Қазақ мектептерінің бірінші сыныбында Әліппені оқыту үрдісі
Нормативтік сілтемелер
1. Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы Қазақстан жолы –
2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ 17.01.2014ж.
http:www.nationalbank.kz?docid=6 36&switch=kazakh 6-7 б.
2. Қ Р-ның Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.
3. 2014 жылғы 11 қараша. Нұрлы жол – болашаққа бастар жол
http:www.nationalbank.kz?docid=6 36&switch=kazakh 7-8 б.
4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы
№1080 қаулысымен бекітілген Орта білім берудің (бастауыш, негізгі
орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты (ҚР
МЖМБС 1.4.002-2012).
5. Қазақстан Республикасында дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған
Мемлкеттік Бағдарламасы. - Астана, 2010 ж.
Анықтамалар
Зейін - адам санасының белгіл бір затқа бағыттала тұрақталуын
көрсететін құбылыс.
Қабылдау - арқылы дыбыстарды меңгеру, буын құрастыру баланың дамуына
үлкен әсер етеді. Жалпы айналадағы дүниені тануда түйсіну мен қабылдаудың
маңызды рөл атқаратыны, ойлау, қиял сияқты психикалық процестердің өзі
түйсіну мен қабылдаудың негізінде болатыны, есте де жақсы сақталатыны
белгілі.
Ойлау- қызметінің даму деңгейі мектепте оқу мүмкіндігін қамтамасыз
етеді. Ойлау- шындықтың жалпылама және аралық бейнелеуімен сипатталатын
тұлғаның таным іс-әркеті
Сезім – бұл адамның қоршаған болмыс заттары және құбылыстарымен
қатынас жасауынан туындаған әрқилы формада көрініс беретін толғаныс,
күйзелістері
Белгілеулер мен қысқартулар
ҚР-Қазақстан Республикасы
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Біз 2050-дің мақсатына қарай
күрделі жаһандық бәсекелестік жағдайында ілгерілейміз. Алдағы онжылдықтарда
біз қазірдің өзінде біліп отырған сын-қатерлер, жаһандық нарық пен әлемдік
саясаттағы болжаусыз жағдайлар, жаңа дағдарыстар аз кездеспейді. ХХІ
ғасырда жеңіл-желпі жүріп өту деген болмайды. Ғасыр ортасы да таяп қалды.
Әлемнің дамыған елдері соған сай нақты стратегияларын дайындауда. ХХІ
ғасырдың орта тұсы күрделі болары даусыз, ал жаһандық отыздық тобының
тізіміне кіретін үміткерлер саны тым шектеулі болады. Мен дамыған ел
ұғымының уақытқа сәйкес өзгеріп тұратын категория екенін бірнеше рет
айттым. Дамыған елдерде халықтың мүлде жаңа өмір сапасы пайда болуда [1, 2-
3 б.].
Қазақстан Республикасының ұлттық саясатының алтын діңгегі - қазақ
балаларының білімді болып, туған тілінің мәртебесін көтеретін, халқының
тарихын, салт-дәстүрін құрметтейтін жас бүлдіршіндерді даярлап шығару.
Осының негізінде жалпыға бірдей білім беретін мектептерде қазақ тілін оқыту
әдістемесіне ерекше назар аударылуда. Қазір қазақ тілін оқыту әдістемесінің
алдында - қазақ балаларының айтатын ойын тілдің граматикалық,
стилистикалық және орфоэпиялық нормаларын сақтап, түсінікті жеткізетін
жеке тұлғаны тәрбиелеу қажеттігі туындауда.
Білім беру саласы - зияткерлік, адамгершілік, эстетикалық,
коммуникативтік және әлеуметтік дамуын қамтамасыз ететін білімді,
практикалық дағды мен шеберлік жиынтығын қамтитын білім беру стандартының
бір бөлігі [2, 2 б.].
Білім беру Қазақстан - 2030 ұзақ мерзімді Стратегиясының маңызды
басымдықтарының бірі болып танылды. Қазақстандағы білім беру реформаларының
жалпы мақсаты білім беру жүйесін жаңа әлеуметтік-экономикалық ортаға
бейімдеу болып табылады. Қазақстан Президенті республиканы әлемдегі
бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енгізу туралы міндет қойған болатын.
Білім беру жүйесін жетілдіру осы мақсатқа қол жеткізуде маңызды рөл
атқарады [3, 5 б.].
Осы мақсатқа жету алдымен бастауыш мектепте сауат ашу үрдісіне
тіреледі. Қазақ тілінің өзіндік заңдылықтарынан хабары жоқ, сөздерді дұрыс
тіркестіріп, дұрыс сөйлем құрау дағдылары қалыптаспаған мектеп есігін алғаш
ашқан балаларды оқу мен жазуға үйрету, қазақ тілінің заңдылықтарын сапалы
меңгерту жұмыстары - бастауыш мектепте сауат ашу мәселесінің күрделілігін
көрсетеді. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу және жазу дағдылары неғұрлым
жылдам әрі сапалы қалыптасса, соғұрлым ол жоғары сыныптарда ғылым
негіздерін тез әрі саналы түрде игеретіні белгілі. Бұл бастауыш мектепте
сауат ашу жүйесін оқытудың маңызы жоғары екенін көрсетеді.
Сауат ашу жүйесін оқыту мәселесінің тарихи қалыптасуында
Ы.Алтынсарин, А. Байтұрсынов, Е. Омарұлы, С.Кеңесбаев, Ә.Садуақасов,
Ғ.Бегалиев, М.Жұбанова, С.Рахметова, Ш.Әуелбаевтардың еңбектерін ерекше
атап көрсетуді қажет етеді. Себебі, аталған ғалымдардың еңбектері бірінші
сыныпта сауат ашу жүйесін оқытуда ғана емес, жалпы қазақ тілін оқыту
әдістемесінде елеулі орын алады [4, 18 б.].
Сауат ашу мәселесін ғылыми тұрғыдан қарастырған еңбек әдіскер - ғалым
М.Жұбанованың 1965 жылы жазылған Бастауыш мектепте сауат ашу методикасы
атты диссертациясы. М.Жұбанова зерттеу жұмысында қазақ мектептерінде сауат
ашу мәселесін алғаш ғылыми тұрғыдан қарастырған, сауат ашу кезеңдерін
саралаған, қазақ дыбыстарының өту ретін қазақ тілінің ғылыми жетістіктеріне
негіздеген. Сауат ашу сабақтарында балалар сөздің дыбыс, буын құрамын
меңгереді, сөйлеммен танысады. Буындардан қалайша сөз құрауға болатынын
біледі, жаңа сөздер үйреніп, сөздік қорларын байытады, практикалық түрде
қазақ тілінің нормасына сай сөйлем құрастырып, өз ойларын айтып беруге
дағдылана бастайды.
Сауат ашу кезеңінде оқушыларға дыбыстарды дұрыс айту мен оларды дұрыс
жазу жолдары үйретіледі. Оқушыларға алғашқы сабақтың өзінде - ақ
дыбыстардың орфографиялық және орфоэпиялық негіздері меңгертіле бастайды.
Бірінші сыныпта сауат ашудың әліппе кезеңінде дыбыстардың өтілу ретін
белгілеу принциптері оқушылардың қазақ тілінің дыбыстарын оңай игеруіне,
олардың танымдық, білімдік, тәрбиелік, жеке тұлғалық қабілеттерін
жетілдіруге, шәкірттердің шығармашылық қабілеттерін қалыптастыруға,
логикалық ойлауын дамытуға негізделіп іріктелді [5, 14 б.]. Сауат ашу
жүйесінде тілдің орфографиясы мен орфоэпиясына қатысты алуан түрлі
мәселелерді оқып меңгеру - ең алдымен тілдің дыбыстық жүйесін, ондағы жеке
дыбыстардың табиғаты мен фонетикалық заңдарын жете білуді қажет етеді.
Сондықтан, сауат ашу жүйесін дамыта оқыту әдістемесі тілдің жазба түpi мен
ауызша түрінің арасындағы айырмашылықтар мен күрделі байланыстарды бірдей
ескерген жағдайда ғана нәтижелі болмақ. Сауат ашу жүйесін жаңа жүйеде
оқытылу мәселесі бүгінгі күнге дейін зерттеу объектісі болмаған. Бұл
айтылғандар зерттеу тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу нысаны: қазақ мектептерінің бірінші сыныбында Әліппені
оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні: Бастауыш сыныпта Әліппені оқыту үдерісі.
Зерттеу мақсаты: Егер, сауат ашу жүйесін оқытуда төмендегі
жағдаяттарды негізге алғанда оқыту тиімді де сапалы жолын айқындау. Ол үшін
төмендегі жағдаяттарды ескеру керек:
1. Бірінші сыныпта дамыта оқытуда берілетін дыбыстарды сұрыптау
принциптерін ескеру арқылы оқыту:
• Дыбыстарды оқытуда сөздердегі дыбыстардың кездесу жиілігін ескеру
оқушылардың алғашқы сабақтарында-ақ мағыналы көп сөз меңгеруіне әсер
етеді.
• Буын құрауда дыбыстардың басқа дыбыстармен тіркесу мүмкіндігін
ескеру балалардың буындап оқу дағдыларын жетілділеді .
• Қазақ дыбыстарының өзіндік ерекшеліктерін ескеру негізіеде
оқушылырдың дыбысты айту және жазу дағдылары артады.
• Дыбыстардың парланып келу құбылысын ескеру арқылы балалардың
орфографиалық және орфоэпиялық біліктері дамытылады.
Зерттеу әдістері: психологиялық, педагогикалық және әдістеме
әдебиеттерімен танысып, жалпы бастауыш сыныпта әліппе оқулығының
тәжірбие жұмысының нәтижелерін жинақтап салыстыру, талдау,
қорытындылау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Ғылыми еңбектердегі, көркем шығармалар мен газеттердегі мәтіндерге
лингвостатистикалық зерттеу жүргізіп, дыбыстардың сөздердегі қолданылу
жиілігін анықтау;
2. Оқушылардың сауатын ашуда оқытылатын дыбыстарды сұрыптау принциптерін
анықтау;
3. Дәстүлі оқытуда сауат ашу жүйесін оқыту жайлы эмпирикалық деңгейде
қалуына байланысты қазіргі заманның талабына жауап бере алмайтындығын
дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы.
Сауат ашу мәселесін алғаш рет дамыта оқыту теориясы негізінде
зерттелініп, теориялық негіздері зерделенді. Осы тұрғыдан сауат ашуды жаңа
технология арқылы жүргізуге байланысты алынған ғылыми қағидалар мен
тұжырымдар қазақ тіл білімі мен қазақ тілін оқыту әдістемесін теориялық
тұрғыдан толықтырады, сауат ашу жүйесін жетілдіруге арналған басты талаптар
мен ұстанымдар қазақ тілін оқыту технологияларын дамытады. Сондай - ақ
зерттеу еңбегі бастауыш мектеп мұғалімдеріне көмекші құрал болады.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
1. Әліппені жаңа жүйеде оқытудың теориялық негіздері
1.1 Қазіргі кезеңде Әліппені оқыту жүйесі және кемшіліктері
Ы.Алтынсарин мектеп ашу дайындығына кіріскен кезден-ақ Қазақ
халқы менен көп үміткер, - деп өзінің халық алдындағы жауапкершілігін
түсінеді. Қазақ халқының тарихында Ы.Алтынсарин ерекше роль атқарады. Ол
қазақтың тұғыш педагогы, қазақ даласында бірінші рет мектеп
ұйымдастырып, қазақ жастарына білімнің есігін ашты.
Ыбырай қазақ балаларын оқулықтармен қамтамасыз етуге де көп еңбек
сіңірді. Ол орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинскийдің Балалар әлемі деген
кітабын пайдаланды. Сол кітаптың бағытында өзі де қазақ тілінде, бірақ
араб әрпімен емес, орыс әрпін тұңғыш қолданып, қазақ мектептеріне
тұңғыш оқу құралдарын жазды [6, 154-155 б.].
А.Байтұрсынұлы қазақ әдебиетінің даму кезеңдерін ғылыми негізде топтап
берген. Әдебиет танытқыш – сан-салалы әдебиет табиғатын жан-жақты ашып,
талдап-түсіндірген ғылыми зерттеді. А.Байтұрсынұлы Әдебиет танытқышымен
қазақ әдебиеттану ғылымының негізін салды. Сондай-ақ ол – әдебиет
тарихының мұрасын, ауыз әдебиеті үлгілерін жинаған зерттеуші ғалым. Ахмет
Байтұрсынұлы әдебиет тіліне негіз етіп ел аузындағы тіл алынбаса, оның
адасып кететіндігін айтты. А. Байтұрсынұлы – әлеуметтік мәселелерге,
қоғамдық ой-пікірге ықпал жасаған публицист. Оның мақалалары ғылыми
байыптауымен, өткір ойларымен сол кезеңнің шындығынан хабар береді. Абайдың
қоғам өмірінің демокр. құрылысы туралы ойларын дамытып, саяси-әлеум.
жағдай, оқу-ағарту, халықтың тұрмыс-тіршілігі туралы мәселелерді қозғады.
Қазақ зиялыларының жан-жақты білімдар әрі саяси күресте шыңдалған легін
қалыптастыруда Байтұрсынұлының публицист, баспасөз ұйымдастырушы ретіндегі
еңбегі ұшантеңіз. Ол - қазақ ғылымы тарихында ұлттық әліпби жасап, жаңа
үлгі ұсынған [7].
Сауат ашу мәселесін ғылыми тұрғыдан қарастырған еңбек әдіскер – ғалым
М.Жұбанованың 1965 жылы жазылған Бастауыш мектепте сауат ашу методикасы
атты диссертациясы. М.Жұбанова зерттеу жұмысында қазақ мектептерінде сауат
ашу мәселесін алғаш ғылыми тұрғыдан қарастырған, сауат ашу кезеңдерін
саралаған, қазақ дыбыстарының өту ретін қазақ тілінің ғылыми жетістіктеріне
негіздеген. М.Жұбанова ғылыми жұмысында сауат ашу мәселесіне дұрыс көңіл
аударылмай келе жатқандығына қынжылыс білдіреді. Бұл жөнінде ғалымның өзі
былай топшылайды: Әлі күнге дейін қазақ мектептері үшін әліппе оқулығын
жасауға көмек көрсетіп, басшы нұсқау боларлықтай тұжырым методикалық пікір
айтылмай келген. Әліппе материалдарының ауыр - жеңілдігі, жүйесі, сондай -
ақ, сауат ашудың методикалық пікірі айтылмай келген. Методикалық
әдебиетіміз бен әліппелерімізде тіліміздің ерекшеліктеріне сай келу -
келмеу жақтары тексерілмей, орыс мектебіндегі сауат ашу жүйесі мен әдістері
сол күйі қабылданған. Бұл айтылғандардың барлығы оқушылардың жалпы білімі
мен оқу - жазу дағдыларының төмен болуына соқтырған.
Сонымен қатар М.Жұбанова сол кезеңдегі сауат ашу жүйесінде
төмендегідей кемшіліктер орын алғанын көрсетеді:
Қазақ мектептеріндегі сауат ашу ісі жалпы алғанда
қанағаттандырарлықтай болғанмен, оның әлі де бірқатар кемшіліктері бар:
1. Оқушылардың оқу - жазу дағдылары төмен.
2. Соның салдарынан оқушылар бірінші сынып былай тұрсын, екінші, үшінші
сыныпқа дейін ежелеп, әріп теріп оқиды.
3. Әліппеде берілетін материалдардың ішінен оқушылардың көбірек
қиналатындары да, өте нашар меңгеретіндері де бітеу буынды сөздер, көп
буынды сөздер, буындары біркелкі емес я ашық, я жабық аралас келетін
сөздер және орыс тілі арқылы тілімізге кейінірек енген қиын буынды
сөздер; оқушылардың жазу дағдысына әріп қалдыру, әріп алмастыру,
сөздің буын жігін білмей тасымалдауды дұрыс жасамау сияқты кемшіліктер
көп кездеседі.
Демек, бастауыш мектеп оқушыларының сауатын ашу барысында алдымен ашық
және тұйық буындармен, сонымен қатар бір буынды сөздермен, кейінірек бітеу
буындар мен екі немесе ұш буынды сөздермен жұмыс түрлерін жүйелі түрде беру
керек. Сонымен қатар, ғалым бастауыш мектеп оқушыларының сауатын ашу
жүйесін жетілдіру үшін төмендегідей жұмыс түрлерін орындау ұтымды деген:
1. Жаңа системада біз дыбыстарымыздың парланып келетінін ескеріп, оларды
салыстыру арқылы таныттық. Мысалы, жуан дауыстылар жіңішке
сыңарларымен салыстырылды, қатаң дауыссыздар ұяң парларымен
салыстырылды. Қорыта айтқанда, біз бұрынғы системаның, оқушылардың тек
көру сезіміне әсер етуді ғана көздеген, дыбыстық сөздің басында келуі
керек деген қағидасын қабылдап, сонымен қатар, балалардың есту
сезіміне де әсер ететіндей, дыбысты ең анық естілетін позициядан
бастап танытып, біртіндеп барлық позициядан да таныту керек деген
қағиданы қостық.
2. Буындарды таныту бұрынғы жүйе ашық буыннан бастаса, біз тұйық буыннан
бастадық. Екінші кезекте, бітеу буынды, үшінші кезекте үш дыбысты ашық
буынды таныстырдық. Бұлай жүйелеуде, бірден, кейбір дыбыстардың сөз
ішіндегі анық естілетін орны ескерілсе, екінші жағынан оқу үдерісің
психологиялық негізі ескерілді.
3. Жаңа жүйеде оқушы ең әуелі сөзбен кездеседі. Сол сөзден керекті
дыбысты ажыратып, керісінше оны дыбыс пен әріптен жинақтап үйренеді.
Ол кезде буын туралы сөз қозғалмайды. Буынға бөлінетін сөздермен
кездескенде, практикалық жолмен буын деген терминмен танысады.
М.Жұбанованың жоғарыда көрсетілген пікірлері кейінірек Әліппе
оқулықтарында көрініс тапқан. М.Жұбанованың Әліппесінде дыбыстарымыздың
парланып келетіні ескеріліп, оларды салыстыру арқылы танытылды. Мысалы,
жуан дауыстылар жіңішке сыңарларымен салыстырылды, қатаң дауыссыздар ұяң
парларымен салыстырылды. М. Жұбанованың Әліппесінде жеке дыбыстың сөздің
басында, аяғында, ортасында түрлі-түрлі болып естілгеніне қарамай, оқушы
жаңа дыбысты барлық жерден де таба білсе, оны анық білгені болып табылады
деген қағида ұсталынған. М.Жұбанованың Әліппе оқулығында әріп, сөйлеу,
сөйлем, сөз, буын, дыбыс, дауысты және дауыссыз дыбыс деген грамматикалық
мәліметті бұрынғы жүйе тәріздес дайындық кезеңде ауызша жүргілмей, жаңа
дыбысты өтумен байланыстыра жүргізіп отырылған. Бұрынғы Әліппе
оқулықтарында буындарды таныту ашық буыннан басталса, М.Жұбанованың сауат
ашу жүйесінде тұйық буыннан басталып, екінші кезекте, бітеу буынды, үшінші
кезекте үш дыбысты ашық буынды таныстырылған. Бұлай жүйелеуде, бірінші,
кейбір дыбыстардың сөз ішіндегі анық естілетін орны, екінші жағынан оқу
үдерісің психологиялық негізі ескерілді. М. Жұбанова бұл тұрғысында
былайша топшылайды: Себебі әріп саны аз буын, әрі дауыссыз дыбысы соңында
келген буын алғашқы кезеңде оңай оқылады. Әріп саны көп буыннан құралған
сөздер тұтас күйінде көру шеңберіне поле зрения сыймағандықтан, әріпті
оқушылар кері оқуға көшеді. Сонымен қатар, советтік дидактикалық талапқа
сай, жаңа сөздердегі әріп санын біртіндеп дамытуды көздедік. Мысалы, екі
дыбысты тұйық буыннан, үш дыбысты бітеу буынға, үш дыбысты ашық буынға
көшу, содан кейін ғана төрт дыбысты екі ашық буыннан құралған сөздерді
оқыту. Төрт дыбысты бір тұйық, бір ашық буыннан барып, бір тұйық, бір бітеу
буынды сөзге, екі бітеу буынды сөзге, ең соңында, қиын буынды сөзге көшуді
көздедік. Сонымен қатар, ашық буыны меңгеру сауат ашудың тетігі, ең қиын
проблемасы екенін ескеріп, біреңкей ашық буынды сөзге бүкіл екінші кезеңді
түгел арнадық. Тіліміз жалғамалы болғандықтан, буын саны тым көп сөздер
де кездесетін болғандықтан, көп буынды сөздерді оқытып үйретудің әдістерін
ұсындық. Ондай әдістер ашық буынды сөздерді буын ұқсастығына қарай, буын
ырғағына қарай теріп оқыту жолы. Сондай - ақ М.Жұбанованың Әліппе
оқулығында оқушы ең әуелі сөзбен кездеседі. Сол сөзден керекті дыбысты
ажыратып, керісінше оны дыбыс пен әріптен жинақтап үйренеді. Ол кезде буын
туралы сөз қозғалмайды. Буынға бөлінетін сөздермен кездескенде, практикалық
жолмен буын деген терминмен танысады. Осы тәріздес практикалық жолмен басқа
да, грамматикалық мән беріледі. Мысалы, дауысты дыбыс, дауыссыз дыбыс, бір
дыбыс ашық естіледі, екінші дыбыс одан гөрі қысаңдау естіледі, бір дыбыс
жуан естіледі, екінші дыбыс жіңішке естіледі, дауыссыздардың біреуі созып
айтуға келеді, екіншісі кілт үзіліп естіледі, деген ұғымдар дыбыстардың
артикуляциясын түсіндіру үстінде берілген. Кісі аттарын оқып үйренумен
байланысты, бас әріптердің жазылатын жерін практика үстінде меңгерген.
Сөйлемді оқып-жазып үйренумен байланысты сөйлемнің бас әріптен
басталатынын, сөйлем аяғына нүкте қойылатынын меңгерген. Мұның барлығы М.
Жұбанованың өзіндік ізденуі арқасында туындаған соңғы жаңалықтары еді.
М.Жұбанованың бірінші сыныпта сауат ашу жүйесін дамыта оқыту
мәселесіне қатысты мынадай тұжырымдарды жинақтауға болады:
1. Дыбыстарымыздың парланып келетіні ескеріліп, оларды салыстыру
арқылы таныту.
2. Буындарды таныту жұмыстарында алғаш тұйық буыннан бастау.
3. Оқушылар алғаш талдау жұмыстарын жүргізеді. Ғалымның соңғы
пікірі дамыта оқыту әдіс - тәсілдерімен үндесіп жатады. Дамыта
оқытуда оқушылар талдау операцияларын бірінші, кейінірек
жинақтау операцияларын орындайды.
4. Сауат ашу үрдісінде мұғалім балаға білімді өз тәжірибесімен
жинақтауға жағдай жасауы.
5. Сауат ашу сабақтарында бір әдісті ғана қолданбай, тиімді, қажет
әдісті іріктеу.
Ғалымның тұжырымдары мен қорытқан қағидалары бүгінгі күнге дейін
өзінің маңызын жоғалтқан жоқ. Біз зерттеу жұмысымызда ғалымның пікірлерін
темірқазық етіп алдық.
Кейінгі кезеңде бастауыш мектеп әдістемесі С.Рахметқызы, Т.Әбдікәрім,
Г.Уәйісова, Ә.Е.Жұмабаева, М.Ермекбаев, Б.Қабатай, Р.Ізғұттыновалардың
ғылыми зерттеу еңбектерімен. Бұл еңбектер біздің зерттеу тақырыбымызға
қатысты болмағанымен, аталған ғылыми жұмыстарда бастауыш мектеп
оқушыларының психологиясы, бастауыш мектепте қолданылатын тиімді әдіс -
тәсілдері туралы құнды пікірлерді өз жұмысымызда кеңінен қолдандық.
М.Жұбанованың Әліппесі 1984 жылы оқу алты жастан басталып, бастауыш
мектеп төрт жылдық болуына байланысты оқулық ретінде қолданыстан шықты.
Мысалы, мектеп мұғалімдеріне көмекші құрал ретінде Алтынсарин орыс
жазушылары мен педагогтарының мына еңбектерін ұсынды К.Д.Ушинскийдің
Балалар әлемі, Н.Ф. Бунаковтың Әліппе және Мектеппен үйде оқу кітабы,
И.А.Крыловтың Мысалдар, Н.Кирпичниковтың Грамматикасы,
Д.И.Тихомировтың Граматикасы, Д.И.Тихомировтың Грамматиканың бастапқы
курсы. Дұрыс жазу емлесі, Л.Н.Толстойдың Әліппе және оқу кітабы,
В.И.Водовозовтың Оқу кітабы, В.А.Евтушевскийдің ЭАрифметикасы,
А.И.Острогорскийдің Орыстардың қысқаша тарихы, И.В.Гуревичтің Тарихи
хрестоматиясы, И,А.Фармаковскийдің Орыс тарихы, К.К.сент-илердің
Зоологиясы, А.Я.Гердтің Минералогиялық қысқаша курсы, И.Н.Оливердің
Ботаникасы, К.Крюгердің Элементарлық физикасы және т.б.
К.Д.Ушинскийдің Балалар әлемі және басқа да орыс классикалық
педагогикасының үлгісінде төрт бөлімнен тұратын Қазақ хрестоматиясы
оқулығын жазды [8, 296-297 б.].
Қазақ тілінің әдістемесінде, соның ішінде бастауыш мектептің казақ
тілін оқыту әдістемесінде елеулі еңбектері бар, бастауыш мектеп
оқушыларының тілін дамыту әдістемесінің іргетасын қалаған ғалым -
С.Рахметқызы.
С.Рахметқызының еңбектерінде бастауыш мектеп оқушыларының тілін
дамыту мәселесінің ғылыми негіздері анықталынып, әдістемелік жақтары
айқындалған. С.Рахметқызы Бастауыш класс оқушыларының тілін дамытудың
ғылыми-әдістемелік негіздері ауызша және жазбаша тіл дамыту әдістемесі
атты докторлық диссертациясында бастауыш мектеп оқушыларының тілін дамыту
үшін олардың алдымен сөздік қорын молайту қажет деп тұжырымдаған. Ғалым
тәжірибе жүргізе отырып, оқушылардың сөздік қоры мен білімінің арасындағы
ара-қатынасты анықтаған. Арнайы бақылау жұмыстарында сөздік қорлары 900 -
1000 сөз аралығында оқушылар 30 - 40 қате жіберген болса (4 оқушы), 400 -
700 сөз аралығында оқушылар 60 - 75 қате жіберген (8 оқушы), ал сөздік
қорлары 300 - 500 сөз аралығында оқушылар 60 - 70 қате жіберсе (6 оқушы),
сөздік қорлары 150 - 300 сөз аралығында оқушылыр 50 - 60 қате жіберген (3
оқушы). Сөздік қорлары өте аз оқушылар сөйлем құрастыра алмайды (3 оқушы)
деген қорытындыға келеді. Мұндай қорытындыдан С.Рахметқызы мынадай тұжырым
жасайды: Бастауыш кластардың алғашқы кездерінде жургізілетін сабақтар
балалардың даму дәрежесіне - сөздік қоры 800 - 900 сөзден тұратын
балаларға арналуы керек. Бірақ мұның өзі өте аз. Орыс мектептеріндегі
оқушылар тілін зерттеушілер 6 - 7 жастағы балалардың сөздік қоры 3 - 7
мыңға дейін дамитындығын көрсетеді. Ал 10 жасқа жеткенде 12 мыңға дейін
дамитындығын көрсетеді.
Балалар оқып үйренетін Әліппе кітабында жекелеген суреттер, сюжетті
суреттер, түрлі түсті бояумен әдемі салынған схемалар, жұмбақтар және
жаттығулар берілген. Бұл кезде баллаар, жоғары көрсетілгендей, сөз ,
дыбыс, буын, сөйлем деген сияқты дерексіз ұғымдармен алғаш рет
кездеседі.
Әліппені оқыту кезеңінде қолданылатын негізгі құарл ( әліппе және
әліппе серігімен қатар) -кеспе әліппе. Кеспе әліппеден балалар сөз
құрастрады, сөздерді буынға, дыбысқа талдайды, құрастырған сөздерін оқып
жаттығады. Балалар оқыған немесе жазған сөздерінің мағынасына жете
түсінетіндей, қате жібермейтіндей дәрежеге жеткенге дейін талданады [9,
23-31 б.].
Ендеше казақ мектептеріндегі мұндай сүреңсіздікке бұдан былай немқұрайлы
қарауға болмайды. Оқушылар біршама жеткілікті сөздік қор жинау үшін күніне
барлық сабақта 20 - З0 жаңа сөз үйретуге тиіспіз.
Демек, сауат ашу барысында оқушыларға дыбыстарды үйрету жұмыстарында
тапсырмаларды олардың сөздік қорларын, тілін дамытатындай етіп беру қажет.
Қазіргі Әліппе оқулығында мұндай жағдай ескерусіз қалуда. Мысалы, т
дыбысын өтуде бір сабақ бойында оқушылар тек та мағынасыз буыны мен ата, ат
сөздерін ғана меңгереді. Келесі н дыбысын өтуде ата сөзіне ана сөзі
ғана қосылып, оқушылар екі сабақта тек екі сөз ғана меңгереді. Оқушылардың
қарапайым сөйлеммен тек тоғызыншы ш дыбысын өтуде танысады [10, 448 б.].
Мұндай сабақтарда оқушылардың создік қоры дамымайтыны белгілі.
Сондықтан біз тәжірибемізде оқушыларға алғашқы сабақтың өзінде кемінде 5 -
6 сөз үйретуді көздедік.
1984 - 1990 жылдар аралығында толықтырылып, өңделіп бірнеше рет баспадан
басылып шыққан Ж.Әуелбаев, М.Жұбанова, М.Төрежанов, З.Айтенованың
Әліппесі балалардың сауатын ашты. Алайда, бұл оқулық алдындағы
Әліппедегі кемшіліктерді қайталады.
Білім министрлігінің Әліппе оқулығына жариялаған байқауының
нәтижесінде М. Жұбанованың оқулығы 1992 жылдан бастап негізгі оқулыққа
айналды. Бұл Әліппе ғылыми дәлелдердің негізінде жасалынды. Қазақ тілі,
педагогика және психология ғылымдарының соңғы жетістіктері негізге алынып,
алдыңғы Әліппе, көрші елдер мен озат мұғалімдердің тәжірибелері
ескерілді. Атап өтетін болсақ, талдау нәтижесінде оқулықта мынадай
жаңалықтар байқадық:
1. Оқушылардың сөздік қорын жүйелі дамытуға ерекше көңіл бөлген.
2. Баланың ойы мен тілін дамытуға үлкен мән берген.
3. Дыбыстық талдау әдініне арналған тақырыптық - сюжеттік суреттер мол.
4. Әліппеге дейінгі кезеңде оқушылардың сөйлеу дағдылары, байланыстыра
сөйлеуге көңіл берілген.
5. Оқушылардың дүниетанымын кеңейтуге арналған ертегілер қамтылған.
6. Әрбір суреттің астына оқушыларға арналған сөйлемдердің саны сызықпен
белгіленген.
Оқытудың жаңа талаптарына сай 1997 жылы жаңа Әліппе оқулығы
(авторлары Ш.Әуелбаев, Ә.Наурызбаева, Р.Ізғұттынова, А.Құлажанова) жарық
көріп, бірнеше рет қайта басылды Көркем суреттермен безендірілген,
оқулықта берілген мәтіндердің мазмұны балаларды жан - жақты тәрбиелеуге
бағдарланған жаңа Әліппенің жетістіктері де бар, кемшіліктері де
кездеседі. Ұтымды жақтарына: біріншіден, Әліппе оқулығы түрлі түсті
суреттермен безендіріліп, суреттердің мазмұны жалаң саяси мақсатқа
арналмаған. Екіншіден, балаларды жас кезінен халқымыздың дәстүрлі
дүниетанымы мен әдет - ғұрпына баулитын, отаншылдыққа және адамгершілікке
тәрбиелейтін мәтіндер көп. Үшіншіден, Әліппе оқулығында оқушыларға
берілген тапсырмалардың білімдік мақсаты бұрынғы Әліппе оқулықтарына
қарағанда біршама дұрыс. Төртіншіден, Әліппе оқулығында дауысты және
дауыссыз дыбыстар арнайы бояумен ерекшеленіп көрсетілген. Бесіншіден,
оқушылар сауат ашу барысында сөйлеу, сөйлем, сөз, буын, дыбыс ұғымдарын
тәжірибе жүзінде меңгереді.
Ш.Әуелбаевтың сауат ашу жүйесінде алғашқы кезеңде дауысты
дыбыстардың ашық естілетіні мен дауыссыз дыбыстардың шұғылдары мен үнді
созылыңқылары және ұяң дыбыстар берілген. Бұл кезеңде буындардың ашық екі
дыбысты буындары оқытылады. Кейінірек үш дыбысты екі буынды сөздер
оқытылған. Алайда, біздің пікірімізше бірінші дыбыс А әрпінен кейін
қатаң Т дыбысын беруі оқушылардың дыбыстарды дұрыс айту дағдыларын
дұрыс қалыптасуына септігін тигізбейді. Мысалы, сауат ашудың алғашқы
кезеңінде дыбыстарды созып айтқызу тәсілі ең бір өнімді тәсіл болып
есептеледі. Бұл тәсіл арқылы оқушылар дыбыстарды бір - біріне қосып оқуға
дағдыланады. Оқушылар бірінші әріпті созып оқып тұрғанда, оған жалғас
екінші әріпті де танып, меңгеріп үлгереді. Л әрпін өту барысында
оқушылар ал тұйық буынын және ла ашық буынды оқуға үйренеді. Ал
буынын оқушылар қиналмай аааал деп оқып кетеді. Ал ла буынын лллааа
дегізіп, екі дыбысты созып айтқызып танытуға болады. Бұл тәсілді т әрпін
өтуде қолдануға болмайды. Себебі, та ашық буынын оқуда оқушылар т әрпін
тыыыы деп созып айта алмайды. Ат сөзінде де оқушылар т дыбысын аааат
деп созып айта алмай т дыбысын жарты жолда үзіп жібереді. Мұның өзі
оқушылардың дыбыстарды қосып оқу дағдыларына кері әсерін тигізетіні даусыз.
Сондықтан, сауат ашу жүйесінің алғашқы кезеңінде дауысты дыбыстардан кейін
дауыссыз дыбыстарды ұяң не үнді дыбыстарын беру тиімді. Бұл жөнінде Ғ.
Бегалиев, М.Жұбанованың еңбектерінде жан - жақты көрсетілген.
Әліппе оқулығында а дыбысынан кейін тоғыз дауыссыз дыбыс
өтілетіндіктен он дыбысты оқып және жазып үйренгенше оқушылар қарапайым
мәтінді де оқып, жаза алмайды. Оқушылардың сөйлемді оқу мүмкіндігі тек 11-
ші дыбыс о - ны өткеннен кейін ғана пайда болады. Он бірінші сабақта
оқушылар Ол – Шолпан. Ол – Орал. Ол - Шора деген сөйлемдермен танысады.
Бұл оқушылар он сабақ бойы қарапайым сөйлем құрастыра алмайды деген сөз.
Осылайша әріптердің дұрыс орналаспауы оқушылардың тілін дамытуға да кері
әсерін тигізеді. Осының әсерінен оқулықта мәтіндердің мазмұндық жағы
ескерілмей қалған. Оқулықтың 59, 60 беттеріндегі Тамақ, Қар мәтіндерін
алып қарайық. Бұл мәтіндер м дыбысының емлесін өтуге арналмаған, қайта
тамақ және аппақ сөздерін оқушылардың активті сөздік қорына енгізуге
арналғандай әсер қалдырды. Мысалы, Тамақ мәтіні. Нан – тамақ. Тоқаш –
тамақ. Қант – тамақ. Май – тамақ. Қаймақ – тамақ. Айран – тамақ. Тамақ мол.
Мәтінде берілген он төрт сөздің жетеуі тамақ деген сөз. Мәтін мағынасыз
құрылып, оқушылар тек тамақ сөзінің мағынасын ғана түсінді. Сондай - ақ
оқулықтың 60 - бетінде берілген Қар мәтінінде де осындай олқылықтар
кездеседі. Айнала аппақ қар. Қар қандай тамаша. Таулар да аппақ. Орман да
аппақ. Дала да аппақ. Айнала қандай тамаша. Мәтінде бар – жоғы сегіз сөз
берілген. Аппақ сөзі төрт рет, айнала, қандай, тамаша сөздері
екі реттен, қалған сөздер бір реттен кездескен.
Қорыта айтқанда, Ш.Әуелбаевтың сауат ашу жүйесінде алғашқы а
дыбысынан кейін неге т дыбысын қолданғандары белгісіз. Көрнекті әдіскер -
ғалымдарымыз Ғ. Бегалиев, М. Жұбановалардың жан - жақты дәлелдеп, оқыту
үрдісінде тиімділігін көрсеткен сауат ашу жүйесінің алғашқы кезеңде дауысты
дыбыстардан кейін дауыссыз дыбыстарды ұяң не үнді дыбыстарын беру тиімді
деген пікірі ескерусіз қалған.
Бірінші сыныпта сауат ашу жүйесін дамыта оқыту мәселесі озық
тәжірибелі мұғалімдердің еңбектерінде көрініс тапқан. Атап айтқанда,
Қызылорда облысы, Сырдария ауданындағы Қазақстанның ХХ жылдығы атындағы
орта мектептің бастауыш сынып мұғалімі Н.Жұманованың сауат ашу барысында
оқушылардың логикалық ойлауын дамытуға сабақта түрлі тапсырмаларды
қолданып, оқушыларға қазақ дыбыстарын ойын тапсырмалары арқылы меңгертуі -
құптарлық іс. Ұстаздың оқушылардың логикалық ойлауын дамытуға арналған
Емтихан атты ойын – тапсырмасы бар. Мұғалім а, т, п, о, р, ғ
әріптерін үстел үстіне қойып, оқушыларға осы әріптерден мағыналы сөз
құрастыруға тапсырма береді. Оқушылар ат, ата, апа, аға, ара т.б. сөздерді
құрастырады. Мұндай тапсырмалар оқушылардың білімді дайын күйінде емес,
іздену арқылы меңгеру қабілеттерін жетілдіруде ұтымды.
Оңтүстік Қазақстан облысы, Шымкент қаласындағы №7 Қ.Сәтбаев атындағы
техникалық лицейдің бастауыш сынып мұғалімі Ұ.Тәжиеваның Жаңа адамды
жаңашыл мұғалім даярлайды атты еңбегі - неше жылдық еңбектің жемісі. Бұл
еңбегінде ұстаз оқушылардың логикалық ойлауын дамытуға, олардың
шығармашылық қабілеттерін жетілдіруге арнайы тапсырмалар беріп, оқушылардың
қол жеткізген жетістіктеріне талдау жасаған. Ұстаз бастауыш сыныпта сын
тұрғысынан ойлау, дамыта оқыту технологияларын қолдану жолдарын сәтті
көрсеткен.
Қорыта айтқанда, сауат ашу жүйесін дамыта оқытудың тарихына шолу
жасау барысында мынадай шешуі табылмай жатқан мәселелерді атап айтуға
болады:
1. Күні бүгінге дейін сауат ашу жүйесінде дыбыстарды өтілу реті
бірізділікке түспеген. Әр ғалым дыбыстарды өз қалаулары бойынша
меңгерткен. Мысалы, А. Байтұрсынұлы Оқу құралында алғаш з, р,
а дыбыстарын, екінші сабақта, л дыбысын, үшінші сабақта, с
дыбысын, төртінші сабақта, т дыбысын өтуге берген. Ә.Садуақасов
дыбыстардың өтілу ретін былайша а, о, е, м, п, н, т, ң, з, қ, ж, ш,
с, к және т.б. дыбыстарды меңгертсе, М.Жұбанова сауат ашудың алғашқы
кезеңінде а, ш, с, о, у, р, л, н дыбыстарын, Ш. Әуелбаев алғаш а
дыбысын өткеннен кейін қатаң т, п дыбыстарын кейінірек ұяң н, ғ және
үнді р, л, у дыбыстарын берген.
2. Әр ғалым дыбыстарды меңгерту барысында оқушыларға буындарды оқытуда
да өзіндік көзқарас тұрғысынан келді. Мысалы, А.Байтұрсынұлы алғашқы
сабақтың өзінде – ақ оқушыларға тұтас сөздерді оқытса, Ә.Садуақасов
және Ғ.Бегалиев алғашқы кезеңде ашық, тұйық, бітеу буындарды оқыту
тиімді санаған. М.Жұбанова сауат ашудың алғашқы кезеңінде тұйық
буындарды оқытса, Ш.Әуелбаев ашық буындарды оқыту тиімді деп
есептеген.
3. Бірінші сыныпта сауат ашу жүйесін дамыта оқытуға байланысты мәселелер
шашыраңқы болғандықтан, дамыта оқытуға қажетті әдіс – тәсілдер айқын
аңғарылмады.
4. Сауат ашу жүйесіндегі дыбыстарды меңгерту сабақтарында бірізділік пен
жүйелілік көрінбейді. Кей дыбыстарға екі – үш сағат берілсе, кейде
бір сағатта екі дыбысты меңгерту орын алған.
5. Әліппе оқулықтарында берілген тапсырмалар оқушылардың логикалық,
теориялық ойлауын дамытуға бағытталмай, шағын сөздермен шектеліп
келеді.
Біз осы кезге дейін өз шешуін таппай келе жатқан мәселені, жоғарыда
аталған кемшіліктерді жою мақсатында оны зерттеу жұмысымыздың нысанасы етіп
қарастырғанды жөн көрдік.
Қазан төңкерілісіне дейінгі оқулықтарды екі түрге бөліп қарастыру
қолға алынып келеді.
1. Ы.алтынсарыин құрастырған орыс алфавитінде негізделген оқулықтар.
2. 2. Араф алфавитіне негізделген оқулықтар.
1.2 Әліппені оқытудың психологиялық, педагогикалық негіздері.
Оқушының жалпы психикалық дамуы – мектептегі оқу мен оның өздігінен
оқуына тығыз байланысты. Жалпы алғанда, адамның қалыптасуындағы сапалық
және сандық өзгерістер, ал жекелеп алғанда, анатомиялық – физиологиялық
есеюі, нерв жүйесінің жетілуі, білімінің артуы, сезім мен моральдық
ұғымдардың пайда болуы, психикалық үдерістердің қайта құрылуы, дүниеге
көзқарасының қалыптасуы, белсінділік пен өзінше әрекет етудің көрінісі,
белгілі бір мінез - құлыққа дығдылануы.
Мектепке алғаш келген бала ежелеп оқиды, оның көру аумағында бір
ғана әріп тұрады, көбінесе, қайта - қайта бұрын оқыған әрпіне көз жүгіртіп
отырады, әр әріпке жекелеп көз тоқтатады, оқу аумағы тар болады. Осының
салдарынан олардың оқығанды түсіну дәрежесі де төмен. Ал әріпті тану
дағдысының қалыптасып жетілуімен қабат баланың көру, оқу аумағы кеңейіп,
ол бірте – бірте буындап оқуға, онан әрі тұтас сөзді оқуға дағдылана
бастайды. Мұндай дағдыға ие болу балаға оңайға түспейді, ол көп күш –
жігерін жұмсайды, мұнда әсіресе зейіні мен еркі үлкен роль атқарады. Осының
барысында зейін мен еріктің төзімділік қасиеті жаттыға түседі.
Сауат ашу сабақта өтілген материалдарды оқушылардың саналы
меңгеруіне олардың зейіні ерекше рөл атқарады.
Зейін деп - адам санасының белгіл бір затқа бағыттала тұрақталуын
көрсететін құбылыс [11, 110-111 б.]. Ресейдің атақты педагогы Р.С.Немов
зейінге мынадай анықтама береді: Это процесс сознательного и
бессознательного отбора одной информации, поступающие через органы чувств и
игнорирования другой. Внимание – одно из главных психологических процессов,
от характеристики которого зависит оценка познавательной готовности ребенка
к обучению в школе, успешность в обучении, особенно в начальный его период,
непосредственно связаны с недостатками развитии внимания.
Зейін –сананы белгілі бір обьектіге шүйіліктіріп, оның айрықша айқын
бейнелеуін қаматамасыз етеді. Зейінді өз ырқына қарай бағыттау және
шоғырландыру қабілетті жеке адамның белсенділігін білдіреді [12, 141 б.].
Егер жеті жасар баладан гөрі альы жасар бала мектеп өміріне анағұрлым
дайынырақ десем мүмкін оғаштау болар. Алайда мұнда ешқандай тосындық жоқ.
Гәп мынада, соңғы оңдаған жылдарда кеңес отбасы мен бүкіл кеңес қоғамының
мәдени деңгейі өлшеусіз өсті. Қазіргі балалар ата-ананың
бәрінде,әдетте,орта және кәсіптік білімі, ал олардың көпшілігінің тіпті
жоғары білімі бар. Мұның өзі бала өсетін, әлуметтік ортаны сапалық жағынан
өзгертеді. Оның дамуына информация құралдары – телевезия, радио, балаларға
арналған журналдар, кітаптар мен кинофильмдер үлкен әсер етуде. Ойындардың
мазмұны өзгеріп, балалардың дене сымбаты мен ақыл-ойы дамуына барған сайын
ықпал ететін, олардың төңіректегі шындықпен, адамдардың өмірімен және
еңбегімен,осы заманғы тихникамен жан-жақты танысуға көмектесетін ойыншықтар
пайда болды [13, 11 б.].
Әр жас кезеңінің өзіне тән дене, психикалық және әлуметтік даму деңгейі
болады. Әлбетте, бұл сйкестік жалпы және тұтастай жас кезеңдеріне тура
келеді, ал нақты адамның дамуы қандай да ауытқулармен қабаттаса жүруі
мүмкін. Даму үдерісін дұрыс басқару үшін педогогтар ертеден - ақ, адам
өмірінің кезендерін белгілі уақыт топтарына жіктеуге тырысқан. Бұл іспен өз
замандарында ғылым-педогогтар: Коменский, Штрац, Бюллер, Горлок, Левитов,
Эльконин, Пршигода, Ванек, Шванцара және т.б. айналысып, жастық кезендерге
бөлістірудің бірнеше ондаған сұлбасын ұсынған [14, 61 б.].
Мектеп оқушысының мінез-құлқын, оның қылықтарын, табиғи өмір
жағдайларпында кездесетін әрекет түрлерін бақылау әдісі аса маңызды болып
табылады. Егер мұғалім күнделік жазып отырса, бұл бақылау оған бай матириал
береді. Күнделік ресми документ болуы тиіс емес, бірақ ол қажетті. Егер
оқушылардың бәріне бірдей күнделік жазу қиын болса, онда мұғалім назарын ең
қиын деген балаларға шоғырландырмақ. Оқушылардан өз өмірбаянын жазып беруді
сұрауға болады [15, 38 б.].
Мектепке жаңа келген бала ерікті зейін қоюға қабілетті болады, бірақ ол
орнықты емес, сондықтан бала іс - әрекеттің бір түрімен 10 - 12
минуттай ғана үздіксіз шұғылдана алады, әрі сабақта тез шаршайды. Сондықтан
мұғалім сабақта түрлі амал - тәсілдерді пайдаланып, олардың зейінін өзіне
аударуы қажет. Осы жастағы балалардың зейіндері заттарды бақылай білу,
олармен жұмыс жасау арқылы тәрбиеленеді. Балалар суреттерді көргенде,
әңгіме, ертегі тыңдағанда зейіннің тұрақтылығы арта түседі. Сабақтарда
пайдаланатын ойын элементтері, іс-әрекеттің нәтижелі түрлері, іс-әрекет
формаларын жиі өзгерту - балалар зейінін тәрбиелеуге көмектеседі.
Сонымен, сауат ашу сабақтарында балалардың зейінін өзіне аударуда
мұғалім мынадай жұмыстар жүргізуі тиімді:
1. Оқу тапсырмаларының қызықты болуы.
2. Тапсырмалардың проблемалық сипатта болуы.
3. Дамыта оқыту әдіс - тәсілдері арқылы өтілген материалдарға
оқушылардың назарының аударылуы.
4. Сабақта қызықты, әдемі көркемделген көрнекі құралдарды кеңінен
қолдану.
Сауат ашу кезінде бала бар зейінін жеке әріптерді, буындарды қосып
оқуға жұмсайды да, сөздердің арасындағы байланыстарға зер салмайды. Осыған
орай, олардың түсініп оқудан гөрі механикалық оқуы басым болады, іштей
оқудан гөрі дауыстап оқуға дайын тұрады. Оларға таңбалануы мен айтылуы
бірдей сөздерді оқу қиындық келтірмейді, ал айтылуы мен жазылуында өзгеріс
болатын сөздерді оқу да, жазу да қиындық келтіреді. Ондай қиындықтан
практикалық жолмен ғана шығуға болады, яғни ақ арыстан, сары алма
сияқты жазылатын сөздердің оқылуының үлгісін мұғалім үнемі ескертіп,
дұрысын оқытып отырса, балалар тез дағдыланады.
Сауат ашу барысында баланың жазу үдерісде де айтарлықтай
ерекшеліктер кездеседі. Алғашқыда балалар ежіктеп оқыған сияқты, әр әріпті
таңбалау барысында оның дыбысын дауыстап айтып отырады.
Мектеп өмірі баладан тиянақты оқуға қажетті ырықты зейін
жаттығуларын, еріктік күш салуды көбірек талап етеді. Ырықты зейін басқа
оқу қызметтерімен бірге дамиды.
Оқытушы - логопед С.И.Карпова мен педагог - психолог В.В.Мамаева
Развитие речи и познавательных способностей дошкольников 6-7 лет атты
еңбектерінде зейіннің маңыздылығын былайша жазады: Невозможно себе
представить, что какая-либо задача может быть решена, если человек не умеет
сосредотачиваться на работе, распределять внимание между несколькими видами
деятельности, переключаться с одного вида деятельности на другой.
Сондықтан, біз сауат ашу сабақтарында баланың зейінін дамыту үшін
төмендегідей ауызша формадағы тапсырмаларды орындауды ұсынамыз:
• Өздерді есіңе сақта.
• Ақылды жұмбақтар.
• Қызықты сұрақтар.
• Сөздердің жұптарын есіңе сақта.
• Қай сөз басқалардан ерекше?
• Жұмбақты шеш.
• Не ортақ?
• Айырмашылығын тап.
Жазбаша орындалатын тапсырмалар:
• Ұқсастығын тап.
• Айырмашылығын тап.
• Затты алдыңғы беттен тап.
• Лабиринт.
• Ерекшеліктері бойынша жүйелеу.
• Нүкте немесе клетка бойынша көшірме.
Бала ерік күшін жұмсап, үнемі тиянақты зейін қойғанда ғана ұзақ уақыт
жаттығу жұмыстарының нәтижесінде барып дағды қалыптасады: саусақ
дағдыланады, ерік, зейін, сананы бағыттайды. Сана жазылатын әріптің немесе
сөздің, сөйлемнің мазмұнын ұстайды, сөйтіп бірте – бірте санада тұтас сөз
немесе сөйлем сақталады да, оларды жазу тұтас бір акт ретінде орындалады.
Оқу - жазу үдеріс талдаудан шығатын негізгі қорытынды:
1. Оқушы оқуға, жазуға үйрену барысында меңгеруге тиісті ең басты
процестер: сөзді буынға, буынды дыбысқа ажырату және керісінше,
дыбыстан буын, буыннан сөз құрастыру. Егер мұғалім талдау –
жинақтауға жеткіліксіз көңіл бөлетін болса, бала әр әріпті, дыбысты
жеке жаттайды да, олардың әрқайсысының мәніне көңіл бөлмейді,
сондықтан оларды дұрыс байланыстырып оқи да алмайды, жаза да алмайды.
Әрбір айтылған немесе жазылғанды бір – бірімен салыстырып, талдап -
жинақтатып, қайталаттырып үйретсе ғана баланың ойлау үдеріс дамытуға
септігі тиеді.
2. Сауат аша бастаған бала оқуға, жазуға үйрену барысында көптеген
қиындықтарға кездеседі. Осы кездегі кедергілер мен қиындықтардан
балаларды алып шығу мұғалімдерге үлкен жауапкершілік жүктейді. Бұл
жұмысты талапқа сай ұйымдастырып жүргізу үшін, мектепке дейінгі
баланың ақыл – ойының, тілінің дамуы, жеке ерекшеліктерінің қалыпта-
суы жөнінде мұғалім толық сауатты болуы керек, сонда ғана әдістемелік
жағынан қажетті жұмыстарды шеберлікпен ұйымдастырып, іске асыра
алады.
Оқушының дүниетанымын қалыптастыру үшін оған өмірдің жақсы да
көлеңкелі тұстарын да айтқан дұрыс. Дүниетанымдық сана баланың сезіміне,
ерік-жігеріне әсер етеді, сезім-сананы бекітуші, ерік-жігерді
ынталандырушы. Баланың дүниеианымы оның сөзі мен ісінен, дүниемен қарым-
қатыгнасынан көрінеді. Сананы, ой мәдениетін, сезімді, қарым-қатынасты
бір мезгілде тәрбиелеу және дамыту дүниетанымды қалыптастырады. Баланың
дүниетанымы оның сөзі мен ісінен, дүниемен қарым-қарынасынан көрінеді.
Сананы, ой мәдениетін, сезімді, қарым-қатынасты бір мезгілде тәрбиелеу
және дамыту дүниетанымды қалыптастырады [16, 392 б.].
Бастауыш сыныптағы балалардың есте сақтау қабілеті олардың пәнге
деген қызығушылықтарымен, зейінімен, өтілген материалды қабылдау
қабілеттерімен, темпераменті мен мінез-құлықтарымен тығыз байланысты. Ес
процесі ассоциациялар арқылы жүзеге асады. Бастауыш мектеп оқушыларының ес
үдерісің өзіндік ерекшеліктеріне балалардың қозу аймақтарына мақсатты түрде
бірнеше рет қайталап әсер ету арқылы олардың есте сақтау, қимыл процестерін
автоматтандыруға болады. Бірінші сыныптағы оқушылардың есте сақтау
қабілеттері жоғары деңгейде. Бұл жаста балалар жақсы есте сақтау
қабілеттерімен ерекшеленеді. Бұл туралы М.Жұмабаев былайша пайымдаған:
Естің аса күшті болатын кезі 7-15 жас арасы. Сыртқы дүниемен, адамзат
тұрмысымен жаңа таныс болып келе жатқанда адам бір нәрсені білуге, білгенін
есте ұстауға ұмтылады. Естің қатысуын керек қылатын осы нағыз қолайлы кез.
Демек, бұл жастағы баланың міндеті ой жүргізіп білімді іске асыру емес,
білімді молайта беру, бар нәрсені еске ала беру .
Оқушыларының танымдық іс-әрекетінде ес үрдісі маңызды рөл атқарады.
Осы жастағы баланың табиғи мүмкіндіктері орасан: оның миы сөзбе – сөз
жаттап алуға икемді келеді, ғалым С.Б.Бабаевтің салыстыруы бойынша мектепке
дейінгі бала 15 сөйлемнің 3-5, ал алты жастағы бала 6 - 8 жаттап, есінде
сақтайды. Оның есі негізінен көрнекі – бейнелі сипатта қызықты, нақты,
жарқын материалды алжаспастан, жаңылмай жатқа айта береді. Бірақ, бұл
жастағы балалар есін басқаруға және оқу міндеттеріне нақты байланыстыруға
икемсіз. Мұғалімдер бұл кезеңде балалардың жаттау барысындағы өзіндік
бақылауын, өзінің тексеру дағдыларын, оқу еңбегін парасатты ұйымдастыруға
көп күш жұмсауы керек.
Естің жұмысы балалардың бұрын қабылдағандарының қайта жаңғырту барысында
іске асады. Мұғалім оқушылардың зейінін белгілі бір объектіге аударып, оны
ұмытпауларын ескертіп отырулары қажет. Ал жаттатуға берілген материалдардың
ішінше бірде-бір сөздің мағынасы түсініксіз болып қалмауы керек. Еске
сақтауды жақсартуда ұқсастық, қарама – қарсылық ассоциацияның мәні зор.
Мысалы адамның аяғы, әңгіменің аяғы тіркестеріндегі аяқ сөзінің мағынасын
салыстыру, ақ – қара сөздерінің мағынасын талдау арқылы олардың
ерекшеліктерін ажыратып есте сақтауға үйренеді. Балаларды қысқаша
өмірбаянын айтуға үйрету де есті дамытуға көмектеседі. Бірақ, көбінесе
балалар сөздік материалды олар механикалық түрде, мағынасына түсінбестен
жаттап Демек, оқушылардың есте сақтау қабілетін жетілдіру үшін оқыту
үдерісде тапсырмалар мақсатты түрде берілуі керек.
Ж.Аймауытов баланың есте сақтау қабілетін әрдайым дамытып отыру
мақсатында мұғалімдерге мынадай жұмыстар жасауды ұсынады:
1. Түсіндірілген білімді немесе дағдыны балалар толық, дәл және айқын
ұғынғанша қайталап пысықтау.
2. Меңгерілетін ұғымның балалардың есінде қалатындай әсерлі болуы.
Мысалға, оқушыларға жаңа сөздің мағынасын түсіндіру барысында оқыс
оқиғаны, әдемі ойыншықты, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы Қазақстан жолы –
2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ 17.01.2014ж.
http:www.nationalbank.kz?docid=6 36&switch=kazakh 6-7 б.
2. Қ Р-ның Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.
3. 2014 жылғы 11 қараша. Нұрлы жол – болашаққа бастар жол
http:www.nationalbank.kz?docid=6 36&switch=kazakh 7-8 б.
4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы
№1080 қаулысымен бекітілген Орта білім берудің (бастауыш, негізгі
орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты (ҚР
МЖМБС 1.4.002-2012).
5. Қазақстан Республикасында дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған
Мемлкеттік Бағдарламасы. - Астана, 2010 ж.
Анықтамалар
Зейін - адам санасының белгіл бір затқа бағыттала тұрақталуын
көрсететін құбылыс.
Қабылдау - арқылы дыбыстарды меңгеру, буын құрастыру баланың дамуына
үлкен әсер етеді. Жалпы айналадағы дүниені тануда түйсіну мен қабылдаудың
маңызды рөл атқаратыны, ойлау, қиял сияқты психикалық процестердің өзі
түйсіну мен қабылдаудың негізінде болатыны, есте де жақсы сақталатыны
белгілі.
Ойлау- қызметінің даму деңгейі мектепте оқу мүмкіндігін қамтамасыз
етеді. Ойлау- шындықтың жалпылама және аралық бейнелеуімен сипатталатын
тұлғаның таным іс-әркеті
Сезім – бұл адамның қоршаған болмыс заттары және құбылыстарымен
қатынас жасауынан туындаған әрқилы формада көрініс беретін толғаныс,
күйзелістері
Белгілеулер мен қысқартулар
ҚР-Қазақстан Республикасы
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Біз 2050-дің мақсатына қарай
күрделі жаһандық бәсекелестік жағдайында ілгерілейміз. Алдағы онжылдықтарда
біз қазірдің өзінде біліп отырған сын-қатерлер, жаһандық нарық пен әлемдік
саясаттағы болжаусыз жағдайлар, жаңа дағдарыстар аз кездеспейді. ХХІ
ғасырда жеңіл-желпі жүріп өту деген болмайды. Ғасыр ортасы да таяп қалды.
Әлемнің дамыған елдері соған сай нақты стратегияларын дайындауда. ХХІ
ғасырдың орта тұсы күрделі болары даусыз, ал жаһандық отыздық тобының
тізіміне кіретін үміткерлер саны тым шектеулі болады. Мен дамыған ел
ұғымының уақытқа сәйкес өзгеріп тұратын категория екенін бірнеше рет
айттым. Дамыған елдерде халықтың мүлде жаңа өмір сапасы пайда болуда [1, 2-
3 б.].
Қазақстан Республикасының ұлттық саясатының алтын діңгегі - қазақ
балаларының білімді болып, туған тілінің мәртебесін көтеретін, халқының
тарихын, салт-дәстүрін құрметтейтін жас бүлдіршіндерді даярлап шығару.
Осының негізінде жалпыға бірдей білім беретін мектептерде қазақ тілін оқыту
әдістемесіне ерекше назар аударылуда. Қазір қазақ тілін оқыту әдістемесінің
алдында - қазақ балаларының айтатын ойын тілдің граматикалық,
стилистикалық және орфоэпиялық нормаларын сақтап, түсінікті жеткізетін
жеке тұлғаны тәрбиелеу қажеттігі туындауда.
Білім беру саласы - зияткерлік, адамгершілік, эстетикалық,
коммуникативтік және әлеуметтік дамуын қамтамасыз ететін білімді,
практикалық дағды мен шеберлік жиынтығын қамтитын білім беру стандартының
бір бөлігі [2, 2 б.].
Білім беру Қазақстан - 2030 ұзақ мерзімді Стратегиясының маңызды
басымдықтарының бірі болып танылды. Қазақстандағы білім беру реформаларының
жалпы мақсаты білім беру жүйесін жаңа әлеуметтік-экономикалық ортаға
бейімдеу болып табылады. Қазақстан Президенті республиканы әлемдегі
бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енгізу туралы міндет қойған болатын.
Білім беру жүйесін жетілдіру осы мақсатқа қол жеткізуде маңызды рөл
атқарады [3, 5 б.].
Осы мақсатқа жету алдымен бастауыш мектепте сауат ашу үрдісіне
тіреледі. Қазақ тілінің өзіндік заңдылықтарынан хабары жоқ, сөздерді дұрыс
тіркестіріп, дұрыс сөйлем құрау дағдылары қалыптаспаған мектеп есігін алғаш
ашқан балаларды оқу мен жазуға үйрету, қазақ тілінің заңдылықтарын сапалы
меңгерту жұмыстары - бастауыш мектепте сауат ашу мәселесінің күрделілігін
көрсетеді. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу және жазу дағдылары неғұрлым
жылдам әрі сапалы қалыптасса, соғұрлым ол жоғары сыныптарда ғылым
негіздерін тез әрі саналы түрде игеретіні белгілі. Бұл бастауыш мектепте
сауат ашу жүйесін оқытудың маңызы жоғары екенін көрсетеді.
Сауат ашу жүйесін оқыту мәселесінің тарихи қалыптасуында
Ы.Алтынсарин, А. Байтұрсынов, Е. Омарұлы, С.Кеңесбаев, Ә.Садуақасов,
Ғ.Бегалиев, М.Жұбанова, С.Рахметова, Ш.Әуелбаевтардың еңбектерін ерекше
атап көрсетуді қажет етеді. Себебі, аталған ғалымдардың еңбектері бірінші
сыныпта сауат ашу жүйесін оқытуда ғана емес, жалпы қазақ тілін оқыту
әдістемесінде елеулі орын алады [4, 18 б.].
Сауат ашу мәселесін ғылыми тұрғыдан қарастырған еңбек әдіскер - ғалым
М.Жұбанованың 1965 жылы жазылған Бастауыш мектепте сауат ашу методикасы
атты диссертациясы. М.Жұбанова зерттеу жұмысында қазақ мектептерінде сауат
ашу мәселесін алғаш ғылыми тұрғыдан қарастырған, сауат ашу кезеңдерін
саралаған, қазақ дыбыстарының өту ретін қазақ тілінің ғылыми жетістіктеріне
негіздеген. Сауат ашу сабақтарында балалар сөздің дыбыс, буын құрамын
меңгереді, сөйлеммен танысады. Буындардан қалайша сөз құрауға болатынын
біледі, жаңа сөздер үйреніп, сөздік қорларын байытады, практикалық түрде
қазақ тілінің нормасына сай сөйлем құрастырып, өз ойларын айтып беруге
дағдылана бастайды.
Сауат ашу кезеңінде оқушыларға дыбыстарды дұрыс айту мен оларды дұрыс
жазу жолдары үйретіледі. Оқушыларға алғашқы сабақтың өзінде - ақ
дыбыстардың орфографиялық және орфоэпиялық негіздері меңгертіле бастайды.
Бірінші сыныпта сауат ашудың әліппе кезеңінде дыбыстардың өтілу ретін
белгілеу принциптері оқушылардың қазақ тілінің дыбыстарын оңай игеруіне,
олардың танымдық, білімдік, тәрбиелік, жеке тұлғалық қабілеттерін
жетілдіруге, шәкірттердің шығармашылық қабілеттерін қалыптастыруға,
логикалық ойлауын дамытуға негізделіп іріктелді [5, 14 б.]. Сауат ашу
жүйесінде тілдің орфографиясы мен орфоэпиясына қатысты алуан түрлі
мәселелерді оқып меңгеру - ең алдымен тілдің дыбыстық жүйесін, ондағы жеке
дыбыстардың табиғаты мен фонетикалық заңдарын жете білуді қажет етеді.
Сондықтан, сауат ашу жүйесін дамыта оқыту әдістемесі тілдің жазба түpi мен
ауызша түрінің арасындағы айырмашылықтар мен күрделі байланыстарды бірдей
ескерген жағдайда ғана нәтижелі болмақ. Сауат ашу жүйесін жаңа жүйеде
оқытылу мәселесі бүгінгі күнге дейін зерттеу объектісі болмаған. Бұл
айтылғандар зерттеу тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу нысаны: қазақ мектептерінің бірінші сыныбында Әліппені
оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні: Бастауыш сыныпта Әліппені оқыту үдерісі.
Зерттеу мақсаты: Егер, сауат ашу жүйесін оқытуда төмендегі
жағдаяттарды негізге алғанда оқыту тиімді де сапалы жолын айқындау. Ол үшін
төмендегі жағдаяттарды ескеру керек:
1. Бірінші сыныпта дамыта оқытуда берілетін дыбыстарды сұрыптау
принциптерін ескеру арқылы оқыту:
• Дыбыстарды оқытуда сөздердегі дыбыстардың кездесу жиілігін ескеру
оқушылардың алғашқы сабақтарында-ақ мағыналы көп сөз меңгеруіне әсер
етеді.
• Буын құрауда дыбыстардың басқа дыбыстармен тіркесу мүмкіндігін
ескеру балалардың буындап оқу дағдыларын жетілділеді .
• Қазақ дыбыстарының өзіндік ерекшеліктерін ескеру негізіеде
оқушылырдың дыбысты айту және жазу дағдылары артады.
• Дыбыстардың парланып келу құбылысын ескеру арқылы балалардың
орфографиалық және орфоэпиялық біліктері дамытылады.
Зерттеу әдістері: психологиялық, педагогикалық және әдістеме
әдебиеттерімен танысып, жалпы бастауыш сыныпта әліппе оқулығының
тәжірбие жұмысының нәтижелерін жинақтап салыстыру, талдау,
қорытындылау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Ғылыми еңбектердегі, көркем шығармалар мен газеттердегі мәтіндерге
лингвостатистикалық зерттеу жүргізіп, дыбыстардың сөздердегі қолданылу
жиілігін анықтау;
2. Оқушылардың сауатын ашуда оқытылатын дыбыстарды сұрыптау принциптерін
анықтау;
3. Дәстүлі оқытуда сауат ашу жүйесін оқыту жайлы эмпирикалық деңгейде
қалуына байланысты қазіргі заманның талабына жауап бере алмайтындығын
дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы.
Сауат ашу мәселесін алғаш рет дамыта оқыту теориясы негізінде
зерттелініп, теориялық негіздері зерделенді. Осы тұрғыдан сауат ашуды жаңа
технология арқылы жүргізуге байланысты алынған ғылыми қағидалар мен
тұжырымдар қазақ тіл білімі мен қазақ тілін оқыту әдістемесін теориялық
тұрғыдан толықтырады, сауат ашу жүйесін жетілдіруге арналған басты талаптар
мен ұстанымдар қазақ тілін оқыту технологияларын дамытады. Сондай - ақ
зерттеу еңбегі бастауыш мектеп мұғалімдеріне көмекші құрал болады.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
1. Әліппені жаңа жүйеде оқытудың теориялық негіздері
1.1 Қазіргі кезеңде Әліппені оқыту жүйесі және кемшіліктері
Ы.Алтынсарин мектеп ашу дайындығына кіріскен кезден-ақ Қазақ
халқы менен көп үміткер, - деп өзінің халық алдындағы жауапкершілігін
түсінеді. Қазақ халқының тарихында Ы.Алтынсарин ерекше роль атқарады. Ол
қазақтың тұғыш педагогы, қазақ даласында бірінші рет мектеп
ұйымдастырып, қазақ жастарына білімнің есігін ашты.
Ыбырай қазақ балаларын оқулықтармен қамтамасыз етуге де көп еңбек
сіңірді. Ол орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинскийдің Балалар әлемі деген
кітабын пайдаланды. Сол кітаптың бағытында өзі де қазақ тілінде, бірақ
араб әрпімен емес, орыс әрпін тұңғыш қолданып, қазақ мектептеріне
тұңғыш оқу құралдарын жазды [6, 154-155 б.].
А.Байтұрсынұлы қазақ әдебиетінің даму кезеңдерін ғылыми негізде топтап
берген. Әдебиет танытқыш – сан-салалы әдебиет табиғатын жан-жақты ашып,
талдап-түсіндірген ғылыми зерттеді. А.Байтұрсынұлы Әдебиет танытқышымен
қазақ әдебиеттану ғылымының негізін салды. Сондай-ақ ол – әдебиет
тарихының мұрасын, ауыз әдебиеті үлгілерін жинаған зерттеуші ғалым. Ахмет
Байтұрсынұлы әдебиет тіліне негіз етіп ел аузындағы тіл алынбаса, оның
адасып кететіндігін айтты. А. Байтұрсынұлы – әлеуметтік мәселелерге,
қоғамдық ой-пікірге ықпал жасаған публицист. Оның мақалалары ғылыми
байыптауымен, өткір ойларымен сол кезеңнің шындығынан хабар береді. Абайдың
қоғам өмірінің демокр. құрылысы туралы ойларын дамытып, саяси-әлеум.
жағдай, оқу-ағарту, халықтың тұрмыс-тіршілігі туралы мәселелерді қозғады.
Қазақ зиялыларының жан-жақты білімдар әрі саяси күресте шыңдалған легін
қалыптастыруда Байтұрсынұлының публицист, баспасөз ұйымдастырушы ретіндегі
еңбегі ұшантеңіз. Ол - қазақ ғылымы тарихында ұлттық әліпби жасап, жаңа
үлгі ұсынған [7].
Сауат ашу мәселесін ғылыми тұрғыдан қарастырған еңбек әдіскер – ғалым
М.Жұбанованың 1965 жылы жазылған Бастауыш мектепте сауат ашу методикасы
атты диссертациясы. М.Жұбанова зерттеу жұмысында қазақ мектептерінде сауат
ашу мәселесін алғаш ғылыми тұрғыдан қарастырған, сауат ашу кезеңдерін
саралаған, қазақ дыбыстарының өту ретін қазақ тілінің ғылыми жетістіктеріне
негіздеген. М.Жұбанова ғылыми жұмысында сауат ашу мәселесіне дұрыс көңіл
аударылмай келе жатқандығына қынжылыс білдіреді. Бұл жөнінде ғалымның өзі
былай топшылайды: Әлі күнге дейін қазақ мектептері үшін әліппе оқулығын
жасауға көмек көрсетіп, басшы нұсқау боларлықтай тұжырым методикалық пікір
айтылмай келген. Әліппе материалдарының ауыр - жеңілдігі, жүйесі, сондай -
ақ, сауат ашудың методикалық пікірі айтылмай келген. Методикалық
әдебиетіміз бен әліппелерімізде тіліміздің ерекшеліктеріне сай келу -
келмеу жақтары тексерілмей, орыс мектебіндегі сауат ашу жүйесі мен әдістері
сол күйі қабылданған. Бұл айтылғандардың барлығы оқушылардың жалпы білімі
мен оқу - жазу дағдыларының төмен болуына соқтырған.
Сонымен қатар М.Жұбанова сол кезеңдегі сауат ашу жүйесінде
төмендегідей кемшіліктер орын алғанын көрсетеді:
Қазақ мектептеріндегі сауат ашу ісі жалпы алғанда
қанағаттандырарлықтай болғанмен, оның әлі де бірқатар кемшіліктері бар:
1. Оқушылардың оқу - жазу дағдылары төмен.
2. Соның салдарынан оқушылар бірінші сынып былай тұрсын, екінші, үшінші
сыныпқа дейін ежелеп, әріп теріп оқиды.
3. Әліппеде берілетін материалдардың ішінен оқушылардың көбірек
қиналатындары да, өте нашар меңгеретіндері де бітеу буынды сөздер, көп
буынды сөздер, буындары біркелкі емес я ашық, я жабық аралас келетін
сөздер және орыс тілі арқылы тілімізге кейінірек енген қиын буынды
сөздер; оқушылардың жазу дағдысына әріп қалдыру, әріп алмастыру,
сөздің буын жігін білмей тасымалдауды дұрыс жасамау сияқты кемшіліктер
көп кездеседі.
Демек, бастауыш мектеп оқушыларының сауатын ашу барысында алдымен ашық
және тұйық буындармен, сонымен қатар бір буынды сөздермен, кейінірек бітеу
буындар мен екі немесе ұш буынды сөздермен жұмыс түрлерін жүйелі түрде беру
керек. Сонымен қатар, ғалым бастауыш мектеп оқушыларының сауатын ашу
жүйесін жетілдіру үшін төмендегідей жұмыс түрлерін орындау ұтымды деген:
1. Жаңа системада біз дыбыстарымыздың парланып келетінін ескеріп, оларды
салыстыру арқылы таныттық. Мысалы, жуан дауыстылар жіңішке
сыңарларымен салыстырылды, қатаң дауыссыздар ұяң парларымен
салыстырылды. Қорыта айтқанда, біз бұрынғы системаның, оқушылардың тек
көру сезіміне әсер етуді ғана көздеген, дыбыстық сөздің басында келуі
керек деген қағидасын қабылдап, сонымен қатар, балалардың есту
сезіміне де әсер ететіндей, дыбысты ең анық естілетін позициядан
бастап танытып, біртіндеп барлық позициядан да таныту керек деген
қағиданы қостық.
2. Буындарды таныту бұрынғы жүйе ашық буыннан бастаса, біз тұйық буыннан
бастадық. Екінші кезекте, бітеу буынды, үшінші кезекте үш дыбысты ашық
буынды таныстырдық. Бұлай жүйелеуде, бірден, кейбір дыбыстардың сөз
ішіндегі анық естілетін орны ескерілсе, екінші жағынан оқу үдерісің
психологиялық негізі ескерілді.
3. Жаңа жүйеде оқушы ең әуелі сөзбен кездеседі. Сол сөзден керекті
дыбысты ажыратып, керісінше оны дыбыс пен әріптен жинақтап үйренеді.
Ол кезде буын туралы сөз қозғалмайды. Буынға бөлінетін сөздермен
кездескенде, практикалық жолмен буын деген терминмен танысады.
М.Жұбанованың жоғарыда көрсетілген пікірлері кейінірек Әліппе
оқулықтарында көрініс тапқан. М.Жұбанованың Әліппесінде дыбыстарымыздың
парланып келетіні ескеріліп, оларды салыстыру арқылы танытылды. Мысалы,
жуан дауыстылар жіңішке сыңарларымен салыстырылды, қатаң дауыссыздар ұяң
парларымен салыстырылды. М. Жұбанованың Әліппесінде жеке дыбыстың сөздің
басында, аяғында, ортасында түрлі-түрлі болып естілгеніне қарамай, оқушы
жаңа дыбысты барлық жерден де таба білсе, оны анық білгені болып табылады
деген қағида ұсталынған. М.Жұбанованың Әліппе оқулығында әріп, сөйлеу,
сөйлем, сөз, буын, дыбыс, дауысты және дауыссыз дыбыс деген грамматикалық
мәліметті бұрынғы жүйе тәріздес дайындық кезеңде ауызша жүргілмей, жаңа
дыбысты өтумен байланыстыра жүргізіп отырылған. Бұрынғы Әліппе
оқулықтарында буындарды таныту ашық буыннан басталса, М.Жұбанованың сауат
ашу жүйесінде тұйық буыннан басталып, екінші кезекте, бітеу буынды, үшінші
кезекте үш дыбысты ашық буынды таныстырылған. Бұлай жүйелеуде, бірінші,
кейбір дыбыстардың сөз ішіндегі анық естілетін орны, екінші жағынан оқу
үдерісің психологиялық негізі ескерілді. М. Жұбанова бұл тұрғысында
былайша топшылайды: Себебі әріп саны аз буын, әрі дауыссыз дыбысы соңында
келген буын алғашқы кезеңде оңай оқылады. Әріп саны көп буыннан құралған
сөздер тұтас күйінде көру шеңберіне поле зрения сыймағандықтан, әріпті
оқушылар кері оқуға көшеді. Сонымен қатар, советтік дидактикалық талапқа
сай, жаңа сөздердегі әріп санын біртіндеп дамытуды көздедік. Мысалы, екі
дыбысты тұйық буыннан, үш дыбысты бітеу буынға, үш дыбысты ашық буынға
көшу, содан кейін ғана төрт дыбысты екі ашық буыннан құралған сөздерді
оқыту. Төрт дыбысты бір тұйық, бір ашық буыннан барып, бір тұйық, бір бітеу
буынды сөзге, екі бітеу буынды сөзге, ең соңында, қиын буынды сөзге көшуді
көздедік. Сонымен қатар, ашық буыны меңгеру сауат ашудың тетігі, ең қиын
проблемасы екенін ескеріп, біреңкей ашық буынды сөзге бүкіл екінші кезеңді
түгел арнадық. Тіліміз жалғамалы болғандықтан, буын саны тым көп сөздер
де кездесетін болғандықтан, көп буынды сөздерді оқытып үйретудің әдістерін
ұсындық. Ондай әдістер ашық буынды сөздерді буын ұқсастығына қарай, буын
ырғағына қарай теріп оқыту жолы. Сондай - ақ М.Жұбанованың Әліппе
оқулығында оқушы ең әуелі сөзбен кездеседі. Сол сөзден керекті дыбысты
ажыратып, керісінше оны дыбыс пен әріптен жинақтап үйренеді. Ол кезде буын
туралы сөз қозғалмайды. Буынға бөлінетін сөздермен кездескенде, практикалық
жолмен буын деген терминмен танысады. Осы тәріздес практикалық жолмен басқа
да, грамматикалық мән беріледі. Мысалы, дауысты дыбыс, дауыссыз дыбыс, бір
дыбыс ашық естіледі, екінші дыбыс одан гөрі қысаңдау естіледі, бір дыбыс
жуан естіледі, екінші дыбыс жіңішке естіледі, дауыссыздардың біреуі созып
айтуға келеді, екіншісі кілт үзіліп естіледі, деген ұғымдар дыбыстардың
артикуляциясын түсіндіру үстінде берілген. Кісі аттарын оқып үйренумен
байланысты, бас әріптердің жазылатын жерін практика үстінде меңгерген.
Сөйлемді оқып-жазып үйренумен байланысты сөйлемнің бас әріптен
басталатынын, сөйлем аяғына нүкте қойылатынын меңгерген. Мұның барлығы М.
Жұбанованың өзіндік ізденуі арқасында туындаған соңғы жаңалықтары еді.
М.Жұбанованың бірінші сыныпта сауат ашу жүйесін дамыта оқыту
мәселесіне қатысты мынадай тұжырымдарды жинақтауға болады:
1. Дыбыстарымыздың парланып келетіні ескеріліп, оларды салыстыру
арқылы таныту.
2. Буындарды таныту жұмыстарында алғаш тұйық буыннан бастау.
3. Оқушылар алғаш талдау жұмыстарын жүргізеді. Ғалымның соңғы
пікірі дамыта оқыту әдіс - тәсілдерімен үндесіп жатады. Дамыта
оқытуда оқушылар талдау операцияларын бірінші, кейінірек
жинақтау операцияларын орындайды.
4. Сауат ашу үрдісінде мұғалім балаға білімді өз тәжірибесімен
жинақтауға жағдай жасауы.
5. Сауат ашу сабақтарында бір әдісті ғана қолданбай, тиімді, қажет
әдісті іріктеу.
Ғалымның тұжырымдары мен қорытқан қағидалары бүгінгі күнге дейін
өзінің маңызын жоғалтқан жоқ. Біз зерттеу жұмысымызда ғалымның пікірлерін
темірқазық етіп алдық.
Кейінгі кезеңде бастауыш мектеп әдістемесі С.Рахметқызы, Т.Әбдікәрім,
Г.Уәйісова, Ә.Е.Жұмабаева, М.Ермекбаев, Б.Қабатай, Р.Ізғұттыновалардың
ғылыми зерттеу еңбектерімен. Бұл еңбектер біздің зерттеу тақырыбымызға
қатысты болмағанымен, аталған ғылыми жұмыстарда бастауыш мектеп
оқушыларының психологиясы, бастауыш мектепте қолданылатын тиімді әдіс -
тәсілдері туралы құнды пікірлерді өз жұмысымызда кеңінен қолдандық.
М.Жұбанованың Әліппесі 1984 жылы оқу алты жастан басталып, бастауыш
мектеп төрт жылдық болуына байланысты оқулық ретінде қолданыстан шықты.
Мысалы, мектеп мұғалімдеріне көмекші құрал ретінде Алтынсарин орыс
жазушылары мен педагогтарының мына еңбектерін ұсынды К.Д.Ушинскийдің
Балалар әлемі, Н.Ф. Бунаковтың Әліппе және Мектеппен үйде оқу кітабы,
И.А.Крыловтың Мысалдар, Н.Кирпичниковтың Грамматикасы,
Д.И.Тихомировтың Граматикасы, Д.И.Тихомировтың Грамматиканың бастапқы
курсы. Дұрыс жазу емлесі, Л.Н.Толстойдың Әліппе және оқу кітабы,
В.И.Водовозовтың Оқу кітабы, В.А.Евтушевскийдің ЭАрифметикасы,
А.И.Острогорскийдің Орыстардың қысқаша тарихы, И.В.Гуревичтің Тарихи
хрестоматиясы, И,А.Фармаковскийдің Орыс тарихы, К.К.сент-илердің
Зоологиясы, А.Я.Гердтің Минералогиялық қысқаша курсы, И.Н.Оливердің
Ботаникасы, К.Крюгердің Элементарлық физикасы және т.б.
К.Д.Ушинскийдің Балалар әлемі және басқа да орыс классикалық
педагогикасының үлгісінде төрт бөлімнен тұратын Қазақ хрестоматиясы
оқулығын жазды [8, 296-297 б.].
Қазақ тілінің әдістемесінде, соның ішінде бастауыш мектептің казақ
тілін оқыту әдістемесінде елеулі еңбектері бар, бастауыш мектеп
оқушыларының тілін дамыту әдістемесінің іргетасын қалаған ғалым -
С.Рахметқызы.
С.Рахметқызының еңбектерінде бастауыш мектеп оқушыларының тілін
дамыту мәселесінің ғылыми негіздері анықталынып, әдістемелік жақтары
айқындалған. С.Рахметқызы Бастауыш класс оқушыларының тілін дамытудың
ғылыми-әдістемелік негіздері ауызша және жазбаша тіл дамыту әдістемесі
атты докторлық диссертациясында бастауыш мектеп оқушыларының тілін дамыту
үшін олардың алдымен сөздік қорын молайту қажет деп тұжырымдаған. Ғалым
тәжірибе жүргізе отырып, оқушылардың сөздік қоры мен білімінің арасындағы
ара-қатынасты анықтаған. Арнайы бақылау жұмыстарында сөздік қорлары 900 -
1000 сөз аралығында оқушылар 30 - 40 қате жіберген болса (4 оқушы), 400 -
700 сөз аралығында оқушылар 60 - 75 қате жіберген (8 оқушы), ал сөздік
қорлары 300 - 500 сөз аралығында оқушылар 60 - 70 қате жіберсе (6 оқушы),
сөздік қорлары 150 - 300 сөз аралығында оқушылыр 50 - 60 қате жіберген (3
оқушы). Сөздік қорлары өте аз оқушылар сөйлем құрастыра алмайды (3 оқушы)
деген қорытындыға келеді. Мұндай қорытындыдан С.Рахметқызы мынадай тұжырым
жасайды: Бастауыш кластардың алғашқы кездерінде жургізілетін сабақтар
балалардың даму дәрежесіне - сөздік қоры 800 - 900 сөзден тұратын
балаларға арналуы керек. Бірақ мұның өзі өте аз. Орыс мектептеріндегі
оқушылар тілін зерттеушілер 6 - 7 жастағы балалардың сөздік қоры 3 - 7
мыңға дейін дамитындығын көрсетеді. Ал 10 жасқа жеткенде 12 мыңға дейін
дамитындығын көрсетеді.
Балалар оқып үйренетін Әліппе кітабында жекелеген суреттер, сюжетті
суреттер, түрлі түсті бояумен әдемі салынған схемалар, жұмбақтар және
жаттығулар берілген. Бұл кезде баллаар, жоғары көрсетілгендей, сөз ,
дыбыс, буын, сөйлем деген сияқты дерексіз ұғымдармен алғаш рет
кездеседі.
Әліппені оқыту кезеңінде қолданылатын негізгі құарл ( әліппе және
әліппе серігімен қатар) -кеспе әліппе. Кеспе әліппеден балалар сөз
құрастрады, сөздерді буынға, дыбысқа талдайды, құрастырған сөздерін оқып
жаттығады. Балалар оқыған немесе жазған сөздерінің мағынасына жете
түсінетіндей, қате жібермейтіндей дәрежеге жеткенге дейін талданады [9,
23-31 б.].
Ендеше казақ мектептеріндегі мұндай сүреңсіздікке бұдан былай немқұрайлы
қарауға болмайды. Оқушылар біршама жеткілікті сөздік қор жинау үшін күніне
барлық сабақта 20 - З0 жаңа сөз үйретуге тиіспіз.
Демек, сауат ашу барысында оқушыларға дыбыстарды үйрету жұмыстарында
тапсырмаларды олардың сөздік қорларын, тілін дамытатындай етіп беру қажет.
Қазіргі Әліппе оқулығында мұндай жағдай ескерусіз қалуда. Мысалы, т
дыбысын өтуде бір сабақ бойында оқушылар тек та мағынасыз буыны мен ата, ат
сөздерін ғана меңгереді. Келесі н дыбысын өтуде ата сөзіне ана сөзі
ғана қосылып, оқушылар екі сабақта тек екі сөз ғана меңгереді. Оқушылардың
қарапайым сөйлеммен тек тоғызыншы ш дыбысын өтуде танысады [10, 448 б.].
Мұндай сабақтарда оқушылардың создік қоры дамымайтыны белгілі.
Сондықтан біз тәжірибемізде оқушыларға алғашқы сабақтың өзінде кемінде 5 -
6 сөз үйретуді көздедік.
1984 - 1990 жылдар аралығында толықтырылып, өңделіп бірнеше рет баспадан
басылып шыққан Ж.Әуелбаев, М.Жұбанова, М.Төрежанов, З.Айтенованың
Әліппесі балалардың сауатын ашты. Алайда, бұл оқулық алдындағы
Әліппедегі кемшіліктерді қайталады.
Білім министрлігінің Әліппе оқулығына жариялаған байқауының
нәтижесінде М. Жұбанованың оқулығы 1992 жылдан бастап негізгі оқулыққа
айналды. Бұл Әліппе ғылыми дәлелдердің негізінде жасалынды. Қазақ тілі,
педагогика және психология ғылымдарының соңғы жетістіктері негізге алынып,
алдыңғы Әліппе, көрші елдер мен озат мұғалімдердің тәжірибелері
ескерілді. Атап өтетін болсақ, талдау нәтижесінде оқулықта мынадай
жаңалықтар байқадық:
1. Оқушылардың сөздік қорын жүйелі дамытуға ерекше көңіл бөлген.
2. Баланың ойы мен тілін дамытуға үлкен мән берген.
3. Дыбыстық талдау әдініне арналған тақырыптық - сюжеттік суреттер мол.
4. Әліппеге дейінгі кезеңде оқушылардың сөйлеу дағдылары, байланыстыра
сөйлеуге көңіл берілген.
5. Оқушылардың дүниетанымын кеңейтуге арналған ертегілер қамтылған.
6. Әрбір суреттің астына оқушыларға арналған сөйлемдердің саны сызықпен
белгіленген.
Оқытудың жаңа талаптарына сай 1997 жылы жаңа Әліппе оқулығы
(авторлары Ш.Әуелбаев, Ә.Наурызбаева, Р.Ізғұттынова, А.Құлажанова) жарық
көріп, бірнеше рет қайта басылды Көркем суреттермен безендірілген,
оқулықта берілген мәтіндердің мазмұны балаларды жан - жақты тәрбиелеуге
бағдарланған жаңа Әліппенің жетістіктері де бар, кемшіліктері де
кездеседі. Ұтымды жақтарына: біріншіден, Әліппе оқулығы түрлі түсті
суреттермен безендіріліп, суреттердің мазмұны жалаң саяси мақсатқа
арналмаған. Екіншіден, балаларды жас кезінен халқымыздың дәстүрлі
дүниетанымы мен әдет - ғұрпына баулитын, отаншылдыққа және адамгершілікке
тәрбиелейтін мәтіндер көп. Үшіншіден, Әліппе оқулығында оқушыларға
берілген тапсырмалардың білімдік мақсаты бұрынғы Әліппе оқулықтарына
қарағанда біршама дұрыс. Төртіншіден, Әліппе оқулығында дауысты және
дауыссыз дыбыстар арнайы бояумен ерекшеленіп көрсетілген. Бесіншіден,
оқушылар сауат ашу барысында сөйлеу, сөйлем, сөз, буын, дыбыс ұғымдарын
тәжірибе жүзінде меңгереді.
Ш.Әуелбаевтың сауат ашу жүйесінде алғашқы кезеңде дауысты
дыбыстардың ашық естілетіні мен дауыссыз дыбыстардың шұғылдары мен үнді
созылыңқылары және ұяң дыбыстар берілген. Бұл кезеңде буындардың ашық екі
дыбысты буындары оқытылады. Кейінірек үш дыбысты екі буынды сөздер
оқытылған. Алайда, біздің пікірімізше бірінші дыбыс А әрпінен кейін
қатаң Т дыбысын беруі оқушылардың дыбыстарды дұрыс айту дағдыларын
дұрыс қалыптасуына септігін тигізбейді. Мысалы, сауат ашудың алғашқы
кезеңінде дыбыстарды созып айтқызу тәсілі ең бір өнімді тәсіл болып
есептеледі. Бұл тәсіл арқылы оқушылар дыбыстарды бір - біріне қосып оқуға
дағдыланады. Оқушылар бірінші әріпті созып оқып тұрғанда, оған жалғас
екінші әріпті де танып, меңгеріп үлгереді. Л әрпін өту барысында
оқушылар ал тұйық буынын және ла ашық буынды оқуға үйренеді. Ал
буынын оқушылар қиналмай аааал деп оқып кетеді. Ал ла буынын лллааа
дегізіп, екі дыбысты созып айтқызып танытуға болады. Бұл тәсілді т әрпін
өтуде қолдануға болмайды. Себебі, та ашық буынын оқуда оқушылар т әрпін
тыыыы деп созып айта алмайды. Ат сөзінде де оқушылар т дыбысын аааат
деп созып айта алмай т дыбысын жарты жолда үзіп жібереді. Мұның өзі
оқушылардың дыбыстарды қосып оқу дағдыларына кері әсерін тигізетіні даусыз.
Сондықтан, сауат ашу жүйесінің алғашқы кезеңінде дауысты дыбыстардан кейін
дауыссыз дыбыстарды ұяң не үнді дыбыстарын беру тиімді. Бұл жөнінде Ғ.
Бегалиев, М.Жұбанованың еңбектерінде жан - жақты көрсетілген.
Әліппе оқулығында а дыбысынан кейін тоғыз дауыссыз дыбыс
өтілетіндіктен он дыбысты оқып және жазып үйренгенше оқушылар қарапайым
мәтінді де оқып, жаза алмайды. Оқушылардың сөйлемді оқу мүмкіндігі тек 11-
ші дыбыс о - ны өткеннен кейін ғана пайда болады. Он бірінші сабақта
оқушылар Ол – Шолпан. Ол – Орал. Ол - Шора деген сөйлемдермен танысады.
Бұл оқушылар он сабақ бойы қарапайым сөйлем құрастыра алмайды деген сөз.
Осылайша әріптердің дұрыс орналаспауы оқушылардың тілін дамытуға да кері
әсерін тигізеді. Осының әсерінен оқулықта мәтіндердің мазмұндық жағы
ескерілмей қалған. Оқулықтың 59, 60 беттеріндегі Тамақ, Қар мәтіндерін
алып қарайық. Бұл мәтіндер м дыбысының емлесін өтуге арналмаған, қайта
тамақ және аппақ сөздерін оқушылардың активті сөздік қорына енгізуге
арналғандай әсер қалдырды. Мысалы, Тамақ мәтіні. Нан – тамақ. Тоқаш –
тамақ. Қант – тамақ. Май – тамақ. Қаймақ – тамақ. Айран – тамақ. Тамақ мол.
Мәтінде берілген он төрт сөздің жетеуі тамақ деген сөз. Мәтін мағынасыз
құрылып, оқушылар тек тамақ сөзінің мағынасын ғана түсінді. Сондай - ақ
оқулықтың 60 - бетінде берілген Қар мәтінінде де осындай олқылықтар
кездеседі. Айнала аппақ қар. Қар қандай тамаша. Таулар да аппақ. Орман да
аппақ. Дала да аппақ. Айнала қандай тамаша. Мәтінде бар – жоғы сегіз сөз
берілген. Аппақ сөзі төрт рет, айнала, қандай, тамаша сөздері
екі реттен, қалған сөздер бір реттен кездескен.
Қорыта айтқанда, Ш.Әуелбаевтың сауат ашу жүйесінде алғашқы а
дыбысынан кейін неге т дыбысын қолданғандары белгісіз. Көрнекті әдіскер -
ғалымдарымыз Ғ. Бегалиев, М. Жұбановалардың жан - жақты дәлелдеп, оқыту
үрдісінде тиімділігін көрсеткен сауат ашу жүйесінің алғашқы кезеңде дауысты
дыбыстардан кейін дауыссыз дыбыстарды ұяң не үнді дыбыстарын беру тиімді
деген пікірі ескерусіз қалған.
Бірінші сыныпта сауат ашу жүйесін дамыта оқыту мәселесі озық
тәжірибелі мұғалімдердің еңбектерінде көрініс тапқан. Атап айтқанда,
Қызылорда облысы, Сырдария ауданындағы Қазақстанның ХХ жылдығы атындағы
орта мектептің бастауыш сынып мұғалімі Н.Жұманованың сауат ашу барысында
оқушылардың логикалық ойлауын дамытуға сабақта түрлі тапсырмаларды
қолданып, оқушыларға қазақ дыбыстарын ойын тапсырмалары арқылы меңгертуі -
құптарлық іс. Ұстаздың оқушылардың логикалық ойлауын дамытуға арналған
Емтихан атты ойын – тапсырмасы бар. Мұғалім а, т, п, о, р, ғ
әріптерін үстел үстіне қойып, оқушыларға осы әріптерден мағыналы сөз
құрастыруға тапсырма береді. Оқушылар ат, ата, апа, аға, ара т.б. сөздерді
құрастырады. Мұндай тапсырмалар оқушылардың білімді дайын күйінде емес,
іздену арқылы меңгеру қабілеттерін жетілдіруде ұтымды.
Оңтүстік Қазақстан облысы, Шымкент қаласындағы №7 Қ.Сәтбаев атындағы
техникалық лицейдің бастауыш сынып мұғалімі Ұ.Тәжиеваның Жаңа адамды
жаңашыл мұғалім даярлайды атты еңбегі - неше жылдық еңбектің жемісі. Бұл
еңбегінде ұстаз оқушылардың логикалық ойлауын дамытуға, олардың
шығармашылық қабілеттерін жетілдіруге арнайы тапсырмалар беріп, оқушылардың
қол жеткізген жетістіктеріне талдау жасаған. Ұстаз бастауыш сыныпта сын
тұрғысынан ойлау, дамыта оқыту технологияларын қолдану жолдарын сәтті
көрсеткен.
Қорыта айтқанда, сауат ашу жүйесін дамыта оқытудың тарихына шолу
жасау барысында мынадай шешуі табылмай жатқан мәселелерді атап айтуға
болады:
1. Күні бүгінге дейін сауат ашу жүйесінде дыбыстарды өтілу реті
бірізділікке түспеген. Әр ғалым дыбыстарды өз қалаулары бойынша
меңгерткен. Мысалы, А. Байтұрсынұлы Оқу құралында алғаш з, р,
а дыбыстарын, екінші сабақта, л дыбысын, үшінші сабақта, с
дыбысын, төртінші сабақта, т дыбысын өтуге берген. Ә.Садуақасов
дыбыстардың өтілу ретін былайша а, о, е, м, п, н, т, ң, з, қ, ж, ш,
с, к және т.б. дыбыстарды меңгертсе, М.Жұбанова сауат ашудың алғашқы
кезеңінде а, ш, с, о, у, р, л, н дыбыстарын, Ш. Әуелбаев алғаш а
дыбысын өткеннен кейін қатаң т, п дыбыстарын кейінірек ұяң н, ғ және
үнді р, л, у дыбыстарын берген.
2. Әр ғалым дыбыстарды меңгерту барысында оқушыларға буындарды оқытуда
да өзіндік көзқарас тұрғысынан келді. Мысалы, А.Байтұрсынұлы алғашқы
сабақтың өзінде – ақ оқушыларға тұтас сөздерді оқытса, Ә.Садуақасов
және Ғ.Бегалиев алғашқы кезеңде ашық, тұйық, бітеу буындарды оқыту
тиімді санаған. М.Жұбанова сауат ашудың алғашқы кезеңінде тұйық
буындарды оқытса, Ш.Әуелбаев ашық буындарды оқыту тиімді деп
есептеген.
3. Бірінші сыныпта сауат ашу жүйесін дамыта оқытуға байланысты мәселелер
шашыраңқы болғандықтан, дамыта оқытуға қажетті әдіс – тәсілдер айқын
аңғарылмады.
4. Сауат ашу жүйесіндегі дыбыстарды меңгерту сабақтарында бірізділік пен
жүйелілік көрінбейді. Кей дыбыстарға екі – үш сағат берілсе, кейде
бір сағатта екі дыбысты меңгерту орын алған.
5. Әліппе оқулықтарында берілген тапсырмалар оқушылардың логикалық,
теориялық ойлауын дамытуға бағытталмай, шағын сөздермен шектеліп
келеді.
Біз осы кезге дейін өз шешуін таппай келе жатқан мәселені, жоғарыда
аталған кемшіліктерді жою мақсатында оны зерттеу жұмысымыздың нысанасы етіп
қарастырғанды жөн көрдік.
Қазан төңкерілісіне дейінгі оқулықтарды екі түрге бөліп қарастыру
қолға алынып келеді.
1. Ы.алтынсарыин құрастырған орыс алфавитінде негізделген оқулықтар.
2. 2. Араф алфавитіне негізделген оқулықтар.
1.2 Әліппені оқытудың психологиялық, педагогикалық негіздері.
Оқушының жалпы психикалық дамуы – мектептегі оқу мен оның өздігінен
оқуына тығыз байланысты. Жалпы алғанда, адамның қалыптасуындағы сапалық
және сандық өзгерістер, ал жекелеп алғанда, анатомиялық – физиологиялық
есеюі, нерв жүйесінің жетілуі, білімінің артуы, сезім мен моральдық
ұғымдардың пайда болуы, психикалық үдерістердің қайта құрылуы, дүниеге
көзқарасының қалыптасуы, белсінділік пен өзінше әрекет етудің көрінісі,
белгілі бір мінез - құлыққа дығдылануы.
Мектепке алғаш келген бала ежелеп оқиды, оның көру аумағында бір
ғана әріп тұрады, көбінесе, қайта - қайта бұрын оқыған әрпіне көз жүгіртіп
отырады, әр әріпке жекелеп көз тоқтатады, оқу аумағы тар болады. Осының
салдарынан олардың оқығанды түсіну дәрежесі де төмен. Ал әріпті тану
дағдысының қалыптасып жетілуімен қабат баланың көру, оқу аумағы кеңейіп,
ол бірте – бірте буындап оқуға, онан әрі тұтас сөзді оқуға дағдылана
бастайды. Мұндай дағдыға ие болу балаға оңайға түспейді, ол көп күш –
жігерін жұмсайды, мұнда әсіресе зейіні мен еркі үлкен роль атқарады. Осының
барысында зейін мен еріктің төзімділік қасиеті жаттыға түседі.
Сауат ашу сабақта өтілген материалдарды оқушылардың саналы
меңгеруіне олардың зейіні ерекше рөл атқарады.
Зейін деп - адам санасының белгіл бір затқа бағыттала тұрақталуын
көрсететін құбылыс [11, 110-111 б.]. Ресейдің атақты педагогы Р.С.Немов
зейінге мынадай анықтама береді: Это процесс сознательного и
бессознательного отбора одной информации, поступающие через органы чувств и
игнорирования другой. Внимание – одно из главных психологических процессов,
от характеристики которого зависит оценка познавательной готовности ребенка
к обучению в школе, успешность в обучении, особенно в начальный его период,
непосредственно связаны с недостатками развитии внимания.
Зейін –сананы белгілі бір обьектіге шүйіліктіріп, оның айрықша айқын
бейнелеуін қаматамасыз етеді. Зейінді өз ырқына қарай бағыттау және
шоғырландыру қабілетті жеке адамның белсенділігін білдіреді [12, 141 б.].
Егер жеті жасар баладан гөрі альы жасар бала мектеп өміріне анағұрлым
дайынырақ десем мүмкін оғаштау болар. Алайда мұнда ешқандай тосындық жоқ.
Гәп мынада, соңғы оңдаған жылдарда кеңес отбасы мен бүкіл кеңес қоғамының
мәдени деңгейі өлшеусіз өсті. Қазіргі балалар ата-ананың
бәрінде,әдетте,орта және кәсіптік білімі, ал олардың көпшілігінің тіпті
жоғары білімі бар. Мұның өзі бала өсетін, әлуметтік ортаны сапалық жағынан
өзгертеді. Оның дамуына информация құралдары – телевезия, радио, балаларға
арналған журналдар, кітаптар мен кинофильмдер үлкен әсер етуде. Ойындардың
мазмұны өзгеріп, балалардың дене сымбаты мен ақыл-ойы дамуына барған сайын
ықпал ететін, олардың төңіректегі шындықпен, адамдардың өмірімен және
еңбегімен,осы заманғы тихникамен жан-жақты танысуға көмектесетін ойыншықтар
пайда болды [13, 11 б.].
Әр жас кезеңінің өзіне тән дене, психикалық және әлуметтік даму деңгейі
болады. Әлбетте, бұл сйкестік жалпы және тұтастай жас кезеңдеріне тура
келеді, ал нақты адамның дамуы қандай да ауытқулармен қабаттаса жүруі
мүмкін. Даму үдерісін дұрыс басқару үшін педогогтар ертеден - ақ, адам
өмірінің кезендерін белгілі уақыт топтарына жіктеуге тырысқан. Бұл іспен өз
замандарында ғылым-педогогтар: Коменский, Штрац, Бюллер, Горлок, Левитов,
Эльконин, Пршигода, Ванек, Шванцара және т.б. айналысып, жастық кезендерге
бөлістірудің бірнеше ондаған сұлбасын ұсынған [14, 61 б.].
Мектеп оқушысының мінез-құлқын, оның қылықтарын, табиғи өмір
жағдайларпында кездесетін әрекет түрлерін бақылау әдісі аса маңызды болып
табылады. Егер мұғалім күнделік жазып отырса, бұл бақылау оған бай матириал
береді. Күнделік ресми документ болуы тиіс емес, бірақ ол қажетті. Егер
оқушылардың бәріне бірдей күнделік жазу қиын болса, онда мұғалім назарын ең
қиын деген балаларға шоғырландырмақ. Оқушылардан өз өмірбаянын жазып беруді
сұрауға болады [15, 38 б.].
Мектепке жаңа келген бала ерікті зейін қоюға қабілетті болады, бірақ ол
орнықты емес, сондықтан бала іс - әрекеттің бір түрімен 10 - 12
минуттай ғана үздіксіз шұғылдана алады, әрі сабақта тез шаршайды. Сондықтан
мұғалім сабақта түрлі амал - тәсілдерді пайдаланып, олардың зейінін өзіне
аударуы қажет. Осы жастағы балалардың зейіндері заттарды бақылай білу,
олармен жұмыс жасау арқылы тәрбиеленеді. Балалар суреттерді көргенде,
әңгіме, ертегі тыңдағанда зейіннің тұрақтылығы арта түседі. Сабақтарда
пайдаланатын ойын элементтері, іс-әрекеттің нәтижелі түрлері, іс-әрекет
формаларын жиі өзгерту - балалар зейінін тәрбиелеуге көмектеседі.
Сонымен, сауат ашу сабақтарында балалардың зейінін өзіне аударуда
мұғалім мынадай жұмыстар жүргізуі тиімді:
1. Оқу тапсырмаларының қызықты болуы.
2. Тапсырмалардың проблемалық сипатта болуы.
3. Дамыта оқыту әдіс - тәсілдері арқылы өтілген материалдарға
оқушылардың назарының аударылуы.
4. Сабақта қызықты, әдемі көркемделген көрнекі құралдарды кеңінен
қолдану.
Сауат ашу кезінде бала бар зейінін жеке әріптерді, буындарды қосып
оқуға жұмсайды да, сөздердің арасындағы байланыстарға зер салмайды. Осыған
орай, олардың түсініп оқудан гөрі механикалық оқуы басым болады, іштей
оқудан гөрі дауыстап оқуға дайын тұрады. Оларға таңбалануы мен айтылуы
бірдей сөздерді оқу қиындық келтірмейді, ал айтылуы мен жазылуында өзгеріс
болатын сөздерді оқу да, жазу да қиындық келтіреді. Ондай қиындықтан
практикалық жолмен ғана шығуға болады, яғни ақ арыстан, сары алма
сияқты жазылатын сөздердің оқылуының үлгісін мұғалім үнемі ескертіп,
дұрысын оқытып отырса, балалар тез дағдыланады.
Сауат ашу барысында баланың жазу үдерісде де айтарлықтай
ерекшеліктер кездеседі. Алғашқыда балалар ежіктеп оқыған сияқты, әр әріпті
таңбалау барысында оның дыбысын дауыстап айтып отырады.
Мектеп өмірі баладан тиянақты оқуға қажетті ырықты зейін
жаттығуларын, еріктік күш салуды көбірек талап етеді. Ырықты зейін басқа
оқу қызметтерімен бірге дамиды.
Оқытушы - логопед С.И.Карпова мен педагог - психолог В.В.Мамаева
Развитие речи и познавательных способностей дошкольников 6-7 лет атты
еңбектерінде зейіннің маңыздылығын былайша жазады: Невозможно себе
представить, что какая-либо задача может быть решена, если человек не умеет
сосредотачиваться на работе, распределять внимание между несколькими видами
деятельности, переключаться с одного вида деятельности на другой.
Сондықтан, біз сауат ашу сабақтарында баланың зейінін дамыту үшін
төмендегідей ауызша формадағы тапсырмаларды орындауды ұсынамыз:
• Өздерді есіңе сақта.
• Ақылды жұмбақтар.
• Қызықты сұрақтар.
• Сөздердің жұптарын есіңе сақта.
• Қай сөз басқалардан ерекше?
• Жұмбақты шеш.
• Не ортақ?
• Айырмашылығын тап.
Жазбаша орындалатын тапсырмалар:
• Ұқсастығын тап.
• Айырмашылығын тап.
• Затты алдыңғы беттен тап.
• Лабиринт.
• Ерекшеліктері бойынша жүйелеу.
• Нүкте немесе клетка бойынша көшірме.
Бала ерік күшін жұмсап, үнемі тиянақты зейін қойғанда ғана ұзақ уақыт
жаттығу жұмыстарының нәтижесінде барып дағды қалыптасады: саусақ
дағдыланады, ерік, зейін, сананы бағыттайды. Сана жазылатын әріптің немесе
сөздің, сөйлемнің мазмұнын ұстайды, сөйтіп бірте – бірте санада тұтас сөз
немесе сөйлем сақталады да, оларды жазу тұтас бір акт ретінде орындалады.
Оқу - жазу үдеріс талдаудан шығатын негізгі қорытынды:
1. Оқушы оқуға, жазуға үйрену барысында меңгеруге тиісті ең басты
процестер: сөзді буынға, буынды дыбысқа ажырату және керісінше,
дыбыстан буын, буыннан сөз құрастыру. Егер мұғалім талдау –
жинақтауға жеткіліксіз көңіл бөлетін болса, бала әр әріпті, дыбысты
жеке жаттайды да, олардың әрқайсысының мәніне көңіл бөлмейді,
сондықтан оларды дұрыс байланыстырып оқи да алмайды, жаза да алмайды.
Әрбір айтылған немесе жазылғанды бір – бірімен салыстырып, талдап -
жинақтатып, қайталаттырып үйретсе ғана баланың ойлау үдеріс дамытуға
септігі тиеді.
2. Сауат аша бастаған бала оқуға, жазуға үйрену барысында көптеген
қиындықтарға кездеседі. Осы кездегі кедергілер мен қиындықтардан
балаларды алып шығу мұғалімдерге үлкен жауапкершілік жүктейді. Бұл
жұмысты талапқа сай ұйымдастырып жүргізу үшін, мектепке дейінгі
баланың ақыл – ойының, тілінің дамуы, жеке ерекшеліктерінің қалыпта-
суы жөнінде мұғалім толық сауатты болуы керек, сонда ғана әдістемелік
жағынан қажетті жұмыстарды шеберлікпен ұйымдастырып, іске асыра
алады.
Оқушының дүниетанымын қалыптастыру үшін оған өмірдің жақсы да
көлеңкелі тұстарын да айтқан дұрыс. Дүниетанымдық сана баланың сезіміне,
ерік-жігеріне әсер етеді, сезім-сананы бекітуші, ерік-жігерді
ынталандырушы. Баланың дүниеианымы оның сөзі мен ісінен, дүниемен қарым-
қатыгнасынан көрінеді. Сананы, ой мәдениетін, сезімді, қарым-қатынасты
бір мезгілде тәрбиелеу және дамыту дүниетанымды қалыптастырады. Баланың
дүниетанымы оның сөзі мен ісінен, дүниемен қарым-қарынасынан көрінеді.
Сананы, ой мәдениетін, сезімді, қарым-қатынасты бір мезгілде тәрбиелеу
және дамыту дүниетанымды қалыптастырады [16, 392 б.].
Бастауыш сыныптағы балалардың есте сақтау қабілеті олардың пәнге
деген қызығушылықтарымен, зейінімен, өтілген материалды қабылдау
қабілеттерімен, темпераменті мен мінез-құлықтарымен тығыз байланысты. Ес
процесі ассоциациялар арқылы жүзеге асады. Бастауыш мектеп оқушыларының ес
үдерісің өзіндік ерекшеліктеріне балалардың қозу аймақтарына мақсатты түрде
бірнеше рет қайталап әсер ету арқылы олардың есте сақтау, қимыл процестерін
автоматтандыруға болады. Бірінші сыныптағы оқушылардың есте сақтау
қабілеттері жоғары деңгейде. Бұл жаста балалар жақсы есте сақтау
қабілеттерімен ерекшеленеді. Бұл туралы М.Жұмабаев былайша пайымдаған:
Естің аса күшті болатын кезі 7-15 жас арасы. Сыртқы дүниемен, адамзат
тұрмысымен жаңа таныс болып келе жатқанда адам бір нәрсені білуге, білгенін
есте ұстауға ұмтылады. Естің қатысуын керек қылатын осы нағыз қолайлы кез.
Демек, бұл жастағы баланың міндеті ой жүргізіп білімді іске асыру емес,
білімді молайта беру, бар нәрсені еске ала беру .
Оқушыларының танымдық іс-әрекетінде ес үрдісі маңызды рөл атқарады.
Осы жастағы баланың табиғи мүмкіндіктері орасан: оның миы сөзбе – сөз
жаттап алуға икемді келеді, ғалым С.Б.Бабаевтің салыстыруы бойынша мектепке
дейінгі бала 15 сөйлемнің 3-5, ал алты жастағы бала 6 - 8 жаттап, есінде
сақтайды. Оның есі негізінен көрнекі – бейнелі сипатта қызықты, нақты,
жарқын материалды алжаспастан, жаңылмай жатқа айта береді. Бірақ, бұл
жастағы балалар есін басқаруға және оқу міндеттеріне нақты байланыстыруға
икемсіз. Мұғалімдер бұл кезеңде балалардың жаттау барысындағы өзіндік
бақылауын, өзінің тексеру дағдыларын, оқу еңбегін парасатты ұйымдастыруға
көп күш жұмсауы керек.
Естің жұмысы балалардың бұрын қабылдағандарының қайта жаңғырту барысында
іске асады. Мұғалім оқушылардың зейінін белгілі бір объектіге аударып, оны
ұмытпауларын ескертіп отырулары қажет. Ал жаттатуға берілген материалдардың
ішінше бірде-бір сөздің мағынасы түсініксіз болып қалмауы керек. Еске
сақтауды жақсартуда ұқсастық, қарама – қарсылық ассоциацияның мәні зор.
Мысалы адамның аяғы, әңгіменің аяғы тіркестеріндегі аяқ сөзінің мағынасын
салыстыру, ақ – қара сөздерінің мағынасын талдау арқылы олардың
ерекшеліктерін ажыратып есте сақтауға үйренеді. Балаларды қысқаша
өмірбаянын айтуға үйрету де есті дамытуға көмектеседі. Бірақ, көбінесе
балалар сөздік материалды олар механикалық түрде, мағынасына түсінбестен
жаттап Демек, оқушылардың есте сақтау қабілетін жетілдіру үшін оқыту
үдерісде тапсырмалар мақсатты түрде берілуі керек.
Ж.Аймауытов баланың есте сақтау қабілетін әрдайым дамытып отыру
мақсатында мұғалімдерге мынадай жұмыстар жасауды ұсынады:
1. Түсіндірілген білімді немесе дағдыны балалар толық, дәл және айқын
ұғынғанша қайталап пысықтау.
2. Меңгерілетін ұғымның балалардың есінде қалатындай әсерлі болуы.
Мысалға, оқушыларға жаңа сөздің мағынасын түсіндіру барысында оқыс
оқиғаны, әдемі ойыншықты, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz