәсілі жоқ. Дегенмен,
жалпы дін үш негізгі бастауға сүйенеді:
• Құдай адамзатқа ақиқатты ашып беретіндігіне сену. Бұл сенімді киелі
кітаптар мен діндарлар арқылы береді.
• Жеке тәжірибе: діни күйзелістің түрлі салалары бар, олардың көбі
адамдарды өзіне белгі болған жайттарды жайып салуға әкеліп соқтырады.
• Табиғи теология: ақыл мен бақылауға негізделген сенімнің нақты
жағдайының пайдасына қарай дәйек болып табылады [11, 324].
Бұл бастаулардың үшіншісі ғылыми тәсілге жақынырақ. Бірақ олардың
арасындағы айырмашылық дінге сенуші адамдарға олардың діни дәстүрі тұжырым
мен сөз бере алады. Және мұның көмегімен барлығында өз тәжірибесінде
басынан өткізе алады. Онымен қоса, бұл сенімдерге негізделген
жақындастықтың себебі толығымен рационалды болмағандықтан, діни адамдар
ғылыми адамдарға қарағанда, өздерінің тұжырымдамаларын өзгертуге асықпайды.
Діни ойшылдар ғылыми әдіс-тәсілдермен қақтығысқанда бұл жағдайға
түрліше әрекет ете бастайды:
• Сенімнің дәйектік мазмұнын аз мөлшерге дейін қысқартады.
• Діни сенімге негізделген, сондықтан адам ақылының оған қатынасы шамалы
деп тұжырымдалады.
• Ғылыми әдіс-тәсілдің діни әдіс-тәсілден айырмашылығы – дін нақты әлем
туралы дүниетанымға сенеді, ал ғылым әлем туралы дүниетанымның
қалыптасу, бағалану және модификациялану қызметіне сенеді.
• Ғылым – бұд әдіс-тәсіл, ал дін – белгілі бір нақты дүниетанымға берілу
[11, 323].
Ғылымда неге, ал дінде қалай деген сұрақтың қойылуы - әдіс-
тәсілдердің айырмашылығында деген ойды тудырады; басқалай айтсақ, біріншісі
- себепті байланыстар және делелдермен, ал екіншісі – мән және мақсатпен
айналысады.
Бірақ бұл қиынырақ, себебі ғылым да әлдемді ұғыну үшін оптимальды
ортақ амал табу үшін қалай сұрағын қояды. Кей мағынада дін де әлемді
ұғынудың басқа да жолдарын іздестіреді. Бірақ дін мен ғылым арасындағы
айырмашылық – ғылым зерттеліп отырған нысанға ғалымның жеке қатынасын жоққа
шығарғысы келсе, діннің ажырамас жағы дәл осы жеке қатынас болып табылады.
Діни философтар ғылыми әдіс-тәсілге редукционизм деген тенденция тән
деп жатады. Редукционизм – тұтас объектілер құрама бөліктерге ажырап, одан
шыққан қиын тұтастық емес, тек осы элементтер ғана нақты дейтін процесс.
Редукционизмге, әдетте, қиын тұтастық – бұл ...дан басқа ештеңе деп
тұжырымдайтын тенденция тән. Қазіргі кезде бұл кінәраттар ньютондық физика
кезіндегідей бағаланбайды, себебі, қазір қиын құрылымдардың заңдылықтары
мен хаос теориясы кеңінен зерттелуде.
Дегенмен, бұл мәселе Доукинстің Өзімшіл ген кітабында адам дамуының
аспектісі ретінде қайта көтеріледі. Жалпақ тілмен айтқанда, бұл кітаптың
мәні адамдардың іс-әрекеті генетикалық тұрғыда қалыптасқандығы жайында.
Гендер өмір сүру және таралу үшін күреседі; ал адамдар гендердің өмір сүруі
үшін қажет сауыт қана болып табылады. Редукционизмнің мәселесі қай
ұйымның деңгейін бірінші, ал қайсысын – екінші деп санаумен байланысты. Біз
ген үшін, не гендер біз үшін бе?
Қарапайым деңгей мен құбылыстардың аралығында орны бар заттар
арасындағы теңсіздікті табу қиындық туғызып отыр. Күрделі жүйелердің құрама
бөлшектерінен басқа мәні жоқ.
Дамуға бағытталған редукционистік амалдың шектілігі К.Поппердің
еңбегінде толық көрсетілген (Ашық әлем, 1982).
Редукционизм - форма ретінде өзінің орнын формасыз субстанцияға
ұсынатын процесс. Редукционизмнің логикалық соңы бірыңғай әмбебаб
нақтылықты енгізу болып табылады.
Ғалымдар құбылысқа жан-жақты мүмкіншігінше мол түсініктеме беретін
теория жасап шығуға ұмтылуда; теорияның оң мақсатқа қолданылуына
мүмкіндіктің жоғарылауы ғылыми одақтастыққа оң әсерін тигізеді.
2. Дәріс. Діни танымдық әдістер
1.Діни ғылымдарды зерттеудің әдістері
2.Дін және философия
Ғылым құбылыстар арасындағы байланысты көрсетеді; бір зат екінші
заттың себебі бола алады; бір шарттың жиынтығы одан басқа зат пайда болуы
үшін қажет. Ғылым белгілі бір нақты құбылыс тұтастай әлеммен қандай
жағдайда байланыса алатынын да көрсете алады. Бірақ ғылым осы
байланыстардың қандай да бір мақсатта қасахана жасалғанын айқындай алмайды.
Бір жағынан, дін әлемнің құрылымындағы мақсатты көрсеткісі келеді. Діни
дүниетаным бойынша, әлемнің тұтастай табиғаты мен пайда болуын қарастыру
мәселесі тануға болатын нәрсенің шекарасына әрдайым жақын келуімізде.
Адам басқа түрлердің эволюциясы нәтижесінде дамыды деген тұжырым,
сөзсіз, Құдай Адам мен Хауаны жеке, ерекше түр ретінде жаратты деген Болмыс
(Жаңа Өсиет) кітабындағы сөзге қайшы келеді. Бұл тұжырым үлкен дау туғызды.
Кейбіреулері мұндай көне жазуларды аллегориялық және символдық мағынада
қабылдауы қажет деп табады. Бұл тартысты соңына шейін жеткізу үшін бұл
кітаптың беттерінен орын табылмас еді. Сондықтан да біз эволюция идеясының
дін саласына енуін ғана қарастырамыз.
Шын мәнінде, тартыс дарвиндік Түрлердің пайда болуы \атты
кітабындағы адам жеке, дара жаратылыс па немесе маймылдан таратылған ба
деген мәселе төңірегінде өрбіді. Барлық эволюциялық теорияға қарсы
оппозиция 2 жақты қарастырылды:
1 – адамды басқа да түрлерге қарағанда жоғары орынға қою;
2 - әлемнің пайда болуы жайлы інжілдік ақиқатқа сөзсіз сену.
Одан басқа, Дарвин теориясы Құдайдың қалай әрекет ететіндігі жайлы
пікірді сынға алады.
Телеологиялық дәйектер Құдайды әлемді жаратушы мен құрастырушы
ретінде көрсетеді. Құдайдың әрбір жаратылысы ерекше қасиетке ие екендігі
дәлелденді.
Дарвин теориясының орталық дәлелдерінің бірі – эволюция қызметінің
механизмі болып табылады, бұл дегеніміз табиғи сұрыптау. Осы теория бойынша
қоршаған ортаға басқалардан тез үйренетін тіршілік иесінің үлкен жасқа
дейін өмір сүруге мүмкіндігі зор. Сонымен, мұндай сұрыпталу түрлердің оң
дамуына әкеледі.
Бұл теологиялық мәселені тудырды: егер бұл теория ақиқат болса, ол
алғашында жасампаз ретінде Құдайдың іс-әрекетімен түсіндірілетін жаратылған
тіршілік иелерінің қасиеттерін түсіндіреді. Сонда, табиғи сұрыпталу кезінде
түрлер бір қалыпты деңгейде өзін-өзі құрастыра алады.
Генетикалық теория дарвиндік табиғи сұрыпталудың негізін құрайтын
кездейсоқ вариацияның қалай іске асатындығын көрсетті. Генетикалық
ақпараттардың кездейсоқ зақымдануы айтылып тұрған түрге пайда не зиян
әкелетін вариацияға әкеп соқтырады.
Ричард Доукинс шашыраңқы атомдар мен молекулалар өздігінен көз сияқты
ағзаны құрастыруы мүмкін емес болып көрінетін күрделі объектілерді
қарастырады. Доукинс әрдайым жоғарыға жетелейтін жолдың бар екендігін
дәлелдейді, себебі табиғи сұрыпталу жазымды гендік мутацияны сақтап қалып,
жағымсыздарын тысқарылдайды. Нәтижесінде оның қоршаған ортаға жақсы
бейімделетін күрделі формалардың пайда болуы ерекше жағдай екендігіне көзі
жетеді.
Табиғи сұрыпталудың қазіргі заманғы жақтаушыларын генетикалық теория
мен компьютерлік модельдеуді қолдануда Құдайдың әс-әрекеті деп түсіндіріп
келген басқа да құбылыстардың пайда болу механизмін көрсете алады.
Ғылым және жаратылыс (1988) кітабының авторы Джон Полкинг Хорн,
керісінше тұжырымдайды: елестетудің өзі мүмкін емес соқыр жағдайдың
әлемді басқара алатындығы [11, 338].
Бұл көзқарастың тудырған мәселесі, кездейсоқтық пен қажеттілік
арасындағы қатынаспен байланыстылығында. Барлығы да өзара байланыстағы
күрделі әлемде көптеген шексіз кездейсоқтықтың арқасында болып жатады.
Доукинс діни тұрғыда ешқашан бір жақты болмаған концепцияны – деизмнің
аргументтерін ғана бұзды. Дінге табиғаттың заңын бұзатын көктегі
сиқыршылардың еш қажеті жоқ. Өмірдің өзі шығармашыл процесс болып
табылады. Осының өзі жаратушы Құдайға деген сенімнің мәні болып табылмайды
ма?
Тейяр де Шарден өзінің бірнеше кітаптарында эволюция идеясымен қоса,
оны басты негізге алатын діни көзқарасты алға тартады. Атомнан клеткаларға,
одан кейін өмірдің әлсіз формасынан соңында адамға әкелетін процесті
суреттей келе, ол бұл процесс күрделіліктің артуы мен сананың дамуын
білдіреді дегенді атап өтті: тіршілік қиындаған сайын ол мәнге ие бола
бастайды. Бір қарағанда бұған қарсы келу мүмкін емес сияқты, себебі әлсіз
тіршілік иесінің қабылдауға және әрекет етуге мүмкіндігі шамалы, ал өмірдің
дамыған формалары ерекшелік, көңіл-күй мен ойлау белгілерін көрсете
бастайды.
Христиандық көзқарасты ұстанып Тейяр де Шарден барлық заттар
келешекте өмір сүретін Омега нүктесінде тұтастай бірігетіндігін айтады.
Бұл нүктені ол Ғарыштық Мәсіхпен теңестірді. Бұл ойшылдың
дүниетанымдық жүйесін конус түрінде көруге болады, яғни, оның негізінде
Мәсіх Омега болып табылатын жоғарыға ұмтылатын қарапайым атомдар бар.
Мұндай амал Тейярға дін мен ғылымды тұтас біріктіруге мүмкіндік берді.
Бастапқыда ол жердің эволюциялық даму идеясы мен діни сенім түрін нақты
тұжырымға әкеле алмаған еді.
Мұндай жүйенің негізінде эволюция қозғалысының барлық қозғалмалы
импульсі ақырғы мақсат ретінде омегадан таралады. Дарвин мен
неодарвинистердің түсінігіндегі даму процесі, эволюция өзіне қазіргіден
болашаққа апаратын жолды қарататын Аристотельдің әрекетке бейім себебін
еске түсіреді.
Тейяр де Шарден ғылыми гипотезаны негізге алып, оны христиандық
бейнеге енгізді. Тейяр үшін болашақ Омега нүктесінде – бұл бақылаудан туған
уақытша дедукция емес, сенім құралы.
Бұл амал екі жағдайда түсіндірілуі мүмкін:
• Ғылым оның дәйекті негіздемесін дәлелдеп шығуға дәрменсіз, сонда дін
сенімнің дәлелдеп шығу мүмкін емес гипотезасын жақтап, сәтсіздікке
ұшырайтын күресін жүргізуге тура келеді.
• Ғылыми теория діни тұрғыдан қажетсіз тұжырымдарды өзіне еліктіріп
кетеді. Қысқасы, Тейяр де Шарден өзінің діни көзқарасын ғылыми
теориямен қиындатып жіберді, оның сенімінің мәңгі діни салт-дәстүрмен
емес, эволюциялық теориямен анықтала бастады [11, 340].
