Педагогика және психология 3 курс мамандығына арналған Әлеуметтік психология ПӘНІНІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3-деңгейлі СМЖ құжаты ПОӘК ПОӘК
042-05-14-5-05.01.20.31.03.2011.
ПОӘК
Әлеуметтік психология _______2013 жылғы
пәнінің оқу-әдістемелік № 2 басылым
материалдары
5В010300 - Педагогика және психология
3 курс мамандығына арналған
Әлеуметтік психология
ПӘНІНІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
СЕМЕЙ
2013
Мазмұны
1 Глоссарий
2 Дәрістер
3 Тәжіриебелік және лабораториялық сабақтар
4 СӨЖ
1. ГЛОССАРИЙ
Адаптация (латын) - сезім мүшелерінің сырттан келетін
тітіргендіргіштерге бейімделуі.
Акселерация (латын) – физикалық және психикалық даму процесінің
тездетілуі.
Анализатор (грек) – түйсік тудыратын анатомиялық физиологиялық аппарат.
Аксон (грек) – жүйке клеткаларының ұзын талшығы.
Амнезия (грек) – естің бұзылуы.
Аффект (латын) – жан толқыуы жүйке жүйесінің ерекше қозуынан
туындайтын күшті эмоция.
Аффектік мінез-құлық - төбелескіштік, қынырлық, дөрекілік т.б.
мінезқұлықтың өзге де қиын формалары. Бұл өз тобындағы
құрдастарымен қарым-қатынастарға қанағаттанбаған балаларда пайда
болады.
Ақыл – ой сезімдері- ойлау іс-әрекетінен туындайтынсезімдер (таң қалу,
әуестік, секімділік және шүбалану сезімдер).
Агломерация (латынша – қосу, толықтыру) – Біртұтас аумақтық-өндірістік
кешен негізінде пайда болып, ірілі-ұсақты қалашықтар мен ауылдардан
құралған қоныстық жүйе. Олар орталық қала құрамына еніп, оған
қызмет етеді. А.-лық орта адамдардың өміріне, олардың өзара қарым-
қатынастарына, мәдениетіне әсерін тигізеді.
Адам – жер бетіндегі тірі организмдер дамуының ең жоғары сатысы,
қоғамдық тарихи және мәдени субъект. А. Табиғаты біртұтас
биоәлеуметтік жүйе болып табылады. А.-ның әлеуметтік мәнді
қасиеттері оның азаматтылығын анықтайды. А. Белгілі бір қоғамдық
қатынастардың нәтижесі ғана емес, сонымен бірге сол қатынастардың
өзін дүниеге әкелуші. Социология ғылымында А. әлеуметтік қарым-
қатынастар субъектісі ретінде қаралады. А. Қоғамда белгілі бір таптың
мүшесі, мемлекеттің азаматы, т.б. Сондай-ақ индивид ретінде де
зерттеледі. Индивид ретінде алынған А.-дардың бірлескен іс-әрекеттері
арасында қоғамдық қатынастардың жүйесі жасалынады. Осы қоғамдық
қатынастарға араласу , оларға дағдылану және оларды саналы түрде
бойына сіңіру арқылы жеке адамның әлеуметтенуі жүзеге асырылады.
А.белгілі бір әлеуметтік топқа тән рольдік ерекшеліктерді, мінез-
құлықтарды жәй ғана игеріп қоймай, оны өздігінше өзгертіп жетіледі.
Ол, кейбір әлеуметтік жағдайларға байланысты қалыптасқан ғұрыптарды
бұзатын өрескел мінез-құлық көрсетуі де мүмкін.
Азаматтық қоғам – саяси құрылымдармен, соның ішінде мемлекетпен
салыстырғанда қоғамдық өмірдің біртұтастығын сипаттайтын ұғым. А.қ-ның
мазмұнын құрайтындар: шаруашылық, әлеуметтік, мәдени, рухани, жанұялық –
тұрмыстық қарым-қатынастар мен әлеуметтік институттар, сондай-ақ
адамның қоғамдық байланыстары мен мекемелердегі мәртебесі, ролі,
құқықтары мен міндеттері. Мемлекет және А.қ деген ұғымдар, біртұтас
әлеуметтік организмді өзара тығыз байланысты екі жаққа, яғни саяси
және әлеуметтік салаларға бөледі.
Аккультурация – (ағылшын тіліндегі неологизм, түбірі латынның ad-
қосу және cultura - өндеу деген сөздердің қосындысынан алынған) әр
түрлі мәдениеттердің өзара әсерін білдіретін ұғым.
Бір мәдениеттің екіншісіне еліктеуі немесе жат мәдени элементтерді қабылдау
процесін көрсету мақсатында ағылшын ғалымдары енгізген түсінік. Зерттеулер
нәтижесінде әртүрлі мәдениеттердің өзара байланыстарында үстем және
бағыныңқы мәдениет топтары болатынын анықтап бағыныңқы топ үстем
топтың мәдениетін екшеуден өткізіп, өз жағдайына бейімдеп қажеттісін
алады. А. процесі негізгі топтардың әлеуметтік-экономикалық, саяси даму
жағдайларымен тығыз байланысты. А. нәтижесінде бағыныңқы топтың мәдениеті
енгізудің бағыттарын айқындау үшін қолданылған.
Аксиология (гректің ахіа - құндылық және logos -ілім, ұғым деген
сөздерінен алынған) – құндылықтар туралы ілім. Құндылықтарды жан-жақты
зерттеу мәселесін социологияға енгізген Макс Вебер. Оның айтуынша
адамның белгілі бір құндылықтардың негізінде жүзеге асады.
Құндылықтар мәселесін зерттеген ғалымдар У.Томас пен Ф.Знанецкий
Әрбір топ өзінің мүшелері арасында осы топқа ғана тән іс-әрекеттердің
ұқсастықтарын сақтап, реттеп, тартып отырады деген пікірлерді айтты.
Т. Парсонс құндылықтарды қоғамның шағын топтардағы өзара келісімді
жүзеге асыратын ең жоғары ұстанымдар деп атады.
Аномия (француз тілінде заңсыздық , шектеусіздік дегенді білдіреді: а-
қарама-қарсылықты білдіретін жұрнақпен nomos-заң деген сөздің
қосындысынан туындайды). А. –адамдардың өздеріне белгілі бір міндеттерді
жүктейтін тәртіптің шектері бар екендігін біле тұра оған қарсы шығуын
немесе олардан бейтарап қалуын бейнелейтін түсінік. А. –лық жағдайда
адамдар ортақ мақсатты түсінгенімен , сол мақсатқа жетудегі іс-әрекеттің
құқықтық және моральдық әдістерін мойындамайды. А.бейімделу, келісу не
қоғамға жат қылықтар көрсету сияқты құбылыстарды туғызады.
Анимизм- латынның жан деген сөзі. Алғашқы қоғамда адамның, жан-
жануарлардың , өсімдіктердің және басқалардың бәрінде жан болады дейтін
қиялы түсінік. Алғашқы қоғам мен діни нанымдардың барлық түрлеріне тән
ерекшелік.
Антропоморфизм – антропос -грекше адам және морфе – түр, форма
деген екі сөзден құралған. Табиғат құбылыстары мен жануарларды,
құдайларды адам сипатында елестетін түсініктер.
Апперцепция – латыннан ан- префикс, сөз алды қосымша, перцепция – қабылдау.
Психологияда қабылдау процесінің адамның бұрынғы өмір тәжірибесіне,
білім қорына, рухани тіршілігі мен жан дүниесінің жай-күйіне тәуелді
болады.
Ассоциация – 1.Белгілі заңдылықтарға сәйкес психикалық құбылыстардың
байланысты болуы.
2.Адамдардың өзара бірлесіп, әр түрлі іс-әрекеттері арқылы бір-бірімен
қарым-қатынас жасайтын тобы.
Аффект – жан толқуы деген латын сөзі. Жүйке жүйесінің ерекше қозуынан
туындайтын күшті эмоция.
Әлеуметтену - Өскелең ұрпақтың әлеуметтену мәселелері алғаш рет
субъективтік тұрғыдан біржақты Батыс Европада жарық көрген ғылыми
еңбектерде, атап айтқанда, австриялық психолог З.Фрейдтің психикалық
анализі мен осы ілімнің негізінде екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Батыс
Германияда пайда болған антропологиялық мәдениет теориясын дамытушылардың
еңбектерінде аталып, жасөспірімдердің психикалық және жыныстық пісіп
жетілуі олардың әлеуметтенуінің қайнар көзі ретінде қарастырылады. Ал
необихевиризм өкілдері әлеуметтену ұғымының мазмұнын әлеуметтік өмірді
оқытып үйрету мәселелері құрайды деп есептеледі. Символдық интеракционизм
мектебінің мүшелері әлеуметтену дегеніміз әлеуметтік қарым-қатынас
нәтижесі деп түсіндіреді. Гуманистік психология ағымының өкілдері
әлеуметтену терминінің мазмұнын мен ұғымының баламасы ретіндегі
пайымдап, дайындалған болашаққа қатысты көзқарастың өзіндік маңызды
мәселелерді құрайды деп біледі. Әлеуметтену дегеніміз – жеке тұлғаны жан-
жақты қалыптастыру, жеткіншек, жас ұрпаққа оқыту мен тәрбиелеу процесінде
белгілі бір тәртіпке кертіріліп, жинақталған қажетті ғылыми білімдерді,
дағды-іскерліктерді және біліктілікті, рухани байлықтарды, дүниетанымдық
тағылымдар мен салт-дәстүрлерді, әдеп-ғұрыптар мен жөн-жоралғыларды,
адамгершілік пен мінез-құлық ғұрыптарын меңгеру арқылы біртіндеп өздері
өмір сүріп отырған қоғамның әлеуметтік-экономикалық құбылыстарына сәйкес
әлеуметтік рольдер жүйесіне қосу.
Әлеуметтік – (латын бірге, жолдастық, қауымдық - деген сөзінен
алынған). Ә. Ұғымын түсіндіру екі бағытта дамыды. Біріншісі әлеуметтік
байланыстың мәнін ашып көрсетуге бағытталса, екіншісі әлеуметтік шындықтың
табиғатын ашып көрсетуге бағытталған. Ә. Ұғымы тек қана адамға және
адамдар тобына қатысты құбылыстарды айқындайды. Ә. қоғамның тұрақтылығын,
тұтастығын, дамуын қамтамасыз ететін қатынастар жүйесін, іс-әрекеттерді,
мінез-құлықтарды білдіреді. Ә.- қоғамдық мәннің күнделікті өмірдегі
біртұтас құбылысы, көрінісі.
Әлеуметтік ақпарат (информация социальная) – қоғамдық және табиғат
арасындағы қатынастардың өзара әлеуметтік әсерін реттеп отыру үшін
қолданылатын, қалыптасқан, үнемі жаңарып отыратын білімдердің,
мәліметтердің жиынтығы. Ә.а. қоғамдық өмірді түгел қамтитын (экономикалық,
саяси, әлеуметтік, демографиялық, мәлени т.б.) түрлі деңгейдегі білімді
пайдаланады, таратады.
Әлеуметтік арақашықтық-(дистанция социальная) - әр алуан топтардың,
таптардың бір-біріне деген қарым-қатынастарын, жақындығын, қарама-
қайшылығын, қоғамдағы орнын білдіреді. Ә.а.- қ.-ты анықтауда ұлттық,
этникалық т.б. топтардың әлеуметтік қатынастар жүйесіндегі орнына
байланысты туатын әлеуметтік ерекшеліктері де ескеріледі.
Әлеуметтік артықшылықтар (привилегия социальные – латын.- артықшылық
деген сөзінен алынған) – кейбір адамдардың, топтардың, таптардың,
мекемелердің заңды немесе заңсыз түрде де, көпшіліктің қолы жетпейтін
құқықтар мен артықшылықтарды пайдалануы.
Әлеуметтік алалау ( социальная дискриминация). – адамдардың нәсілдік,
ұлттық, діни, жыныстық т.б. ерекшеліктеріне байланысты ашық немесе
бүркемелі түрде алалауды, қысым көрсетуді айтады.
Әлеуметтік ассоциация (социальная ассоциация) – мүшелерін бір топқа
біріктіруге тікелей себептік негізі бар, ішкі құрылымы мен басқарылу
жүйесі арнайы бекітілген, өз ісін өзі қамтамасыз ететін материалдық
қаражаттық қоры бар адамдардың біріккен ұжымы. Ә.а. деп, кең мағынада
алғанда, адамдарды біріктіретін кез келген адамдар тобы айтылады.
Әлеуметтік әсер (социальный эффект – латын-нәтижелі дегенді білдіреді) -
әлеуметтік іс-әрекеттердің, байланыстардың және қарым-қатынастардың,
әлеуметтік жүйелердің қызметі нәтижесінде пайда болатын қоғамдық өмірдің
әртүрлі саласындағы сапалық өзгерістер.
Әлеуметтік байланыс (социальная связь) – жеке адамдардың не адамдар
топтарының бір-біріне деген кез-келген әлеуметтік-мәдени қатынастарын
бейнелейтін түсінік.
Әлеуметтік бағытталу (контроль социальная) – адамның өзінің қоғамның
әлеуметтік құрылымындағы орнын, жағдайын түсінуі, ұнамды әлеуметтік
жағдайды таңдауы және оған жету жолдарын белгілеуі.
Әлеуметтік бақылау (контроль социальная) - әлеуметтік институттардың,
мекемелердің, қоғамның сан-алуан салаларының қызметін, әлеуметтік топтар
мен жеке адамдардың іс-қимылында қоғамдық мүдделер мен әлеуметтік
ғұрыптар тұрғысынан баға беру және тыйым салу механизмі.
Әлеуметтік бейімделу ( адаптация социальная) – адамның немесе топтың өз
қажеттілігіне сәйкес жаңа әлеуметтік ортаны белсенді түрде игеруінен және
әлеуметтік жүйедегі өз орнын ауыстыруынан көрінеді.
Әлеуметтік диагностика (грек- танып-білуге қабілетті деген сөзіне
алынған) - әлеуметтік, өндірістік шағын топтарды ғылыми негізде
басқару үшін, олардағы ішкі қатынастарды нақтылы зерттеп білу
мақсаттарын жүзеге асыратын, сонымен бірге қоғамдағы кертартпа
құбылыстардың пайда болу себептерін, табиғатын зерттей отырып, оларды
жою жолдарын анықтап, ұсыныс жасайтын социологияның бір саласы.
Әлеуметтік даму (социальное развитие) - әлеуметтік философия мен
социология ғылымдарының басты мәселелерінің бірі. Оның толық көрінісі
мен мән-мазмұнын терең түсіну үшін салыстырмалық талдаулар жүргізу керек.
Ә.д. күрделі түрде мөлшерлеп көрсетуге көмек көрсете алатын ғылыми
ұғымдарға өмір салты , әділеттік деген сияқты ұғымдарға жақын болып
есептеледі. Ә.д. ұғымы практикалық ұйымдастыру қызметін атқарады.
Әлеуметтік детерминизм - әлеуметтік құбылыстардың өзара байланыстарын
көрсететін социологияның негізгі принциптерінің бірі. Ә.д. – нің
негізгі мінездемесі себеп – салдарлы байланыстар алайда себептілікке
детерминацияның барлық түрлері кірмейді. Адам іс-әрекетінде табиғи және
әлеуметтік шындықты өзгерту жобасы ретінде қойылған мақсат арқылы
детерминациялау ерекше орын алады.
Әлеуметтік динамика – 1.Әлеуметтік динамика ұғымын енгізген француз
социологы О.Конт (1798-1857). Конттың түсіндіруінше бұл ұғым қоғамды
тұтас түрде сақтай отырып , әлеуметтік тәртіпті қамтамасыз ететін,
тұрақты құрылымдарды зерттейтін, прогрестің бағытын және статистикаға
қарсы қойылуын, әлеуметтік құбылыстардың жүйелі түрде ауысуын талдау
үшін қолданылатын ұғым. 2.Топтық динамика – кіші топтардағы болып
жатқан процестерді бейнелеу үшін неміс және американдық психолог,
әлеуметтік психолог К.Левиннің (1890-1947) еңбектерінде
қолданылған ұғым. К.Левин , топтағы жеке адамның және топтың өзінің
мінез-құлқын физикалық терминдермен байланыстыра отырып баяндайды.
Топтағы Ә.д-ның негізгі үлгісі ретінде топтық кеңістіктің ішіндегі
күштердің бөлінуі және топтағы қарым-қатынастармен тығыз байланысты кіші
топтың квазистикалық тепе-теңдігі қарастырылады, сонымен қатар адамның
мінез-құлқын қандай да бір психологиялық өзгерістегі тартылыс және
тербеліс күштерінің қарым-қатынасының нәтижесі деп түсіндіріледі.
Әлеуметтік жағдай (социальная ситуация) – қоғамдағы әр түрлі таптық,
демографиялық, этностық т.б. топтардың өмір сүру , еңбек ету жағдайларын
анықтайтын объективтік және субъективтік жағдайлар мен процесстердің
әлеуметтік құрылымы.
Әлеуметтік стратификация ( стратификация социальная, стратификация
термині латынның ‘stratum’- жік , қатпар, қабат және ‘facer’ – жасау
деген сөздердің қосындысынан алынған) - соңғы жылдарға дейін Батыс
социологиясында ғана пайдаланып негізгі әлеуметтік айырмашылықтардың және
теңсіздікті көрсететін түсінік. Ә.ж. –ді зерттеудің үш бағыты бар: 1)
әлеуметтік мәртебені әлеуметтік теңсіздіктің өлшемі ретінде қарау; 2)
әлеуметтік бағыт-бағдармен байланыстыру; 3) негізгі жік жарғылар
есебінде мамандық түрін , табыс мөлшерін , білім дәрежесін басшылыққа алу.
Әлеуметтік идеал (социальный идеал) – тарихи әлеуметтік нақтылықтың жан-
жақты жетілген, жақсартылған, белгілі бір адамның немесе әлеуметтік
топтың санасындағы, болашақтағы бейнесінің көрінісі.
Әлеуметтік иерархия (социальная иерархия гректің hierarhia -
қасиетті және arche - билік деген сөздерінен алынған) –
жоғарғылардың төмендегілерді бақылап отыруына, бағыныштылыққа
негізделген күрделі әлеуметтік қатынастар жүйесі. Ә.и. – ға басқаруды
орталықтандырумен қатар, бюрократияландыру тән. Еңбек бөлінісінің бір
түрі ретінде ол адамдар арасындағы қатынастарды өз заңдарына
бағындырады.
Ә.и. билік түрінде жүзеге асырылады, яғни белгілі бір ұйымдасқан
жүйедегілер ережелер мен нұсқауларды қатаң орындап отыруы тиіс.
Жеке адам (жұмыскер, қызметкер) өз ерік – жігерін Ә.и. талаптарына
бейімдейді. Ә.и. заңдылықтарды әр түрлі мекемелер арасындағы қатынастарда
да орын алады.
Әлеуметтік инновация (латынның innovation - жаңалық енгізу , өзгеру
деген сөзінен алынған) – материалдық, экономикалық, әлеуметтік
мүмкіндіктерді тиімді пайдалануға, қоғамның өмір сүруін қамтамасыз ететін
салаларда сапалы өзгерістер жасауға бағытталған қоғамдық пайдалы істі
жасау, тарату, жүзеге асыру процесі. Ә.и. әлеуметтік, экономикалық,
мәдени шығармашылық пен прогрестің жемісі. Ә.и. өзінің жаңартушылық
күш – қуатына қарай түбегейлі жаңартушы немесе барды өзгертуші болып
бөлінеді. Ә.и. – ның соңғы түрі кеңірек тараған. Ә.и. мақсатты
өзгерістерге бағытталған салаларда жиірек байқалады.
Әлеуметтік институт (латынның institutum - айқындау, қондыру деген
сөзінен алынған) – қоғамдық қарым-қатынастардың тұрақтылығын қамтамасыз
ететін мамандырылған іс-әрекетті жүзеге асырудың бір түрі.
Әлеуметтік қабылдау – Ә.қ. деп адамдардың қоғамдық қатынастарды,
әлеуметтік жағдайларды, адамдардың топтарын, басқа адамды және өзін-өзі
қабылдап, түсініп, бағалауы айтылады.
Әрекет – белгілі мақсатты орындауға бағытталған оңашаланған қимыл. Ол
қимыл-қозғалыс арқылы орындалатын сыртқы және ақыл-оймен орындалатын ішкі
әрекет болуы мүмкін.
Бақылау – 1) психологияның негізгі әдістерінің бірі; 2) белгілі бір
құбылыстар мен объектілердің бар екендігі мен өзгерістерін қадағалау
мақсатында жүзеге асырылатын ойластырылған, жоспарлы, ұзақ қабылдау.
Бағдарлаушы рефлекс – төңіректегі жағдайдың жаңалығына жауап ретінде пайда
болатын шартсыз рефлекс.
Белгі – болмыстың өзге элементінің баламасы ретінде көрінетін оның кез
келген элементі. Белгі адамның психикалық іс-әрекетінің тәсілі, бұл не
қоғамдағы орган, не әлеуметтік құрал. Әлеуметтік құралдың белгісі болып
тіл, жазу, есептеу, сурет салу саналады.
Бихеворизм – психология ғылымында ХХ ғасырдың басында АҚШ-та қалыптаса
бастаған механикалық теориялық және тәжірибелік бағыт. Бұл бағыт
психикалық құбылыстардың бәрі организмнің сыртқы және ішкі
тітіргендіргіштерге әсерленуіне орай дамиды, белгілі себепке, ынталандыру
мен жағдайға байланысты болады деп санайды.
Генетикалық әдіс – генетика – шығу тегі төркін дегенді білдіреді. Бұл
психикалық құбылыстар мен процестердің шығуы мен пайда болуын және дамуын
зерттейтін, қазіргі кезде психологияда кең түрде қолданылатын зерттеу
әдісі.
Гештальтпсихология – Германияда ХХ ғасырдың басында дүниеге келген
идеалистік психологиялық бағыт. Ассоциациялық психологияға қарсы
пікірлерді қолдай отырып, сананың алғашқы бөлшектері түйсінуі де, елес те
емес, кейбір тұтас түрдегі психологиялық құрылымдар (гельштаттар) деп
санайды. Міне сондай құрылымдар сананың жемісі деген пікірді қолдайды.
Генотин (грек) – жүйке қызметінің тумыстан берілетін типі.
Дағды – сансыз қайталау нәтижесінде қалыптасқан іс-әрекет. Соның
нәтижесінде ол автоматталған әрекетке айналып оңай, шапшаң әрі дәл
орындалып отырады. Дағдының физиологиялық негізі – динамикалық стереотин.
Детерминизм принципі – философиялық және методологиялық ұстаным бойынша
табиғат пен психологиялық құбылыстардың бәрі материалдық себептер мен
заңдардың әсер етуінен пайда болады. Детерминизм адамның тіршілігі мен
іс-әрекетінің бәрі қоғамның тарихи нақты жағдайларымен байланысты, әрбір
құбылыс белгілі себептен туындайтын деп қарайды.
Дендрит (грек) – жүйке клеткасының қысқа талшығы.
Динамикалық стереотип – шартты рефлекторлық байланыстардың жасалуы және
оның тұтастық жүйесінің құрылуы.
Жоғарғы жүйке қызметінің типі – жүйке жүйесінің комплекті түрдегі тұрақты
қызметі. Мұндай қызмет жоғары жүйке қызметінің сипаттары мен қасиеттерін
білдіреді. Ондай қасиеттер адамның әлеуметтік ортада атқаратын жұмысы мен
іс-әрекетіне байланысты жаңа сапаларға ие болады. Жоғарғы жүйке
қызметінің типтері мен сипаттары адам мінезінің физиологиялық негізі болып
табылады.
Жеке дара даму - өмір мен іс-әрекет процесінде әрбір адамның дамуы
(онтнгенез).
Инстинкт (соқыр сезім) – 1) организмде туа берілетін шартсыз рефлекстер
негізінде сыртқы және ішкі жағдайлардың өзгеруіне үйретусіз-ақ бейімделіп
тіршілік ету құлқы. 2) туа пайда болатын импульстардың әсерлерге жауабы,
қимыл-қозғалыс арқылы әр түрлі тітіргендіргіштерге бейімделуі.
Интеллект (латын) – жоғары сатыдағы жануарлар мен адамдарда болатын ақыл-ой
қабілеті.
Индивид - әлеуметтік қарым-қатынас объектісі және саналы әрекет етуші.
Индивидуальдық – психикалық, физиологиялық, әлеуметтік ерекшеліктердің
жиынтығы, нақты адамның ерекшелігі.
Интериоризация , экстериозация – сыртқы болмыс әрекеттерінің ішкі идеалдық
факторларға, ал адамның ішкі ақыл-ой әрекетінің сыртқы іс-әрекеттерге
айналуы.
Интроверт – кейбір адамдардың тұйық өзімен-өзі болып, өзінің ой-пікірлерін
іштей талдайтын мінез ерекшеліктері.
Инфантализм (латын) – ересек адамның жан дүниесінен байқалатын балалық
қылық.
Иланғаштық – иландыратын нәрсені ұғынбастан қабылдаумен сипатталатын
ықпалға бағыну.
Қажеттілік – адам мен хайуанаттардың өмір сүруі мен тіршілік етуі
қажеттілік қанағаттандырудағы белсенді іс-әрекеті мен қимыл-қозғалыс
жасауына байланысты.
Қозғыштық -әсерленгіштік. Сезімнің тез қозып, тез әсерленуі.
Қоғамдық тәжірибе – адам баласының тарихи дамуында материалдық заттар мен
мәдени мұраларды жасап шығаруда қалыптасқан біліктері мен әдет-дағдылары
жайындағы білім жүйесі.
Қашықтық талдауыштары (анализаторлары) – рецепторлары зат іс-әрекетінің
тікелей ықпалдарына шалынатын талдауыштар. Бұған есту және көру
талдауыштары (анализаторлары) жатады.
Мотив (франц) – адамның қажетін қанағаттандыру үшін іс-әрекетке
итермелейтін түрткі.
Мимика (грке) – беттің мәнерлі қимыл-қозғалыстары.
Мәнерлі –адамның мінез – құлқының ерекшелігі.
Моральдық (адамгершілік) сезімдер – жоғары сезімдер.
Ниет – қажеттілікті қанағаттандыру үшін әрекеттену және оған іштей ұмтылу.
Ниеттің жүйеге асуы материалданған сипатта болады.
Нышандар – қабілеттіліктер дамуының табиғи жағдайлары түрінде көрінетін
организмнің іштей туа біткен автономиялық физиологиялық ерекшеліктері
(нерв жүйесінің типі, рецепторлар құрылысының ерекшеліктері т.б.)
Онтогенез – жұмыртқаның ұрықтану сатысынан жеке өмірдің бітуіне дейінгі
организмнің дамуы. Онтогенез ұғымы психологияда тәрбиелеу мен оқытудың
жағдайларына байланысты бала психикасында болатын өзгерістерді көрсету үшін
қолданылады.
Ойлау – объективтік болмысты жалпыланған, жанама жолмен бейнелеудің
белсенді процесі. Адамның дамыған ойы оның іс-жүзіндегі жеке тәжірибесінің
және адамзаттың оған берген мәдениеттің жанама нәтижесі.
Оқыту – оқушыға белгілі білімді, дағдыларды, іскерліктерді беру жолындағы
мақсатқа бағыттап және жүйелі ықпал жасау.
Психика дамуының қозғаушы күші – психиканың мән-жайы мен деңгейін, бағытын
дамытуға ықпал етіп отыратын сыртқы және ішкі факторлар мен жағдайлардың
жиынтығы. Мұндай жағдай адамның жеке басының дамып жетілуінде
қажеттіліктерін қанағаттандыру мен нақты болмыстар арасындағы
қайшылықтарды реттеу мәселесі болып табылады.
Проблемді ситуация – күнделікті өмірде және арнайы тәжірибелік зерттеуде
белгілі бір түйінді мәселені шешуде адамның ақыл-ой белсенділігі талап
етілетін жағдай. Ал тәжірибе арқылы сыналған жәндіктер мен хайуанаттар
белгілі бір жәйтке бейімделіп, оның (шешімін) табуға әрекеттенеді. Мысалы,
маймыл іліп қойған алманы (құрал) қолданып алып жейді.
Перцептивті әсер – қабылдау процесіне қатысты әсерлену түрлері (перцепция –
қабылдау) . П.ә. психологиялық тұрғыдан анықтағанда – объективтік шындықтың
сезім мүшелері арқылы тікелей бейнеленуі.
Ретикулярлық формация – импульстардың төменнен жоғары ми талаптарына жетіп,
олардың жұмысына әсерін тигізе алуы.
Рефлекс – сырттан және іштен келетін тітіркендіргіштерге ағзаның жауап беру
реакциясы. Латын тілінен аударғанда бейнелеу мағынаны білдіреді.
Рефлексия – латынша бейнелеу деген сөз. Адам санасының өзін-өзі
білуге, ішкі дүниесін, психикалық жай-күйін тануға бағытталуы.
Реакция – ішкі және сыртқы ортаның кез келген әсеріне организмнің
қайтаратын біртұтас жауабы.
Сана – психиканың тек адамға ғана тән ең жоғары сатысы. Объективтік
болмыстың адам миындағы бейнесі. Болмыс пен шындықтың бейнесін адам тіл
арқылы , сөйлеуі арқылы бейнелеп , оның мән-жайын танып біледі.
Сана мен іс-әрекеттің бірлігі. Сананың генетикалық және функционалдық
байланыс бірлігі. Бұл ұстаным ғылыми психологияның философиялық және
методологиялық іргетасын қалайды.
Семантика – сөздер мен сөйлеуднгі айтылған атаулардың мағынасын білдіретін
термин. Ғылымда бұл атау семантика, семасиология деп те атала береді.
Синтагма – лингвистикалық термин. Ол сөз тіркестері мен олардың
бөлшектерін жіктеп қарастырып, анықтаушы және анықталушы бөліктерінің
құрамын анықтай отырып белгілі жүйемен іздестіреді.
Стимул – қозғаушы, жандандырушы әсер. Тітіргендіргіштің тікелей таным
мүшелеріне (рецепторларға) әсер етуі нәтижесінде сыртқы және ішкі
органдарда қыздыру тудыратын әсер. Оның қуаты әр алуан тітіркенулер
тудырады.
Статус (латын) – тұлғаның топ ішіндегі құқықтары мен міндеттерінің
жиынтығын білдіретін ұғым.
Сөздің байланыс функциясы – араласу функция. Әңгімелесіп отырған адамға
тура не жанама әсер ету.
Сөйлеу іс-әрекеті – адамның тілді қатынас жолы және ойлау құралы ретінде
пайдалану процесі.
Сенсорика – сезімдік таным элементтерінің түсінулердің, қабылдаулардың,
түсініктердің жиынтығы.
Сенсорлық эталондар үлгілер - заттар әлемі қасиетінің әр түрінің негізгі
айырмашылық белгілері жөнінде адамзат мәдениетінде қалыптасқан түсініктер
(түстер, формалар, заттардың шамасы, дыбыстардың жоғарлығын т.б.)
Синкретизм – бір нәрсенің дамымаған күйі: ажырамағандық , біріккендік.
Стресс (ағылшын) – ерекше жағдайлардың әсерінен адам организімінің
титықталуы, дәрменсізденуі.
Темперамент – жоғары жүйке қызметінің типтік ерекшеліктеріне сәйкес адамның
даралық сипатын білдіретін психологиялық ерекшелік. Темперамент адам
мінезінің табиғи негізін анықтайды. Жоғары жүйке қызмет типтерінің
күшіне, теңдігіне (қозу мен тежелу) және ауысу ерекшеліктеріне сәйкес
темпераменттің төрт түрі сипатталады. Олар холерик, флегматик, сангвиник,
меланхолик. Темпераменттердің түрлері жоғары жүйке қызметінің типтеріне
негізделгенімен, олар адамның тіршілік бейнесі мен әлеуметтік жағдайына
орай өзгеріп, жаңа қасиет-сипаттарға ие болады. Темпераментік
ерекшеліктер адамда туа пайда болатын қасиет, ал мінез-құлық сипаттары
өмірде жүре – тұра қалыптасады. Психологиядағы темперамент жайлы ғылыми
көзқарастар әр түрлі. Дегенмен , темпераменттердің табиғи-ғылыми негізі
жоғары жүйке қызметінің типтері екенін ғылыми тұрғыдан ашып көрсеткен
физиолог И.П.Павлов.
Тест – сынақ. Психологияда адамның дара басындағы психологиялық
ерекшеліктері мен қабілетін , ақыл-ой деңгейін белгілі бір нормалар
тұрғысынан іздестіретін әдіс. Тест (сынақ) әдісі арқылы адамның меңгерген
білім деңгейі мен ықылас ынтасы да зерттеліп, оның нәтижелері салыстырмалы
түрде қорытылады. Қазіргі кезде тест әдісі кеңінен қолданылып отыр. Тест
- ағылшын сөзі, мағынасы сынақ дегенді білдіреді.
Топ – қоғамдағы адамдардың белгілі сипаттары мен ерекшеліктеріне орай
бірлесіп атқаратын істеріне сәйкес бірлесуі.
Топ жетекшісі – жора – жолдастары мен қатар құрбыларына өзінің беделімен ,
іс-әрекетімен, мінез-құлқымен ықпал етіп отыратын адам.
Тәрбие – тәрбиеленетін адамда мінез-құлықтың, дүниеге көзқарастың, мінездің
және ақыл-ой қабілеттілігінің қалыптасуы үшін мақсатқа бағытталған жүйелі
ықпал жасау. Тәрбие оқылудың ажыратылмайды . Бірақ, оған дәлме-дәл де
келмейді, тәрбие таптық сипатта болады.
Тума белгі – адамның дүниеге өзімен бірге келетін белгісі.
Тәртіптілік – адамның жеке басының дағдысы, үнемі тәртіп сақтауды қажет
ететіндігі, өзі және қоғам алдындағы міндетін түсіне білуі.
Тианақталған сөйлеу - әрбір сөздің немесе сөйлемнің дәл анықталған, мазмұны
жағынан аяқталған сөйлеу.
Түрлестік – 1) индивидке ықпал ететін топпен іштей немесе сырттай келісу;
2) жеке адамның ішкі позициясына қарамастан топпен сырттай келісу.
Түсіндіріп сөйлесу- заттың, құбылысты немесе ережені айқынырақ дәлірек
түсінуге мүмкіндік беретін сөйлеу. Түсіндіру тәсілдер жиынтығы.
Жағдайларға байланысты мұндай тәсілдер ретінде салыстыру, сипаттау, себебін
көрсету, қарапайым модельді құрастыру т.б. атауға болады.
Түсінік – болмыстың заттары мен құбылыстарының өткен бір кездегі сезім
мүшелеріне тигізген әсерінің сезім-көрнекілік бейнесі.
Ұғым – заттар мен құбылыстардың мәнді белгілері мен ерекшеліктерін
бейнелейтін жалпылаушы ойлау формасы. Ғылыми пәндердің бәрі ұғымдар
жүйесінен құралады. Кез келген ұғымның мазмұны мен көлемі болады және ол
қолдану ретіне қарай өзге ұғымдармен түрліше байланыста болады. Ұғым
дерексіз ойлау нәтижесі арқылы жасалып, оның мазмұны мен көлемі анықталады.
Ұғымталдық –сезімталдық, әсер етуші нәрселер мен құбылыстарды сезім
мүшелері мен ақыл-ой арқылы тез қабылдап, олардың мән-мағынасын жете түсіну
қабілеті.
Ұжым –қоғамдық пайдалы іспен шұғылданатын, жоғары деңгейде дамыған
адамдардың ұйымдасқан тобы. Ұжымдағы адамдардың өзара қарым-қатынасы
олардың бірлесіп атқаратын қоғамдық істері мен мақсат-мүдделерінің бірыңғай
болуында.
Үйлесім , сыйымдылық – бұл әлеуметтік психологиядағы түсініктер, яғни сырт
қарағанда дара адамның өзінің ішкі қарсылығына қарамастан топтың ырқана
саналы түрде бейімделіп, көнбістік көрсетуі.
Үнсіз сөйлесу – сөйлеу әрекетінің ерекше түрі. Үнсіз сөйлеуді кейде іштей
сөйлеу дейді. Үнсіз сөйлеуде адамның ойы мен білдірмек болған пікірі
дыбыссыз айтылады. Іштей сөйлеуде сөйлемнің баяндауышы не бастауышы
айтылады да, ой жүйесі үзінді-кесінді сипатта болады. Қарым-қатынас
жасауда дауыстап сөйлеу тәсілі қолданылса , ал үнсіз, іштей сөйлеуде
адамның ойлауы құрал қызметін атқарады да, ол өзінің іс-әрекетін реттейді.
Фрейдизм – бұл ұғым Австрия ғалымы З.Фрейдтің атымен байланысты. Фрейдизм
ХХғасырда психологияда кең таралған ағым. Фрейдтің зерттеуі бойынша адам
мінез-құлқының қозғаушы күші мен шешуші фоктор жыныстық еліктеу болып
табылады. Мұндай еліктеу мен сезім әрекеті санадан тыс табиғи қажеттілік
деп саналады. Бұл адам тіршілігіндегі биологиялық процесс болса, ал
психиканың дамуы мен оны басқару әлеуметтік факторлармен де айқындалатыны
ескерілмейді.
Фенотин (грек) - өмір сүру барысында қалыптасқан жүйке жүйесінің типі.
Филогенез (грек) – тіршіліктің алғаш пайда болуынан бастап адамзатқа
дейінгі даму жолы.
Фрустрация (латын) – босқа әлек болу, жолы болмау.
Эгоцентрлік сөйлеу –сөйлеудің бұл түрін психологияда баланың автономды
(өзіндік) сөйлеуі деп те атайды. Эгоцентрлік сөйлеуді дауыстап сөйлеу
әрекетінің үнсіз (іштей) сөйлеуге ауысу жолындағы өтпелі (өткел) деп
санауға болады.
Электроэнцефалограмма (ЭЭГ) – мидағы биоэлектрлік белсенділік әрекетін осы
аспаппен жазып алады да, оның мәнін анықтайды.
Эмпатия - өзге адамдардың жан дүниесінің сыры мен күй-жайын білу
қабілеттілігі және оған жанашырлық білдіру. Эмпатияның айқын көрінісі –
идентификация. Бұл – адамның өзге адамның психикалық жай-күйін өз басынан
кешіргендей халде болуы.
Эгоизм (франц) – жеке басы мүддесін басқалардың, қоғамның мүддесін жоғары
қоюшылық.
Эгоцентризм (латын) - өзімшілдік пен менменсудің шектен шыққан формалары.
Эйдетизм (грке) – бейнелерді еске өте дәл айқын түсіру.
Эйфория (грек) – шындыққа сәйкес клмейтін көңіл – күйдің шамадан тыс
көтеріліп, шаттануы.
2. ДӘРІСТЕР
Дәріс тақырыбы. Әлеуметтік психология пәні және ғылыми білімдер
жүйесінде дамуы.
Жоспар.
1. Әлеуметтік психологияның ғылыми білім беру жүйесінде алатын орны.
2. Әлеуметтік психология пәні туралы 20- жылдардағы дискуссия.
3. Әлеуметтік психологияның қазіргі кездегі жағдайы.
Дәрістің қысқаша мазмұны.
Әлеуметтік психология ғылыми білім беру жүйесінде алатын өзіндік орны
бар. Бұл пән психология және социология ғылымдары негізінде пайда болып,
өзіндік статусы бар әлеуметтік психология. Әлеуметтік психологияның ғылыми
білім беру жүйесіндегі орны ерекше. Бұл пән екі ғылымның объективтік
қосылуынан пайда болған. Әлеуметтік психологияның өзіндік ғылым ретінде
болуында үлкен үзіліс бар. Әлеуметтік психологияның қайтадан пайда болуы
елуінші жылдың аяғымен алпысыншы жылдардың басы.
Әлеуметтік психолгия – адамдардың тәртібі мен іс-әрекет заңдылықтарын,
олардың әлеуметтік топтарға кіруін және де сол топтың психологиялық
ерекшеліктерін зерттейді. Әлеуметтік орта – ұжым, топ, жеке адам, жеке адам
аралық қатынас, адамның өмірі мен іс-әрекеті, қоғамдық өмір сүру ортасымен
байланысты дамиды.
Пікірталас 20-шы жылдарда ХХ ғасырдағы әлеуметтік психология пәні
туралы. 20-шы жылдары әлеуметтік психология туралы дикуссия екі жағдаймен
байланысты болды. Бірінші жағынан, өмірдің өзі қоғамның құрылуына
байланысты әлеуметтік-психологиялық мәселелерді шешуге әкелді. Екінші
жағынан, идеологиялық күрес әлеуметтік-психологиялық білімді игерді.
Әдеуметтік психологияда Г.И.Челпанованың көзқарасы үлкен орын алды.
50-шы жылдың аяғы мен 60-шы жылдың басында әлеуметтік психология екі
сатыдан өтеді. Сонымен, әлеуметтік психологияны жаңадан талқылау үшін
қажетті және субъективтік жағдайлар туды, пән туралы, оның міндеті,
әдістері және ғылыми білім беру жүйесіндегі орны туралы.
Б.Д. Парыгин., В.Н.Мясищевтің әлеуметтік психологияны зерттеулері бойынша
көзқарастары.
Әлеуметтік психологияның міндеті – қоғам мәселесі. Қазіргі қоғамда
әлеуметтік психологиялық білімнің түрлі сфералары ашылуда. Методологиялық
принцип - әлеуметтік психологияның мәселесінің мазмұндық жағын қарастырады.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Әлеуметтік психологияның анықтамасын айтыңыз.
2. Әлеуметтік психологияның негізігі міндеттерін атаңыз.
3. Бұл пәннен білімдер педагог-психологқа қандай көмек береді?
Әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология.М., 1996.
2. Шибутани Т. Социальная психология. М., 1999.
3.Руденский Е.В. Социальная психология. М., 1997.
4.Майерс Д. Социальная психология. Питер.1999.
5.Е.С. Кузьмина., В.Е.Семенов. Социальная психология. ЛГУ.1979
Дәріс тақырыбы. Әлеуметтік психологияның тарихи қалыптасуы.
Жоспар.
1. Әлеуметтік психологияның пайда болуы.
2. Әлеуметтік психологияның өзіндік ғылым ретінде бөлініп шығуы.
3. Әлеуметтік психологияның теориялары.
4. Экспериментальды кезеңдерде әлеуметтік психологияның дамуы.
Дәрістің қысқаша мазмұны.
Әлеуметтік психологияның пайда болуы. Әлеуметтік психологияның тарихы
ғылым ретінде өте жас. Әлеуметтік психологияның ғылым ретінде бөлініп
шығуы. ГДР-дан зерттеушілер Г.Гибш пен М.Форверг Әлеуметтік психологиялық
ойлау деп қарастырды. Әлеуметтік психологияның тарихының даму қиыншылығы,
бұл пән әр түрлі қайнар көзден қалыптасқан, оның қандай ғылымдардан ішінен
ерекшелеп айту өте қиын. Әлеуметтік психологияның білім беру ретінде пайда
болуы, басқа ғылыми пәндердің пайда болуы сияқты екі себеп болды:
әлеуметтік және теориялық. Көптеген зерттеушілер әлеуметтік психологиялық
білімнің элементтерінің бар болуын философиялық концепциясында болғанын
көрсетеді. Американдық зерттеуші О.Клайнберг әлеуметтік психологияның көп
мәселелері проблеме ретінде, ертедегі философиялық жүйеде туған дейді.
Г.Олпорт нақты көрсете отырып, осы проблемалардың басқару тегін Платоннан
бастап қарау керек деп айтты. Анти философияда тек Платон философиясы ғана
емес, Аристотель философиясыда бар. Философияның жаңа кезеңінде Гоббс,
Локк, Гельвеций, Руссо, Гегель есімдерін айтпай кетпеуге болмайды.
Әлеуметтік психологиялық идеялар идеалистік және материалистік жүйесісінде
де болған.
Әлеуметтік психологияның ғылым ретінде пайда болуы 19 ғасырдың
ортасындағы кезең қарастырылады. Тіл білімі дамуда үлкен орын алады, оның
қажеттілігі капиталистік европадағы процестердің шығуымен байланысты.
Әлеуметтік-психологиялық теорияларының үш түрі болды. Халықтар
психологиясы . Психологиялық көпшілік. Әлеуметтік тәртіп инстинкт теориясы.
Халықтар психологиясын дамытушылар- М.Лацарус және Г.Штейнталь.
Психологиялық көпшілік бұл Г.Тарданың концепциясына еліктеу. Әлеуметтік
тәртіп инстинкт теорясы –М.Дауголла есімімен байланысты. Жиырмасыншы
ғасырдың басы, бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін, әлеуметтік психология
экспериментальды ғылымғы айналуы болып саналады.
Өзін-өзі тексеруге сұрақтар:
1. Әлеуметтік психологияның қалыптасу тарихына сипаттама беріңіз.
2. Әлеуметтік психологияның теориялары.
3. Эксперментальды кезеңдерде әлеуметтік-психологияның дамуы.
Әдебиеттер:
1.Андреева Г.М. Социальная психология.М., 1980
2.А.В.Петровский, В.В.Шпалинский. Социальная психология клолектива. М.,
1978.
3.Социальная психология. Под.ред. А.В.Петровский М., 1979
18.Шибутани Т. Социальная психология. М., 1997
Дәріс тақырыбы. Әлеуметтік психологияның методологиялық негіздері.
Жоспар.
1. Методологиялық проблемалардың қазіргі ғылымда алатын орны.
2. Әлеуметтік психологияда специфика ғылымын зерттеу.
3. Әлеуметтік психологияның зерттеу әдістеріне сипаттама.
Дәрістің қысқаша мазмұны.
Методологиялық проблемалардың қазіргі ғылымда алатын орны.
Методологиялық проблемаларды зерттеу ғылымның барлық саласында актуальды
болып саналады. Математика және кибернетиканың дамуымен жаңа класс
пәнаралық әдістер туды. Осының бәрі зерттеушілерден үлкен дәрежеде
өздерінің танымдық әрекеттерін бақылауды және практика зерттеулерінде
пайдаланатын құралдарына анализ жасау керектігін талап етеді. Қазіргі
ғылымның қызығушылығы методология проблемасына өте жоғары, ерекше
білімнің логикалық және методологиялық ғылымын зерттеуі пайда болды.
Қазіргі ғылыми жүйесінде маркстік традиция термині методология үш түрлі
деңгейдегі ғылыми амалымен белгілінеді. Жалпы методология және жекелеген
методология. Жеке методология. Методология – нақты методикалық
тәсілдің зерттеу жиынтығы. Ғылыми зерттеулерге мыналар жатады: нақты
объектілермен жұмыс істеу; дифференциалды шешімді эмпирикалық (фактілерді
тексеру, өлшеу әдістерін талқылау); логикалық және теориялық (себебін
іздеу, принциптерді туғызу) танымдық міндеттер; қойылған фактілер мен
гипотетикалық сұрауға, бақылау гипотеза процедурасы жүргізіледі. Әдістер
екіге бөлінеді: - материалды жинау әдісі; - оны өңдеу әдісі. Эмперикалық
зерттеу әдісі. Моделдеу әдісі. Әлеуметтік психологияда спецификалық
ғылымын зерттеу. әлеуметтік психологияның зерттеу әдістеріне жалпы
сипаттама : (бақылау, іс-құжаттарын зерттеу, тест, сұраунама,
эксперимент). Мәдени психологиялық тренинг әдістері.
Өзін-өзі тексеруге сұрақтар:
1. Методологиялық проблемалардың қазіргі ғылымда алатан орны қандай?
2. Әлеуметтік психологияның зерттеу әдістеріне сипаттама беріңіз.
Әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология.М., 1996.
2.А.В.Петровский, В.В.Шпалинский. Социальная психология клолектива. М.,
1978.
3.Социальная психология. Под.ред. А.В.Петровский М., 1979
4.И.Ә.Абеуова., Ермекбаева Л.К. Әлеуметтік психология. А., 2012ж.
Дәріс тақырыбы. Қарым-қатынастың әлеуметтік субъектілердің өзара әрекеті.
Жоспар.
1. Қарым-қатынас туралы түсінік.
2. Қарым-қатынастың техникасы мен тәсілдері.
3. Қатынас процесіндегі өзара түсінушілік механизмдері.
Дәрістің қысқаша мазмұны.
Қарым-қатынастың ең негізгі құралы тіл болып табылады. Қарым-қатынас
нәтижесінде жеке адамның қалыптасуы іске асады. Адам қатынасқа әрқашан
жеке тұлға ретінде түсетіндіктен, ол басқа адамға да –қатынастағы
партнеріне де жеке тұлға ретінде қабылданады. Идентификация термині -
өзін басқаға теңдестіру дегенді білдіреді. Басқа адамды түсінудің ең
қарапайым әдісінің бірі - өзін сол адамға теңдестіру. Идентификация басқа
адамды түсіну мен танып білудің механизмдерінің бірі ретінде болады.
Эмпатия да басқа адамды түсінудің ерекше әдісі болып табылады. Эмпатия
дегеніміз – аффективті түсіну-(сезімді түсіну), басқа адамның
проблемасына эмоционалды қарау. Қатынасты сипаттау тұрғысынан бұл екі
жағдай да тағы бір мәселенің шешімін керек етеді: басқа адам, яғни
қатынастағы партнер, мені қалай түсінеді. Бір-бірін түсіну процесі
рефлексия құбылысымен күрделенеді. Бұл жерде рефлексия философиядағыдай
субъектінің өз-өзін танып білуі мағынасында емес. Әлеуметтік психологияда
рефлексия дегеніміз әрекеттесуші индивидтің өзін қатынастағы партнері қалай
қабылдайтынын түсінуі. Бұл жай ғана басқа адамды білу немесе түсіну емес,
басқа адам мені қалай қабылдайтыны туралы білім, бір-бірінің айнадағы
көріністерінің өзгеше бір екі еселенген процесі, терең де жүйелі өзара
көрініс. Рефлексияны зерттеу дәстүрі әлеуметтік психологияда өте ертеден
бар.
Өзін-өзі тексеруге сұрақтар:
1. Адамның және қоғамның өміріндегі қатынастың ролін сипаттаңыз.
2. Адамдар қатынасының қандай түрлері мен формаларын білесіз?
3. Қарым-қатынастың функцияларын атаңыз, әр функциясының мазмұнын
түсіндіретін мысал келтіріңіз.
Әдебиеттер:
1.Социальная психология. Под.ред.Петровский.М., 1987.
2.Майерс Д. Социальная психология. Питер. 1994
3 И.Ә.Абеуова., Ермекбаева Л.К. Әлеуметтік психология. А., 2012ж.
4.А.А.Леонтьев. Психология общения. Изд.Тарту.1976
5.Елеусізова С. Қарым-қатынас психологиясы. А., 1995
Дәріс тақырыбы. Психологиялық әсерлердің классификациясы.
Жоспар.
1. Жеке адам аралық қатынастар жөнінде жалпы түсінік.
2. Қарым-қатынастың коммникативті, интерактивті, перцептивті
жақтары.
3. Коммуникативтік барьерлер.
Дәрістің қысқаша мазмұны.
Жеке адам аралық қатынас дегеніміз – қарапайым да күрделі проблема.
Адам арасындағы қатынастардың түрлері: жеке және қызметтік, дара және
топтық, тең құқықты және тәуелді, қарама-қарсылықты және дау-дамайлы.
Адамдар арасында қарама – қарсылық болмай өзара түсунішілік болған жағдайда
үйлесімді қатынастар болады. Топ ішінде кейбір адамдардың жағымды және
жағымсыз ниеттері тоғысқан шақтарда қарама – қарсылық қатынастар болады.
Қарым – қатынастың коммуникативті жағы, интерактивті жағы, перцептивті
жағы.Төрт түрлі арақатынас бар: көңілдестік, жеке бастық, әлеуметтік,
көпшіліктік. Коммуникация процесінің этапы. Коммуникативті қарым-қатынас
жақтары. Қарым-қатынас – бұл коммуникация, яғни пікір, оймен, тілекпен
алмасу. Коммуникацияның мазмұны әр түрлі болуы мүмкін: информация алмасу,
партнерлермен іс-әрекет сұрақтарын шешу т.б. немене болсада – бұл әрқашан
коммуникация, онсыз болу мүмкін емес. Барьерлік түсініспеушілік. Көптеген
жағдайларда адам өзінің сөзін, тілегін - әңгімелесуші дұрыс қабылдамайды
немесе оған жетпейтінін байқайды. Кейбір жағдйларда басқаша көзқарас туады
- әңгімелесуші бізден қорғанады, біздің сөзімізден, ойымыздан – ол өзі бір
қорытынды шығарады. Қашу – партнермен контактіден қашу (бұрылу). Авторитет.
Авторитеттің әрекеті бұл адамдарды авторитетті және авторитетті емеске
бөліп, адам бірінші сеніп, екінші сенбейді. Партнердің әлеуметтік жағдайына
байланысты. Түсініспеушілік - әрқашан информацияның бәрі анықтама бермейді-
қауіптіме, бөтен немес авторитетті емсе, сондықтан қажет емес әрекеттерден
сақтану керек. Кейде жиі қауіпті информация жақын-сеніп жүрген адамдардан
шығуы мүмкін. Сондықтан бұндай жағдайлардан қорғану, хабарды
түсібеушіліктен болуы мүмкін. Қашудың алдын-алу – күнделікті қарым-
қатынастан қашу. Бұл зейін қоймаушылық формасында болуы мүмкін. Сондықтан
бұл түрімен күрес партнердің зейінін өзіңізге бұру.
Өзін-өзі тексеруге сұрақтар:
1. Жеке адам аралық қатынастардың түріне сипаттама беріңіз?
2. Қарым-қатынастың коммуникативті жағы.
3. Қарым-қатынастың интерактивті жағы.
4. Қарым-қатынастың перцептивті жағы.
Әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология.М., 1996.
2. А.В.Петровский, В.В.Шпалинский. Социальная психология
клолектива. М., 1978.
3. А.А.Леонтьев. Психология общения. Изд.Тарту.1976
4. М.И.Бобанова. Социальные нормы и регуляция поведения. М., 1978.
Дәріс тақырыбы. Жеке қатынас және әлеуметтік қатынас.
Жоспар.
1. Әлеуметтік психологияда жеке қатынас.
2. Әлеуметтік психологияда әлеуметтік қатынас.
3. Қарым-қатынас жүйесіндегі жеке өзара қатынас және әлеуметтік қатынас.
Дәрістің қысқаша мазмұны.
Әлеуметтік психологияның негізгі міндеті - әлеуметтік реальдылыққа
индивидуалдылықтың үйлесу механизмін ашу. Жеке адамның қоршаған ортамен
қатынас деңгейі әр түрлі: әрбір индивид қатынасқа түседі, топтармен және
өзара қатынасқа. Сонымен екі негізігі қатынас түрін айыра білу: әлеуметтік
қатынас, жеке (мен) қатынасы. Әлеуметтік қатынастардың структурасын
социология зерттейді. Спецификасы – индивид нақты қоғамдық топтардың
мүшесі (класс, кәсіби топтар, партия т.б.) бұндай қатынастар симпатия
немесе антипатия негізінде құрылады, қоғам жүйесінде нақты қызметі жағдайы
бар. Жеке өзара қатынастың адам өмірінің әрекетінде алатын реальдық
жүйесінде алатын орны – жеке өзара қатынас – қоғамдық қатынас жүйесіне
кіреді. Схемалық түрлі қоғамдық қатынастарда: экономикалық, әдеуметтік,
саяси т.б. қоғамдық қатынастарда көруге болады және бұларда өзара қатынас
бар. Жеке өз арақатынас нақты реалды қоғамдық қатынас. Жеке өзара
қатынастың табиғаты – қоғамдық қатынас табиғатынан айырмашылығы
эмоционалдық негізі. Эмоционалдық негіз жеке өзара қатынаста – нақты
сезімдер адамдардың бір – біріне деген түсініктері қалыптасады. Қарым –
қатынас жүйесіндегі жеке өзара қатынас және әлеуметтік қатынас. Әлеуметтік
және өзара қатынас – қарым-қатынаста ашылады, жүзеге асырылады. Қарым-
қатынастың түбірі – индивидтің матеиалдық өмір әрекетінде.
Өзін -өзі тексеруге сұрақтар:
1. Әлеуметтік психологиядағы жеке қатынасты сипаттама беру.
2.Әлеуметтік психологиядағы әлеуметтік қатынасқа сипаттама беру.
3.Қарым-қатынасжүйесіндегі жеке өзара қатынас және әлеуметтік қатынасты
қалай түсінесіз?
Әдебиеттер:
1. В.Петровский, В.В.Шпалинский. Социальная психология клолектива. М.,
1978.
2. Д.Майерс. Социальная психология. Питер.1994
3. А.Г.Ковалев. Коллектив и социально-психологические проблемы
руководства. 2-е ид. М., 1976
4. Е.В.Руденский. Социальная психология. М., 1997
Дәріс тақырыбы. Психодраманың даму фазасы.
Жоспар.
1. Психодрама туралы түсінік.
2. Психодраманың даму фазасы.
3. Психодраманың психикалық әдістері.
Дәрістің қысқаша мазмұны.
Психодрама бұл терапевттік процесс, бұнда драматикалық импровизпция
клиенттің ішкі дүниесін зерттеу үшін қажет. Бұл қатысушылардың шынайы
мәселелерін бейнелейтін қойылым, ол ешқашан адын-ала ойлап шығарылған
сценариий бойынша ойналмайды. Психодрамада ойлап шығарылған кейіпкерлер
әрекеттері психикоррекцияның топтық мүшелерінің кездейсоқ мінез-құлығымен
алмастырылады. Бірінші кезекте, психодрама қатысушылардың тұлғалық
мәселелерін, фантазия-қиялдарын, қорқыныштарын ашып, кейінгі зерттеудің
тәсілі болып табылады. Психодраманың пайда болуы мен дамуы Якоб Леви
Морено (1892-1974) есімімен тығыз байланысты. Психодраманың негізгі
фазалары. Классикалық психодраманың бірінші фазасы – шынығу. Шынығудан
кейін топ психодрамалық әрекет фазасына өтуге дайын. Классикалық
психодраманың соңғы фазасы – қорытынды талқылау немесе интеграция.
Психодраманың мақсаты – клиенттің эмоционалды пеакциясын, күйін түзету,
тереңдей өзін-өзі тану. Психодрама үшін мінез-құллықтың ырықтылығы,
белсенділігі, жағдайға оралымдылығы маңызды. Психодрамада клиент өзінің
мәселесін драмалық әрекет түрінде көрсетеді. Психодрамалық жағдайда клиент
өз мәселесін зерттеуші, басты ролді ойнаушы, оны жасаушы.
Психодрама невроздар, соның ішінде балалардың неыроздары кезінде,
психосоматикалық аурулар мен алкоголизм кезінде, психопатиялардың
асқынулары мен жасөспірімдердің ауытқыма мінез-құлықтары кезінде
қолданылады. Психодрама жұмысы мынадай формада өткізіледі: сюжеттік-рольдік
ойын, осы сәтте клиент өзінің мәселесін шынайы түрде көрсетеді,
психодрамалық жағдайда клиент өз мәселесін тудырушы және басқарушы.
Психодрама түрлері мен формасы.
Психодрамада алты адамнан тоғыз адамға дейін қатысады. Психодрама сеансы
50мин. созылады. Кейбір жағдайда мәселенің қиындығына байланысты қысқа
немесе ұзақ болуы да ықтимал. Мүмкін болатын уақыты 15-20 минуттан 4
сағатқа дейін созылуы мүмкін.
Психодраманың негізгі компоненті : рольдік ойын, кездейсоқтылық, теле,
катарсис, инсайт. Өзін-өзі тексеруге сұрақтар:
1. Психодрама туралы анықтама.
2. Психодраманың даму түрлері мен формаларына сипаттама беріңіз.
3. Психодраманың негізін салған кім?
Әдебиеттер:
1. Е.С.Кузьмина, В.Е.Семенов. Социальная психология. ЛГУ.1979
2. Г.М.Андреева. Соцальная психология. М., 1983
3. Т.Шибутаныи. Социальная психология. М., 1997
4. Я.Л.Коломенский. Психология взаимоотношений в группах. М.,
Изд.БГУ.1976
Дәріс тақырыбы. Топ арасындағы психологиялық феномен ретінде.
Жоспар.
1. Топтар арасындағы психологиялық феномен ретінде.
2. Топтар мен ұжым, жеке адамды қалыптастырудың негізі ретінде.
3. Әлеуметтік психологияда топтар классификациясы.
Дәрістің қысқаша мазмұны.
Феномен термині грек тілінен аударғанда құбылыс. Әрбір ғылымның өз
феномені болады сол сияқты әлеуметтік психологияныңда. Оның құрылысы түрлі
негіздерге байланысты болады Топ жеке адамның дамуына көмектеседі. Іс-
әрекеттің эффективтілігіне әсерін тигізеді. Әлеуметтік психология мынадай
феномендерді зерттейді. Жеке адам проблемасы - әлеуметтік жағдайы, өзара
жеке қатынасы, ролі. Көбіне масса түрлі құбылыстары: кластар, ұлттық
психологиялық ерекшеліктері, әдет-ғұрыптары т.б. Микро орта және макро
орта – кіші топтар, біздің өмірізбен байланысты жалғасады. Үлкен топтарды
макро орта құрайды: мемлекеттер, ұлттар, партиялар, кластар, әлеуметтік
қоғамдар (экономикалық, кәсіби-профессионалдық, мәдениет т.б.) Бұл орта
адамның тәртібі мен психикасына саясат, идеология, мәдениет арқылы кіші топ
деңгейінде тікелей әсер етеді. Адамның тәртібі мен психикасы әлеуметтік
ортаға байланысты, ол өте күрделі ұйымдасқан қоғам. Ұжым дегеніміз –
қоғамның бір бөлігі болып табылатын адамдар тобы, ол қоғам мақсатына
бағынатын, іс-әрекетте жалпы мақсат көздейтін адамдар тобы. Ұжым үнемі
қозғалыста, өзгерісте, даму үстінде болады. Топ – адамдар қарым-қатынасы.
Адамдар тобы олардың қажет мұқтаждықтарын өтеу жолындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3-деңгейлі СМЖ құжаты ПОӘК ПОӘК
042-05-14-5-05.01.20.31.03.2011.
ПОӘК
Әлеуметтік психология _______2013 жылғы
пәнінің оқу-әдістемелік № 2 басылым
материалдары
5В010300 - Педагогика және психология
3 курс мамандығына арналған
Әлеуметтік психология
ПӘНІНІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
СЕМЕЙ
2013
Мазмұны
1 Глоссарий
2 Дәрістер
3 Тәжіриебелік және лабораториялық сабақтар
4 СӨЖ
1. ГЛОССАРИЙ
Адаптация (латын) - сезім мүшелерінің сырттан келетін
тітіргендіргіштерге бейімделуі.
Акселерация (латын) – физикалық және психикалық даму процесінің
тездетілуі.
Анализатор (грек) – түйсік тудыратын анатомиялық физиологиялық аппарат.
Аксон (грек) – жүйке клеткаларының ұзын талшығы.
Амнезия (грек) – естің бұзылуы.
Аффект (латын) – жан толқыуы жүйке жүйесінің ерекше қозуынан
туындайтын күшті эмоция.
Аффектік мінез-құлық - төбелескіштік, қынырлық, дөрекілік т.б.
мінезқұлықтың өзге де қиын формалары. Бұл өз тобындағы
құрдастарымен қарым-қатынастарға қанағаттанбаған балаларда пайда
болады.
Ақыл – ой сезімдері- ойлау іс-әрекетінен туындайтынсезімдер (таң қалу,
әуестік, секімділік және шүбалану сезімдер).
Агломерация (латынша – қосу, толықтыру) – Біртұтас аумақтық-өндірістік
кешен негізінде пайда болып, ірілі-ұсақты қалашықтар мен ауылдардан
құралған қоныстық жүйе. Олар орталық қала құрамына еніп, оған
қызмет етеді. А.-лық орта адамдардың өміріне, олардың өзара қарым-
қатынастарына, мәдениетіне әсерін тигізеді.
Адам – жер бетіндегі тірі организмдер дамуының ең жоғары сатысы,
қоғамдық тарихи және мәдени субъект. А. Табиғаты біртұтас
биоәлеуметтік жүйе болып табылады. А.-ның әлеуметтік мәнді
қасиеттері оның азаматтылығын анықтайды. А. Белгілі бір қоғамдық
қатынастардың нәтижесі ғана емес, сонымен бірге сол қатынастардың
өзін дүниеге әкелуші. Социология ғылымында А. әлеуметтік қарым-
қатынастар субъектісі ретінде қаралады. А. Қоғамда белгілі бір таптың
мүшесі, мемлекеттің азаматы, т.б. Сондай-ақ индивид ретінде де
зерттеледі. Индивид ретінде алынған А.-дардың бірлескен іс-әрекеттері
арасында қоғамдық қатынастардың жүйесі жасалынады. Осы қоғамдық
қатынастарға араласу , оларға дағдылану және оларды саналы түрде
бойына сіңіру арқылы жеке адамның әлеуметтенуі жүзеге асырылады.
А.белгілі бір әлеуметтік топқа тән рольдік ерекшеліктерді, мінез-
құлықтарды жәй ғана игеріп қоймай, оны өздігінше өзгертіп жетіледі.
Ол, кейбір әлеуметтік жағдайларға байланысты қалыптасқан ғұрыптарды
бұзатын өрескел мінез-құлық көрсетуі де мүмкін.
Азаматтық қоғам – саяси құрылымдармен, соның ішінде мемлекетпен
салыстырғанда қоғамдық өмірдің біртұтастығын сипаттайтын ұғым. А.қ-ның
мазмұнын құрайтындар: шаруашылық, әлеуметтік, мәдени, рухани, жанұялық –
тұрмыстық қарым-қатынастар мен әлеуметтік институттар, сондай-ақ
адамның қоғамдық байланыстары мен мекемелердегі мәртебесі, ролі,
құқықтары мен міндеттері. Мемлекет және А.қ деген ұғымдар, біртұтас
әлеуметтік организмді өзара тығыз байланысты екі жаққа, яғни саяси
және әлеуметтік салаларға бөледі.
Аккультурация – (ағылшын тіліндегі неологизм, түбірі латынның ad-
қосу және cultura - өндеу деген сөздердің қосындысынан алынған) әр
түрлі мәдениеттердің өзара әсерін білдіретін ұғым.
Бір мәдениеттің екіншісіне еліктеуі немесе жат мәдени элементтерді қабылдау
процесін көрсету мақсатында ағылшын ғалымдары енгізген түсінік. Зерттеулер
нәтижесінде әртүрлі мәдениеттердің өзара байланыстарында үстем және
бағыныңқы мәдениет топтары болатынын анықтап бағыныңқы топ үстем
топтың мәдениетін екшеуден өткізіп, өз жағдайына бейімдеп қажеттісін
алады. А. процесі негізгі топтардың әлеуметтік-экономикалық, саяси даму
жағдайларымен тығыз байланысты. А. нәтижесінде бағыныңқы топтың мәдениеті
енгізудің бағыттарын айқындау үшін қолданылған.
Аксиология (гректің ахіа - құндылық және logos -ілім, ұғым деген
сөздерінен алынған) – құндылықтар туралы ілім. Құндылықтарды жан-жақты
зерттеу мәселесін социологияға енгізген Макс Вебер. Оның айтуынша
адамның белгілі бір құндылықтардың негізінде жүзеге асады.
Құндылықтар мәселесін зерттеген ғалымдар У.Томас пен Ф.Знанецкий
Әрбір топ өзінің мүшелері арасында осы топқа ғана тән іс-әрекеттердің
ұқсастықтарын сақтап, реттеп, тартып отырады деген пікірлерді айтты.
Т. Парсонс құндылықтарды қоғамның шағын топтардағы өзара келісімді
жүзеге асыратын ең жоғары ұстанымдар деп атады.
Аномия (француз тілінде заңсыздық , шектеусіздік дегенді білдіреді: а-
қарама-қарсылықты білдіретін жұрнақпен nomos-заң деген сөздің
қосындысынан туындайды). А. –адамдардың өздеріне белгілі бір міндеттерді
жүктейтін тәртіптің шектері бар екендігін біле тұра оған қарсы шығуын
немесе олардан бейтарап қалуын бейнелейтін түсінік. А. –лық жағдайда
адамдар ортақ мақсатты түсінгенімен , сол мақсатқа жетудегі іс-әрекеттің
құқықтық және моральдық әдістерін мойындамайды. А.бейімделу, келісу не
қоғамға жат қылықтар көрсету сияқты құбылыстарды туғызады.
Анимизм- латынның жан деген сөзі. Алғашқы қоғамда адамның, жан-
жануарлардың , өсімдіктердің және басқалардың бәрінде жан болады дейтін
қиялы түсінік. Алғашқы қоғам мен діни нанымдардың барлық түрлеріне тән
ерекшелік.
Антропоморфизм – антропос -грекше адам және морфе – түр, форма
деген екі сөзден құралған. Табиғат құбылыстары мен жануарларды,
құдайларды адам сипатында елестетін түсініктер.
Апперцепция – латыннан ан- префикс, сөз алды қосымша, перцепция – қабылдау.
Психологияда қабылдау процесінің адамның бұрынғы өмір тәжірибесіне,
білім қорына, рухани тіршілігі мен жан дүниесінің жай-күйіне тәуелді
болады.
Ассоциация – 1.Белгілі заңдылықтарға сәйкес психикалық құбылыстардың
байланысты болуы.
2.Адамдардың өзара бірлесіп, әр түрлі іс-әрекеттері арқылы бір-бірімен
қарым-қатынас жасайтын тобы.
Аффект – жан толқуы деген латын сөзі. Жүйке жүйесінің ерекше қозуынан
туындайтын күшті эмоция.
Әлеуметтену - Өскелең ұрпақтың әлеуметтену мәселелері алғаш рет
субъективтік тұрғыдан біржақты Батыс Европада жарық көрген ғылыми
еңбектерде, атап айтқанда, австриялық психолог З.Фрейдтің психикалық
анализі мен осы ілімнің негізінде екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Батыс
Германияда пайда болған антропологиялық мәдениет теориясын дамытушылардың
еңбектерінде аталып, жасөспірімдердің психикалық және жыныстық пісіп
жетілуі олардың әлеуметтенуінің қайнар көзі ретінде қарастырылады. Ал
необихевиризм өкілдері әлеуметтену ұғымының мазмұнын әлеуметтік өмірді
оқытып үйрету мәселелері құрайды деп есептеледі. Символдық интеракционизм
мектебінің мүшелері әлеуметтену дегеніміз әлеуметтік қарым-қатынас
нәтижесі деп түсіндіреді. Гуманистік психология ағымының өкілдері
әлеуметтену терминінің мазмұнын мен ұғымының баламасы ретіндегі
пайымдап, дайындалған болашаққа қатысты көзқарастың өзіндік маңызды
мәселелерді құрайды деп біледі. Әлеуметтену дегеніміз – жеке тұлғаны жан-
жақты қалыптастыру, жеткіншек, жас ұрпаққа оқыту мен тәрбиелеу процесінде
белгілі бір тәртіпке кертіріліп, жинақталған қажетті ғылыми білімдерді,
дағды-іскерліктерді және біліктілікті, рухани байлықтарды, дүниетанымдық
тағылымдар мен салт-дәстүрлерді, әдеп-ғұрыптар мен жөн-жоралғыларды,
адамгершілік пен мінез-құлық ғұрыптарын меңгеру арқылы біртіндеп өздері
өмір сүріп отырған қоғамның әлеуметтік-экономикалық құбылыстарына сәйкес
әлеуметтік рольдер жүйесіне қосу.
Әлеуметтік – (латын бірге, жолдастық, қауымдық - деген сөзінен
алынған). Ә. Ұғымын түсіндіру екі бағытта дамыды. Біріншісі әлеуметтік
байланыстың мәнін ашып көрсетуге бағытталса, екіншісі әлеуметтік шындықтың
табиғатын ашып көрсетуге бағытталған. Ә. Ұғымы тек қана адамға және
адамдар тобына қатысты құбылыстарды айқындайды. Ә. қоғамның тұрақтылығын,
тұтастығын, дамуын қамтамасыз ететін қатынастар жүйесін, іс-әрекеттерді,
мінез-құлықтарды білдіреді. Ә.- қоғамдық мәннің күнделікті өмірдегі
біртұтас құбылысы, көрінісі.
Әлеуметтік ақпарат (информация социальная) – қоғамдық және табиғат
арасындағы қатынастардың өзара әлеуметтік әсерін реттеп отыру үшін
қолданылатын, қалыптасқан, үнемі жаңарып отыратын білімдердің,
мәліметтердің жиынтығы. Ә.а. қоғамдық өмірді түгел қамтитын (экономикалық,
саяси, әлеуметтік, демографиялық, мәлени т.б.) түрлі деңгейдегі білімді
пайдаланады, таратады.
Әлеуметтік арақашықтық-(дистанция социальная) - әр алуан топтардың,
таптардың бір-біріне деген қарым-қатынастарын, жақындығын, қарама-
қайшылығын, қоғамдағы орнын білдіреді. Ә.а.- қ.-ты анықтауда ұлттық,
этникалық т.б. топтардың әлеуметтік қатынастар жүйесіндегі орнына
байланысты туатын әлеуметтік ерекшеліктері де ескеріледі.
Әлеуметтік артықшылықтар (привилегия социальные – латын.- артықшылық
деген сөзінен алынған) – кейбір адамдардың, топтардың, таптардың,
мекемелердің заңды немесе заңсыз түрде де, көпшіліктің қолы жетпейтін
құқықтар мен артықшылықтарды пайдалануы.
Әлеуметтік алалау ( социальная дискриминация). – адамдардың нәсілдік,
ұлттық, діни, жыныстық т.б. ерекшеліктеріне байланысты ашық немесе
бүркемелі түрде алалауды, қысым көрсетуді айтады.
Әлеуметтік ассоциация (социальная ассоциация) – мүшелерін бір топқа
біріктіруге тікелей себептік негізі бар, ішкі құрылымы мен басқарылу
жүйесі арнайы бекітілген, өз ісін өзі қамтамасыз ететін материалдық
қаражаттық қоры бар адамдардың біріккен ұжымы. Ә.а. деп, кең мағынада
алғанда, адамдарды біріктіретін кез келген адамдар тобы айтылады.
Әлеуметтік әсер (социальный эффект – латын-нәтижелі дегенді білдіреді) -
әлеуметтік іс-әрекеттердің, байланыстардың және қарым-қатынастардың,
әлеуметтік жүйелердің қызметі нәтижесінде пайда болатын қоғамдық өмірдің
әртүрлі саласындағы сапалық өзгерістер.
Әлеуметтік байланыс (социальная связь) – жеке адамдардың не адамдар
топтарының бір-біріне деген кез-келген әлеуметтік-мәдени қатынастарын
бейнелейтін түсінік.
Әлеуметтік бағытталу (контроль социальная) – адамның өзінің қоғамның
әлеуметтік құрылымындағы орнын, жағдайын түсінуі, ұнамды әлеуметтік
жағдайды таңдауы және оған жету жолдарын белгілеуі.
Әлеуметтік бақылау (контроль социальная) - әлеуметтік институттардың,
мекемелердің, қоғамның сан-алуан салаларының қызметін, әлеуметтік топтар
мен жеке адамдардың іс-қимылында қоғамдық мүдделер мен әлеуметтік
ғұрыптар тұрғысынан баға беру және тыйым салу механизмі.
Әлеуметтік бейімделу ( адаптация социальная) – адамның немесе топтың өз
қажеттілігіне сәйкес жаңа әлеуметтік ортаны белсенді түрде игеруінен және
әлеуметтік жүйедегі өз орнын ауыстыруынан көрінеді.
Әлеуметтік диагностика (грек- танып-білуге қабілетті деген сөзіне
алынған) - әлеуметтік, өндірістік шағын топтарды ғылыми негізде
басқару үшін, олардағы ішкі қатынастарды нақтылы зерттеп білу
мақсаттарын жүзеге асыратын, сонымен бірге қоғамдағы кертартпа
құбылыстардың пайда болу себептерін, табиғатын зерттей отырып, оларды
жою жолдарын анықтап, ұсыныс жасайтын социологияның бір саласы.
Әлеуметтік даму (социальное развитие) - әлеуметтік философия мен
социология ғылымдарының басты мәселелерінің бірі. Оның толық көрінісі
мен мән-мазмұнын терең түсіну үшін салыстырмалық талдаулар жүргізу керек.
Ә.д. күрделі түрде мөлшерлеп көрсетуге көмек көрсете алатын ғылыми
ұғымдарға өмір салты , әділеттік деген сияқты ұғымдарға жақын болып
есептеледі. Ә.д. ұғымы практикалық ұйымдастыру қызметін атқарады.
Әлеуметтік детерминизм - әлеуметтік құбылыстардың өзара байланыстарын
көрсететін социологияның негізгі принциптерінің бірі. Ә.д. – нің
негізгі мінездемесі себеп – салдарлы байланыстар алайда себептілікке
детерминацияның барлық түрлері кірмейді. Адам іс-әрекетінде табиғи және
әлеуметтік шындықты өзгерту жобасы ретінде қойылған мақсат арқылы
детерминациялау ерекше орын алады.
Әлеуметтік динамика – 1.Әлеуметтік динамика ұғымын енгізген француз
социологы О.Конт (1798-1857). Конттың түсіндіруінше бұл ұғым қоғамды
тұтас түрде сақтай отырып , әлеуметтік тәртіпті қамтамасыз ететін,
тұрақты құрылымдарды зерттейтін, прогрестің бағытын және статистикаға
қарсы қойылуын, әлеуметтік құбылыстардың жүйелі түрде ауысуын талдау
үшін қолданылатын ұғым. 2.Топтық динамика – кіші топтардағы болып
жатқан процестерді бейнелеу үшін неміс және американдық психолог,
әлеуметтік психолог К.Левиннің (1890-1947) еңбектерінде
қолданылған ұғым. К.Левин , топтағы жеке адамның және топтың өзінің
мінез-құлқын физикалық терминдермен байланыстыра отырып баяндайды.
Топтағы Ә.д-ның негізгі үлгісі ретінде топтық кеңістіктің ішіндегі
күштердің бөлінуі және топтағы қарым-қатынастармен тығыз байланысты кіші
топтың квазистикалық тепе-теңдігі қарастырылады, сонымен қатар адамның
мінез-құлқын қандай да бір психологиялық өзгерістегі тартылыс және
тербеліс күштерінің қарым-қатынасының нәтижесі деп түсіндіріледі.
Әлеуметтік жағдай (социальная ситуация) – қоғамдағы әр түрлі таптық,
демографиялық, этностық т.б. топтардың өмір сүру , еңбек ету жағдайларын
анықтайтын объективтік және субъективтік жағдайлар мен процесстердің
әлеуметтік құрылымы.
Әлеуметтік стратификация ( стратификация социальная, стратификация
термині латынның ‘stratum’- жік , қатпар, қабат және ‘facer’ – жасау
деген сөздердің қосындысынан алынған) - соңғы жылдарға дейін Батыс
социологиясында ғана пайдаланып негізгі әлеуметтік айырмашылықтардың және
теңсіздікті көрсететін түсінік. Ә.ж. –ді зерттеудің үш бағыты бар: 1)
әлеуметтік мәртебені әлеуметтік теңсіздіктің өлшемі ретінде қарау; 2)
әлеуметтік бағыт-бағдармен байланыстыру; 3) негізгі жік жарғылар
есебінде мамандық түрін , табыс мөлшерін , білім дәрежесін басшылыққа алу.
Әлеуметтік идеал (социальный идеал) – тарихи әлеуметтік нақтылықтың жан-
жақты жетілген, жақсартылған, белгілі бір адамның немесе әлеуметтік
топтың санасындағы, болашақтағы бейнесінің көрінісі.
Әлеуметтік иерархия (социальная иерархия гректің hierarhia -
қасиетті және arche - билік деген сөздерінен алынған) –
жоғарғылардың төмендегілерді бақылап отыруына, бағыныштылыққа
негізделген күрделі әлеуметтік қатынастар жүйесі. Ә.и. – ға басқаруды
орталықтандырумен қатар, бюрократияландыру тән. Еңбек бөлінісінің бір
түрі ретінде ол адамдар арасындағы қатынастарды өз заңдарына
бағындырады.
Ә.и. билік түрінде жүзеге асырылады, яғни белгілі бір ұйымдасқан
жүйедегілер ережелер мен нұсқауларды қатаң орындап отыруы тиіс.
Жеке адам (жұмыскер, қызметкер) өз ерік – жігерін Ә.и. талаптарына
бейімдейді. Ә.и. заңдылықтарды әр түрлі мекемелер арасындағы қатынастарда
да орын алады.
Әлеуметтік инновация (латынның innovation - жаңалық енгізу , өзгеру
деген сөзінен алынған) – материалдық, экономикалық, әлеуметтік
мүмкіндіктерді тиімді пайдалануға, қоғамның өмір сүруін қамтамасыз ететін
салаларда сапалы өзгерістер жасауға бағытталған қоғамдық пайдалы істі
жасау, тарату, жүзеге асыру процесі. Ә.и. әлеуметтік, экономикалық,
мәдени шығармашылық пен прогрестің жемісі. Ә.и. өзінің жаңартушылық
күш – қуатына қарай түбегейлі жаңартушы немесе барды өзгертуші болып
бөлінеді. Ә.и. – ның соңғы түрі кеңірек тараған. Ә.и. мақсатты
өзгерістерге бағытталған салаларда жиірек байқалады.
Әлеуметтік институт (латынның institutum - айқындау, қондыру деген
сөзінен алынған) – қоғамдық қарым-қатынастардың тұрақтылығын қамтамасыз
ететін мамандырылған іс-әрекетті жүзеге асырудың бір түрі.
Әлеуметтік қабылдау – Ә.қ. деп адамдардың қоғамдық қатынастарды,
әлеуметтік жағдайларды, адамдардың топтарын, басқа адамды және өзін-өзі
қабылдап, түсініп, бағалауы айтылады.
Әрекет – белгілі мақсатты орындауға бағытталған оңашаланған қимыл. Ол
қимыл-қозғалыс арқылы орындалатын сыртқы және ақыл-оймен орындалатын ішкі
әрекет болуы мүмкін.
Бақылау – 1) психологияның негізгі әдістерінің бірі; 2) белгілі бір
құбылыстар мен объектілердің бар екендігі мен өзгерістерін қадағалау
мақсатында жүзеге асырылатын ойластырылған, жоспарлы, ұзақ қабылдау.
Бағдарлаушы рефлекс – төңіректегі жағдайдың жаңалығына жауап ретінде пайда
болатын шартсыз рефлекс.
Белгі – болмыстың өзге элементінің баламасы ретінде көрінетін оның кез
келген элементі. Белгі адамның психикалық іс-әрекетінің тәсілі, бұл не
қоғамдағы орган, не әлеуметтік құрал. Әлеуметтік құралдың белгісі болып
тіл, жазу, есептеу, сурет салу саналады.
Бихеворизм – психология ғылымында ХХ ғасырдың басында АҚШ-та қалыптаса
бастаған механикалық теориялық және тәжірибелік бағыт. Бұл бағыт
психикалық құбылыстардың бәрі организмнің сыртқы және ішкі
тітіргендіргіштерге әсерленуіне орай дамиды, белгілі себепке, ынталандыру
мен жағдайға байланысты болады деп санайды.
Генетикалық әдіс – генетика – шығу тегі төркін дегенді білдіреді. Бұл
психикалық құбылыстар мен процестердің шығуы мен пайда болуын және дамуын
зерттейтін, қазіргі кезде психологияда кең түрде қолданылатын зерттеу
әдісі.
Гештальтпсихология – Германияда ХХ ғасырдың басында дүниеге келген
идеалистік психологиялық бағыт. Ассоциациялық психологияға қарсы
пікірлерді қолдай отырып, сананың алғашқы бөлшектері түйсінуі де, елес те
емес, кейбір тұтас түрдегі психологиялық құрылымдар (гельштаттар) деп
санайды. Міне сондай құрылымдар сананың жемісі деген пікірді қолдайды.
Генотин (грек) – жүйке қызметінің тумыстан берілетін типі.
Дағды – сансыз қайталау нәтижесінде қалыптасқан іс-әрекет. Соның
нәтижесінде ол автоматталған әрекетке айналып оңай, шапшаң әрі дәл
орындалып отырады. Дағдының физиологиялық негізі – динамикалық стереотин.
Детерминизм принципі – философиялық және методологиялық ұстаным бойынша
табиғат пен психологиялық құбылыстардың бәрі материалдық себептер мен
заңдардың әсер етуінен пайда болады. Детерминизм адамның тіршілігі мен
іс-әрекетінің бәрі қоғамның тарихи нақты жағдайларымен байланысты, әрбір
құбылыс белгілі себептен туындайтын деп қарайды.
Дендрит (грек) – жүйке клеткасының қысқа талшығы.
Динамикалық стереотип – шартты рефлекторлық байланыстардың жасалуы және
оның тұтастық жүйесінің құрылуы.
Жоғарғы жүйке қызметінің типі – жүйке жүйесінің комплекті түрдегі тұрақты
қызметі. Мұндай қызмет жоғары жүйке қызметінің сипаттары мен қасиеттерін
білдіреді. Ондай қасиеттер адамның әлеуметтік ортада атқаратын жұмысы мен
іс-әрекетіне байланысты жаңа сапаларға ие болады. Жоғарғы жүйке
қызметінің типтері мен сипаттары адам мінезінің физиологиялық негізі болып
табылады.
Жеке дара даму - өмір мен іс-әрекет процесінде әрбір адамның дамуы
(онтнгенез).
Инстинкт (соқыр сезім) – 1) организмде туа берілетін шартсыз рефлекстер
негізінде сыртқы және ішкі жағдайлардың өзгеруіне үйретусіз-ақ бейімделіп
тіршілік ету құлқы. 2) туа пайда болатын импульстардың әсерлерге жауабы,
қимыл-қозғалыс арқылы әр түрлі тітіргендіргіштерге бейімделуі.
Интеллект (латын) – жоғары сатыдағы жануарлар мен адамдарда болатын ақыл-ой
қабілеті.
Индивид - әлеуметтік қарым-қатынас объектісі және саналы әрекет етуші.
Индивидуальдық – психикалық, физиологиялық, әлеуметтік ерекшеліктердің
жиынтығы, нақты адамның ерекшелігі.
Интериоризация , экстериозация – сыртқы болмыс әрекеттерінің ішкі идеалдық
факторларға, ал адамның ішкі ақыл-ой әрекетінің сыртқы іс-әрекеттерге
айналуы.
Интроверт – кейбір адамдардың тұйық өзімен-өзі болып, өзінің ой-пікірлерін
іштей талдайтын мінез ерекшеліктері.
Инфантализм (латын) – ересек адамның жан дүниесінен байқалатын балалық
қылық.
Иланғаштық – иландыратын нәрсені ұғынбастан қабылдаумен сипатталатын
ықпалға бағыну.
Қажеттілік – адам мен хайуанаттардың өмір сүруі мен тіршілік етуі
қажеттілік қанағаттандырудағы белсенді іс-әрекеті мен қимыл-қозғалыс
жасауына байланысты.
Қозғыштық -әсерленгіштік. Сезімнің тез қозып, тез әсерленуі.
Қоғамдық тәжірибе – адам баласының тарихи дамуында материалдық заттар мен
мәдени мұраларды жасап шығаруда қалыптасқан біліктері мен әдет-дағдылары
жайындағы білім жүйесі.
Қашықтық талдауыштары (анализаторлары) – рецепторлары зат іс-әрекетінің
тікелей ықпалдарына шалынатын талдауыштар. Бұған есту және көру
талдауыштары (анализаторлары) жатады.
Мотив (франц) – адамның қажетін қанағаттандыру үшін іс-әрекетке
итермелейтін түрткі.
Мимика (грке) – беттің мәнерлі қимыл-қозғалыстары.
Мәнерлі –адамның мінез – құлқының ерекшелігі.
Моральдық (адамгершілік) сезімдер – жоғары сезімдер.
Ниет – қажеттілікті қанағаттандыру үшін әрекеттену және оған іштей ұмтылу.
Ниеттің жүйеге асуы материалданған сипатта болады.
Нышандар – қабілеттіліктер дамуының табиғи жағдайлары түрінде көрінетін
организмнің іштей туа біткен автономиялық физиологиялық ерекшеліктері
(нерв жүйесінің типі, рецепторлар құрылысының ерекшеліктері т.б.)
Онтогенез – жұмыртқаның ұрықтану сатысынан жеке өмірдің бітуіне дейінгі
организмнің дамуы. Онтогенез ұғымы психологияда тәрбиелеу мен оқытудың
жағдайларына байланысты бала психикасында болатын өзгерістерді көрсету үшін
қолданылады.
Ойлау – объективтік болмысты жалпыланған, жанама жолмен бейнелеудің
белсенді процесі. Адамның дамыған ойы оның іс-жүзіндегі жеке тәжірибесінің
және адамзаттың оған берген мәдениеттің жанама нәтижесі.
Оқыту – оқушыға белгілі білімді, дағдыларды, іскерліктерді беру жолындағы
мақсатқа бағыттап және жүйелі ықпал жасау.
Психика дамуының қозғаушы күші – психиканың мән-жайы мен деңгейін, бағытын
дамытуға ықпал етіп отыратын сыртқы және ішкі факторлар мен жағдайлардың
жиынтығы. Мұндай жағдай адамның жеке басының дамып жетілуінде
қажеттіліктерін қанағаттандыру мен нақты болмыстар арасындағы
қайшылықтарды реттеу мәселесі болып табылады.
Проблемді ситуация – күнделікті өмірде және арнайы тәжірибелік зерттеуде
белгілі бір түйінді мәселені шешуде адамның ақыл-ой белсенділігі талап
етілетін жағдай. Ал тәжірибе арқылы сыналған жәндіктер мен хайуанаттар
белгілі бір жәйтке бейімделіп, оның (шешімін) табуға әрекеттенеді. Мысалы,
маймыл іліп қойған алманы (құрал) қолданып алып жейді.
Перцептивті әсер – қабылдау процесіне қатысты әсерлену түрлері (перцепция –
қабылдау) . П.ә. психологиялық тұрғыдан анықтағанда – объективтік шындықтың
сезім мүшелері арқылы тікелей бейнеленуі.
Ретикулярлық формация – импульстардың төменнен жоғары ми талаптарына жетіп,
олардың жұмысына әсерін тигізе алуы.
Рефлекс – сырттан және іштен келетін тітіркендіргіштерге ағзаның жауап беру
реакциясы. Латын тілінен аударғанда бейнелеу мағынаны білдіреді.
Рефлексия – латынша бейнелеу деген сөз. Адам санасының өзін-өзі
білуге, ішкі дүниесін, психикалық жай-күйін тануға бағытталуы.
Реакция – ішкі және сыртқы ортаның кез келген әсеріне организмнің
қайтаратын біртұтас жауабы.
Сана – психиканың тек адамға ғана тән ең жоғары сатысы. Объективтік
болмыстың адам миындағы бейнесі. Болмыс пен шындықтың бейнесін адам тіл
арқылы , сөйлеуі арқылы бейнелеп , оның мән-жайын танып біледі.
Сана мен іс-әрекеттің бірлігі. Сананың генетикалық және функционалдық
байланыс бірлігі. Бұл ұстаным ғылыми психологияның философиялық және
методологиялық іргетасын қалайды.
Семантика – сөздер мен сөйлеуднгі айтылған атаулардың мағынасын білдіретін
термин. Ғылымда бұл атау семантика, семасиология деп те атала береді.
Синтагма – лингвистикалық термин. Ол сөз тіркестері мен олардың
бөлшектерін жіктеп қарастырып, анықтаушы және анықталушы бөліктерінің
құрамын анықтай отырып белгілі жүйемен іздестіреді.
Стимул – қозғаушы, жандандырушы әсер. Тітіргендіргіштің тікелей таным
мүшелеріне (рецепторларға) әсер етуі нәтижесінде сыртқы және ішкі
органдарда қыздыру тудыратын әсер. Оның қуаты әр алуан тітіркенулер
тудырады.
Статус (латын) – тұлғаның топ ішіндегі құқықтары мен міндеттерінің
жиынтығын білдіретін ұғым.
Сөздің байланыс функциясы – араласу функция. Әңгімелесіп отырған адамға
тура не жанама әсер ету.
Сөйлеу іс-әрекеті – адамның тілді қатынас жолы және ойлау құралы ретінде
пайдалану процесі.
Сенсорика – сезімдік таным элементтерінің түсінулердің, қабылдаулардың,
түсініктердің жиынтығы.
Сенсорлық эталондар үлгілер - заттар әлемі қасиетінің әр түрінің негізгі
айырмашылық белгілері жөнінде адамзат мәдениетінде қалыптасқан түсініктер
(түстер, формалар, заттардың шамасы, дыбыстардың жоғарлығын т.б.)
Синкретизм – бір нәрсенің дамымаған күйі: ажырамағандық , біріккендік.
Стресс (ағылшын) – ерекше жағдайлардың әсерінен адам организімінің
титықталуы, дәрменсізденуі.
Темперамент – жоғары жүйке қызметінің типтік ерекшеліктеріне сәйкес адамның
даралық сипатын білдіретін психологиялық ерекшелік. Темперамент адам
мінезінің табиғи негізін анықтайды. Жоғары жүйке қызмет типтерінің
күшіне, теңдігіне (қозу мен тежелу) және ауысу ерекшеліктеріне сәйкес
темпераменттің төрт түрі сипатталады. Олар холерик, флегматик, сангвиник,
меланхолик. Темпераменттердің түрлері жоғары жүйке қызметінің типтеріне
негізделгенімен, олар адамның тіршілік бейнесі мен әлеуметтік жағдайына
орай өзгеріп, жаңа қасиет-сипаттарға ие болады. Темпераментік
ерекшеліктер адамда туа пайда болатын қасиет, ал мінез-құлық сипаттары
өмірде жүре – тұра қалыптасады. Психологиядағы темперамент жайлы ғылыми
көзқарастар әр түрлі. Дегенмен , темпераменттердің табиғи-ғылыми негізі
жоғары жүйке қызметінің типтері екенін ғылыми тұрғыдан ашып көрсеткен
физиолог И.П.Павлов.
Тест – сынақ. Психологияда адамның дара басындағы психологиялық
ерекшеліктері мен қабілетін , ақыл-ой деңгейін белгілі бір нормалар
тұрғысынан іздестіретін әдіс. Тест (сынақ) әдісі арқылы адамның меңгерген
білім деңгейі мен ықылас ынтасы да зерттеліп, оның нәтижелері салыстырмалы
түрде қорытылады. Қазіргі кезде тест әдісі кеңінен қолданылып отыр. Тест
- ағылшын сөзі, мағынасы сынақ дегенді білдіреді.
Топ – қоғамдағы адамдардың белгілі сипаттары мен ерекшеліктеріне орай
бірлесіп атқаратын істеріне сәйкес бірлесуі.
Топ жетекшісі – жора – жолдастары мен қатар құрбыларына өзінің беделімен ,
іс-әрекетімен, мінез-құлқымен ықпал етіп отыратын адам.
Тәрбие – тәрбиеленетін адамда мінез-құлықтың, дүниеге көзқарастың, мінездің
және ақыл-ой қабілеттілігінің қалыптасуы үшін мақсатқа бағытталған жүйелі
ықпал жасау. Тәрбие оқылудың ажыратылмайды . Бірақ, оған дәлме-дәл де
келмейді, тәрбие таптық сипатта болады.
Тума белгі – адамның дүниеге өзімен бірге келетін белгісі.
Тәртіптілік – адамның жеке басының дағдысы, үнемі тәртіп сақтауды қажет
ететіндігі, өзі және қоғам алдындағы міндетін түсіне білуі.
Тианақталған сөйлеу - әрбір сөздің немесе сөйлемнің дәл анықталған, мазмұны
жағынан аяқталған сөйлеу.
Түрлестік – 1) индивидке ықпал ететін топпен іштей немесе сырттай келісу;
2) жеке адамның ішкі позициясына қарамастан топпен сырттай келісу.
Түсіндіріп сөйлесу- заттың, құбылысты немесе ережені айқынырақ дәлірек
түсінуге мүмкіндік беретін сөйлеу. Түсіндіру тәсілдер жиынтығы.
Жағдайларға байланысты мұндай тәсілдер ретінде салыстыру, сипаттау, себебін
көрсету, қарапайым модельді құрастыру т.б. атауға болады.
Түсінік – болмыстың заттары мен құбылыстарының өткен бір кездегі сезім
мүшелеріне тигізген әсерінің сезім-көрнекілік бейнесі.
Ұғым – заттар мен құбылыстардың мәнді белгілері мен ерекшеліктерін
бейнелейтін жалпылаушы ойлау формасы. Ғылыми пәндердің бәрі ұғымдар
жүйесінен құралады. Кез келген ұғымның мазмұны мен көлемі болады және ол
қолдану ретіне қарай өзге ұғымдармен түрліше байланыста болады. Ұғым
дерексіз ойлау нәтижесі арқылы жасалып, оның мазмұны мен көлемі анықталады.
Ұғымталдық –сезімталдық, әсер етуші нәрселер мен құбылыстарды сезім
мүшелері мен ақыл-ой арқылы тез қабылдап, олардың мән-мағынасын жете түсіну
қабілеті.
Ұжым –қоғамдық пайдалы іспен шұғылданатын, жоғары деңгейде дамыған
адамдардың ұйымдасқан тобы. Ұжымдағы адамдардың өзара қарым-қатынасы
олардың бірлесіп атқаратын қоғамдық істері мен мақсат-мүдделерінің бірыңғай
болуында.
Үйлесім , сыйымдылық – бұл әлеуметтік психологиядағы түсініктер, яғни сырт
қарағанда дара адамның өзінің ішкі қарсылығына қарамастан топтың ырқана
саналы түрде бейімделіп, көнбістік көрсетуі.
Үнсіз сөйлесу – сөйлеу әрекетінің ерекше түрі. Үнсіз сөйлеуді кейде іштей
сөйлеу дейді. Үнсіз сөйлеуде адамның ойы мен білдірмек болған пікірі
дыбыссыз айтылады. Іштей сөйлеуде сөйлемнің баяндауышы не бастауышы
айтылады да, ой жүйесі үзінді-кесінді сипатта болады. Қарым-қатынас
жасауда дауыстап сөйлеу тәсілі қолданылса , ал үнсіз, іштей сөйлеуде
адамның ойлауы құрал қызметін атқарады да, ол өзінің іс-әрекетін реттейді.
Фрейдизм – бұл ұғым Австрия ғалымы З.Фрейдтің атымен байланысты. Фрейдизм
ХХғасырда психологияда кең таралған ағым. Фрейдтің зерттеуі бойынша адам
мінез-құлқының қозғаушы күші мен шешуші фоктор жыныстық еліктеу болып
табылады. Мұндай еліктеу мен сезім әрекеті санадан тыс табиғи қажеттілік
деп саналады. Бұл адам тіршілігіндегі биологиялық процесс болса, ал
психиканың дамуы мен оны басқару әлеуметтік факторлармен де айқындалатыны
ескерілмейді.
Фенотин (грек) - өмір сүру барысында қалыптасқан жүйке жүйесінің типі.
Филогенез (грек) – тіршіліктің алғаш пайда болуынан бастап адамзатқа
дейінгі даму жолы.
Фрустрация (латын) – босқа әлек болу, жолы болмау.
Эгоцентрлік сөйлеу –сөйлеудің бұл түрін психологияда баланың автономды
(өзіндік) сөйлеуі деп те атайды. Эгоцентрлік сөйлеуді дауыстап сөйлеу
әрекетінің үнсіз (іштей) сөйлеуге ауысу жолындағы өтпелі (өткел) деп
санауға болады.
Электроэнцефалограмма (ЭЭГ) – мидағы биоэлектрлік белсенділік әрекетін осы
аспаппен жазып алады да, оның мәнін анықтайды.
Эмпатия - өзге адамдардың жан дүниесінің сыры мен күй-жайын білу
қабілеттілігі және оған жанашырлық білдіру. Эмпатияның айқын көрінісі –
идентификация. Бұл – адамның өзге адамның психикалық жай-күйін өз басынан
кешіргендей халде болуы.
Эгоизм (франц) – жеке басы мүддесін басқалардың, қоғамның мүддесін жоғары
қоюшылық.
Эгоцентризм (латын) - өзімшілдік пен менменсудің шектен шыққан формалары.
Эйдетизм (грке) – бейнелерді еске өте дәл айқын түсіру.
Эйфория (грек) – шындыққа сәйкес клмейтін көңіл – күйдің шамадан тыс
көтеріліп, шаттануы.
2. ДӘРІСТЕР
Дәріс тақырыбы. Әлеуметтік психология пәні және ғылыми білімдер
жүйесінде дамуы.
Жоспар.
1. Әлеуметтік психологияның ғылыми білім беру жүйесінде алатын орны.
2. Әлеуметтік психология пәні туралы 20- жылдардағы дискуссия.
3. Әлеуметтік психологияның қазіргі кездегі жағдайы.
Дәрістің қысқаша мазмұны.
Әлеуметтік психология ғылыми білім беру жүйесінде алатын өзіндік орны
бар. Бұл пән психология және социология ғылымдары негізінде пайда болып,
өзіндік статусы бар әлеуметтік психология. Әлеуметтік психологияның ғылыми
білім беру жүйесіндегі орны ерекше. Бұл пән екі ғылымның объективтік
қосылуынан пайда болған. Әлеуметтік психологияның өзіндік ғылым ретінде
болуында үлкен үзіліс бар. Әлеуметтік психологияның қайтадан пайда болуы
елуінші жылдың аяғымен алпысыншы жылдардың басы.
Әлеуметтік психолгия – адамдардың тәртібі мен іс-әрекет заңдылықтарын,
олардың әлеуметтік топтарға кіруін және де сол топтың психологиялық
ерекшеліктерін зерттейді. Әлеуметтік орта – ұжым, топ, жеке адам, жеке адам
аралық қатынас, адамның өмірі мен іс-әрекеті, қоғамдық өмір сүру ортасымен
байланысты дамиды.
Пікірталас 20-шы жылдарда ХХ ғасырдағы әлеуметтік психология пәні
туралы. 20-шы жылдары әлеуметтік психология туралы дикуссия екі жағдаймен
байланысты болды. Бірінші жағынан, өмірдің өзі қоғамның құрылуына
байланысты әлеуметтік-психологиялық мәселелерді шешуге әкелді. Екінші
жағынан, идеологиялық күрес әлеуметтік-психологиялық білімді игерді.
Әдеуметтік психологияда Г.И.Челпанованың көзқарасы үлкен орын алды.
50-шы жылдың аяғы мен 60-шы жылдың басында әлеуметтік психология екі
сатыдан өтеді. Сонымен, әлеуметтік психологияны жаңадан талқылау үшін
қажетті және субъективтік жағдайлар туды, пән туралы, оның міндеті,
әдістері және ғылыми білім беру жүйесіндегі орны туралы.
Б.Д. Парыгин., В.Н.Мясищевтің әлеуметтік психологияны зерттеулері бойынша
көзқарастары.
Әлеуметтік психологияның міндеті – қоғам мәселесі. Қазіргі қоғамда
әлеуметтік психологиялық білімнің түрлі сфералары ашылуда. Методологиялық
принцип - әлеуметтік психологияның мәселесінің мазмұндық жағын қарастырады.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Әлеуметтік психологияның анықтамасын айтыңыз.
2. Әлеуметтік психологияның негізігі міндеттерін атаңыз.
3. Бұл пәннен білімдер педагог-психологқа қандай көмек береді?
Әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология.М., 1996.
2. Шибутани Т. Социальная психология. М., 1999.
3.Руденский Е.В. Социальная психология. М., 1997.
4.Майерс Д. Социальная психология. Питер.1999.
5.Е.С. Кузьмина., В.Е.Семенов. Социальная психология. ЛГУ.1979
Дәріс тақырыбы. Әлеуметтік психологияның тарихи қалыптасуы.
Жоспар.
1. Әлеуметтік психологияның пайда болуы.
2. Әлеуметтік психологияның өзіндік ғылым ретінде бөлініп шығуы.
3. Әлеуметтік психологияның теориялары.
4. Экспериментальды кезеңдерде әлеуметтік психологияның дамуы.
Дәрістің қысқаша мазмұны.
Әлеуметтік психологияның пайда болуы. Әлеуметтік психологияның тарихы
ғылым ретінде өте жас. Әлеуметтік психологияның ғылым ретінде бөлініп
шығуы. ГДР-дан зерттеушілер Г.Гибш пен М.Форверг Әлеуметтік психологиялық
ойлау деп қарастырды. Әлеуметтік психологияның тарихының даму қиыншылығы,
бұл пән әр түрлі қайнар көзден қалыптасқан, оның қандай ғылымдардан ішінен
ерекшелеп айту өте қиын. Әлеуметтік психологияның білім беру ретінде пайда
болуы, басқа ғылыми пәндердің пайда болуы сияқты екі себеп болды:
әлеуметтік және теориялық. Көптеген зерттеушілер әлеуметтік психологиялық
білімнің элементтерінің бар болуын философиялық концепциясында болғанын
көрсетеді. Американдық зерттеуші О.Клайнберг әлеуметтік психологияның көп
мәселелері проблеме ретінде, ертедегі философиялық жүйеде туған дейді.
Г.Олпорт нақты көрсете отырып, осы проблемалардың басқару тегін Платоннан
бастап қарау керек деп айтты. Анти философияда тек Платон философиясы ғана
емес, Аристотель философиясыда бар. Философияның жаңа кезеңінде Гоббс,
Локк, Гельвеций, Руссо, Гегель есімдерін айтпай кетпеуге болмайды.
Әлеуметтік психологиялық идеялар идеалистік және материалистік жүйесісінде
де болған.
Әлеуметтік психологияның ғылым ретінде пайда болуы 19 ғасырдың
ортасындағы кезең қарастырылады. Тіл білімі дамуда үлкен орын алады, оның
қажеттілігі капиталистік европадағы процестердің шығуымен байланысты.
Әлеуметтік-психологиялық теорияларының үш түрі болды. Халықтар
психологиясы . Психологиялық көпшілік. Әлеуметтік тәртіп инстинкт теориясы.
Халықтар психологиясын дамытушылар- М.Лацарус және Г.Штейнталь.
Психологиялық көпшілік бұл Г.Тарданың концепциясына еліктеу. Әлеуметтік
тәртіп инстинкт теорясы –М.Дауголла есімімен байланысты. Жиырмасыншы
ғасырдың басы, бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін, әлеуметтік психология
экспериментальды ғылымғы айналуы болып саналады.
Өзін-өзі тексеруге сұрақтар:
1. Әлеуметтік психологияның қалыптасу тарихына сипаттама беріңіз.
2. Әлеуметтік психологияның теориялары.
3. Эксперментальды кезеңдерде әлеуметтік-психологияның дамуы.
Әдебиеттер:
1.Андреева Г.М. Социальная психология.М., 1980
2.А.В.Петровский, В.В.Шпалинский. Социальная психология клолектива. М.,
1978.
3.Социальная психология. Под.ред. А.В.Петровский М., 1979
18.Шибутани Т. Социальная психология. М., 1997
Дәріс тақырыбы. Әлеуметтік психологияның методологиялық негіздері.
Жоспар.
1. Методологиялық проблемалардың қазіргі ғылымда алатын орны.
2. Әлеуметтік психологияда специфика ғылымын зерттеу.
3. Әлеуметтік психологияның зерттеу әдістеріне сипаттама.
Дәрістің қысқаша мазмұны.
Методологиялық проблемалардың қазіргі ғылымда алатын орны.
Методологиялық проблемаларды зерттеу ғылымның барлық саласында актуальды
болып саналады. Математика және кибернетиканың дамуымен жаңа класс
пәнаралық әдістер туды. Осының бәрі зерттеушілерден үлкен дәрежеде
өздерінің танымдық әрекеттерін бақылауды және практика зерттеулерінде
пайдаланатын құралдарына анализ жасау керектігін талап етеді. Қазіргі
ғылымның қызығушылығы методология проблемасына өте жоғары, ерекше
білімнің логикалық және методологиялық ғылымын зерттеуі пайда болды.
Қазіргі ғылыми жүйесінде маркстік традиция термині методология үш түрлі
деңгейдегі ғылыми амалымен белгілінеді. Жалпы методология және жекелеген
методология. Жеке методология. Методология – нақты методикалық
тәсілдің зерттеу жиынтығы. Ғылыми зерттеулерге мыналар жатады: нақты
объектілермен жұмыс істеу; дифференциалды шешімді эмпирикалық (фактілерді
тексеру, өлшеу әдістерін талқылау); логикалық және теориялық (себебін
іздеу, принциптерді туғызу) танымдық міндеттер; қойылған фактілер мен
гипотетикалық сұрауға, бақылау гипотеза процедурасы жүргізіледі. Әдістер
екіге бөлінеді: - материалды жинау әдісі; - оны өңдеу әдісі. Эмперикалық
зерттеу әдісі. Моделдеу әдісі. Әлеуметтік психологияда спецификалық
ғылымын зерттеу. әлеуметтік психологияның зерттеу әдістеріне жалпы
сипаттама : (бақылау, іс-құжаттарын зерттеу, тест, сұраунама,
эксперимент). Мәдени психологиялық тренинг әдістері.
Өзін-өзі тексеруге сұрақтар:
1. Методологиялық проблемалардың қазіргі ғылымда алатан орны қандай?
2. Әлеуметтік психологияның зерттеу әдістеріне сипаттама беріңіз.
Әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология.М., 1996.
2.А.В.Петровский, В.В.Шпалинский. Социальная психология клолектива. М.,
1978.
3.Социальная психология. Под.ред. А.В.Петровский М., 1979
4.И.Ә.Абеуова., Ермекбаева Л.К. Әлеуметтік психология. А., 2012ж.
Дәріс тақырыбы. Қарым-қатынастың әлеуметтік субъектілердің өзара әрекеті.
Жоспар.
1. Қарым-қатынас туралы түсінік.
2. Қарым-қатынастың техникасы мен тәсілдері.
3. Қатынас процесіндегі өзара түсінушілік механизмдері.
Дәрістің қысқаша мазмұны.
Қарым-қатынастың ең негізгі құралы тіл болып табылады. Қарым-қатынас
нәтижесінде жеке адамның қалыптасуы іске асады. Адам қатынасқа әрқашан
жеке тұлға ретінде түсетіндіктен, ол басқа адамға да –қатынастағы
партнеріне де жеке тұлға ретінде қабылданады. Идентификация термині -
өзін басқаға теңдестіру дегенді білдіреді. Басқа адамды түсінудің ең
қарапайым әдісінің бірі - өзін сол адамға теңдестіру. Идентификация басқа
адамды түсіну мен танып білудің механизмдерінің бірі ретінде болады.
Эмпатия да басқа адамды түсінудің ерекше әдісі болып табылады. Эмпатия
дегеніміз – аффективті түсіну-(сезімді түсіну), басқа адамның
проблемасына эмоционалды қарау. Қатынасты сипаттау тұрғысынан бұл екі
жағдай да тағы бір мәселенің шешімін керек етеді: басқа адам, яғни
қатынастағы партнер, мені қалай түсінеді. Бір-бірін түсіну процесі
рефлексия құбылысымен күрделенеді. Бұл жерде рефлексия философиядағыдай
субъектінің өз-өзін танып білуі мағынасында емес. Әлеуметтік психологияда
рефлексия дегеніміз әрекеттесуші индивидтің өзін қатынастағы партнері қалай
қабылдайтынын түсінуі. Бұл жай ғана басқа адамды білу немесе түсіну емес,
басқа адам мені қалай қабылдайтыны туралы білім, бір-бірінің айнадағы
көріністерінің өзгеше бір екі еселенген процесі, терең де жүйелі өзара
көрініс. Рефлексияны зерттеу дәстүрі әлеуметтік психологияда өте ертеден
бар.
Өзін-өзі тексеруге сұрақтар:
1. Адамның және қоғамның өміріндегі қатынастың ролін сипаттаңыз.
2. Адамдар қатынасының қандай түрлері мен формаларын білесіз?
3. Қарым-қатынастың функцияларын атаңыз, әр функциясының мазмұнын
түсіндіретін мысал келтіріңіз.
Әдебиеттер:
1.Социальная психология. Под.ред.Петровский.М., 1987.
2.Майерс Д. Социальная психология. Питер. 1994
3 И.Ә.Абеуова., Ермекбаева Л.К. Әлеуметтік психология. А., 2012ж.
4.А.А.Леонтьев. Психология общения. Изд.Тарту.1976
5.Елеусізова С. Қарым-қатынас психологиясы. А., 1995
Дәріс тақырыбы. Психологиялық әсерлердің классификациясы.
Жоспар.
1. Жеке адам аралық қатынастар жөнінде жалпы түсінік.
2. Қарым-қатынастың коммникативті, интерактивті, перцептивті
жақтары.
3. Коммуникативтік барьерлер.
Дәрістің қысқаша мазмұны.
Жеке адам аралық қатынас дегеніміз – қарапайым да күрделі проблема.
Адам арасындағы қатынастардың түрлері: жеке және қызметтік, дара және
топтық, тең құқықты және тәуелді, қарама-қарсылықты және дау-дамайлы.
Адамдар арасында қарама – қарсылық болмай өзара түсунішілік болған жағдайда
үйлесімді қатынастар болады. Топ ішінде кейбір адамдардың жағымды және
жағымсыз ниеттері тоғысқан шақтарда қарама – қарсылық қатынастар болады.
Қарым – қатынастың коммуникативті жағы, интерактивті жағы, перцептивті
жағы.Төрт түрлі арақатынас бар: көңілдестік, жеке бастық, әлеуметтік,
көпшіліктік. Коммуникация процесінің этапы. Коммуникативті қарым-қатынас
жақтары. Қарым-қатынас – бұл коммуникация, яғни пікір, оймен, тілекпен
алмасу. Коммуникацияның мазмұны әр түрлі болуы мүмкін: информация алмасу,
партнерлермен іс-әрекет сұрақтарын шешу т.б. немене болсада – бұл әрқашан
коммуникация, онсыз болу мүмкін емес. Барьерлік түсініспеушілік. Көптеген
жағдайларда адам өзінің сөзін, тілегін - әңгімелесуші дұрыс қабылдамайды
немесе оған жетпейтінін байқайды. Кейбір жағдйларда басқаша көзқарас туады
- әңгімелесуші бізден қорғанады, біздің сөзімізден, ойымыздан – ол өзі бір
қорытынды шығарады. Қашу – партнермен контактіден қашу (бұрылу). Авторитет.
Авторитеттің әрекеті бұл адамдарды авторитетті және авторитетті емеске
бөліп, адам бірінші сеніп, екінші сенбейді. Партнердің әлеуметтік жағдайына
байланысты. Түсініспеушілік - әрқашан информацияның бәрі анықтама бермейді-
қауіптіме, бөтен немес авторитетті емсе, сондықтан қажет емес әрекеттерден
сақтану керек. Кейде жиі қауіпті информация жақын-сеніп жүрген адамдардан
шығуы мүмкін. Сондықтан бұндай жағдайлардан қорғану, хабарды
түсібеушіліктен болуы мүмкін. Қашудың алдын-алу – күнделікті қарым-
қатынастан қашу. Бұл зейін қоймаушылық формасында болуы мүмкін. Сондықтан
бұл түрімен күрес партнердің зейінін өзіңізге бұру.
Өзін-өзі тексеруге сұрақтар:
1. Жеке адам аралық қатынастардың түріне сипаттама беріңіз?
2. Қарым-қатынастың коммуникативті жағы.
3. Қарым-қатынастың интерактивті жағы.
4. Қарым-қатынастың перцептивті жағы.
Әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология.М., 1996.
2. А.В.Петровский, В.В.Шпалинский. Социальная психология
клолектива. М., 1978.
3. А.А.Леонтьев. Психология общения. Изд.Тарту.1976
4. М.И.Бобанова. Социальные нормы и регуляция поведения. М., 1978.
Дәріс тақырыбы. Жеке қатынас және әлеуметтік қатынас.
Жоспар.
1. Әлеуметтік психологияда жеке қатынас.
2. Әлеуметтік психологияда әлеуметтік қатынас.
3. Қарым-қатынас жүйесіндегі жеке өзара қатынас және әлеуметтік қатынас.
Дәрістің қысқаша мазмұны.
Әлеуметтік психологияның негізгі міндеті - әлеуметтік реальдылыққа
индивидуалдылықтың үйлесу механизмін ашу. Жеке адамның қоршаған ортамен
қатынас деңгейі әр түрлі: әрбір индивид қатынасқа түседі, топтармен және
өзара қатынасқа. Сонымен екі негізігі қатынас түрін айыра білу: әлеуметтік
қатынас, жеке (мен) қатынасы. Әлеуметтік қатынастардың структурасын
социология зерттейді. Спецификасы – индивид нақты қоғамдық топтардың
мүшесі (класс, кәсіби топтар, партия т.б.) бұндай қатынастар симпатия
немесе антипатия негізінде құрылады, қоғам жүйесінде нақты қызметі жағдайы
бар. Жеке өзара қатынастың адам өмірінің әрекетінде алатын реальдық
жүйесінде алатын орны – жеке өзара қатынас – қоғамдық қатынас жүйесіне
кіреді. Схемалық түрлі қоғамдық қатынастарда: экономикалық, әдеуметтік,
саяси т.б. қоғамдық қатынастарда көруге болады және бұларда өзара қатынас
бар. Жеке өз арақатынас нақты реалды қоғамдық қатынас. Жеке өзара
қатынастың табиғаты – қоғамдық қатынас табиғатынан айырмашылығы
эмоционалдық негізі. Эмоционалдық негіз жеке өзара қатынаста – нақты
сезімдер адамдардың бір – біріне деген түсініктері қалыптасады. Қарым –
қатынас жүйесіндегі жеке өзара қатынас және әлеуметтік қатынас. Әлеуметтік
және өзара қатынас – қарым-қатынаста ашылады, жүзеге асырылады. Қарым-
қатынастың түбірі – индивидтің матеиалдық өмір әрекетінде.
Өзін -өзі тексеруге сұрақтар:
1. Әлеуметтік психологиядағы жеке қатынасты сипаттама беру.
2.Әлеуметтік психологиядағы әлеуметтік қатынасқа сипаттама беру.
3.Қарым-қатынасжүйесіндегі жеке өзара қатынас және әлеуметтік қатынасты
қалай түсінесіз?
Әдебиеттер:
1. В.Петровский, В.В.Шпалинский. Социальная психология клолектива. М.,
1978.
2. Д.Майерс. Социальная психология. Питер.1994
3. А.Г.Ковалев. Коллектив и социально-психологические проблемы
руководства. 2-е ид. М., 1976
4. Е.В.Руденский. Социальная психология. М., 1997
Дәріс тақырыбы. Психодраманың даму фазасы.
Жоспар.
1. Психодрама туралы түсінік.
2. Психодраманың даму фазасы.
3. Психодраманың психикалық әдістері.
Дәрістің қысқаша мазмұны.
Психодрама бұл терапевттік процесс, бұнда драматикалық импровизпция
клиенттің ішкі дүниесін зерттеу үшін қажет. Бұл қатысушылардың шынайы
мәселелерін бейнелейтін қойылым, ол ешқашан адын-ала ойлап шығарылған
сценариий бойынша ойналмайды. Психодрамада ойлап шығарылған кейіпкерлер
әрекеттері психикоррекцияның топтық мүшелерінің кездейсоқ мінез-құлығымен
алмастырылады. Бірінші кезекте, психодрама қатысушылардың тұлғалық
мәселелерін, фантазия-қиялдарын, қорқыныштарын ашып, кейінгі зерттеудің
тәсілі болып табылады. Психодраманың пайда болуы мен дамуы Якоб Леви
Морено (1892-1974) есімімен тығыз байланысты. Психодраманың негізгі
фазалары. Классикалық психодраманың бірінші фазасы – шынығу. Шынығудан
кейін топ психодрамалық әрекет фазасына өтуге дайын. Классикалық
психодраманың соңғы фазасы – қорытынды талқылау немесе интеграция.
Психодраманың мақсаты – клиенттің эмоционалды пеакциясын, күйін түзету,
тереңдей өзін-өзі тану. Психодрама үшін мінез-құллықтың ырықтылығы,
белсенділігі, жағдайға оралымдылығы маңызды. Психодрамада клиент өзінің
мәселесін драмалық әрекет түрінде көрсетеді. Психодрамалық жағдайда клиент
өз мәселесін зерттеуші, басты ролді ойнаушы, оны жасаушы.
Психодрама невроздар, соның ішінде балалардың неыроздары кезінде,
психосоматикалық аурулар мен алкоголизм кезінде, психопатиялардың
асқынулары мен жасөспірімдердің ауытқыма мінез-құлықтары кезінде
қолданылады. Психодрама жұмысы мынадай формада өткізіледі: сюжеттік-рольдік
ойын, осы сәтте клиент өзінің мәселесін шынайы түрде көрсетеді,
психодрамалық жағдайда клиент өз мәселесін тудырушы және басқарушы.
Психодрама түрлері мен формасы.
Психодрамада алты адамнан тоғыз адамға дейін қатысады. Психодрама сеансы
50мин. созылады. Кейбір жағдайда мәселенің қиындығына байланысты қысқа
немесе ұзақ болуы да ықтимал. Мүмкін болатын уақыты 15-20 минуттан 4
сағатқа дейін созылуы мүмкін.
Психодраманың негізгі компоненті : рольдік ойын, кездейсоқтылық, теле,
катарсис, инсайт. Өзін-өзі тексеруге сұрақтар:
1. Психодрама туралы анықтама.
2. Психодраманың даму түрлері мен формаларына сипаттама беріңіз.
3. Психодраманың негізін салған кім?
Әдебиеттер:
1. Е.С.Кузьмина, В.Е.Семенов. Социальная психология. ЛГУ.1979
2. Г.М.Андреева. Соцальная психология. М., 1983
3. Т.Шибутаныи. Социальная психология. М., 1997
4. Я.Л.Коломенский. Психология взаимоотношений в группах. М.,
Изд.БГУ.1976
Дәріс тақырыбы. Топ арасындағы психологиялық феномен ретінде.
Жоспар.
1. Топтар арасындағы психологиялық феномен ретінде.
2. Топтар мен ұжым, жеке адамды қалыптастырудың негізі ретінде.
3. Әлеуметтік психологияда топтар классификациясы.
Дәрістің қысқаша мазмұны.
Феномен термині грек тілінен аударғанда құбылыс. Әрбір ғылымның өз
феномені болады сол сияқты әлеуметтік психологияныңда. Оның құрылысы түрлі
негіздерге байланысты болады Топ жеке адамның дамуына көмектеседі. Іс-
әрекеттің эффективтілігіне әсерін тигізеді. Әлеуметтік психология мынадай
феномендерді зерттейді. Жеке адам проблемасы - әлеуметтік жағдайы, өзара
жеке қатынасы, ролі. Көбіне масса түрлі құбылыстары: кластар, ұлттық
психологиялық ерекшеліктері, әдет-ғұрыптары т.б. Микро орта және макро
орта – кіші топтар, біздің өмірізбен байланысты жалғасады. Үлкен топтарды
макро орта құрайды: мемлекеттер, ұлттар, партиялар, кластар, әлеуметтік
қоғамдар (экономикалық, кәсіби-профессионалдық, мәдениет т.б.) Бұл орта
адамның тәртібі мен психикасына саясат, идеология, мәдениет арқылы кіші топ
деңгейінде тікелей әсер етеді. Адамның тәртібі мен психикасы әлеуметтік
ортаға байланысты, ол өте күрделі ұйымдасқан қоғам. Ұжым дегеніміз –
қоғамның бір бөлігі болып табылатын адамдар тобы, ол қоғам мақсатына
бағынатын, іс-әрекетте жалпы мақсат көздейтін адамдар тобы. Ұжым үнемі
қозғалыста, өзгерісте, даму үстінде болады. Топ – адамдар қарым-қатынасы.
Адамдар тобы олардың қажет мұқтаждықтарын өтеу жолындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz