Әлеуметтік-психологиялық тренингтің теориялық-әдіснамалық негіздері жайлы

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Әлеуметтік-психологиялық тренингтің теориялық-әдіснамалық негіздері.
Қазіргі заманауи қоғамда тренинг түсінігінің нақты бір анықтамасы
жоқ, сондықтан бұл термин психологиялық практикада әр түрлі іс-
әрекеттердің, әдіс-тәсілдер мен құралдардың ортақ термині ретінде кеңінен
пайдаланылады.

Тренинг термині (ағылшынның train, training сөздерінен)

оқыту
тәрбиелеу

жаттықтыру

үйрету

сияқты бірқатар мағынаны білдіреді

Тренинг адам бойында қалыптасқан мінез-құлық пен іс-әрекеттерді
басқару модельдерін қайтадан қалыптастыру тәсілі ретінде қолданылады және
тренингке ұйымның жоспарлы белсенділігін арттыра түсу үшін оның мүшелерінің
кәсіби білімі мен қабілеттілігін көтеруге бағытталған, сондай-ақ тренингті
жеке тұлғаның әлеуметтік мінез-құлқын ұйымның мақсаты мен іс-әрекеттерінің
талаптарымен сәйкес тәсілдерге сай өзгертудің бір бөлшегі деп қарастыруға
болады.
Ресейлік психологияда тренингті оқытудың немесе әлеуметтік -
психологиялық тренингтің белсенді тәсілдерінің бірі деген ұғым кең
таралған. Л.А.Петровская әлеуметтік-психологиялық тренингті өзара
қатынастағы білімді, әлеуметтік белгілеулерді, қабілеттілік пен тәжірибені
дамытуға бағытталған әсер ету құралы, қарым-қатынаста жетіктілікті дамыту
құралы, психологиялық әсер ету құралы ретінде қарастырады.
Б.Д.Парыгиннің пайымдауынша, топтық кеңес беру тәсілі жөнінде, оларды
өмірде және жалпы қоғамдағы қатынас дағдыларына белсенді түрде топтық оқыту
ретінде яғни, кәсіби пайдалы дағдылардан Мен - тұжырымдамасы мен өзін-өзі
бағалауға сәйкес жаңа әлеуметтік рөлге бейімделуге дейін оқыту әрекеті .
Бүгінгі күнде тренингті анықтау үшін көп жағдайда психологиялық әсер
ету термині қолданылады. Ал, С.И. Макшановтың жұмыстарынан бұл терминнің
тренингті әдіс ретінде дәл толықтай бейнелемейтінін байқауға болады, яғни
бұл термин тек бір адамнан екінші адамға әсер ететін ақпараттардың алмасу
үрдісін бейнелейтін түсінік ретінде ғана бола алады. Процессуалдық
мінездемеге ие әсер ету түсінігі өзгеріс категориясының көмегімен
анықталатын оның мақсаты мен нәтижесін толықтай ашпайды. Негізінен әсер
етудің нәтижесін күтетін тренингтің және оны қолданушылардың негізгі
мақсаты тек ғана әсер ету бола алмайды.
С.И.Макшанов ұсынып отырған мақсатты түрде өзгерту термині адам мен
топ феноменінің психологиялық динамикасына жататын көптеген құбылыстарды
бейнелеуге мүмкіндік береді. Тренингтің процессуалдық және өнімдік
мінездемесін ашып, тренингтің субъект-субъекті мінездемесін айқындайды,
оның тиімділігі тренингке сұраныс берушілер мен оған қатысушылардың және