Егер ойша заманауи ғылымның пайда болуына дейінгі дәуірге оралатын
болсақ, дін мен натурфилософияның танымдық тұжырымдарының бір-бірімен
сәйкес келетін әлемді көреміз. Екеуі де көбіне грек философиясының
астарында болды, екеуі де бір тілде сөйледі. Нақты көзқарастар біздің
қазіргі көзқарастарымызбен сәйкес келмеуі де мүмкін, бірақ сол заманғы
жалпы қабылданған дүниетаныммен ұласып жатты.
Ерекше және жалпы дүниетаным құру барысында қол жеткізген ғылым мен
техникалық жетістіктердің пайда болуымен дінде ғылыми ақпараттарға қарсы
келетін әлемді бейнелейтін тұжырымдардан бас тартатын тенденция пайда бола
бастады. Дін дәлелдерге емес, құндылықтар мен мәндердің мағынасына ден
қойды.
Бүгінде діннің өмірдің ерекше жағдайлары мен адамдардың рухани және
моральдық құныдылықтарына мән беріп жүргенін ешкім жоққа шығара алмайды.
Бірақ бұл діни адамдар әлем табиғат жайлы тұжырым жасай алмайды дегенді
білдірмейді.
Ғылым әлем құрылымы жайлы тұжырымдай алады, бірақ мұны да қайта
қарауға болады.
Артур Пикок Ғылыми дәуірдің теологиясы кітабында ғылымға қатысты
сыни және шынайы көзқарасты ұстанды. Оның ойынша, ғылым өзінің мүмкіндігі
жеткенше әлемдегі барлық құрылымдар мен объектілерге қатысты сын бере
алады. Осы сынды Пикок дінге де қолданды, яғни дін болып айналысып жатқан
жағдайды діни тұрғыда қарастырады, және осы құбылыстарды зерттеуге және
сипаттауға болатын модельдерді табуға тырысады. Ғылым да, дін де когнитивті
тұжырымдар жасайтындықтан, екеуін де олардың ақылға сәйкестілігі тұрғысынан
бағалау керектігін айтады. Бұл өз кезегінде екеуі де бірдей деңгейде
зерттеуге және зерттеу концепцияларын өзгертуге ашық болу керек екендігін
де аңғартады
3. Дәріс. Ғылыми деректерді талдай білу
1.Дінтану әдіс-тәсілдерін қолдану арқылы дінге қатысты ақпараттарды
жинақтай білу
2. Ғылыми деректерді талдай білу
Дін әлеуметтік феномен ретінде социологтар үшін аса маңызды зерттеу
объектісі ретінде қарастырылуда. Дін социологиясы діннің кейбір бағыттары
бойынша адамдарды белгілі әлеуметтік әрекеттерге жетелейтін қоғам
сегменттерінің пайда болуын зерттейді. Батыста дін социологиясы мынадай
негізгі зерттеу салаларына бөлінген [3, 42]:
1 – Діндердің әлеуметтік тұрғыдан пайда болуының себептерін түсіндіру:
негізінен ХІХ ғ. өзекті зерттеу саласы. Бұл салада Х.Спенсер (1820-1903),
Э.Тайлор (1832-1917), Д.Фрейзер (1854-1941), К.Маркс (1818-1883),
Э.Дюркгейм (1858-1917) қомақты еңбектер жазған.
2 – Шіркеу табының әлеуметтік және діни өмірін зерттеу. Бұл саланың
белгілі зерттеушісі француз Габриэль Ле Брас (1891-1970).
3 – Дін мен зайырлы қоғам арасындағы ықпалдасушылық. Әсіресе, ХХ ғ.
қызу зерттеулер жүргізілген бұл саланың өкілдері М.Вебер (1864-1920), Йохим
Бах (1899-1955) және Г.Меншинг (1901-1978).
Діни іс-әрекеттер екі формада жүзеге асырылуы мүмкін: біріншіден,
кейбір адамдардың яки тұтастай қоғамның белгілі уақыттарда белгілі іс-
әрекеттерді жүзеге асыруы. Мұндай жағдайда діни өмірді ұйымдастырушы діни
ұйымның болуы шарт емес. Екіншіден, діни іс-әрекеттерді белгілі ұйымдардың
ұйымдастыруы және олардың мән-мағынасын белгілеуі. Осы тұрғыдан алғанда дін
социологиясы діни ұйымдар мен қоғамның әлеуметтік тұрғыдан талдауын мына
мәселелер бойынша жүзеге асырады:
• Діни ұйымды сипаттау
• Діни ұйымдардың тармақталуы
• Діни ұйымдардың типологиясы
• Діни ұйымдардың дамуы
• Діни жамағатты сипаттау
• Діни жамағаттың құрылымдық жүйесі
• Діни жамағат мүшелерінің діни ұстанымдары мен әрекеттері
• Діни жамағат уә қоғамның арақатынасы
• Діни сипаттары бойынша қоғамның әлеуметтік таптарға жіктелуі
• Әлеуметтік жіктер жүйесінің дінмен арақатынасы
• Әлеуметтік таптардың спецификалық діндарлығы
• Діни көпшілдік және әлеуметтік таптарға жіктелу
• Дін және әлеуметтік динамикалардың арақатынасы.
Мұнымен бірге, М.Вебер Протестант этикасы және капитализмнің рухы
атты еңбегінде діннің экономикалық өмірдегі ролін дін және экономикалық
әдіс тақырыптары ойынша зерттеп, Қытай, Жапон, Үнді және Еуропа
экономикаларындағы бұл елдердің діни нанымдарының әсерін талдаған [3, 343].
Оны ғылыми зерттеуге және талдауға болады.
4. Дәріс. Ғылыми жазба жұмыстарын ұйымдастырып, дамыту
1.Ғылыми жазба жұмыстарын ұйымдастырып, дамыту
2.Диссертация жазу барысында ескерілетін жағдайлар
Ғылыми жетекші магистрантқа ғылыми жұмыстармен айналысу үшін жұмыс
кестесін жасауға көмектесіп, тақырып бойынша анықтама-библиографиялық
материалдардың көзін ұсынады. Жиі кеңес беріп, жұмысты бастан аяқ
қадағалап, тексеріп шығады. Дегенмен, тиісті ғылыми-шығармашылық бағыт-
бағдар бергенімен, ол жұмысты әдеби өңдеп, жөндеп бере алмайды.
Ғылыми жазбаны орындауды бастамас бұрын магистрант жеке кезеңдерді
орындау кезеңі көрсетілген жұмыстың барлық уақытына арналған күнтізбелік
кестесін жасауы керек және оны жетекші мақұлдағаннан кейін бітіруші
кафедраның меңгерушісіне бекіту үшін ұсынуға тиісті. Әсіресе бұл магистрлік
диссертациялар жазу үшін керек процедура, яғн, кафедра меңгерушісі
магистранттардың магистрлік диссертацияларды орындауы туралы кезеңдік
есебінің мерзімін белгілейді. Осы мерзім ішінде магистрант ғылыми
жетекшімен кафедра меңгерушісінің алдында есеп береді, олар магистрлік
диссертацияның дайындық дәрежесін есепке алады және ол туралы факультет
деканына хабарлайды.
Магистрлік диссертация мамандыққа байланысты әдебиеттерді
(оқулықтарды, оқу құралдарын, монографияларды, мерзімді басылымдарды,
лекциялық курстарды, шет тілдегі журналдарды, нормативтік әдебиеттерді
т.б.) терең зерттеу негізінде орындалады. Әрбір магистрлік диссертация
тапсырмаға сәйкес жекелеген және болашағы зор теориялық немесе практикалық
мәселелерді зерттеу керек. Мысалы, инженер мамандықтарының магистрлік
диссертацияларында негізгі тақырыптан бөлек технология, автоматтандыру және
өндірісті басқару және т.б. мәселелерді қарастыруы, өнеркәсіп экологиясы
мен еңбекті қорғау мәселелеріне арналған бөлімдері болуы керек.
Магистрлік диссертацияның түсіндірме жазбасында, қысқаша тезис
түрінде жобаның шығармашылық түпкі ойы ашылып, қолданылған зерттеу
әдістерінің дәлелі, қолданылған есеп әдістері және әдеттегідей ЭЕМ қолданып
орындаған есеп, өткізілген эксперименттерді сипаттау, талдау және олар
жайында қорытындылар, варианттарды техникалық-экономикалық салыстырулары
болып, суреттермен, кестелермен, нұсқаулармен, диаграммалармен, нобалармен
сүйемелденеді. Түсіндірме жазбаны қолмен жазуға (сиямен немесе қаламмен)
немесе бір бетке бір жарым интервалдан басуға болады. Формулалар қолмен
жазылады. Сызбалар форматты, шартты белгілер, шрифті мен масштабы бойынша
қазіргі стандарт талабына қатаң сәйкес болуы керек. Сызбалар, әдетте
қарындашпен орындалады және арнайы белгілермен жабдықталады. Магистранттың
қалауы бойынша магистрлік диссертацияны қорғау қазақша немесе орысша
жүргізіледі. Кафедра кепілдемесі бойынша магистрант магистрлік
диссертациясының қысқаша мазмұнын қосымша шет тілдердің бірінде бере алады,
ол туралы қорғау кезінде жарияланады және сол тілде сұрақтар берілуі
мүмкін.
Магистрлік диссертацияларды жоғарғы оқу орнында, сондай-ақ
кәсіпорында, ұйымда, ғылыми, жобалау-құрастыру және басқа да ұйымдарда
орындай алады.
Магистрлік диссертацияда қабылданған шешім мен барлық деректердің
дұрыстығына магистрант – магистрлік диссертацияның авторы жауап береді.
Магистрант пен кеңесшінің қолы қойылған жазып бітірілген магистрлік
диссертация ғылыми жетекшіге ұсынылады. Ғылыми жетекші қарап шыққан соң
магистрлік диссертацияға жазбаша пікір береді. Магистрлік диссертацияны
мақұлдаған жағдайда жетекші оған қол қояды және қорғауға жіберу туралы
жазбаша пікірмен бірге кафедра меңгерушісіне ұсынылады.
Магистрлік диссертацияны мақұлдамаған жағдайда ғылыми жетекші қол
қоймайды, бірақ жазбаша пікір береді, мұнда магистрлік диссертацияны
қорғауға жібермеу туралы ақырғы шешім қабылдайды, магистрлік диссертация
мұқабасына осы жайында пікір жазады. Егер де кафедра меңгерушісі
магистранттың магистрлік диссертациясын қорғауға жіберу мүмкін емес деген
жағдайда, бұл мәселе кафедра мәжілісінде міндетті түрде сол магистранттың
және оның ғылыми жеткешісінің қатысуымен қаралады. Кафедра мәжілісінің
хаттамасы факультет деканы арқылы жоғарғы оқу орны ректорына бекітуге
жіберіледі.
Бітіруші кафедра қорғауға жіберілген магистрлік диссертация
факультет деканы арқылы пікір жазуға беріледі. Пікір жазушылардың тізімі
ғылыми ұйым мен өндіріс мамандарының қатарына кафедраның меңгерушісінің
ұсынысы бойынша ректордың бұйрығымен бекітіледі. Осы магистрлік
диссертацияны ұсынған кафедрада жұмыс істемеген жағдайда, пікір жазушылар
ретінде басқа да жоғарғы оқу орындарының немесе осы жоғарғы оқу орнының
профессорлары мен доценттері шақырылады.
Пікір жазушы диплом жұмысына зерттелетін тақырыптың тәжірибелік
маңызы, жаңалығы, диссертациялық зерттеудің мамандарды дайындау профиліне,
біліктілік дәрежесіне сәйкес келуі, жүргізілген зерттеудің дербестігі,
ұсыныстар мен қорытындылар, мәселенің шешілу дәрежесі, зерттеудің мақсатына
жетуі туралы жазбаша пікір ұсынады. Факультет деканы бітіруші кафедра
меңгерушісі мен магистрантты – диплом қорғаушыны қорғауға бір күн қалғаннан
кешіктірмей таныстырады және оның диплом жұмысын пікірмен бірге Мемлекеттік
аттестаттық комиссияға қорғауға жіберіледі.
Диплом жұмыстарын қорғау тәртібі, білім беру саласындағы орталық
атқарушы орган бекіткен, жоғарғы оқу орындарындағы мемлекеттік аттестаттау
комиссияларында, білім алушыларды қорытынды аттестаттауды ұйымдастыру және
жүргізу тәртібі туралы Ережелермен анықталады
5 Дәріс. Оыс идеализмі
1. Орыс идеалистерінің көзқарстары
2. П.А. Флоренский, П.Л. Бергер, Т. Лукман, және тағы басқалар
Ресейдегі философиялық ой ХІ ғасырда христиандандыру процесінің
ықпалымен туындай бастады. Осы кезде Киев митрополиті Илларион өзінің
атақты Заң және рахат өмір туралы сөз атты еңбегін жазып, онда діни-
тарихи концепцияны өрбітіп, орыс жерінің жалпы әлемдік жаратушы нұры
үстемдік ету процесіне енуіне негіздейді. Орыс философиялық ойының әрі
қарай дамуы практикалық-өнегелі ұлағат және Русь провославиясының әлемдік
цивилизация дамуы барысындағы айрықша мәніне негізделеді. Бұл бағыттағы
ебектердің бірі Василий Шученидің басқару кезіндегі Елизар монастырының
игумені Флофейдің Москва үшінші Рим атты туындысы.
Орыс философиялық ойының айрықша ізденістері ХVІ – ХVІІІ ғасырларда
қарқын алды. Бұл ізденістер екі тенденция арасындағы қайшылықтар
атмосферасында өтті. Тенденциялар әлеуметтік-саяси сипатқа ХІХ-ғасырдың 40-
60-шы жылдарында ие болды. Бірінші тенденцияны славянофильдер, ал екіншісін
- батыстықтар танытты. Батыстықтар идеологиясын В.Г. Белинский, Н. Г.
Чернышевский, А.И. Герцен сияқты беделді ойшылдар мен қоғам қайраткерлері
қолдады. Олардың барлығы дерлік ірі әдебиетшілер, сыншылар болды,
философиялық шығармалар жазды.
Орыстың ерекше философиялық – идеологиялық ағымы ретінде
А.С.Хомяковтың (1804-1860), Ю.Ф.Самариннің (1819-1876) славянофильдік
көзқарастарын қарастыруға болады. Славянофилдер самобытниктерге,
Ресейдегі әлеуметтік ойдың орыс-православиелік ағымына сүйенді. Олардың
философиялық ілімінің негізінде орыс халқының мессиандық рөлі идеясы, оның
діни, мәдени ерекшелігі, тіпті біртума даралығы идеясы жатты.Славянофильдер
ілімінің негізінде православияның әлемдік цивилизация дамуындағы айрықша
рөлін бекітіп көрсету идеясы жатыр. А.С.Хомяков нағыз орыстық бастау орыс
рухын православияның өзі қалыптастырып, орыс жерінің шетсіз-шексіз
болмысын жасады деді.
Православияның қандай белгілері оны өзге діндерден ерекшелейді? Бұл
сұраққа жауап іздеу барысында біз А.С.Хомяковтың әртүрлі діндердің әлем
тарихы дамуындағы рөлін бағалап жазған еңбектерін қарастырамыз. Ол барлық
діндерді екі негізгі кушиттік және ирандық топтар деп бөледі. Оның ойынша,
бұл екі діни топтардың арасындағы түпкілікті айырмашылық құдайлардың саны
немесе культтік әдет - ғұрыптың ерекшелігімен емес, еркіндік пен қажеттілік
арақатынасымен өлшенеді. Кушиттіктің негізінде ізбасарларды ойсыз
бағынушылыққа мәжбүрлеу, адамдарды өзгенің ырқымен жүруге итермелеу жатыр.
Керісінше, ирандық - бұл еркіндік діні, ол адамның ішкі жан дүниесіне бет
бұрып, жақсылық пен жамандық жолын таңдауда адамға еркіндік береді.
Ирандық болмысының айқын көрінісі А.С.Хомяковтың ойынша
христиандықтан байқалады. Бірақ христиандық ағым үш ірі бағыттарға
тарамдалып кетті, олар: католицизм, православие және протестантизм.
Христиандықтың негізі шытынағаннан кейін-ақ еркіндік бастауы енді
шіркеуге тиеселі болмай қалды. Әр түрлі христиандық бағыттарда еркіндік пен
қажеттілік байланысы әр түрлі бейнеленеді. Славянофильдер католицизмде
ешқандай еркіндік жоқ деп айыптай отырып, Рим папасының күнәдан ада
бейкүнәлік догмасын сынайды. Ал протестантизм болса, шіркеуді жоққа
шығарып, адам бостандығын абсолюттендіріп, адамның жекелік, даралық
бастауын қолдайды. А.С.Хомяковтың пайымдауынша, тек православиеде ғана
еркіндік пен қажеттілік, жеке діндарлық шіркеу ұйымдастығымен үйлесім
табады.
Еркіндік пен қажеттілік және жеке діндарлық, шіркеу үйлесімі
проблемасының шешімін табу славянофильдер үшін діни-философиялық түсінікті
– соборлық түсінігін (көзқарасын) жасаудағы маңызды методологиялық принцип
болып табылады. Соборлықтың анықтауышы ретінде
көптіктегі даралық принципі қарастырылады. Соборлық түсінігі тек
адамдардың бір жерге жиналуы ғана емес, сонымен қатар рухани қажеттілік
негізінде осындай жиналудың мүмкіндігін көрсетеді. Соборлық шіркеу, жанұя,
қоғамдық органдар, мемелекетаралық қарым-қатынастар сияқты адам өмірінің
барлық салаларында байқалады. Ол адам еркіндігі мен жаратушы қарым-
қатынасының нәтижесі. Соборлық шүбәсіз (күмәнсіз) сыртқы формаға
тәуелсіз, шіркеудің әр түрлі тарихи кезеңдердегі дамуын қамтамасыз ететін
ақиқатттарға негізделеді. Бұл ақиқаттар адамның танымдық рационалды
әрекеттерінің емес, рухани ізденістерінің жемісі болып табылады.
Соборлық (түсінік) сананың негізгі діңгегі – Никео-царьградский
сенім символы. Ол орыс православиелік шіркеуінің негізінде тұр. Никео-
царьградский сенім символы алғашқы жеті ғаламдық соборларда қабылданған,
демек, славянофильдердің ойынша, ол соборлық сананың туындысы және сол
сананың сыртқы келбеті ретінде, оның куәгері ретінде қабылдануы тиіс.
Славянофильдер соборлықты тек православиелік шіркеу қоршауында жүргендер
ғана ұғына алады, ал өзгелер үшін ол қол жетпес биік деген. Шіркеу өмірінің
негізгі белгісі ретінде олар шіркеу ғұрыптарын сақтап, оның культтік
әрекеттеріне қатысу деп есептейді. Олардың ойынша, православиялық культте
ғана, жүрек сезіміне аса маңызды мән беріледі. Сенімді (нанымды)
теориялық тұрғыдан зерттеумен культтің орнын толтыра алмайсың.
Славянофильдердің пайымдауынша православиялық құдайға табынушылық іс
жүзінде көптіктегі даралық принципін жүзеге асыруға көмектеседі.
Шоқындыру, неке қию т.с.с. үрдістерді шіркеуде өткізу арқылы сенуші
жаратушымен жақындасып, жанын сақтап қала алатынын түсінеді. Осыдан барып
православие общинасының әрбір мүшесі өзгелерімен жанды байланысқа түсіп,
олармен бірігуге тырысады. Сонымен бірге, шіркеудің әрбір мүшесі оның
қоршауында бола тұрып, діни әрекеттерді өзінше сезініп, өз елегінен
өткізе алады, әрі көппен бірге болады.Славянофильдердің тұжырымдарының
басты тақырыптарының бірі соборлық
ақиқат пен жеке ойдың, діни өмір мен зиялы
философияның үйлесімді бірлігі болды. Славянофильдер орыс православиясында
кең тараған дін мен философия арасындағы бітіспейтін қайшылық жайлы тезисті
қатты сынға алды. Олар адам өміріндегі ойдың, философиялық ізденістердің
маңызды нәрсе екенін түсініп, өзіндік орыс философиясын құрып, оның барлық
ғылымдар мен орыс халқының рухани тәжірибесінің негізі ретінде қабылдауды
ұсынды. Соборлық ақиқат пен заманауи ағартушылықтың бірігуін қолдады. Сөйте
тұра, олардың ойынша, философиялық толғаныстар діни өмірге үстемдік
жасамай, зиянын тигізбеген жағдайда ғана пайдалы деп есептелді. Философия
алдыңғы орынға шыққан жағдайда соборлық сана оймен алмастырылады. Сондықтан
философияның міндеті - соборлық бастауын тереңдетуге қызмет ету.
Славянофильдер халықтың, ұлы тұлғалардың қызметін соборлық бастаудың
шешуші рөлі жайлы тезиске сүйене отырып қарастырады. Славянофильдер тарихи
шындықтан алшақтай отырып, халық мінсіз қасиеттерді бойына жинаған,
мызғымайтын рухани болмысы бар да, православия мен община оның
субстанциясы болатындығын айтты. Ал ұлы тұлғалардың міндеті осы халық
рухының өкілі болу деді. Олардың ұлылығы халықтың мұң-мұқтажын қаншалықты
жақсы жеткізгеніне байланысты. Жеке тұлғаның рөліне деген осындай көзқарас
славянофильдерді самодержавияға айрықша мән беріп бағалауына алып келеді.
Олар монархия Ресейді басқаруда бірден-бір дұрыс форма деп есептеді. Солай
дегенмен, патша билігі құдайдан емес, халықтың сайлап, билік басына қоюынан
(Михаил Романов) деп санайды. Сондықтан, өзінің міндетін ақтау үшін, монарх
бүкіл орыс жері мен халқының мұқтажы тұрғысынан әрекет етуі керек.
Славянофильдер Ресей дамуы мен Еуропа өркениетінің дамуы арасында
принципті түрде айырмашылық бар деген тезисті қолдайды. Мұнда бірінші
орынды діни бастау алады. Батыс халқы сенім символдарын бұрмалап, соборлық
бастаманы жоққа шығарады. Ал бұл, өз тарапынан өз жеке мұқтаждарын ғана
көздейтін эгоист тұлғалардың пайда болып, қоғамның бытырауы мен Еуропа
мәдениетінің құлдырауына алып келетін жағдайларды тудырды. Ал Ресей болса
өзінің православиялық рухани негізіне сүйене отырып, дүниежүзілік
үстемдікке алып келетін өзінің дара жолын таңдады. Ресейдің осындай биік
міндетін оның әрбір азаматы сезіне білуі керек. Өйткені тарихтың халыққа
сыйлығын мұндай сыйы, оның әрбір мүшесінің мойнына жүктелген міндет.
Отандық тарихқа жүгінетін болсақ, славянофильдер бастаудың көпжақтылығы
мен толыққандылығын дәлелдеуге тырысып, ол орыс қоғамының іргетасы
екендігін дәлелдегісі келген. Олардың ойынша, батыс елдеріне жасандылық
телініп, ал керісінше, Россия болса толыққанды қалыптасып, дамыған дейді.
Ресейдің мұндай табиғи органикалық дамуын славянофильдер өзіндік
әлеуметтік құрылымы бар селолық общинаның (мир) болуынан деп түсіндіреді.
Славянофильдер ойынша, орыс тұрмысының қауымдық құрылымы орыс халқының
тарихи дамуындағы негізгі екінші орында тұр. Оның славянофильдер көзқарасы
тұрғысынан екі сипаты бар. Олар: шаруашылық және өнегелік. Шаруашылық
саласында община немесе мир негізінен ауыл шаруашылық еңбектің
ұйымдастырушы, еңбекақы мәселесін шешуші, помещиктермен келісім жасаушы,
мемелекеттік міндеттемелердің орындалуына жауапкершілікті алушы ретінде
қаралады.
Діни философ және публицист ретінде танылған Николай Алесандрович
Бердяев (1847-1948)1874 жылдың 6 наурызында Киевте дүниеге келді. Бердяев
көне дворяндық таптан шыққан. Болашақ философ аристократтық (бегзаттық)
ортада өсті. Әкесі офицер болғандықтан, ұлы жолын қуар деген оймен кадет
корпусына түсірді. Бірақ ұлы онда көп жүрмеді. Философияға қызығушылық
танытты. Он төрт жасында ол тек А.Шопенгауэрді ғана емес, сонымен қатар
И.Кант пен Г.В.Ф.Гегельді оқи бастады. Оның бұдан соң назары К.Маркске
ауды. Марксті мен қашанда ғұлама деп есептегенмін, қазір де солай
ойлаймын - деп ол Өзін - өзі тану еңбегінде жазады. Болмысы жаңашыл
Бердяев революциялық қозғалыстарға белсенді араласады. Г.В.Плеханов – оның
жетекшісі, А.В.Луначарский күрестегі жолдасы болды. Өзін қоршаған
аристократтық ортадан қол үзіп, революциялық әлемге араласуын Бердяевтің
өзі өмірінің ең негізі бетбұрысы деп есептейді. Бердяевке түрме, қамау, жер
аудару сияқты қиын кезеңдерді бастан кешіруге тура келді. Вологодтық жер
аударудан (1898-1901ж) Киевке оралған соң Бердяев С.Н.Булгаковпен
кездеседі. Олар бір мезгілде жаңа Шіркеуге қайта оралу рухани дағдарысын
бастан кешірді. 1904 жылы Жаңа жол, Өмір мәселелері журналдарының
редакторы қызметін атқару үшін Петербургке көшіп келеді. Журналдарда Күміс
ғасыр әдебиеті мен философиясының қаймақтары Д.С.Мережковский,
В.В.Розанов, В.Иванов, Ф.К.Сологуб, А.А.Блок, В.Я.Врюсов, А.Белый,
Л.Шестов, С.Л.Франк, П.И.Новгородцев, А.М.Ремизовтар иін тіресе қатар жұмыс
жасады. Бердяев алдымен Петербургтегі, кейінірек Москвадағы
діни–философиялық (Петербургтегісінің негізі Бердяев ықпалымен құрылды)
Бердяевтің сенім – нанымдарының пісіп жетілуіне Ф.М.Достоевский көп әсер
етті. Мен – Достоевскийдің ұлымын дей отырып, өзінің онымен рухани
жақындығын меңзейді. Бердяев идеяларының негізгі қайнар көзі ретінде ХVІІ
ғасыр мистигі Яков Бемені айтуымызға болады. Бемеден Бердяев қалыптасушы
құдай, яғни ол мәңгілік емес және құдіретті емес деген идеяны қабылдады.
Құдайға дейін Ungrund – түпсіз тұңғиық, яғни негізі жоқ, Бердяевше Шынайы
бостандық болды. Ал, егер, құдіреттілікке келетін болсақ, кез – келген
полицейдің билігі одан әлдеқайда жоғары деп есептеді. Құдай әлемге әмір
жүргізбейді, керісінше, ол оның алдында бар болмысымен ашылады.
Бердяев діни философ болғанымен, ортодокстен оқшау, еретик еді.
Басқаша айтқанда ол өзін еркін ойлы діндар деп атады. Діни философия
неше ғасырлардан бері теодицеямен, яғни құдайдың қасиеттерін танытып
насихаттаумен, оны ақтап негіздеумен айналысып келеді. Бердяев назары
антроподиция – адамды ақтауда болды. Бердяевтің философиядағы атағын
шығарған еңбегі – Творчествоның мәні. Адамды ақтау тәжірибесі (1916ж). Ол
Еуропаның бірнеше тілдеріне аударылып, қайта басылған. Оның құндылығы әлі
күнге дейін жоғалған жоқ. Бердяевтің айтуынша бұл кітап бір деммен, сәттік
шабыттың әсерімен жазылған. Бұл кітапты мен туынды деп деп атай алмасам
да, өзімнің ең шабытты шығармаларымның бірі деп есептеймін. Онда менің ең
ерекше философиялық ойларым орын алған, негізгі мәтіндерім көрініс тапқан.
Бұл, эсхатология, заманның ақыры тақырыбы. Кез – келген творчествоның
мәні мәдени потенциалды күшейтуде емес, заманның ақырын жақындатып,
нақтырақ айтсақ, әлемнің қайта жаңғыруына себепкер болу. Шығармашылық
өзінің бастапқы тазалығымен, шынайылығымен жаңа өмірге, жаңа болмысқа, жаңа
биіктерге шақырады. Жаңа жер мен жаңа көк туралы Апокалипсис те (заман
ақыр да) сөз етіледі. Н.Ф.Федоровтан кейін Бердяев Әулие Иоанның ақиқатын
талқылап, адамзатқа ескерту ретінде, заманның ақыры оның шын мәніндегі
ақыры емес, оның жаңа сатыға көтерілуі, адамның күшімен, құдайдың ырқымен
болатын нәрсе. Дәл осы шақтарда Россия басынан революция, дүниежүзілік
соғыс секілді қиын – қыстау кезеңдерді кеше бастады. Соғыс жылдары Бердяев
орыстың ұлттық мінез – құлқына қатысты бірнеше мақалалары жарық көріп,
кейін (1918ж) Россия тағдыры атты кітабында жинақтап шығарды. Россияның
антиномиялығы жайлы айта отырып, бұл ел – ең апархиялы, мемлекеттік ел
бола тұра, сонымен қатар ең бюрократиялық, мемлекет пен оның өкілдерін
құдайдай көретін ел; орыстар – ең ықыласты, неошовинистік халық бола
тұра, нақ сол орыстарда ұлтшылдық шектеушіліктің ең жабайы көріністері
байқалады. Рух еркіндігіне келсек, орыстар бостандық сүйгіш, мещандық
шектеуліктерден ада бола тұра, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР ФАКУЛЬТЕТІ
ДІНТАНУ КАФЕДРАСЫ
M23.019-Ғылыми жазба
Лекция тезистері
Түркістан 2014
1.ӘЗІРЛЕГЕН:
Құрастырушы: 01.09.2014
ф.ғ.к., доцент Қаратышқанова Қ.Р.
2.ТАЛҚЫЛАНДЫ:
2.1. Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің Дінтану
кафедрасының мәжілісінде қаралды.
Хаттама № 1 01.09. 2014ж.
Кафедра меңгерушісі, теолог, ғ.д., профессор:________ И.Шенгүл
2.2. Гуманитарлық ғылымдар факультетінің оқу-әдістемелік кеңесінің
отырысында.
Хаттама № 1 02.09.2014ж.
Төрағасы: ________________ п.ғ.к., доцент Искакова П.
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ:
1. Дәріс. Ғылыми жазба түрлері және әдіс-тәсілдер
1.Әлемді діни тұрғыда зерттеуге ғылымның әcepi.
2. Дін және жаратылыстану ғылымы
Магистранттарға жан-жақты тыңғылықты білім берудің маңызды формасының
бірі – оқу жоспарында көрсетілген негізде ғылыми жазбамен айналысу. Бұлар
магистранттардың екі жыл бойғы алған теориялық білімі мен мамандық деңгейін
анықтайтын зерттеу еңбектері де.
Ғылыми жазба және зерттеу жұмыстарын ойдағыдай орындау үшін алдымен
магистрант сол тақырыпқа қатысты теориялық және ғылыми еңбектерді, арнаулы
зерттеулерді, анықтама-библиографиялық көрсеткіштерді, газет-журнал
матералдарын, архив фактілерін іздестіріп, қажетті деректі екшеп, әзірлеп
алады. Тікелей тақырыпқа қажетті деректі жинақтап, қорытады.
Магистранттарға арналған әдістемелік құралдарда ғылыми жобалар
жазуда бірқатар бағдарлық ақыл-кеңестер айтылып қана қоймай, ғылыми тақырып
таңдау мен оны негіздеуге, жұмысты жоспарлауға, жазуға, безендіруге,
библиографиялық көрсеткіштерді тізбелеуге, қорғауға байланысты көмекші
материалдар да ұсынылады.
Ғылыми жазба курсы алдына дінтану және діндер тарихы пәндері
тақырыптарын қарастыру мен олардың реттілігін қамтамасыз етуді нысана
етеді. Осы орайда бұл курс алдына дін ғылымдарының тақырыптары мен
мазмұндық құрылымын беру методологиясын зерттеуді міндет етеді.
Жоғарғы негізгі білім беру мен жоғарғы оқу орнынан кейінгі білім
берудің білімдік – кәсіби бағдарламалары бойынша білім алушылар білім беру
ұжымындағы жоғарғы оқу орнынан кейінгі оқудың ақырғы кезеңінде, егер ол
білім берудің мемлекеттік жалпы міндетті стандарты мен мамандықтың оқу
жоспарында көрсетілген жазба жұмыстарын орындайды. Олардың қатарында
реферат, ғылыми баяндама, ғылыми мақала мен магистрлік диссертациялар жазу
бар.
Магистрлік диссертация жоғары оқу орнын бітіруші магистранттың
жетекшімен бірге таңдаған мамандық бойынша белгілі бір тақырыпқа даярлаған
қолжазбасы. Магистрлік диссертация магистранттардың жоғары оқу орнынан
кейінгі негізгі білім алудағы қорытынды сатысы болып табылады және мына
мақсаттарды алға қояды:
1. мамандық бойынша теориялық білімдерін және практикалық дағдыларын
бекіту және жүйелеу, нақты ғылыми, техникалық, экономикалық және
өндірістік, сонымен бірге мәдени бағыттағы мәселелерді шешуге қолдану;
2. магистрлік диссертацияда мәселелер мен сұрақтарды шешу барысында өз
бетінше жұмыс жасаудағы біліктілігін дамыту, тәжірибе жасау және
зерттеу әдістемесін игеру;
3. мақсаты бағытқа сәйкес, қазіргі заманғы өндіріс, ғылым, техника,
мәдениет салаларында магистранттардың өз бетінше жұмыс жасауға
дайындығын тексеру.
Магистрлік диссертацияның тақырыбы көкейтесті ғылымның, техниканың,
мәдениеттің даму үрдісіне және қазіргі заманға сай болып, өзінің мазмұнына
қарай 2 пунктте аталған мәселелерге жауап беруі керек. Магистрлік
диссертацияның тақырыбын айқындауға өндірістің, ғылым мен мәдениеттің нақты
мәселелері мен міндеттері ескеріліп, мамандарды даярлау профиліне сәйкес
келуі керек.
Әлем жаратылысының ғылыми түсінігі дінге қарсы келмейді және әлемді
діни тұрғыда қабылдауды әлсіретпейді. И.Кеплердің айтуынша, математикалық
принциптер құдай еркін білдіреді. В.Гейзенберг бойынша, жаңа ой-пікір мүлде
діннен бас тарту деген сөз емес, яғни ғылым мен дін қарама-қарсы емес.
Дүниеге діни көзқараспен қараудың орталық тақырыбы – Құдай бейнесі.
Дамыған монотеистік діндерде теологияның екі типі бар: 1. катафатикалық; 2.
апофатикалық. Катафатикалық теология Құдай турасында және Оның жоғары
сипаттары турасында сөйлеуге мүмкіндік береді. Апофатикалық теология
Құдайды тек жүрекпен, уахи арқылы тануға болады деп есептейді; адам тілі
Құдай қасиеттерін бере алмайды, өйткені олардың адамзаттікінен айырмашылығы
үлкен.
Христиан шіркеуінің ілімі бойынша, Құдай – жаратушы. Адам Құдай
бейнесіне ұқсатылып жаратылған. Ол тіпті Құдайдың ұлы да болады. Адам мен
Хауа күнәсі оларды қиыншылығы мол, өлім бар жер бетіне түсірді. Адам –
күнәхар. Кез-келген адам, тіпті нәресте – күнәхар. Өйткені онда зұлымдықты
тудыратын нәпсі бар. Адам Құдайдың өзіне берген бостандығын дұрыс
қолданбайды. Ол оны тән қалауларын қанағаттандыру үшін, билікке ұмтылуда
қолданады. Бірақ адамдардың барлығын Қорқынышты Сот күтіп тұр. Онда
өлгеннен соң адамдардың тағдыры шешілед. Қайта тірілген денелер
(Христиандықта тән мен жан бір қалады) не мәңгі жаннаттық, не тозақтық
болады. Жаннатта мәңгі қалғысы келгендер христиан шіркеуінің ілімі бойынша
өмір сүріп, діни өмір кешулері керек. Дін бізге ұсынатын әлем туралы
дүниетаным уақытша өзгере беретін жорамал емес, олар мәңгі ақиқат деп
қарастырылады. Ал ғылымда ғалым фактілерді зерттеп, бар жорамалды жоққа
шығарып отырады. Тұрақтылық пен өзгеріс, мәңгі мен уақытша араларындағы
алшақтық дінге сенгушінің алдына көп кедергілер қояды. Бірақ бұл екі
полюсті ұғымдар бір-бірімен тығыз байланыста қаралу керек. Мәселен,
И.Ньютон көзқарастары. Исаак Ньютон табиғатқа таза механикалық тұрғыда
қарауды жеткіліксіз деп түсінген: ол болмыстың тереңіндегі мәнді табуды
қалаған. Алхимияны тереңінен зерттеген ол болмыстың кездеспеген тұстарын
іздеген. И.Ньютонға болмысты зерттеудің жалпыламалық, философиялық тәсілі
тән. Оның шығармашылығы ізденісті екі бағытта жүргізеді – нақ шынайы дінді
іздеу және болмыстың шынайы бейнесін табу.
ХХ ғ. басында қалыптаса бастаған екі ұлы ғылыми теориялар – кванттық
және қатынастық теориясы әлемдік құрылым жайлы көзқарасты түбірімен
өзгертуге әкеліп соқтырды. Ньютондық әлем кенеттен тар бола бастады: ол
шектеулі жағдайда ғана іске асатын физикалық заңдарды ғана бағындырды.
Ньютон үшін кеңістік, уақыт, материя және энергия тек априорияларға
ғана қолданылатын дискретті концепциялар болды. Олар әлем туралы түсініктің
сырты ғана болып қала берді. Ньютон сүйенген зерттеулер мен тәжірибелер
негізінде бұл концепциялар, әрине, жарамды еді. ХХ ғ. басында дүниеге
келген Эйнштейннің салыстырмалылық теориясы Ньютон көзқарастарын ығыстырып
шығарды. Мұндағы негізгі өзгеріс кезінде Ньютон жоққа шығарған
көзқарастардың арасындағы өзара байланыс еді. Арнайы салыстырмалылық
теориясы қуаты e=mc²-ге тең материя мен қуат арасында байланыс орнатты, аз
мөлшердегі материяны жою, көптеген қуатты үнемдей алды. 1916 жылы жарыққа
шыққан жалпы салыстырмалылық теориясы бір-бірімен уақытты, кеңістікті,
салмақ пен қуатты біріктіре алды. Уақыт пен кеңістік әрдайым өзгерісте
болатын болды, екеуі де қозғалыс күшінің әсерінде [11, 314].
Сонымен қатар үлкен өзгерістер басқа да салаларда – атомдық және
субатомдық деңгейде орнады. Ньютон физикасы бойынша дене өзгеріссіз заңға
бағынады, ал бұл өз кезегінде олардың іс-әрекетін болжай алады. Бірақ
электронның ашылуы, элементар бөлшектер мен кванттық теорияның дамуы
материяның құрылымдық бөлшектерінің әрекеттерін алдын-ала болжауға
болмайтындығын көрсетті.
Сонымен бірге, кеңістік пен уақыт, қуат пен материя бір-біріне
тәуелді әлем ашылды. Сонымен қатар, төрт негізгі күш – гравитация,
электромагнетизм, осал және алып ядерлік өзара байланыс күші бар екендігін
білеміз. Физикалық мақсаттардың бірі – осы төрт күшті біріктіретін теорияны
жасау.
Әлемде ұйымдардың түрлі деңгейін анықтауға болады. Бұларды физикалық,
химиялық, биологиялық және әлеуметтік деңгейлердегі мысалдардан аңғаруға
болады.
Бұл өзгерістердің дінге тигізген әсері.
Механикалық процестер арқылы басқарылатын әлемде құдайды дейінгі
және тасқары; бірақ кванттық және салыстырмалылық теориясы көрсететін
әлемнің қиын да, толық көрінісінде қарапайым деизм концепциясы қисынға
келмеді.
Дін де, ғылым да нақтылықты зерттейміз дейді; екеуі де ақиқатты
тұжырымдайды. Бірақ ақиқат, оның қалай ақиқат болып табылуына тәуелді.
Мәселен, 2+2=4 бұл ақиқат. Егер кімде-кім Құдай менің жүрегімде не
болмаса Барлығына Будданың табиғаты тән десе, біз бұл тұжырымдамалардың
жалғандығын не ақиқаттылығын дәлелдеу мүмкін бе және егер дәлелдеуге
болатын не теріске шығаруға болатын болса, қандай дәлелдер терістей не
мақұлдай алады.
Ғылыми тұжырымдамада барлығы қарапайымдау. Батыс философиясы
тарихында Бертран Рассел осы жайлы былай дейді: ...Ғылым адамының ерекше
қасиетінің бірі, оның нені ақиқат деп тануында емес, оның бұл көзқарасты
қалай және неге ұстануында. Оның тұжырымдамалары догмалық емес, тәжірибелік
негізде; олар түйсікке емес, дәлелдерге негізделген.
Дегенмен, бұл тұжырымдаманы сынға алуға болады: мысалы, эмпирикалық
дәлелдер негізінде гипотезаны жасаған ғалым қандай жағдайда жүйелік
дедукцияға қалай келді және ол қаншалықты түйсікке тәуелді екендігі дау
туғызады. Бірақ Рассел жалпы ғылымның ерекшелігінің бірі – оның нәтижесі
емес, әдіс-тәсілдері екендігін нақты көрсеткен.
Егер де ғылым мен дінге сенуші адам бір нәрсеге сенетін болса, мұны
түрлі себептермен жасайды. Ғылым рационалды эмпиризм негізінде жұмыс
жасайды, яғни эмпирикалық дәлелдерді рационалды тұрғыда қарастырады.
1. Бақылау мен ақпараттарды жинау.
Ғалымдар жинақтап жатқан ақпараттарына өздерінің нақты көзқарастары
аз мөлшерде әсер етуіне ұмтылады, ал бағалаған жағдайда зерттеуге қатысы
жоқ дәлелдері алып тастауға тырысады. Мысалы, жаңа дәрі-дәрмектерді тексеру
барысында емделушілерді бақылауға алатын топ құрады, оларға зерттелу
жағдайындағы дәрі-дәрмектерді бермейді, бірақ оның жағдайларын бақылауға
алып отырады.
2. Жинақталған ақпараттар негізінде гипотезаның қалыптасуы.
Дәл осы жерде елестету мен түйсіктің ролі зор: бір ақпараттың өзі
көптеген түрлі гипотезаларды тудыра алады емес пе.
3. Гипотезаларды тексеру барысында тәжірибе жүргізу.
Егер гипотезалар дұрыс болып шықса, нақты ақпарат нақты нәтижеге
әкеледі.
4. Тәжірибенің нәтижесін түсіндіретін теория ойлап табу.
Бұл индукция деп аталады; мақсатқа жету жолында сенімділік деңгейі
шектеулі.
5. Теория негізінде болжам жасау.
Егер теория дұрыс болса, одан салдар шығуы қажет. Мұндай екінші
дәрежедегі нәтижелерді бағалау алғашқы теорияның ақиқаттылығын тексеруде
маңызды.
6. Верификация – теорияны жаңа тәжірибелер арқылы тексеру [11, 319].
Теорияны жаңа тәжірибелер арқылы тексеру ұзақ уақытты алады,
нәтижесінде теорияға өзгерістер енгізу қажеттілігі туады. Абсолютті сенімді
болып ештеңені де тұжырымдамауға болмайды. Теория тұжырымдалған сайын, оның
ақиқаттылығы жоғарылай бастайды. Әрбір теория уақыт келгенде жарамсыз болып
қалады, не шектеулі жағдайда ғана ақиқат болатындығы дәлелденеді.
Дәлелденген ақпараттарды жинап, одан кейін индукциялық әдіс арқылы
абсолютті ақиқатты алуға болады деген ой сіздерге қызық көрінуі мүмкін. Юм
жалғыз индукция арқылы ақиқатты табу жеткіліксіз дейді. Оның дәлелі өте
қарапайым: қандай да бір құбылыстың қаншама тұжырымдамасын алғанымызбен,
келесі жолы дәлелденбей қалу мүмкіндігі бар. Сонымен, жеткілікті дәрежеде
эмпирикалық дәлелдерді ала отырып, ғалым, табиғатта белгілі бір негізгі
тәртіп бар және сол сәйкесінше гипотезалар шығарып отырады деп
тұжырымдайды. Бірақ бұл негізсіз, себебі айтылған ой тек қана болжам болып
қала береді.
ХХ ғ. І-жартысында Вена үйірмесіндегі философтар нақтылықты
бейнелейтін тіл ғана мәнді екендігін тұжырымдайтын концепцияны жарыққа
шығарды. Олардың ойынша, қарапайым логикалық емес қорытындыларды
эмпирикалық дәлелдердің көмегімен негіздеу қажет. Мұндай көзқарас ғылыми
әдіс-тәсілге оң әсерін тигізді.
Қандай жағдай болмасын, жоғарыда көрсетілген амал нақтылықты бейнелеу
мен қабылдаудың қапарпайым түрі бар екендігі жайлы болжамға құрылған,
ғалымдардың жинаған ақпараттары өздерінің жеке қызығушылықтары мен
мүдделеріне еш әсерін тигізбейді. Кун мен Поппер интерпретацияланбаған
ақпараттарды жинау мүмкіндігін сынға алады. Поппер интерпретацияланбаған
ақпараттардың болуы мүмкін емес деп дәлелдеді. Ол индукциямен айналысқанды
емес, теорияны ойлап тауып, оны дәйектік мәліметтерде тексерген жағдайда
ғана алға жылжи алатындығын көрсетті (Ғылыми жаңалықтардың логикасы, 1934).
Ақпараттардың барлығы интерпретацияланған деген тұжырым дәстүрлі
эмпиризмнің екі өте маңызды қасиетіне шек келтіреді:
• Бастапқыда сана tabul rasa (таза парақ) болып табылады, кейіннен
ақпараттармен толыға бастайтын Локк тұжырымдамасы. Керісінше, сана
ақпараттарды интерпретациялау үшін әрдайым образдар тудырып отырады.
Демек, объектіні қабылдау – оны интерпретациялау дегенді білдіреді.
• Тіл өзге ішкі әлемнің қарапайым бейнесін көрсетеді деп Витгенштейн
тұжырымдаған болатын (Трактат). Керісінше, тілде заттарды біздің
қалай қабылдайтындығымыз орныққан, яғни, тілді біз шығармашылық
тұрғыда қолданамыз және оны қолдануымыз интерпретациялау кезеңінің
бөлігі болып табылады.
Ғалымдар интерпретациялау кезінде түбінде таныс нәрсе жататын және
теорияны түсіндіруге арналған жаңа нақыл ойлап табады. Бұл модельдер
әрдайым өзгерісте болады.
Ғылым тілін бірыңғай ие тұтастай эмпирикалық деп санауға негіз жоқ.
Діннің адамдарды өзіне сендіретін семантикалық тәсілі жоқ. Дегенмен,
жалпы дін үш негізгі бастауға сүйенеді:
• Құдай адамзатқа ақиқатты ашып беретіндігіне сену. Бұл сенімді киелі
кітаптар мен діндарлар арқылы береді.
• Жеке тәжірибе: діни күйзелістің түрлі салалары бар, олардың көбі
адамдарды өзіне белгі болған жайттарды жайып салуға әкеліп соқтырады.
• Табиғи теология: ақыл мен бақылауға негізделген сенімнің нақты
жағдайының пайдасына қарай дәйек болып табылады [11, 324].
Бұл бастаулардың үшіншісі ғылыми тәсілге жақынырақ. Бірақ олардың
арасындағы айырмашылық дінге сенуші адамдарға олардың діни дәстүрі тұжырым
мен сөз бере алады. Және мұның көмегімен барлығында өз тәжірибесінде
басынан өткізе алады. Онымен қоса, бұл сенімдерге негізделген
жақындастықтың себебі толығымен рационалды болмағандықтан, діни адамдар
ғылыми адамдарға қарағанда, өздерінің тұжырымдамаларын өзгертуге асықпайды.
Діни ойшылдар ғылыми әдіс-тәсілдермен қақтығысқанда бұл жағдайға
түрліше әрекет ете бастайды:
• Сенімнің дәйектік мазмұнын аз мөлшерге дейін қысқартады.
• Діни сенімге негізделген, сондықтан адам ақылының оған қатынасы шамалы
деп тұжырымдалады.
• Ғылыми әдіс-тәсілдің діни әдіс-тәсілден айырмашылығы – дін нақты әлем
туралы дүниетанымға сенеді, ал ғылым әлем туралы дүниетанымның
қалыптасу, бағалану және модификациялану қызметіне сенеді.
• Ғылым – бұд әдіс-тәсіл, ал дін – белгілі бір нақты дүниетанымға берілу
[11, 323].
Ғылымда неге, ал дінде қалай деген сұрақтың қойылуы - әдіс-
тәсілдердің айырмашылығында деген ойды тудырады; басқалай айтсақ, біріншісі
- себепті байланыстар және делелдермен, ал екіншісі – мән және мақсатпен
айналысады.
Бірақ бұл қиынырақ, себебі ғылым да әлдемді ұғыну үшін оптимальды
ортақ амал табу үшін қалай сұрағын қояды. Кей мағынада дін де әлемді
ұғынудың басқа да жолдарын іздестіреді. Бірақ дін мен ғылым арасындағы
айырмашылық – ғылым зерттеліп отырған нысанға ғалымның жеке қатынасын жоққа
шығарғысы келсе, діннің ажырамас жағы дәл осы жеке қатынас болып табылады.
Діни философтар ғылыми әдіс-тәсілге редукционизм деген тенденция тән
деп жатады. Редукционизм – тұтас объектілер құрама бөліктерге ажырап, одан
шыққан қиын тұтастық емес, тек осы элементтер ғана нақты дейтін процесс.
Редукционизмге, әдетте, қиын тұтастық – бұл ...дан басқа ештеңе деп
тұжырымдайтын тенденция тән. Қазіргі кезде бұл кінәраттар ньютондық физика
кезіндегідей бағаланбайды, себебі, қазір қиын құрылымдардың заңдылықтары
мен хаос теориясы кеңінен зерттелуде.
Дегенмен, бұл мәселе Доукинстің Өзімшіл ген кітабында адам дамуының
аспектісі ретінде қайта көтеріледі. Жалпақ тілмен айтқанда, бұл кітаптың
мәні адамдардың іс-әрекеті генетикалық тұрғыда қалыптасқандығы жайында.
Гендер өмір сүру және таралу үшін күреседі; ал адамдар гендердің өмір сүруі
үшін қажет сауыт қана болып табылады. Редукционизмнің мәселесі қай
ұйымның деңгейін бірінші, ал қайсысын – екінші деп санаумен байланысты. Біз
ген үшін, не гендер біз үшін бе?
Қарапайым деңгей мен құбылыстардың аралығында орны бар заттар
арасындағы теңсіздікті табу қиындық туғызып отыр. Күрделі жүйелердің құрама
бөлшектерінен басқа мәні жоқ.
Дамуға бағытталған редукционистік амалдың шектілігі К.Поппердің
еңбегінде толық көрсетілген (Ашық әлем, 1982).
Редукционизм - форма ретінде өзінің орнын формасыз субстанцияға
ұсынатын процесс. Редукционизмнің логикалық соңы бірыңғай әмбебаб
нақтылықты енгізу болып табылады.
Ғалымдар құбылысқа жан-жақты мүмкіншігінше мол түсініктеме беретін
теория жасап шығуға ұмтылуда; теорияның оң мақсатқа қолданылуына
мүмкіндіктің жоғарылауы ғылыми одақтастыққа оң әсерін тигізеді.
2. Дәріс. Діни танымдық әдістер
1.Діни ғылымдарды зерттеудің әдістері
2.Дін және философия
Ғылым құбылыстар арасындағы байланысты көрсетеді; бір зат екінші
заттың себебі бола алады; бір шарттың жиынтығы одан басқа зат пайда болуы
үшін қажет. Ғылым белгілі бір нақты құбылыс тұтастай әлеммен қандай
жағдайда байланыса алатынын да көрсете алады. Бірақ ғылым осы
байланыстардың қандай да бір мақсатта қасахана жасалғанын айқындай алмайды.
Бір жағынан, дін әлемнің құрылымындағы мақсатты көрсеткісі келеді. Діни
дүниетаным бойынша, әлемнің тұтастай табиғаты мен пайда болуын қарастыру
мәселесі тануға болатын нәрсенің шекарасына әрдайым жақын келуімізде.
Адам басқа түрлердің эволюциясы нәтижесінде дамыды деген тұжырым,
сөзсіз, Құдай Адам мен Хауаны жеке, ерекше түр ретінде жаратты деген Болмыс
(Жаңа Өсиет) кітабындағы сөзге қайшы келеді. Бұл тұжырым үлкен дау туғызды.
Кейбіреулері мұндай көне жазуларды аллегориялық және символдық мағынада
қабылдауы қажет деп табады. Бұл тартысты соңына шейін жеткізу үшін бұл
кітаптың беттерінен орын табылмас еді. Сондықтан да біз эволюция идеясының
дін саласына енуін ғана қарастырамыз.
Шын мәнінде, тартыс дарвиндік Түрлердің пайда болуы \атты
кітабындағы адам жеке, дара жаратылыс па немесе маймылдан таратылған ба
деген мәселе төңірегінде өрбіді. Барлық эволюциялық теорияға қарсы
оппозиция 2 жақты қарастырылды:
1 – адамды басқа да түрлерге қарағанда жоғары орынға қою;
2 - әлемнің пайда болуы жайлы інжілдік ақиқатқа сөзсіз сену.
Одан басқа, Дарвин теориясы Құдайдың қалай әрекет ететіндігі жайлы
пікірді сынға алады.
Телеологиялық дәйектер Құдайды әлемді жаратушы мен құрастырушы
ретінде көрсетеді. Құдайдың әрбір жаратылысы ерекше қасиетке ие екендігі
дәлелденді.
Дарвин теориясының орталық дәлелдерінің бірі – эволюция қызметінің
механизмі болып табылады, бұл дегеніміз табиғи сұрыптау. Осы теория бойынша
қоршаған ортаға басқалардан тез үйренетін тіршілік иесінің үлкен жасқа
дейін өмір сүруге мүмкіндігі зор. Сонымен, мұндай сұрыпталу түрлердің оң
дамуына әкеледі.
Бұл теологиялық мәселені тудырды: егер бұл теория ақиқат болса, ол
алғашында жасампаз ретінде Құдайдың іс-әрекетімен түсіндірілетін жаратылған
тіршілік иелерінің қасиеттерін түсіндіреді. Сонда, табиғи сұрыпталу кезінде
түрлер бір қалыпты деңгейде өзін-өзі құрастыра алады.
Генетикалық теория дарвиндік табиғи сұрыпталудың негізін құрайтын
кездейсоқ вариацияның қалай іске асатындығын көрсетті. Генетикалық
ақпараттардың кездейсоқ зақымдануы айтылып тұрған түрге пайда не зиян
әкелетін вариацияға әкеп соқтырады.
Ричард Доукинс шашыраңқы атомдар мен молекулалар өздігінен көз сияқты
ағзаны құрастыруы мүмкін емес болып көрінетін күрделі объектілерді
қарастырады. Доукинс әрдайым жоғарыға жетелейтін жолдың бар екендігін
дәлелдейді, себебі табиғи сұрыпталу жазымды гендік мутацияны сақтап қалып,
жағымсыздарын тысқарылдайды. Нәтижесінде оның қоршаған ортаға жақсы
бейімделетін күрделі формалардың пайда болуы ерекше жағдай екендігіне көзі
жетеді.
Табиғи сұрыпталудың қазіргі заманғы жақтаушыларын генетикалық теория
мен компьютерлік модельдеуді қолдануда Құдайдың әс-әрекеті деп түсіндіріп
келген басқа да құбылыстардың пайда болу механизмін көрсете алады.
Ғылым және жаратылыс (1988) кітабының авторы Джон Полкинг Хорн,
керісінше тұжырымдайды: елестетудің өзі мүмкін емес соқыр жағдайдың
әлемді басқара алатындығы [11, 338].
Бұл көзқарастың тудырған мәселесі, кездейсоқтық пен қажеттілік
арасындағы қатынаспен байланыстылығында. Барлығы да өзара байланыстағы
күрделі әлемде көптеген шексіз кездейсоқтықтың арқасында болып жатады.
Доукинс діни тұрғыда ешқашан бір жақты болмаған концепцияны – деизмнің
аргументтерін ғана бұзды. Дінге табиғаттың заңын бұзатын көктегі
сиқыршылардың еш қажеті жоқ. Өмірдің өзі шығармашыл процесс болып
табылады. Осының өзі жаратушы Құдайға деген сенімнің мәні болып табылмайды
ма?
Тейяр де Шарден өзінің бірнеше кітаптарында эволюция идеясымен қоса,
оны басты негізге алатын діни көзқарасты алға тартады. Атомнан клеткаларға,
одан кейін өмірдің әлсіз формасынан соңында адамға әкелетін процесті
суреттей келе, ол бұл процесс күрделіліктің артуы мен сананың дамуын
білдіреді дегенді атап өтті: тіршілік қиындаған сайын ол мәнге ие бола
бастайды. Бір қарағанда бұған қарсы келу мүмкін емес сияқты, себебі әлсіз
тіршілік иесінің қабылдауға және әрекет етуге мүмкіндігі шамалы, ал өмірдің
дамыған формалары ерекшелік, көңіл-күй мен ойлау белгілерін көрсете
бастайды.
Христиандық көзқарасты ұстанып Тейяр де Шарден барлық заттар
келешекте өмір сүретін Омега нүктесінде тұтастай бірігетіндігін айтады.
Бұл нүктені ол Ғарыштық Мәсіхпен теңестірді. Бұл ойшылдың
дүниетанымдық жүйесін конус түрінде көруге болады, яғни, оның негізінде
Мәсіх Омега болып табылатын жоғарыға ұмтылатын қарапайым атомдар бар.
Мұндай амал Тейярға дін мен ғылымды тұтас біріктіруге мүмкіндік берді.
Бастапқыда ол жердің эволюциялық даму идеясы мен діни сенім түрін нақты
тұжырымға әкеле алмаған еді.
Мұндай жүйенің негізінде эволюция қозғалысының барлық қозғалмалы
импульсі ақырғы мақсат ретінде омегадан таралады. Дарвин мен
неодарвинистердің түсінігіндегі даму процесі, эволюция өзіне қазіргіден
болашаққа апаратын жолды қарататын Аристотельдің әрекетке бейім себебін
еске түсіреді.
Тейяр де Шарден ғылыми гипотезаны негізге алып, оны христиандық
бейнеге енгізді. Тейяр үшін болашақ Омега нүктесінде – бұл бақылаудан туған
уақытша дедукция емес, сенім құралы.
Бұл амал екі жағдайда түсіндірілуі мүмкін:
• Ғылым оның дәйекті негіздемесін дәлелдеп шығуға дәрменсіз, сонда дін
сенімнің дәлелдеп шығу мүмкін емес гипотезасын жақтап, сәтсіздікке
ұшырайтын күресін жүргізуге тура келеді.
• Ғылыми теория діни тұрғыдан қажетсіз тұжырымдарды өзіне еліктіріп
кетеді. Қысқасы, Тейяр де Шарден өзінің діни көзқарасын ғылыми
теориямен қиындатып жіберді, оның сенімінің мәңгі діни салт-дәстүрмен
емес, эволюциялық теориямен анықтала бастады [11, 340].
Егер ойша заманауи ғылымның пайда болуына дейінгі дәуірге оралатын
болсақ, дін мен натурфилософияның танымдық тұжырымдарының бір-бірімен
сәйкес келетін әлемді көреміз. Екеуі де көбіне грек философиясының
астарында болды, екеуі де бір тілде сөйледі. Нақты көзқарастар біздің
қазіргі көзқарастарымызбен сәйкес келмеуі де мүмкін, бірақ сол заманғы
жалпы қабылданған дүниетаныммен ұласып жатты.
Ерекше және жалпы дүниетаным құру барысында қол жеткізген ғылым мен
техникалық жетістіктердің пайда болуымен дінде ғылыми ақпараттарға қарсы
келетін әлемді бейнелейтін тұжырымдардан бас тартатын тенденция пайда бола
бастады. Дін дәлелдерге емес, құндылықтар мен мәндердің мағынасына ден
қойды.
Бүгінде діннің өмірдің ерекше жағдайлары мен адамдардың рухани және
моральдық құныдылықтарына мән беріп жүргенін ешкім жоққа шығара алмайды.
Бірақ бұл діни адамдар әлем табиғат жайлы тұжырым жасай алмайды дегенді
білдірмейді.
Ғылым әлем құрылымы жайлы тұжырымдай алады, бірақ мұны да қайта
қарауға болады.
Артур Пикок Ғылыми дәуірдің теологиясы кітабында ғылымға қатысты
сыни және шынайы көзқарасты ұстанды. Оның ойынша, ғылым өзінің мүмкіндігі
жеткенше әлемдегі барлық құрылымдар мен объектілерге қатысты сын бере
алады. Осы сынды Пикок дінге де қолданды, яғни дін болып айналысып жатқан
жағдайды діни тұрғыда қарастырады, және осы құбылыстарды зерттеуге және
сипаттауға болатын модельдерді табуға тырысады. Ғылым да, дін де когнитивті
тұжырымдар жасайтындықтан, екеуін де олардың ақылға сәйкестілігі тұрғысынан
бағалау керектігін айтады. Бұл өз кезегінде екеуі де бірдей деңгейде
зерттеуге және зерттеу концепцияларын өзгертуге ашық болу керек екендігін
де аңғартады
3. Дәріс. Ғылыми деректерді талдай білу
1.Дінтану әдіс-тәсілдерін қолдану арқылы дінге қатысты ақпараттарды
жинақтай білу
2. Ғылыми деректерді талдай білу
Дін әлеуметтік феномен ретінде социологтар үшін аса маңызды зерттеу
объектісі ретінде қарастырылуда. Дін социологиясы діннің кейбір бағыттары
бойынша адамдарды белгілі әлеуметтік әрекеттерге жетелейтін қоғам
сегменттерінің пайда болуын зерттейді. Батыста дін социологиясы мынадай
негізгі зерттеу салаларына бөлінген [3, 42]:
1 – Діндердің әлеуметтік тұрғыдан пайда болуының себептерін түсіндіру:
негізінен ХІХ ғ. өзекті зерттеу саласы. Бұл салада Х.Спенсер (1820-1903),
Э.Тайлор (1832-1917), Д.Фрейзер (1854-1941), К.Маркс (1818-1883),
Э.Дюркгейм (1858-1917) қомақты еңбектер жазған.
2 – Шіркеу табының әлеуметтік және діни өмірін зерттеу. Бұл саланың
белгілі зерттеушісі француз Габриэль Ле Брас (1891-1970).
3 – Дін мен зайырлы қоғам арасындағы ықпалдасушылық. Әсіресе, ХХ ғ.
қызу зерттеулер жүргізілген бұл саланың өкілдері М.Вебер (1864-1920), Йохим
Бах (1899-1955) және Г.Меншинг (1901-1978).
Діни іс-әрекеттер екі формада жүзеге асырылуы мүмкін: біріншіден,
кейбір адамдардың яки тұтастай қоғамның белгілі уақыттарда белгілі іс-
әрекеттерді жүзеге асыруы. Мұндай жағдайда діни өмірді ұйымдастырушы діни
ұйымның болуы шарт емес. Екіншіден, діни іс-әрекеттерді белгілі ұйымдардың
ұйымдастыруы және олардың мән-мағынасын белгілеуі. Осы тұрғыдан алғанда дін
социологиясы діни ұйымдар мен қоғамның әлеуметтік тұрғыдан талдауын мына
мәселелер бойынша жүзеге асырады:
• Діни ұйымды сипаттау
• Діни ұйымдардың тармақталуы
• Діни ұйымдардың типологиясы
• Діни ұйымдардың дамуы
• Діни жамағатты сипаттау
• Діни жамағаттың құрылымдық жүйесі
• Діни жамағат мүшелерінің діни ұстанымдары мен әрекеттері
• Діни жамағат уә қоғамның арақатынасы
• Діни сипаттары бойынша қоғамның әлеуметтік таптарға жіктелуі
• Әлеуметтік жіктер жүйесінің дінмен арақатынасы
• Әлеуметтік таптардың спецификалық діндарлығы
• Діни көпшілдік және әлеуметтік таптарға жіктелу
• Дін және әлеуметтік динамикалардың арақатынасы.
Мұнымен бірге, М.Вебер Протестант этикасы және капитализмнің рухы
атты еңбегінде діннің экономикалық өмірдегі ролін дін және экономикалық
әдіс тақырыптары ойынша зерттеп, Қытай, Жапон, Үнді және Еуропа
экономикаларындағы бұл елдердің діни нанымдарының әсерін талдаған [3, 343].
Оны ғылыми зерттеуге және талдауға болады.
4. Дәріс. Ғылыми жазба жұмыстарын ұйымдастырып, дамыту
1.Ғылыми жазба жұмыстарын ұйымдастырып, дамыту
2.Диссертация жазу барысында ескерілетін жағдайлар
Ғылыми жетекші магистрантқа ғылыми жұмыстармен айналысу үшін жұмыс
кестесін жасауға көмектесіп, тақырып бойынша анықтама-библиографиялық
материалдардың көзін ұсынады. Жиі кеңес беріп, жұмысты бастан аяқ
қадағалап, тексеріп шығады. Дегенмен, тиісті ғылыми-шығармашылық бағыт-
бағдар бергенімен, ол жұмысты әдеби өңдеп, жөндеп бере алмайды.
Ғылыми жазбаны орындауды бастамас бұрын магистрант жеке кезеңдерді
орындау кезеңі көрсетілген жұмыстың барлық уақытына арналған күнтізбелік
кестесін жасауы керек және оны жетекші мақұлдағаннан кейін бітіруші
кафедраның меңгерушісіне бекіту үшін ұсынуға тиісті. Әсіресе бұл магистрлік
диссертациялар жазу үшін керек процедура, яғн, кафедра меңгерушісі
магистранттардың магистрлік диссертацияларды орындауы туралы кезеңдік
есебінің мерзімін белгілейді. Осы мерзім ішінде магистрант ғылыми
жетекшімен кафедра меңгерушісінің алдында есеп береді, олар магистрлік
диссертацияның дайындық дәрежесін есепке алады және ол туралы факультет
деканына хабарлайды.
Магистрлік диссертация мамандыққа байланысты әдебиеттерді
(оқулықтарды, оқу құралдарын, монографияларды, мерзімді басылымдарды,
лекциялық курстарды, шет тілдегі журналдарды, нормативтік әдебиеттерді
т.б.) терең зерттеу негізінде орындалады. Әрбір магистрлік диссертация
тапсырмаға сәйкес жекелеген және болашағы зор теориялық немесе практикалық
мәселелерді зерттеу керек. Мысалы, инженер мамандықтарының магистрлік
диссертацияларында негізгі тақырыптан бөлек технология, автоматтандыру және
өндірісті басқару және т.б. мәселелерді қарастыруы, өнеркәсіп экологиясы
мен еңбекті қорғау мәселелеріне арналған бөлімдері болуы керек.
Магистрлік диссертацияның түсіндірме жазбасында, қысқаша тезис
түрінде жобаның шығармашылық түпкі ойы ашылып, қолданылған зерттеу
әдістерінің дәлелі, қолданылған есеп әдістері және әдеттегідей ЭЕМ қолданып
орындаған есеп, өткізілген эксперименттерді сипаттау, талдау және олар
жайында қорытындылар, варианттарды техникалық-экономикалық салыстырулары
болып, суреттермен, кестелермен, нұсқаулармен, диаграммалармен, нобалармен
сүйемелденеді. Түсіндірме жазбаны қолмен жазуға (сиямен немесе қаламмен)
немесе бір бетке бір жарым интервалдан басуға болады. Формулалар қолмен
жазылады. Сызбалар форматты, шартты белгілер, шрифті мен масштабы бойынша
қазіргі стандарт талабына қатаң сәйкес болуы керек. Сызбалар, әдетте
қарындашпен орындалады және арнайы белгілермен жабдықталады. Магистранттың
қалауы бойынша магистрлік диссертацияны қорғау қазақша немесе орысша
жүргізіледі. Кафедра кепілдемесі бойынша магистрант магистрлік
диссертациясының қысқаша мазмұнын қосымша шет тілдердің бірінде бере алады,
ол туралы қорғау кезінде жарияланады және сол тілде сұрақтар берілуі
мүмкін.
Магистрлік диссертацияларды жоғарғы оқу орнында, сондай-ақ
кәсіпорында, ұйымда, ғылыми, жобалау-құрастыру және басқа да ұйымдарда
орындай алады.
Магистрлік диссертацияда қабылданған шешім мен барлық деректердің
дұрыстығына магистрант – магистрлік диссертацияның авторы жауап береді.
Магистрант пен кеңесшінің қолы қойылған жазып бітірілген магистрлік
диссертация ғылыми жетекшіге ұсынылады. Ғылыми жетекші қарап шыққан соң
магистрлік диссертацияға жазбаша пікір береді. Магистрлік диссертацияны
мақұлдаған жағдайда жетекші оған қол қояды және қорғауға жіберу туралы
жазбаша пікірмен бірге кафедра меңгерушісіне ұсынылады.
Магистрлік диссертацияны мақұлдамаған жағдайда ғылыми жетекші қол
қоймайды, бірақ жазбаша пікір береді, мұнда магистрлік диссертацияны
қорғауға жібермеу туралы ақырғы шешім қабылдайды, магистрлік диссертация
мұқабасына осы жайында пікір жазады. Егер де кафедра меңгерушісі
магистранттың магистрлік диссертациясын қорғауға жіберу мүмкін емес деген
жағдайда, бұл мәселе кафедра мәжілісінде міндетті түрде сол магистранттың
және оның ғылыми жеткешісінің қатысуымен қаралады. Кафедра мәжілісінің
хаттамасы факультет деканы арқылы жоғарғы оқу орны ректорына бекітуге
жіберіледі.
Бітіруші кафедра қорғауға жіберілген магистрлік диссертация
факультет деканы арқылы пікір жазуға беріледі. Пікір жазушылардың тізімі
ғылыми ұйым мен өндіріс мамандарының қатарына кафедраның меңгерушісінің
ұсынысы бойынша ректордың бұйрығымен бекітіледі. Осы магистрлік
диссертацияны ұсынған кафедрада жұмыс істемеген жағдайда, пікір жазушылар
ретінде басқа да жоғарғы оқу орындарының немесе осы жоғарғы оқу орнының
профессорлары мен доценттері шақырылады.
Пікір жазушы диплом жұмысына зерттелетін тақырыптың тәжірибелік
маңызы, жаңалығы, диссертациялық зерттеудің мамандарды дайындау профиліне,
біліктілік дәрежесіне сәйкес келуі, жүргізілген зерттеудің дербестігі,
ұсыныстар мен қорытындылар, мәселенің шешілу дәрежесі, зерттеудің мақсатына
жетуі туралы жазбаша пікір ұсынады. Факультет деканы бітіруші кафедра
меңгерушісі мен магистрантты – диплом қорғаушыны қорғауға бір күн қалғаннан
кешіктірмей таныстырады және оның диплом жұмысын пікірмен бірге Мемлекеттік
аттестаттық комиссияға қорғауға жіберіледі.
Диплом жұмыстарын қорғау тәртібі, білім беру саласындағы орталық
атқарушы орган бекіткен, жоғарғы оқу орындарындағы мемлекеттік аттестаттау
комиссияларында, білім алушыларды қорытынды аттестаттауды ұйымдастыру және
жүргізу тәртібі туралы Ережелермен анықталады
5 Дәріс. Оыс идеализмі
1. Орыс идеалистерінің көзқарстары
2. П.А. Флоренский, П.Л. Бергер, Т. Лукман, және тағы басқалар
Ресейдегі философиялық ой ХІ ғасырда христиандандыру процесінің
ықпалымен туындай бастады. Осы кезде Киев митрополиті Илларион өзінің
атақты Заң және рахат өмір туралы сөз атты еңбегін жазып, онда діни-
тарихи концепцияны өрбітіп, орыс жерінің жалпы әлемдік жаратушы нұры
үстемдік ету процесіне енуіне негіздейді. Орыс философиялық ойының әрі
қарай дамуы практикалық-өнегелі ұлағат және Русь провославиясының әлемдік
цивилизация дамуы барысындағы айрықша мәніне негізделеді. Бұл бағыттағы
ебектердің бірі Василий Шученидің басқару кезіндегі Елизар монастырының
игумені Флофейдің Москва үшінші Рим атты туындысы.
Орыс философиялық ойының айрықша ізденістері ХVІ – ХVІІІ ғасырларда
қарқын алды. Бұл ізденістер екі тенденция арасындағы қайшылықтар
атмосферасында өтті. Тенденциялар әлеуметтік-саяси сипатқа ХІХ-ғасырдың 40-
60-шы жылдарында ие болды. Бірінші тенденцияны славянофильдер, ал екіншісін
- батыстықтар танытты. Батыстықтар идеологиясын В.Г. Белинский, Н. Г.
Чернышевский, А.И. Герцен сияқты беделді ойшылдар мен қоғам қайраткерлері
қолдады. Олардың барлығы дерлік ірі әдебиетшілер, сыншылар болды,
философиялық шығармалар жазды.
Орыстың ерекше философиялық – идеологиялық ағымы ретінде
А.С.Хомяковтың (1804-1860), Ю.Ф.Самариннің (1819-1876) славянофильдік
көзқарастарын қарастыруға болады. Славянофилдер самобытниктерге,
Ресейдегі әлеуметтік ойдың орыс-православиелік ағымына сүйенді. Олардың
философиялық ілімінің негізінде орыс халқының мессиандық рөлі идеясы, оның
діни, мәдени ерекшелігі, тіпті біртума даралығы идеясы жатты.Славянофильдер
ілімінің негізінде православияның әлемдік цивилизация дамуындағы айрықша
рөлін бекітіп көрсету идеясы жатыр. А.С.Хомяков нағыз орыстық бастау орыс
рухын православияның өзі қалыптастырып, орыс жерінің шетсіз-шексіз
болмысын жасады деді.
Православияның қандай белгілері оны өзге діндерден ерекшелейді? Бұл
сұраққа жауап іздеу барысында біз А.С.Хомяковтың әртүрлі діндердің әлем
тарихы дамуындағы рөлін бағалап жазған еңбектерін қарастырамыз. Ол барлық
діндерді екі негізгі кушиттік және ирандық топтар деп бөледі. Оның ойынша,
бұл екі діни топтардың арасындағы түпкілікті айырмашылық құдайлардың саны
немесе культтік әдет - ғұрыптың ерекшелігімен емес, еркіндік пен қажеттілік
арақатынасымен өлшенеді. Кушиттіктің негізінде ізбасарларды ойсыз
бағынушылыққа мәжбүрлеу, адамдарды өзгенің ырқымен жүруге итермелеу жатыр.
Керісінше, ирандық - бұл еркіндік діні, ол адамның ішкі жан дүниесіне бет
бұрып, жақсылық пен жамандық жолын таңдауда адамға еркіндік береді.
Ирандық болмысының айқын көрінісі А.С.Хомяковтың ойынша
христиандықтан байқалады. Бірақ христиандық ағым үш ірі бағыттарға
тарамдалып кетті, олар: католицизм, православие және протестантизм.
Христиандықтың негізі шытынағаннан кейін-ақ еркіндік бастауы енді
шіркеуге тиеселі болмай қалды. Әр түрлі христиандық бағыттарда еркіндік пен
қажеттілік байланысы әр түрлі бейнеленеді. Славянофильдер католицизмде
ешқандай еркіндік жоқ деп айыптай отырып, Рим папасының күнәдан ада
бейкүнәлік догмасын сынайды. Ал протестантизм болса, шіркеуді жоққа
шығарып, адам бостандығын абсолюттендіріп, адамның жекелік, даралық
бастауын қолдайды. А.С.Хомяковтың пайымдауынша, тек православиеде ғана
еркіндік пен қажеттілік, жеке діндарлық шіркеу ұйымдастығымен үйлесім
табады.
Еркіндік пен қажеттілік және жеке діндарлық, шіркеу үйлесімі
проблемасының шешімін табу славянофильдер үшін діни-философиялық түсінікті
– соборлық түсінігін (көзқарасын) жасаудағы маңызды методологиялық принцип
болып табылады. Соборлықтың анықтауышы ретінде
көптіктегі даралық принципі қарастырылады. Соборлық түсінігі тек
адамдардың бір жерге жиналуы ғана емес, сонымен қатар рухани қажеттілік
негізінде осындай жиналудың мүмкіндігін көрсетеді. Соборлық шіркеу, жанұя,
қоғамдық органдар, мемелекетаралық қарым-қатынастар сияқты адам өмірінің
барлық салаларында байқалады. Ол адам еркіндігі мен жаратушы қарым-
қатынасының нәтижесі. Соборлық шүбәсіз (күмәнсіз) сыртқы формаға
тәуелсіз, шіркеудің әр түрлі тарихи кезеңдердегі дамуын қамтамасыз ететін
ақиқатттарға негізделеді. Бұл ақиқаттар адамның танымдық рационалды
әрекеттерінің емес, рухани ізденістерінің жемісі болып табылады.
Соборлық (түсінік) сананың негізгі діңгегі – Никео-царьградский
сенім символы. Ол орыс православиелік шіркеуінің негізінде тұр. Никео-
царьградский сенім символы алғашқы жеті ғаламдық соборларда қабылданған,
демек, славянофильдердің ойынша, ол соборлық сананың туындысы және сол
сананың сыртқы келбеті ретінде, оның куәгері ретінде қабылдануы тиіс.
Славянофильдер соборлықты тек православиелік шіркеу қоршауында жүргендер
ғана ұғына алады, ал өзгелер үшін ол қол жетпес биік деген. Шіркеу өмірінің
негізгі белгісі ретінде олар шіркеу ғұрыптарын сақтап, оның культтік
әрекеттеріне қатысу деп есептейді. Олардың ойынша, православиялық культте
ғана, жүрек сезіміне аса маңызды мән беріледі. Сенімді (нанымды)
теориялық тұрғыдан зерттеумен культтің орнын толтыра алмайсың.
Славянофильдердің пайымдауынша православиялық құдайға табынушылық іс
жүзінде көптіктегі даралық принципін жүзеге асыруға көмектеседі.
Шоқындыру, неке қию т.с.с. үрдістерді шіркеуде өткізу арқылы сенуші
жаратушымен жақындасып, жанын сақтап қала алатынын түсінеді. Осыдан барып
православие общинасының әрбір мүшесі өзгелерімен жанды байланысқа түсіп,
олармен бірігуге тырысады. Сонымен бірге, шіркеудің әрбір мүшесі оның
қоршауында бола тұрып, діни әрекеттерді өзінше сезініп, өз елегінен
өткізе алады, әрі көппен бірге болады.Славянофильдердің тұжырымдарының
басты тақырыптарының бірі соборлық
ақиқат пен жеке ойдың, діни өмір мен зиялы
философияның үйлесімді бірлігі болды. Славянофильдер орыс православиясында
кең тараған дін мен философия арасындағы бітіспейтін қайшылық жайлы тезисті
қатты сынға алды. Олар адам өміріндегі ойдың, философиялық ізденістердің
маңызды нәрсе екенін түсініп, өзіндік орыс философиясын құрып, оның барлық
ғылымдар мен орыс халқының рухани тәжірибесінің негізі ретінде қабылдауды
ұсынды. Соборлық ақиқат пен заманауи ағартушылықтың бірігуін қолдады. Сөйте
тұра, олардың ойынша, философиялық толғаныстар діни өмірге үстемдік
жасамай, зиянын тигізбеген жағдайда ғана пайдалы деп есептелді. Философия
алдыңғы орынға шыққан жағдайда соборлық сана оймен алмастырылады. Сондықтан
философияның міндеті - соборлық бастауын тереңдетуге қызмет ету.
Славянофильдер халықтың, ұлы тұлғалардың қызметін соборлық бастаудың
шешуші рөлі жайлы тезиске сүйене отырып қарастырады. Славянофильдер тарихи
шындықтан алшақтай отырып, халық мінсіз қасиеттерді бойына жинаған,
мызғымайтын рухани болмысы бар да, православия мен община оның
субстанциясы болатындығын айтты. Ал ұлы тұлғалардың міндеті осы халық
рухының өкілі болу деді. Олардың ұлылығы халықтың мұң-мұқтажын қаншалықты
жақсы жеткізгеніне байланысты. Жеке тұлғаның рөліне деген осындай көзқарас
славянофильдерді самодержавияға айрықша мән беріп бағалауына алып келеді.
Олар монархия Ресейді басқаруда бірден-бір дұрыс форма деп есептеді. Солай
дегенмен, патша билігі құдайдан емес, халықтың сайлап, билік басына қоюынан
(Михаил Романов) деп санайды. Сондықтан, өзінің міндетін ақтау үшін, монарх
бүкіл орыс жері мен халқының мұқтажы тұрғысынан әрекет етуі керек.
Славянофильдер Ресей дамуы мен Еуропа өркениетінің дамуы арасында
принципті түрде айырмашылық бар деген тезисті қолдайды. Мұнда бірінші
орынды діни бастау алады. Батыс халқы сенім символдарын бұрмалап, соборлық
бастаманы жоққа шығарады. Ал бұл, өз тарапынан өз жеке мұқтаждарын ғана
көздейтін эгоист тұлғалардың пайда болып, қоғамның бытырауы мен Еуропа
мәдениетінің құлдырауына алып келетін жағдайларды тудырды. Ал Ресей болса
өзінің православиялық рухани негізіне сүйене отырып, дүниежүзілік
үстемдікке алып келетін өзінің дара жолын таңдады. Ресейдің осындай биік
міндетін оның әрбір азаматы сезіне білуі керек. Өйткені тарихтың халыққа
сыйлығын мұндай сыйы, оның әрбір мүшесінің мойнына жүктелген міндет.
Отандық тарихқа жүгінетін болсақ, славянофильдер бастаудың көпжақтылығы
мен толыққандылығын дәлелдеуге тырысып, ол орыс қоғамының іргетасы
екендігін дәлелдегісі келген. Олардың ойынша, батыс елдеріне жасандылық
телініп, ал керісінше, Россия болса толыққанды қалыптасып, дамыған дейді.
Ресейдің мұндай табиғи органикалық дамуын славянофильдер өзіндік
әлеуметтік құрылымы бар селолық общинаның (мир) болуынан деп түсіндіреді.
Славянофильдер ойынша, орыс тұрмысының қауымдық құрылымы орыс халқының
тарихи дамуындағы негізгі екінші орында тұр. Оның славянофильдер көзқарасы
тұрғысынан екі сипаты бар. Олар: шаруашылық және өнегелік. Шаруашылық
саласында община немесе мир негізінен ауыл шаруашылық еңбектің
ұйымдастырушы, еңбекақы мәселесін шешуші, помещиктермен келісім жасаушы,
мемелекеттік міндеттемелердің орындалуына жауапкершілікті алушы ретінде
қаралады.
Діни философ және публицист ретінде танылған Николай Алесандрович
Бердяев (1847-1948)1874 жылдың 6 наурызында Киевте дүниеге келді. Бердяев
көне дворяндық таптан шыққан. Болашақ философ аристократтық (бегзаттық)
ортада өсті. Әкесі офицер болғандықтан, ұлы жолын қуар деген оймен кадет
корпусына түсірді. Бірақ ұлы онда көп жүрмеді. Философияға қызығушылық
танытты. Он төрт жасында ол тек А.Шопенгауэрді ғана емес, сонымен қатар
И.Кант пен Г.В.Ф.Гегельді оқи бастады. Оның бұдан соң назары К.Маркске
ауды. Марксті мен қашанда ғұлама деп есептегенмін, қазір де солай
ойлаймын - деп ол Өзін - өзі тану еңбегінде жазады. Болмысы жаңашыл
Бердяев революциялық қозғалыстарға белсенді араласады. Г.В.Плеханов – оның
жетекшісі, А.В.Луначарский күрестегі жолдасы болды. Өзін қоршаған
аристократтық ортадан қол үзіп, революциялық әлемге араласуын Бердяевтің
өзі өмірінің ең негізі бетбұрысы деп есептейді. Бердяевке түрме, қамау, жер
аудару сияқты қиын кезеңдерді бастан кешіруге тура келді. Вологодтық жер
аударудан (1898-1901ж) Киевке оралған соң Бердяев С.Н.Булгаковпен
кездеседі. Олар бір мезгілде жаңа Шіркеуге қайта оралу рухани дағдарысын
бастан кешірді. 1904 жылы Жаңа жол, Өмір мәселелері журналдарының
редакторы қызметін атқару үшін Петербургке көшіп келеді. Журналдарда Күміс
ғасыр әдебиеті мен философиясының қаймақтары Д.С.Мережковский,
В.В.Розанов, В.Иванов, Ф.К.Сологуб, А.А.Блок, В.Я.Врюсов, А.Белый,
Л.Шестов, С.Л.Франк, П.И.Новгородцев, А.М.Ремизовтар иін тіресе қатар жұмыс
жасады. Бердяев алдымен Петербургтегі, кейінірек Москвадағы
діни–философиялық (Петербургтегісінің негізі Бердяев ықпалымен құрылды)
Бердяевтің сенім – нанымдарының пісіп жетілуіне Ф.М.Достоевский көп әсер
етті. Мен – Достоевскийдің ұлымын дей отырып, өзінің онымен рухани
жақындығын меңзейді. Бердяев идеяларының негізгі қайнар көзі ретінде ХVІІ
ғасыр мистигі Яков Бемені айтуымызға болады. Бемеден Бердяев қалыптасушы
құдай, яғни ол мәңгілік емес және құдіретті емес деген идеяны қабылдады.
Құдайға дейін Ungrund – түпсіз тұңғиық, яғни негізі жоқ, Бердяевше Шынайы
бостандық болды. Ал, егер, құдіреттілікке келетін болсақ, кез – келген
полицейдің билігі одан әлдеқайда жоғары деп есептеді. Құдай әлемге әмір
жүргізбейді, керісінше, ол оның алдында бар болмысымен ашылады.
Бердяев діни философ болғанымен, ортодокстен оқшау, еретик еді.
Басқаша айтқанда ол өзін еркін ойлы діндар деп атады. Діни философия
неше ғасырлардан бері теодицеямен, яғни құдайдың қасиеттерін танытып
насихаттаумен, оны ақтап негіздеумен айналысып келеді. Бердяев назары
антроподиция – адамды ақтауда болды. Бердяевтің философиядағы атағын
шығарған еңбегі – Творчествоның мәні. Адамды ақтау тәжірибесі (1916ж). Ол
Еуропаның бірнеше тілдеріне аударылып, қайта басылған. Оның құндылығы әлі
күнге дейін жоғалған жоқ. Бердяевтің айтуынша бұл кітап бір деммен, сәттік
шабыттың әсерімен жазылған. Бұл кітапты мен туынды деп деп атай алмасам
да, өзімнің ең шабытты шығармаларымның бірі деп есептеймін. Онда менің ең
ерекше философиялық ойларым орын алған, негізгі мәтіндерім көрініс тапқан.
Бұл, эсхатология, заманның ақыры тақырыбы. Кез – келген творчествоның
мәні мәдени потенциалды күшейтуде емес, заманның ақырын жақындатып,
нақтырақ айтсақ, әлемнің қайта жаңғыруына себепкер болу. Шығармашылық
өзінің бастапқы тазалығымен, шынайылығымен жаңа өмірге, жаңа болмысқа, жаңа
биіктерге шақырады. Жаңа жер мен жаңа көк туралы Апокалипсис те (заман
ақыр да) сөз етіледі. Н.Ф.Федоровтан кейін Бердяев Әулие Иоанның ақиқатын
талқылап, адамзатқа ескерту ретінде, заманның ақыры оның шын мәніндегі
ақыры емес, оның жаңа сатыға көтерілуі, адамның күшімен, құдайдың ырқымен
болатын нәрсе. Дәл осы шақтарда Россия басынан революция, дүниежүзілік
соғыс секілді қиын – қыстау кезеңдерді кеше бастады. Соғыс жылдары Бердяев
орыстың ұлттық мінез – құлқына қатысты бірнеше мақалалары жарық көріп,
кейін (1918ж) Россия тағдыры атты кітабында жинақтап шығарды. Россияның
антиномиялығы жайлы айта отырып, бұл ел – ең апархиялы, мемлекеттік ел
бола тұра, сонымен қатар ең бюрократиялық, мемлекет пен оның өкілдерін
құдайдай көретін ел; орыстар – ең ықыласты, неошовинистік халық бола
тұра, нақ сол орыстарда ұлтшылдық шектеушіліктің ең жабайы көріністері
байқалады. Рух еркіндігіне келсек, орыстар бостандық сүйгіш, мещандық
шектеуліктерден ада бола тұра, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz