Әлпештеу поэзиясы

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Әлпештеу поэзиясы
Нәрестенің шыр етіп дүниеге келгеннен бастап өмір, әні мен халық жырын
құлағына сіңіріп өсетіні анық.Ата-ананың сәбиді жүрегі елжірей сүюі,
әлпештеп, аялап бағып-қағуы барлығы да жыр тілімен сыртқа шығып, музыка
әуенімен сүйемелденіп отырады. Халықтың тұрмыстық тәжірибесінде сәбидің
әрбір өмірлік қадамы назардан тыс қалмай дәсгүрлі түрде әрқилы ырымдармен
аталып өтіп отырады жәнө олардың барлығы өнер тілімен өрнектеліп келеді.
Яғни, ата-ана баланың аурусырқаудан аман, денсаулығының мықты болып өсуін
ғана ойластырмайды, бөбектің рухани жан дүниесінің де үйлесімді да-уын, өз
қоғамына лайық тәрбиелі азамат болып ер жетуін де алғашқы сәттен басты
назарда ұстайды. Міне, халықтың дәстүрлі мәдениетінде осы мақсатта туып,
күнделікті отбасы тұрмысында кең қанат жайған халық поэзиясының үлгілерін
фольклортану ғылымында әлпештеу поэзиясы (поэзия пестования) деп топтастыру
қалыптасқан.
Бұл 'Шығармаларды тудырушылар да, орындаушылар да ересектер, сондықтан да
бір ғалымдар оларды балалар фольклорының құрамына жатқызбаса, екінші біреуі
бұл өлеңдөрдің таза балаларға арналып айтылатындығын тәрбиелік қызметін
ескере отырып, оларды балалар фольклорының бір саласы ретіндө қарастыру
қажет,— деген пікірді алдыға тартады. Кейінгі зерттеушілер еңбектерінде осы
соңғы тұжырым кең қолдау тауып, өрістетіле дамытылуда. Генетикалық
принципті басшьлыққа алушылар бұл жырлардың үлкендердің балаларға арнап
айтатын шығармалары произведения, исполняөмые взрослыми для детей немесе
аналар жыры (материнская поэзия) деп атаса, функциюналдьг принципкө
сүйенушілер әлпештеу поэзиясы (поэзия пестования) деп атап жүр, біз де
осы соңғы терминге тоқтадық.
Зерттеушілер арасында принципті айырмашылық болмағанмен де, әлпештеу
поэзиясын ішкі жанрлық түрлерге бөлуде де кейбір пікір ауытқушылықтар жоқ
емес. 0. И. Капица, В. П. Аникин, А. А. Каев, М. Н. Мельников сияқты
ғалымдар әлпештеу поэзиясын: бесік жырлары, мәпелеу жырлары (честушки),
уату-алдарқату жырлары (потешки), қызықтамалар (прибаутки) ден анықтаса,
енді бір зерттеушілер осы пікірді негізге ала отырып, ұлттық материалдар
ерекшеліктеріне орай жаңаша пайымдаулар да ұсынады.
Мысалы, Г. А. Хашба абхаз халқы әлпештеу поэзиясының ішкі құрамын: Ол
өзінің құрамьна бесік жыры, уату-алдарқату жырлары, арнау тілек өлеңдері
(приговорки), ермек өлеңдері (забавы), өтірік өлеңдер, жұмбақтар,
жаңылтпаштар сияқты жырларды қамтиды, деп сараласа, Р. Ф. Ягафаров татар
балалар жырын бесік жырлары, мәпелеу жырлары (пестушки), уату-алдарқату
жырлары (потешки) деп үшке ғана жіктейді. Ал өзбек балалар поэзиясын
зерттеуші А. Сафаров әлпештеу поэзиясын бесік жырлары және аналардың
айналып-толғану жырлары (песни материнской любви) деп екі үлке топқа бөле
келіп, бірінші топқа бесік жырлары мен бата-тілек өлеңдерін (благопо-
желания), екінші топқа мәпелеу (эрқаламалар), уату-алдарқату жырларып,
(овутмачаклар)" қызықтамаларды (кизикмачлар) жатқызады.
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап мұратанушылардың қамқор қолымен
там-тұмдап жиналып, бүгінде назар аударарлык, көлемді дәрежеге жеткен қазақ
әлпештеу жырларының табиғатына зерделей үңілсек, жоғарыда ғалымдар
көрсеткен басты сипаттардың анық танылатындығына көз жеткізу қиын емес.
Мәселен, бесік жыры, мәпелеу жырлары (честушки), уату-алдарқату) жырларының
атқаратын қызметі де, мазмұндық құрылымы барлық халықтарда ұқсас келеді.
Сондықтан да бұл ішкі жанрлық топтар қазақ әлпештеу поэзиясына де тән.
Сонымен қоса, қазақ әлпештеу поэзиясының құрамында бесік жыры мен мәпелеу
(потешки), уату-алдарқату жырларынан (честушки) өзінше ерек тұратын тағы
бір сала өлеңдер бар. Бұл өлеңдердің мазмұнында балаға бата беру, тілек
тілеу сарыны басым болса, орындалу мәнері де жоғарыдағы жырлардан
басқашарақ. Олар әрқашан бала өміріне байланысты дәстүрлі ғұрпттарға
(бесікке салу, қырқынан шығару, алғаш киім кигізу, тұсауын кесу, тоқымын
қағу т. б.) байланысты орындалады. Бұл, әрине, қазақ халқьна ғана тән ерек
қасиет емес, белгілі бір қо-
ғамдық кезеңде әр халық бастан кешіретін заңды құбылыс. Мұндай әдет-ғұрыпқа
байланысты ғұрыптар орыс халқында да бар екендігін айта келіп, Ю.
Г. Круглов Өкінішке орай, сәбилерге қатысты ғұрыптар әлі жете
зерттелген жоқ. Мәселен, сәбидің алғаш тіс жаруына, қарын шашын алуға
қатысты ғұрыптар көпке мәлім. Казактарда баланы алғаш атқа мінгізуге
қатысты ғұрып бертінге дейін сақталған,— деп оларға назар аударылмай
келе жатқандығына өкініш білдіреді. Ал қазақ халқында мұндай әдет-ғұрыптар
күні кешеге дейін өмір сүріп келді, кейбірінің ұшқыны қазір де бар.
Өзбек балалар фольклорындағы осы тәріздес өлеңдерді А. Сафаров та бата-
тілек өлеңдері (благопожелания) деп жеке топтайды. Қолымызға жинақталған
мәліметтерді саралай келіп, біз оларды сәбилік ғұрып жырлары деп атадық.
Өйткені бұл топтағы жырлардың басқа әлденешеу жырларынан ерекшеленетін
негізгі қасиеті — халықтың бала өміріне байланысты түрлі ғұрыптармен
байланысып келетіндігінде. Бұл орайда әйгілі фольклоршы В. Я. Пропптың:
Біз жанр деп түтас поэтикалық үйлесімен, тұрмыстық міндетімен, орындалу
мәнері және музыкалық құрылымымен тұтасқан шығармалар жиынтығын
түсінеміз. ...ғұрыптық поэзияны зерттеуде оның тұрмыстық қызметін
ескеру аса маңызды шарт болып табылады,—деген пікірін есте нық
ұстауға тура келеді.
Сонымен біздің анықтауымызша қазақ әлпештеу поэзиясының ішкі жанрлық
сарасы мына төмендегідей: Бесік жыры, сәбилік ғұрып жырлары, мәпелеу
жырлары (пестушки), уату-алдарқату жырлары (потешки).
Бесік жыры. Әлемде бесік жырын айтпайтын халық жоқ. Сәби жүрегіне алғашқы
рухани нәр ең алдымен осы әлди жыры арқылы сіңеді. Түп тамыры тым тереңге,
сонау алғашқы қауымдық құрылысқа қарай кететін бесік жыры ұзақ жылдардағы
адамзат тәжірибесінің жемісі екені даусыз. Ғасырлар елегінен өтіп, халық
педагогикасының арналы саласы ретінде мүлтіксіз қызмет етіп келген бұл
жырдың күрделі табиғатына педагогтар мен та-рихшы-зтнографтар,
фольклористер мен музыка зерттеушілері, ақын-жазушылар ертеден-ақ назар
аударып келеді.
Бүтінде әлемдік, көршілес елдер фольклортану ғылымында бесік жырын жан-
жақты сөз еткен талай іргелі зерттеулер дүниеге келді. Олардың
ішінде А. Ветухов-
тың, М. Н. Элиаш пен А. Н. Мартынованың еңбектерін атап айтқан жөн .
Түркі тектес халықтар ішінде өзбек ғалымы М. Якуббөкова өзбек
аллаларына (бесік жыры) арнайы қарастырады.
Бесік жырларын көпке дейін фольклористер тұрмыс-салт жырларының
арнасында қарастырып келді. Оның өзіндік себебі де барды. Өйткені
балалар фольклоры деген ұғымның өзі фольклортану ғылымында Г. С.
Виноградовтың еңбектерінің нәтижесінде ғана бертінде, тек 30-жылдар
ішінде калыптасты. Және оған тек балалар репертуарындагы шығармалар
жатқызылып келді. Мұндай пікірді жақтаушылар бертінге дейін болды.
Дегенмен, соңғы кезеңде бесік жырын балалар фольклорының құрамында
қарастыру берік орын теуіп, жүйелі зерттеулер жүргізіліп жүр. Ол ойды
алғаш қозғаған ғалым 0. И. Капица болатын. Біздіңше бұл көзқараста ғылы-
ми ұстамға қиғаш келіп, оғаш көрінетін белгі жоқ. Себебі зерттеушілердің
көбі бесік жырын ертектер фольклорына жатқызғанда оның кімге арналғандығын,
атқаратын
қызметін емес, кімдер туғызып, кімдер орындайтындығын баса ескеріп жүр. Ал
біздіңше, бесік жырларының бүкіл поэтикаллық құрылымының бүлдіршіндер
табиғатына
лайықталғандығын, алғашқы кезде бөбек құлағына сөзбен саздың ырғағын
сіңіріп, кейіннен таза тәрбиелік қызмет атқаратындығын назарда берік
ұстаған жөн. Сондықтан да оны балалар фольклорындағы іргелі жанрлық
түрлердің бірі ретінде қарастыруға әбден болады.
Ал кең көлемде алғанда, бесік жыры ғана емес, балалар фольклорының
біраз жанрлық түрлерінің отбасылық ғұрып фольклорының құрамына еніп
кететіні тағы бар.
Өйткені баланы отбасынан беліп ала алмайтынымыз сияқты- балаларға
арналған жырлар да отбасылық ғұрыпқа фольклорынан бөлінбек емес.
Қазақ бесік жырының үлгілері алғаш Ә. Диваевтың жинауымен ХIХ ғасырдың
аяғында хатқа түсіп XX ғасыр басында тасқа басылып шыға бастады. Бесік жыры-
ның хатқа түскен тағы бір үлгісі Н. Г. Потанин жазбасында кездеседі. Қазақ
бесік жырының музыкалық ырғағына назар аударған В. Н. Шнитников та оның бір
нұсқасын жариялаған.
Бесік жырын халық әдебиетінің жеке жанры ретінде танып, алғаш зерттеу
объектісіне айналдырған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.