Әлеуметтік психология пәніне түсініктеме

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Әлеуметтік психология пәніне түсініктеме беріңіз

Әлеуметтік психология - психология ғылымының бір саласы. Ол әлеуметтік психологиялық заңдылықтар тұжырымдамасы туралы оқытады, яғни мінез-құлықтың психикалық тепе -теңдік ерекшеліктері, адамдардың іс-әрекеті мен қарым-қатынасы, олардың әлеуметтік қарым-қатынас жағдайлары, жеке адамның үлкен және кіші топтарға мүшелігі, ұжыммен, қоғаммен қарым-қатынасы туралы.

Әлеуметтік қарым-қатынас адам баласының өмірлік әрекетінің негізі болып табылады. Адамның әлеуметтік қарым-қатынасы жеке, топтық және қоғамдық қатынастардан тұрады. Бұл қажеттіліктер қарым-қатынастың негізгі формасы қоғамдық және өзара іс-әрекет жасау барысында қанағаттандырылады. Егер адамзат қоғамын толығымен алсақ, онда қарым-қатынас пен өзара іс-әрекет жасау барысында жеке адамның өмір сүру жағдайы қалыптасады және дамиды. Жеке іс-әрекеттерде өзара түсіністіктері мен келісімге келуін қамтамасыз етеді. Үлкен және кіші әлеуметтік топтар қалыптасады.

Қазіргі кездегі әлеуметтік психология - адамдардың және тұтас топтардың әлеуметтік мінез - құлығының заңдылықтары туралы жалпы ғылыми білім және осы мінез-құлықты тәжірибе жүзінде зерттеу әдістері, және де осындай мінез-құлыққа тиімді түрде әсер ететін құралдар мен әлеуметтік әсер ету технологиясының жиынтығы, - деп қарастыруға болады.

Ол өз бетімен дамып, жетіліп қалыптасады, өз іс-әрекетінде өзіндік мақсаты бар, өзіндік қайталанбас ерекше белгілері бар жүйе. Әрине топтар жекелеген адамдармен де, басқа топтармен де қарым-қатынасқа түсе алады. Мұндай қарым-қатынас әр уақытта қалыпты жағдайда өтпеуі мүмкін, кейбірде жай топаралық қатынастар бір-біріне деген қарсы тұру (агрессия), түсініспеушілік, басқаны қабылдамаумен ілесіп отырады. Әртүрлі әлеуметтік топтардың әсер етуінің психологиялық механизмдерін де, оларды тиімді түрде жоғарылату мәселелерін де әлеуметтік психология қарастырады.

Әлеуметтік психология пәнінің салаларына сипаттама беріңіз

Әлеуметгік психологияның салалары

Этностық психология - әлеуметтік психологияның саласы, ол түрлі этностық бірлік өкілдерінің психологиялық сипаттарын зерттейді.

Дін психологиясы - адамдардың діни іс-әрекетін және түрлі діндік бірліктерге мүшелікке кіргендердің психологиясын -зерттейтін әлеуметтік психологияның саласы.

Саяси психология - адамдардың саяси іс-әрекеттерін және қоғамдық-саяси өмірге қатысатын түрлі әлеуметтік психологиялық құбылыстар мен процестерді зерттейтін әлеуметтік психологияның саласы.

Басқару психологиясы - адамдардың негізгі зейінді топтарға және бүкіл қоғамға әсерін, сапалы ерекшеліктерін сақтай отырып, белгілі әлеуметтік-қоғамдық тәртіпке бағынуын қалыптастыратын, дамыту және жетілдіру мақсаты мен мәселелеріне көңіл бөлетін әлеуметтік психологияның саласы.

Әлеуметтік әсер психологиясы - әлеуметтік психологияның әлсіз дамыған саласы, адамдарға әсерлердің ерекшеліктерін, зандылықтарын және олардың түрлі өмір сүру жағдайларындағы іс-әрекетінің құбылыстарын зерттеумен шұғылданады

Қарым - қатынасс психологиясы әлеуметтік топтардың адамдар арасындағы ақпарат алмасуы мен өзара әрекеттестігін айқындайды.

Отбасы психологиясы қоғамда отбасы мүшелерінің арасындағы жан-жақты түрлі ерекшеліктерді зерттеуді мақсат ретінде қояды.

Дау-дамай (конфликт) психологиясы - түрлі дау-дамайлардың психологиялық ерекшеліктерін қарастыратын және оларды тиімді жолдармен шешуге бағьггталған әлеуметтік психологияның мықты прогрессивті саласы.

Әлеуметтік - психологиялық идеялардың қалыптасу тарихына сипаттама беріңіз

Әлеуметтік психологияның дамуының алғышарттары негізінен басқа кез-келген ғылыми пәннің дамуына ұқсас, оның мазмұны, алдымен философия ғылымының қойнауында қалыптаса бастаған, бірте-бірте дербес ғылымға айналды, бірақ ол процесс тікелей емес, басқа екі ғылым арқылы (социология мен психология) іске асырылды.

Әлеуметтік психология адам мен қоғамның өзара әрекеті туралы білімдердің ұзақ уақыт жинақталуынан пайда болды. Алғашқы әлеуметтік-психологиялық идеялар философия, әлеуметтану, антропология, этнография және тіл білімі саласында қалыптасқан. Алғашында «халықтар психологиясы», "бұқара инстинктері" және т. б. түсініктекр пайда болды. Жеке әлеуметтік-психологиялық идеялар Платон мен Аристотельдің, француз материалист-философтарының, утопист-әлеуметанушылардың елтанушьшардың еңбектеріңде, содан кейін Фейербах пен Гегельдің еңбектерінде кездеседі.

Әлеуметтік психологиялық түсініктердің негіздері ертеден грек еліндегі ғұлама ғалымдар Платонның «Республика» еңбегінде, Аристотельдің «Саясат» және «Этика» еңбектерінде қаланған.

Батыстық эмпирикалық әлеуметтік психологияның көрнекті өкілдерінің бірі Француз заңгері және әлеуметтанушысы Ғабриэль Тард француз әлеуметтанушысы Гюстав Лебон және ағылшын-американ психологы Уильям Мак-Дуғалл (Вильям Макдауголл) болды. Бұл ғалымдар әткен ғасырдың соңы мен осы ғасырдың басындағы қоғамның әлеуметтік дамуын адамның жеке психикалық қасиеттерімен байланыстыра кәрсетуге тырысты:

Тард - еліктеушілікті, Лебон - психикалық жұқтыруды, Мак-Дуғалл инстинкті қарастырды.

Г. Тардтың тұжырымдамасы бойынша, қоғамдық даму тұлғаралық әсер факторларымен, әсіресе еліктеушіліклен, әдет-ғұрыптармен, модамен (сән үлгілерімен) анықталады. Тард бойынша, еліктеу негізінде топтық және қоғамдық нормалар мен құндылықтар пайда болды. Индивид оларды меңгере отырып, қоғамдық өмір жағдайларына бейімделеді. Әсіресе, төменгі топтар жоғары топтарға қатты еліктейді. Дегенмен, идеалға жету мүмкін болмаған кезде - «әлеуметтік оппозиция", әлеуметтік өзара әрекетте конфликт пайда болады. Г. Тард бірінші рет тобыр психологиясын жекеліктің басымдық факторы ретінде терең зерттейді. Г. Тард идеясының әсерінен тұқымқуалаушылықтың екі түрін ажыратуға болады, олар -табиғи және әлеуметтік.

Француз әлеуметтанушысы және әлеуметтік психологы Гюстав Лебон психикалық жұқтыру түсінігін еңгізе отырып, әлеуметтік процестердің эмоциялы теориясын өңдеді.

Концепциялы әлеуметтік-психологиялық негіздер қатарынан француздың әлеуметтік мектебінің негізің салушы Эмиль Дюркгейм (1858-1917) толықтырды. Ол "ұжымдық тусініктер" феноменін бөліп көрсетті (жекелік және ұжымдық түсініктер, 1898) оның пікірі бойынша, дүниені жеке индивид арқылы көруге болады.

Дюркгейм бойынша, индивидтің мінез-құлыгы ұжымдық санамен
анықталады. Г. Тардтың «әлеуметтік атомизациясынан» айырмашылығы индивидті "қоғамның торы» деп есептейтін Э. Дюркгейм әлеуметтің бірігуі жалпы мақұлданған әлеуемттік құндылықтар негізіңдегі идеяны қолдады. Адамдар мінез-құлықтыың әлеуметтік қасиеттері Э. Дюркгейм бойынша, қоғамның құндылықтық нормалық интеграциялануына, оның әлеуметтік қатынастардың дамуына байланысты.

Қоғамның құндылықтық нормалық дағдарыстарын Э. Дюркгейм аномия (француз тілінен аnomi - заңның болмауы) деп көрсеткен, ол бұқаралық құқықтық десоциализацияны тудырады. Аномия жағдайында қоғам бірнеше мүшелері үшін әлеуметтік және құқықтық нормаларының мәңділігін жоғалтады. Мінез-құлықтың үлгілі эталондарынан айырылған индивидтің өзін-өзі реттеу деңгейі төмендейді, әлеуметтік бақылаудан шығады. Бұқаралық девианттылықты тудыратын аномия, Дюркгеймнің көзқарасы бойынша, қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістерді көрсетеді.

Г. Тард, Г. Лебон және Э. Дюркгейм тұлғаның қалыптасуындағы алғашкы әлеуметтік факторды дәлелдеп, әлеуметтік психологияның дамуына үлкен әсер етті.

Шете. іде ХІХ-ХХ ғғ. ағылшын психологы У. Мак-Дугалл (1871-1938) әлеуметтік-психологиялық білімдерді жүйелеу әрекетін қолдады. 1908 ж. ол «Әлеуметтік психологияға кіріспе» атты еңбегін шығарды. Бұл жыл Батыста әлеуметтік психологияның дербес ғылым ретінде калыптасуының соңғы жылы деп есептеледі.

XX ғ. 20-жылдарында неміс зерттеушісі В. Меденің еңбектері негізінде әлеуметтік психологияның дамуының жаңа кезеңдері қалыптасты. В. Меде бір зерттелушіге зерттеу жүргізіп, содан кейін оны зерттеу топтарына қосып, адамдардың ауруға шыдау қабілеттерінің ерекшеліктерін, топта және жеке-дара физикалық, ақыл-ой әрекетін жасай алатынын аныктады.

Осыдан Меде адамдардың әлеуметтік топтарға қатынастарынан әр-түрлі типтерді анықтады (бейтарап, жағымды, жағымсыз) . Ол сонымен бірге топтардың әсері эмоция, ерік және моторика саласында жоғары екенін корсетті. Әлеуметтік-психологиялық факторлардың индивидтің барлық психикалық қасиеттеріне қабылдау және ойлау, ес және қиял, эмоция және ерікке әсер ететіні анықталды. Кейінірек бағалау деформациясы - конформизм көпшілік мақұлдаған бағалаумен индивид бағасының ұқсас болуы нықталды.

Медеден кейін америка психологы Гордон Олпорт (1897-1967) әлеуметтік психологияның экспериментті зерттеу әдістемесін дамытты. Оның зерттеуінің негізінде өнеркәсіпті ұйымдастыру, жарнама саяси насихаттар, әскери іс және т. б. жетілдіруге арналған тәжірибелерді тиімді нұсқаулар жасалды.

Қазіргі әлеуметтік психологияның негізгі теориялық бағыттары

XX ғасырдың басы, әсіресе бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезең, әлеуметтік психологияның эксперименттік ғылымға айналу кезеңі деп саналады. Ресми бастамасы ретінде Европада В. Мид, АКШ ғалымы Ф. Оллпорт ұсынған, әлеуметтік психологияны эксперименттік психологияға айналдыру қажет деген талантары болды. Әсіресе, Америкада капитализмнің қауырт дамуына байланысты, әлеуметтік психологтардың өзекті әлеуметтік - саяси мәселелерге көңіл аударып, қолданбалы зерттеулерді жүргізу қажеттілігі туындады.

Әлеуметтік психологияда тек шағын топтармен айналысу кезеңі, қолданбалы әдістерді пайдалану мүмкіндіктерін дамытуда оң әсерін тигізгенімен, теориялық ғылымның дамуына тосқауыл болды, себебі: 1) көпшіліктік процестерді, олардың ерекшеліктерін зерттеу мәселеден тыс қалды; 2) эксперименттік бағдар қоғамдағы нақты проблемаларды түсіндіруге бағытталғанымен, оның әлеуметтік мазмұнын түсіндіруде ғылыми негіздерсіз қалды.

Ал 50-жылдардан бастап, осы бағыттағы зерттеулерге баса көңіл бөлінді. Негізінде олар төрт бағыттың: бихевиоризм, психоанализ, когнитивтік және интеракционизм төңірегінде топтасты (Андреева, Богомолова, Петровская, 1978, Шихирев, 1979) .

Аталған төрт бағыттың үшеуі психологиялық; ойлардың әлеуметтік - психологиялық нұсқасы болса, ал төртінші бағыт - интеракционизм әлеуметтік негізде еді.

Бихевиоризм қазіргі кезде необихевиорстік багытта дамуда. Негізінен топтағы процестер емес, екеу аралық (диадалық) қарым-қатынастар зерттеледі (К. Халл, Б. Скиннер, Н. Миллер, Д. Деллард, Дж. Гибо, Г. Келли, Д. Хоманс) . Зерттеулердің басым бөлігі тек жануарларда жүргізілуі (А. Бандур зерттеулерінің көбісі адамдарда жүргізілді) бұл бағыттың негізігі кемшілігі. Топтық процестерді талдаудың жеткіліксіздігінен, әлеуметтік психологияның «әлеуметтік» түрі аз көрініс береді.

Психоанализ әлеуметтік психологияда бихевиоризм сияқты кең таралмаған. Мұнда да әлеуметтік - психологиялық теория тұрғызу талпыныстары бар.

Бұл орайда неофрейдистік тұрғы, әсіресе Э. Фромм мен Дж. Салливан еңбектері аталынады. Дегенмен классикалық Фрейдизм идеяларын әлеуметтік психологияға тікелей енгізетін теориялар да бар. Ондай теорияларға мысал ретінде топтық процестер теорияларын: Л. Байон, В. Беннис, Г. Шепард, Л. Шутц атауға болады. Бихевиористерден өзгешелігі екеулік (диада) қарым-қатынастан гөрі көбірек адамдар қатысқан топтардағы процестерді қарастыру, осы бағытта Т-топтарда (тренинг топтары), адамдардың бір-біріне әсерінің әлеуметтік - психологиялық механизмдерін пайдалану тән. Психоанализді әлеуметтік психологияда қолдану жүйелі түрде емес, кейбір жағдайларын практикаға кіріктіру негізінде жүргізіледі. Осы тұрғыдан Т. Адорноның "Авторитарлы жеке тұлға" еңбегін атауға болады (фашизмді тудыратын алғышарттар туралы) .

Психоанализ психологиядағы жаңа ағымның гуманистік психология (А. Маслоу, К. Роджерс) туындауына себеп болды. Негізінен тренинг тобының теориясы мен практикасына сүйене отырып, түрліше тармақталған проблематикасы жасалынуда. Қазіргі кезде гуманистік психология жетекші ағымдардың біреуіне айиалып келеді.

Когнитивизм гешталътпсихология мен К. Левиннің өрістер теориясынан бастау алады.

Бұл бағыттагы көптеген теориялардың (Ф. Хайдер, Т. Ньюком, Л. Фестингер Ч. Озгуд, П. Танненбаум, американ зерттеушілері Д. Креч, Р. Крачфилд, С Аш) негізі - жеке тұлғаның әлеуметтік мінез-құлқын түсіндіру. Интеракционизм әлеуметтік бағыттағы жалғыз теория ретінде Г. Мидтің символдық интеракционизм теориясынан бастау алады.

Қазіргі кезде бұл бағыт әлеуметтік психологияда Мидтің теориясынан басқа да теорияларды қамтиды: ролдер теориясы (Т. Сарбин), референтті топтар теориясы (Г. Хаймен, Р. Мертон) . Э. Гофманның әлеуметтік драматургия теориясы. Бұл теорияда "өзара әсерлесу" ұғымы негізгі болғанымен де, қоғамдық қатынастардағы, қоғамның әлеуметтік құрылымына байланысты индивидке әсер ететін әлеуметтік себептерді қарастыру мәселелері шешілмеген.

Осы төрт бағыттың өзіндік негіздері болғанымен де, көбінесе бір-біріне араласып отырады.

Қазіргі кездегі әлеуметтік психологияның дамуының үш түрлі әлемі бар деп саналады.

Біріншісі - Америка мен Канада психологтарының зерттеулері жеке тұлғалық бағыт (Солтүстік Американың), екіншісі - Европалык, (топ аралық, әлеуметтік деңгейлерге баса назар аудару), үшіншісі - дамып келе жатқан елдерде, экономикалық жағынан артта қалушылықтың өздеріне тән проблемалары.

Бұл елдерде психологияны бірінші және екінші елдерден әкелу "импорт" қалыптасқан. Дегенмен де әлемдік интеграцияның дамуымен бірге, Жер бетіндегі бар адамдарға ортақ әлеуметтік психологияның қалыптасуы мүмкін.