оны ұйымдастырушы мамандардың жауаптылығын сезінуімен байланысты.
Осыған байланысты тренингті адамның жеке тұрмысы мен кәсіби
үйлесімділігінің мақсаты болып табылатын жеке адамның, топтың және ұйымның
психологиялық феноменін мақсатты түрде өзгертудің көпқырлы әдісі деп
анықтауға болады.
Қатынастың тиімділігін арттыруды көздеген тренинг оқытулар алғашқы рет
Бетеле қаласында (АҚШ) К.Левиннің оқушыларының ұйымдастыруымен өткен және
олар Т-топ деген атқа ие болған. Оның негізінде адамдардың көпшілігі
топтасып өмір сүреді және жұмыс атқарады, алайда олар көп жағдайда осы
топтың жұмысына өзінің қандай деңгейде ықпал жасайтындығына, басқа адамдар
оған қалай қарайтындығына, айналасындағылардың бойында оның мінез-құлқының
қандай әсер тудыратындығына есеп бермейді деген ой жатты. К.Левин
адамдардың мінез-құлқымен бойындағы бейімділіктердегі тиімді өзгерістер
негізінде жеке контексте емес, жалпы топта бой алады, сондықтан да өзінің
бейімділіктерін байқап, өзгерту үшін, мінез-құлқында жаңа түрлерді
қалыптастыру үшін адам өзінің жекешеленуін жеңіп, өзіне басқалардың
көзқарасымен қарауға үйренуі тиіс деген ұстанымда болған.
Т - топ өзара қарым-қатынас әсерінен бой алдырған қатынас пен топтық
динамиканы зерттеуді мақсат ету үшін жиналған гетерогендік индивидтердің
жиыны ретінде болды. К.Левин оқушыларының топаралық қатынас
шеберханасындағы нәтижелі еңбектері АҚШ-тағы Ұлттық тренинг зертхананың
негізін қалады.
Бұл зертханада тренингтік топтарының негізі қаланды. Нәтижесінде,
оның жұмысының қорытындысы Т-топтың тәжірибесінде қолданылды.
Бұл кезең кез-келген қарым-қатынас, бірлескен әрекеттердің
бастамасындағы байланыс орнату кезеңімен сәйкес келеді. Тренингтік топтың
жұмысында жылылық қатынас орнатуға қажетті негізгі шарт -топ мүшелерінің
эмоционалды еркіндігі, ашықтығы, бір-біріне деген достастық сезімі, өзара
тіл табысу мен түсінушілік жаттықтырушыға және бір-біріне сенімділігі болып
табылады.
Тренингтік топ жұмысының осы кезеңінде орындалатын дәстүрлі іс-
әрекеттермен қатар (топ мүшелерінің танысуы немесе бір-бірімен таныс болған
жағдайда топпен көрісу, алдағы жұмысқа байланысты, дәріске келген
адамдардың бойындағы сенімсіздік пен қорқыныш сезіміне пікірін білдіру,
өзіндік пікір білдірудің түрін талдау), әртүрлі психологиялық жаттығулар
пайдалануға болады. Топтың жұмысқа қабілеттілігін арттырудың мақсаты
ерекше, жұмысты бастау мен оның шешіміне біршама уақыт жұмсалады. Алайда,
бұл мақсат жұмыстың басқа да кезеңдерінде де маңызды: тәуліктің бірінші
жартысында және шағын үзілістерден кейін, жұмысқа қабілеттілігін
жұмылдыруға, назардың деңгейін арттыруға, шаршағанды төмендетуге, эмоциялы
жігер беруге бағытталған және т.б. жаттығулар жасау керек болады.

Тренингтік топтың жұмысы барысында әр уақытта екі жақ, екі жоспар:
мазмұндылық пен жекешілдік көрініс тауып отырады. Мазмұндылық жоспар
тренингтің негізгі мазмұндылық мақсатына сәйкес болады. Жекешілдік жоспар
- мазмұндық жоспардағы әрекеттер және топтың әр мүшесінің жағдайы жеке-
жеке көрініс табатын жалпы топтық қалып (тренингтің кейбір түрлерінде
мүшелерінің бұл жағдайы мен қарым-қатынасы топ жұмысының жалпы мазмұнына
айналады).
Психогимнастикалық жаттығулардың нәтижесінде жалпы топта және оның
әрбір мүшесінің жағдайында өзгерістер байқалуы мүмкін. Сондай-ақ талқылау
мен сезінуді қажет ететін деректер алуға болады, ол деректерді талқылау
мазмұндылық жоспарды ілгерлетуге септігін тигізуі мүмкін [67].
Сонымен, психогимнастика жалпы шартты атау екендігін байқалып отыр.
Бұл түсінікпен өте кең ауқымдағы жаттығулар топтамасын атайды: жазбаша
және ауызша, вербалды және вербалды емес жаттығулар. Психогимнастиканың
дәстүрлі бағыттағы блоктары: релаксациялық қызмет; реттеушілік қызмет;
жекешелендіру қызмет.
Оларды 2-3 адамнан құралатын шағын топтарда немесе топтың барлық
мүшелерін қатыстыру арқылы өткізуге болады. Қандайда бір арнайы психикалық
мінездемеге, мысалы жадын немесе назарға тікелей бағытталған жаттығулар
бола алады.
Мұндай жаттығулар әртүрлі деңгейдегі психикалық бейнелердің бір
мәселесін, бір уайымын бірдей сезінуге жетелейді. Мысалы, топ мүшелеріне
қандайда бір жағдайды вербальді түрде кезекпен бейнелеп беруді, яғни
жазбаша және ауызша, одан кейін суретін салып, содан кейін қимыл-әрекетпен
көрсетулерін ұсынуға болады. Нәтижесінде, сезінудің мүмкіндіктері
кеңейеді, бір мәселені қабылдаудың жаңа қырлары ашылады. Сондай-ақ,
тренинг барысында бір мазмұнда әр түрлі психогимнастикалық жаттығуларды
пайдаланғанда, мысалы қозғалмалы сурет салуы мүмкін және т.б., жоғарыда
аталған нәтижелер көрініс беруі мүмкін.
Оқытуларды жоспарлау кезінде, психогимнастикалық жаттығуларды өткізу
барысында бірқатар сәттерді ескеру қажет. Олар жаттығуларды дұрыс таңдау,
оларды орындау алдында топқа нұсқау беру, дер кезінде тоқтау және
нәтижелерді талқылау. Осы мәселелердің әрқайсысына жеке тоқталып өтейік.
Негізгі әдістерінен басқа, қосымша ретінде қолданылатын жұмыс
тәсілдерінің тобы бар. Мұндай қосымша (көмекші) әдістерге көптеген
мамандар негізінен психогимнастикалық ойындарды жатқызады, олар шартты
түрде келесі топтарға бөлінген:
- мақсаты сәйкес эмоциялық жағдай қалыптастыру арқылы қатысушыларды
ары қарай жұмысқа мотивациялау мақсатына ие бой жазушы (бой қыздырушы);
- қалыптасқан шиеліністі жағдайды ширату және шаршағандықты тарқату
үшін қолданылатын ширатушы.
Аталмыш салаға қатысты отандық белгілі мамандардың бірі М.Р.Битянова
келесіге назар аударады [18]: Әлеуметтік-психологиялық тренингті өткізу
барысында нақты тақырыптар және топтық динамикасы сияқты жұмыстардан
басқа, тағы бір элемент - психогимнастикалық жаттығулар. Қатынас
тренингінде олар көп жағдайда бағынышты рөл атқарады. Топты қалыпты қолдау
үшін бір тақырыптан екіншісіне ауысу кезеңінде ширату ретінде қолданылады.
Әдетте, психогимнастикалар ширату кезінде жиі қолданылады. Алайда,
әлеуметтік-психологиялық тренинг оған басымдылық танытпайтындығын тағы да
айтып өтеміз. Әрі психогимнастикалық жаттығуларды таңдауда жауапкершілік
таныту қажет. Өйткені олардың көбінен төтенше энергияға толы немесе
керісінше кейін топ дағдыларды игеруге ауысуына кедергі тудыруы мүмкін өте
ауқымды топтық энергия бөлінеді.
Кейде психогимнастиканы - тек жалпы топтың және оның әр мүшесінің
жеке жағдайын өзгертуді мақсат еткен жаттығуларды ғана атайды. Бұл орынды
екенін мойындай отырып, біз тренингтің мазмұндылық мақсатына сәйкес келетін
тәжірибе жинақтауға бағытталған жаттығуларды да психогимнастикалық деп
атаймыз. Мысалы, топ мүшелері шаршаған кезде және оларға эмоциялық күш
қажет болған сәтте дене шынықтыру жаттығуларын жасауға болады (бұл жұмыстың
бір түрі). Сондай-ақ, топ мүшелеріне орындарынан қозғалмай, бір деген
санақ кезінде қандайда бір қимыл-әрекет жасауды ұсынуға болады. Барлығы
бірдей қимыл-әрекет жасағанға дейін, әрбір келесі санақта қимыл-әрекеттерді
өзгертіп тұру тиіс. Мұндай жаттығулардың нәтижесінде, бір жағынан топтың
белсенділігі артады, шаршағандығы тарқайды, көңіл-күйі көтеріледі, ал
екінші жағынан – топ мүшелері ортақ шешімге қалай жеткендігі және әрқайсысы
қандай жол ұстанғанын талқылау арқылы тәжірибе жинақтауға болады.
Талқылаулар кезінде туындаған ойлар әріптестік қатынас, іскерлік келісімдер
және т.б. тренингтерде пайдалы болмақ.
Д.Б.Эльконин рольдік ойындардың және оның формаларын игерудің тарихи
пайда болуы жөніндегі болжамның алғашқы құрастырушысы болған. Ойындық мінез-
құлықтың бұған дейін болған тұжырымдамаларынан өзгешелігі, оның
психологиялық ойындарды зерттеуге арналған кітабының басты идеясы. Ойын
өзінің жаратылысы бойынша әлеуметті деген ой болды. Бүгінде отандық
көптеген авторлардың тренингтік бағдарламалары осы тұжырымдамаға сүйенеді.
Нақтырақ айтсақ, М.Р. Битянова, ойын - бұл тірі іс-әрекет деп жазады.
Мұндай контексте автор, ойын үйретпейді, яғни ойын адамды басқа әлемдер
мен қарым-қатынастар ойына шомылдыра отырып, ой-өрісін кеңейтетіндігін,
оларды ойында тудыру, таңдау, құрастыру тәжірибесін беретіндігін атап
өтеді. Сонымен бірге, ойындық іс-әрекет және одан жинақтаған тәжірибе
өмірде жүзеге асу үшін жеке жұмыс қажет етілетіндігі де айтылады. Автор
ойын адам бойында ұзақ уақыт бойында жетілетіндігіне назар аударады.
Ойынды оқытумен салыстыра отырып, автор ойын оқытпайды, ол тұлғаны
тұтастай, баурап алатын бүтіндей іс-әрекет сияқты өзгертеді деген
қортындыға келеді.
Сонымен бірге автор тренингте оқыту міндеті ашық қойылатындығын атап
өтеді. Бұл жерде ол тренингке И.Вачков және С.Дерябо: Тренингтің мақсаты
жеке тұлғамен қандай да бір іс-әрекетті игеру болып табылады... Адам бір
нәрсені жүзеге асыра алуға қабілеті болу үшін не қажет? Әлбетте ол: 1)
қалай жүзеге асыру қажеттігін білуі; 2) оны жүзеге асыруды қалауы 3) оны
жүзеге асыра алуы қажет- деген анықтамамен келіседі. Адамдардың өміріндегі
ойынның маңызды орны оның негізгі белгілері, ойын мен мәдениеттің өзара
байланысы екендігін көрсетеді. Бұл жерде, ойын адамдар арасындағы өзара
әрекеттестіктің ең табиғи түрі екендігін атап көрсетеді. Нақ осы ойында
жеке адам еркін, екпінді және үйлесімді жетіледі. Олар сол себепті әр
түрлі деңгейдегі адамдармен: балалармен, ата-аналармен, студенттермен,
мамандармен, жетекшілермен және т.с.с. жаттықтырушылық іс-әрекеттің негізгі
құралы ретінде ойынды пайдалануға болады деп санайды.
Ойынның негізгі қызметтерін көрсете отырып, аталмыш тәсілдің
авторлары, ойын жеке адамды әлеуметтендіреді, жетілдіреді және сауықтырады.
Ол мәдениетті және барша әлемді бір орнында қозғалыссыз болмауына жол
бермеуге бағытталған белсенді бастапқы және тарихтың дамуының себепкері
екендігіне айырықша көңіл бөледі.
Бұған сәйкес ойындық іс-әрекетті бастаудың бірізділігі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.