Әуелбек Қоңыратбаев - әдебиеттанушы ғалым

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:

уц яяҚазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті

Жеңсікбаева Назгүл

Тақырыбы: Әуелбек Қоңыратбаев - әдебиеттанушы ғалым

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

050117- қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша

Түркістан - 2012

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті

Филология факультеті

Қазақ әдебиеті кафедрасы

«Қорғауға жіберілді»:

Кафедра меңгерушісі:

ф. ғ. к., доцент С. Ергөбек

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Әуелбек Қоңыратбаев - әдебиеттанушы ғалым

050117- қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша

Орындаған Жеңсікбаева Назгүл

Ғылыми жетекшісі

ф. ғ. к., доц. Ергөбек С.

Түркістан - 2012

МАЗМҰНЫ

Кіріспе . . . 4-6

1 Ә. ҚОҢЫРАТБАЕВТЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҒҰМЫРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ

1. 1 Ә. Қоңыратбаевтың өмірі мен шығармашылығы . . . 7-16

1. 2 Ә. Қоңыратбаев және қазақ әдебиеттану мәселелері . . . 17-28

2 Ә. ҚОҢЫРАТБАЕВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ФОЛЬКЛОРЫ МЕН ӘДЕБИЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ

2. 1 Ә. Қоңыратбаев және қазақ фольклористикасы . . . 29-38

2. 2 Әуелбек Қоңыратбаев және қазақ әдебиетінің шығыс әдебиетімен байланысы . . . 38-56

Қорытынды . . . 57-59

Пайдаланылған әдебиеттер . . . 59-61

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ әдебиетінің тарихын, фольклоры мен әдебиеттану мәселелерін зерттеу, тану мәселелерінде фольклоршы, әдебиеттанушы ғалым Әуелбек Қоңыратбаевтың орны ерекше. Әдебиетке өлең, жыр жазумен келген Ә. Қоңыратбаев әдебиет сынымен де, тарихымен де мол айналысқан. Сөз өнерінің қай саласы болмасын өзінің ой-пікірі мен, тұжырымдарын ғылыми айналымға қосып отырған. Сондықтан да болуы керек, ұлы жазушы М. Әуезов оның «Қазақтың лиро-эпостық жырлары» деген кандидаттық диссертациясына жазған пікірінде: «Бұл еңбек қазақ әдебиеті тарихының әр қилы мәселелерін зерттеу ісіне қосылған аса қымбат үлес . . . Біз Әуелбек Қоңыратбаевты Қазақстанның талантты жас ғалымдарының бірі деп білуіміз керек» [1, 232], деп сол кездегі жас ғалым Ә. Қоңыратбаевтың зейінді зерттеушілік қабілетіне жоғары баға берген.

Ғалым Ә. Қоңыратбаевтың шығармашылық жолы мен әдебиеттану ғылымындағы еңбектерін бірнеше кезеңдерге бөлуге болады.

Алғашқы кезең 1920-35 жылдар арасын қамтиды. Бұл жылдарда оның қазақ халқының ауыз әдебиетіне ден қоюын, Ә. Диваев секілді фольклоршының экспедициясына қатысуы «Жас қайрат», «Шолпан» беттерінде халық әдебиетінің озық үлгілерін жариялауынан байқауға болады.

Екінші кезең 1935-55 жылдары аралығы. Осы аралықта Ә. Қоңыратбаев жүзге тарта үлкенді-кішілі еңбектер жариялайды, кандидаттық диссертациясын қорғайды. Әсіресе оның Ғылым академиясының Тіл-әдебиет институты бастырған Абай шығармаларының академиялық басылымына (1945) түсініктемелерін, М. Әуезовпен бірігіп жазған «Қазақ әдебиетінің тарихы» кітабының фольклор бөлімін (1948, 1-т. ), «Қазақ совет әдебиетінің библиографиясын» (1947), академия Хабарларында жарияланған «Өзбек халқының ұлы ақыны - Әлішер Навои» (1945), «Орта Азияның ұлы ақындары» (1948), секілді мақалаларын ерекше атап өтуге болады.

Ғалым шығармашылығының үшінші кезеңі 1955-1965 жылдар арасында жазылып, жарияланған еңбектері деуге болады. Осы аралықта ол «Шолпанның ақындығы» (1956), «Қазақтың «Қозы-Көрпеш» жыры туралы» (1959) монографияларын, «Әдебиетті оқыту методикасын» (1962), «Әдебиетті оқыту методикасының очерктерін» (1966) жариялайды. Сонымен бірге ол осы кезеңде әдебиет сынының өркендеуіне де мол үлес қосады. Қазақ әдебиетінің өзекті мәселелері мен сын теориясына арнап көптеген мақалалар жазады. Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Мұхтар Әуезов, Әбділдә Тәжібаев шығармашылықтарына қатысты, сын теориясы мен тарихын қамтитын реализм, романтизм ағымдарына байланысты жазылған еңбектері қазақ әдебиеті сынының өсіп-өркендеуіне, дамуына үлес болып қосылады.

Ғалым Ә. Қоңыратбаев шығармашылығының соңғы кезеңі деп 1965-86 жылдар аралығын айтуға болады. Бұл кезеңде ғалым ежелгі түркі тайпалар мәдениетін зерттеуге бой ұрып, бірыңғай фольклористика ғылымына ден қояды. Түркология саласында да еңбектер берді: «Түркі» сөзінің тегі неде?», «Орхон жазуындағы телестер кім?», «Этностар шежіресінен», «Тарихшы туралы дерек», «Ноғайлы жұрты кімдер?», «Ноғайлы жыры туралы» сияқты көптеген ғылыми проблемалық мақалалары, зерттеу еңбектері жарияланды. Осы жылдарда ғалым Ә. Қоңыратбаев «Ежелгі түркі тайпалар поэзиясы және қазақ фольклоры» деген тақырыпта докторлық диссертациясын қорғады. Еңбек ғалымдар тарапынан жоғары бағаға ие болды.

Қазақ әдебиеті тарихы мен фольклорына қатысты жемісті жұмыс жасаған үлкен ғалым Ә. Қоңыратбаевтың ғалымдық өмір жолы мен ғылыми еңбектері - бүгінгі әдебиеттану мен фольклористика тарапынан арнайы зерттеуді қажет ететін өзекті тақырып.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ғалым Ә. Қоңыратбаевтың ғылыми мұрасы туралы жүйелі зерттеу жұмысы әлі толық қолға алына қойған жоқ. Дегенмен ғалым туралы аға ғалымдар, тұстастары мен шәкірттері тарапынан бірсыпыра естеліктер, мақалалар жазылды, қазіргі уақытта да жазылу үстінде. Ғалым өмірі мен шығармашылығына арналған ғылыми-теориялық конференциялар өтуде. Сол секілді оның ғылыми еңбектері мен жинақтары, томдықтары жариялануда. Әйтсе де, ғалым өмірі мен шығармашылығын дербес тақырып еткен зерттеу еңбектері қарастырыла қоймады.

Зерттеу нысаны. Ғалымның жарияланған монографиялық зерттеулері мен жинақтарда басылған мақалалары, диссертация жұмысы мен авторефераты, соған қатысты еңбектер зерттеу негізіне алынды.

Зерттеу пәні. Қазақ әдебиетінің тарихы мен фольклорының, түркологияның көкейкесті мәселелері, әлемдік әдеби байланыстар көрінісі, халықтық әдебиеттің танымдық-эстетикалық тағылымы.

Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты белгілі әдебиеттанушы Ә. Қоңыратбаевтың қазақ әдебиеттану мәселелері мен фольклоры ғылымын зерттеудегі негізгі ғылыми ұстанымдары мен ой- тұжырымдарын тану, жүйелеу және бүгінгі әдебиеттану ғылымының дамуындағы маңызын айқындау мен бағалау болып табылады. Осы мақсатқа жету жолында мынандай міндеттерді орындау алға қойылды:

- ғалымның ғылыми өмір жолын дәуір сабақтастығында саралау;

- ғалымның ізденіс арналарын қазақ әдебиеті тарихы мен әдебиеттану мәселелерін зерттеудегі өзіндік дүниетанымы мен көзқарасының қалыптасуын анықтау;

- ғалымның негізгі ғылыми бағыттарын айқындау және жүйелеу, оның негізділігі мен өміршеңдігін таныту, сондай-ақ бүгінгі фольклортану ғылымының дамуындағы орны мен маңызын көрсету;

- қазақ әдебиетінің шығыс әдебиетімен байланыста даму үдерісін саралаған, қазақ қисса-дастандарын тақырып табиғаты, жанрлық ерекшелігі тұрғысынан зерделеген еңбектерінің әдебиеттану ғылымындағы жаңалығы мен негізгі қорытындыларын айқындау.

Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Белгілі әдебиеттанушы ғалым Ә. Қоңыратбаевтың ғылыми мұрасы алғашқы рет арнайы, жан-жақты зерттеу нысанына айналып отыр; ғалымның ғылыми өмір жолын дәуір сабақтастығында сараланды; ғалымның ізденіс арналары қазақ әдебиеті тарихы мен әдебиеттану мәселелерін зерттеудегі өзіндік дүниетанымы мен көзқарасының қалыптасуы анықталды; ғалымның негізгі ғылыми бағыттары айқындалып, жүйеленіп, оның негізділігі мен өміршеңдігі, сондай-ақ бүгінгі фольклортану ғылымының дамуындағы орны мен маңызы көрсетілді; қазақ әдебиетінің шығыс әдебиетімен байланыста даму үдерісін саралаған, қазақ қисса-дастандарын тақырып табиғаты, жанрлық ерекшелігі тұрғысынан зерделеген еңбектерінің әдебиеттану ғылымындағы жаңалығы мен негізгі қорытындылары айқындалды.

Зерттеу әдістері. Ә. Қоңыратбаевтың ғылыми мұрасын зерттеуде талдау, жинақтау, салыстыру-салғастыру, қорыту әдістері қолданылды.

Диплом жұмысының ғылыми-тәжірибелік мәні. Зерттеуде белгілі әдебиеттанушы ғалым Ә. Қоңыратбаевтың ғылыми мұрасы ғылыми тұрғыдан қорытылған. Еңбектің қазақ фольклоры мен әдебиет мәселелері, қазақ әдебиетінің шығыс әдебиетімен байланыста даму үдерісі мен қиссалардың тақырыптық және жанрлық тұрғыда тууы, қалыптасуы жайларын тануда маңызы зор. Алдағы уақытта қазақ әдебиетінің тарихы мен фольклористикасының өзекті жайларын қарастыратын зерттеулерде ғалымның қорытылған ғылыми ой-тұжырымдарын пайдаланудың теориялық-практикалық маңызы жоғары.

Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу кіріспеден, негізгі екі тарау мен қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Ә. ҚОҢЫРАТБАЕВТЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҒҰМЫРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ

1. 1 Ә. Қоңыратбаевтың өмірі мен шығармашылығы

Бүгінгі қазақ әдебиеттану ғылымын зәулім биік сарайға теңесек, оның қазығын қағып, іргетасын құйғандар Ш. Уәлиханов [2], А. Байтұрсыновтар [3] еді де, қабырғасын қалап, биікке көтерген М. Әуезов [4], X. Досмұхамедов [5], С. Сейфуллин [6], С. Мұқанов [7], Е. Ысмайылов [8], Б. Кенжебаев [9], Қ. Жұмалиев [10] сынды арыстар болды. Осы бір тегеурінді топтың қатарында Әуелбек Қоңыратбаев [11] та көрінді. Қазақ әдебиетінің барлық саласында дерлік қалам тартқан Ә. Қоңыратбаев қытымыр заманда өмір сүріп, қыспағына көп ұшырағанына қарамастан артына мол мұра қалдырды. Оның қаламынан шыққан поэзиялық, прозалық, аудармалық, сыни- зерттеушілік, ғылыми, ғылыми-әдістемелік еңбектер кеңестік кезеңде жазылғанымен де күні бүгінге дейін өзінің маңызын жойған жоқ. Керісінше, халқына адал еңбек еткен абзал азаматтың бүкіл шығармашылық қызметінен ұлттық мүддеге қызмет етудің асқан бір үлгісі көрінеді. Ұлттық мәдениет атаулыға қырындау қарайтын кездің өзінде де халқының рухани мұрасын игеруде ерен еңбек сіңірген ұлтжанды азаматтың, қайтпас қайсар тұлғасы көз алдыңызға келеді.

Қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі, жазушы Ғабит Мүсірепов Әуелбек Қоңыратбаевтың 80 жылдық мерей тойына орай: «Құрметті Әуелбек! Туған әдебиетіміздің ардагері және қазақ халқының ежелгі тарихын зерттеуші білікті ғалым ретінде сені 80 жасқа толу мерекеңмен шын жүректен құттықтаймын! Сен нағыз ғалымға тән қарапайымдылықпен өз еңбектеріңді бастыруға жан -тәніңді салмасаң да, өз басым сені Әлкей Марғұланмен иық тірестіріп тұрған ғұлама ғалым деп санаймын. Саған әлде де мол жігер, творчестволық табыстар тілеймін. Қаламгердің шашы түсіп, қартаюының басты себебі - жұмыссыздық екенін ұмытпағайсың. Достық сәлеммен - Ғабит Мүсірепов» [12, 3], - деп құттықтау телеграмма жолдаған екен. Ғалым Ә. Қоңыратбаев - өз замандастарынан осындай жоғары баға алған білікті, ойлы ғалым, өнегелі ұстаз.

Ә. Қоңыратбаев - Қазақстанның саяси-әлеуметтік, мәдени өсу-өркендеу жолында көрнекті әдебиет сыншысы, фольклоршы, түрколог әрі педагог ретінде елеулі еңбек сіңірген ғалым. Әсіресе әдебиеттің аз зерттелген көне тарихы саласында ол көбірек танылған көрнекті ғалымдарының бірі. Сондықтан да қазақ әдебиеті туралы ғылымды қалыптастырған С. Сейфуллин, М. Әуезов, С. Мұқанов, Е. Ысмайылов, Қ. Жұмалиев, Б. Кенжебаев, Ә. Марғұландармен қатар филология ғылымдарының докторы, профессор Ә. Қоңыратбаевтың шығармашылық орны әрқашан сақтала береді.

Ә. Қоңыратбаев көрнекті түрколог, фольклоршы әрі сыншы ретінде өз өмірінің үлкен бөлігін ұстаздық қызметке бағыштап, халық ағарту ісіне мол үлес қосқан ұстаз. Ол кеңес дәуірінде «Қазақ ССР және СССР Халық ағарту ісінің озық қызметкері» атақтарына ие болған, «Құрмет Белгісі» ордендерімен, бірнеше медальдарымен, Қазақ ССР Жоғарғы Советінің Құрмет грамотасымен марапатталған.

Ә. Қоңыратбаев 1905 жылы 10 қыркүйекте Қызылорда облысы Шиелі ауданының Керделі аулында туып, өскен. Ауыл мектебінде, кейінірек Тәшкен қаласындағы №5 балалар үйінде тәрбиеленген ол 1918 жылы қаладағы педучилищеге түсіп, оқиды. Осында жүргенде С. Қожанов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, X. Досмұхамедов сияқты алаш азаматтарымен аралас-құралас болады. Училищені бітірген соң мектептерде мұғалім бола жүріп, «Шолпан» (редакторы - И. Тоқтыбаев), «Ақ жол» (редакторы - С. Қожанов) сияқты газет-журналдардың жұмыстарына араласады. 1922- 1924жж. Тәшкендегі алғашқы жастар газеті «Жас қайратты» (кейіннен «Лениншіл жас») шығарысады.

Қызылорда округтық ауаткомының жауапты хатшысы (1925), «Сыр бойы» газетінде партия бөлімінің меңгерушісі (1929), Арал аудандық «Екпінді балықшы» газетінің, республикалық «Колхоз» газетінің редакторы (1930) болады. 1932-1934 жж. Мәскеудегі Бүкілодақтық журналистика институтында (ВКИЖ) оқиды. 1934- 1937 жж. БК(б) П Қазақ өлкелік комитетінде нұсқаушы болып қызмет істейді. Ол 1938 жылы Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтының филология факулыетіне оқуға түсіп, бітіріп шығады.

Әуелбектің бүкіл саналы ғұмыры билік тарапынан саяси қуғын көрумен өткен. 1934 жылы Ленинградта Киров атып өлтірілген соң Сталиннің тікелей нұсқауымен ішкі «жауларды» әшкерелеу науқаны басталғанда осындағы журналистика институтында оқып жүрген Ә. Қоңыратбаев та «оппортунист» ретінде айыпталып, партия қатарынан шығарылады. Осы кезден бастап Ә. Қоңыратбаев саяси жағынан сенімсіз адам ретінде ылғи да аңдуда, қуғын-сүргінде жүрді.

Қоңыратбаевтар әулеті үшін, әсіресе, 1937 жыл өте ауыр болды. Бір үйден шыққан Қоңыратбайдың үш бірдей баласы Қалжан, Әуелбек, Әлібек НКВД-ның қолына түсіп, тергеуге алынды. Сол жылы желтоқсан айында Қалжан мен Әлібек Қоңыратбаевтар «халық жауы» аталып, атылу жазасына кесілді. Ағасы Қалжан ұлтшылдықпен, алашордашылықпен, Сұлтанбек Қожановпен байланыста болғандықпен, ел арасында алашордалық және пантүркілік әдебиеттер таратқаны үшін айыпталған. Әлібек Қоңыратбаев («Жұлдыз» журналында бөлім меңгерушісі, 1934 жылы Қазақстан Жазушылар Одағы басқармасының хатшысы. 1934-1937 жылдары Қазақ Мемлекеттік баспасында оқу құралдары бөлімінің меңгерушісі болған, бірнеше оқулықтардың авторы, белгілі әдебиет сыншысы, антикеңестік, ұлтшылдық, террорлық диверсиялық, шпиондық-көтерілісшілдік, контрреволюциялық жұмыстарға белсене қатысқандығы, «Қазақстанды КСРО-дан бөліп әкетуді, орнына ұлтшыл-буржуазиялық мемлекет орнатуды ойластырғандығы» үшін жазаланған. Сөйтіп, ағайынды әдебиетші Қоңыратбаевтардың үшеуі бірдей «ұлтшылдықпен» жауапқа тартылып, екеуі ату жазасына кесіліп, біреуі - Әуелбек қойылған кінәлар толық дәлелденбегендіктен де қамаудан босанын шығады. Босанып шыққанымен де ол көп жылдар бойы тиісті органдардың бақылауында жүреді. Саяси сенімсіз адам ретінде оған Алматыда қызмет істеуге жол жабылады. Бір жағы осындай себептермсн, екінші жағынан, салпаңқұлақтардан бой тасалау үшін ол 1938-1940 жылдары Алматы облысының Жаркент, Қоғалы аудандарында мектеп мұғалімі, 1940-1941 жылдары Түркістандағы мақта зауытының кадр бөлімінің бастығы, Кентаудағы орта мектеп оқытушы болған. 1941-1942 жылдары Совет Армиясы қатарында әскери қызметін өтеген соң, Қарақалпақстан мектептерінде (1942- 1944) істеген. 1944 жылы елге оралып, Қазақ ССР Ғылым академиясының аспирантурасына түседі. Кейіннен Тіл-әдебиет институтында аға ғылыми қызметкер, бөлім меңгерушісі қызметтерін атқарады. В. М. Жирмунскийдің жетекшілігімен «Қазақтың лиро-эпосы» тақырыбындағы кандидаттық диссертациясын қорғайды. Ә. Қоңыратбаев осы жылдары ҚР Ғылым академиясы Тіл және әдебиет институты дайындаған «Қазақ әдебиетінің тарихы» [13] атты жинақтың «Қазақтың лиро-эпосы» (М. Әуезовпен бірге) және Кенесары көтерілісіне арналған «Наурызбай -Қаншайым» дастаны туралы тарауларын жазысады.

Соғыс жылдарында кеңес халқының жауға деген өшпенділігін, отаншылдық сезімін ояту, тәрбиелеу міндеттері тарихты зерттеуге біршама жол ашқандай болды. Өткен замандарда жасалган үлкенді-кішілі қайраткерлердің, батырлардың елін сыртқы жаулардан қорғап қалған ерен ерліктерін насихаттаған, зерттеген біршама еңбектер көрінді. Ғылым академиясы орыс ғалымдарымен бірлесе отырып, бір томдық «Қазақ ССР-інің тарихын» шығарды. Онда Кенесары-Наурызбай көтерілісі - ұлт-азаттық қозғалысы деп сипатталды. Қазақ әдебиетінің тарихы тереңдеп зерттеліне бастады. Қазақтың жерін сырт дұшпандардан қорғаған Алпамыс, Қобыланды, Ер Едіге, Ер Сайын, Ер Көкше, Ер Шора сияқты батырлар туралы жыр-дастандар басылып шығып, елдің рухани игілігіне айналды. Қазақ тарихының зерттеле бастауымен қатар мол фольклорлық әдеби мұраны игеру істерінде де қыруар жұмыстар жасалынды. Міне, осы бір ұлттық мәдени мұраны төкпей-шашпай жинап алу, зерттеу, кітап қылып бастырып шығару жұмыстарында М. Әуезов бастаған ғалымдармен бірге Ә. Қоңыратбаев та елеулі еңбек сіңірді. Бірақ та бұл процесс ұзаққа созылмады; жауды жеңген соң, идеологиялық жұмыстардың алдына енді мүлдем жаңа міндеттер койылды. Әр халықтың өзінің тарихын, мәдениетін, әдебиетін біліп, ұлттық рухта тәрбиеленуі коммунистердің алдына қойған біртұтас совет халқын тербиелеу, пролетарлық принципке негізделген коммунизм, анығын айтқанда жаңа коммунистік отаршылдық жүйені әлемдік ауқымда орнықтыру принциптеріне қайшы келген еді.

Соғыс аяқталған соң-ақ СОКП ұлттық атаулыға қарсы күреске шақырып, оның қай бағытта жүруі тиіс екендігіне бағыт-бағдар беріп отырған қаулы-қарарларды қойша тоғытты. «Звезда» және «Ленинград» журналдары туралы Мәскеу қабылдаған каулыдан бастау алған мұндай нұсқаулар жер-жерлерде катаң басшылыққа алынып отырды. «Мәскеуде жел тұрса, Қазақстанда дауыл тұрадының» кейпіндегі республикадағы жағдай мүлдем ушыға түсті. Мәскеуден берілген нұсқауларды орындау мақсатымен Қазақстан компартиясының Орталық Комитеті де іле-шала бірнеше қаулы қабылдап, сұрапыл науқанды бастады да жіберді. Бұл қаулылардың бағалауынша, фольклорлық-әдеби мұраны игеруге байланысты осы уақытқа дейінгі атқарылған жұмыстардың барлығы дерлік идеялық жағынан дәйексіз орындалған деп табылды. Енді қазақ әдебиетінің тарихын зерттемек түгілі, оны зерттеуші ғалымдар түгелдей қуғынға түсті. Тіпті атақты М. Әуезовтің өзіне де қауіп төніп, Мәскеу асып, бой тасалай тұруына тура келді. Ал Ә. Қоңыратбаев болса, саяси айыптаулардың астында қалды.

ВКП(б) Орталық Комитетінің 1946 жылғы «Звезда» және «Ленинград» журналдарына байланысты идеологиялық нұсқауларын жүзеге асыру мақсатымен Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті «Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институтының жұмысындағы өрескел қателіктер туралы» [14] арнайы қаулы қабылдап, онда қазақ әдебиеттану ғылымының көшбасшылары түгелдей ұлтшылдықпен айыпталды. Е. Ысмайылов, М. Әуезов, Т. Нұртазин, Б. Кенжебаев, Ә. Мәметовалармен бірге Ә. Қоңыратбаевқа да саяси жағынан сенімсіздік танытты. Сол кездегі баспасөз бетін қаптап кеткен қаралағыш материалдардың ішінде Әуелбектің есімі де жиі көрінді. Қазақстан Компартиясының орталық органында Ә. Қоңыратбаевты идеялық-саяси жағынан талқандау мақсатымен арнайы мақала жарияланды. Онда Қоңыратбаев «мақалаларында парсы ақындарының бәрі үлгілі, бәрі классик болып көрсетіледі . . . Рудаки, Руми сияқты кертартпа, діни сопы ақындарын дәріптеп, үлгі қып тартады . . . Оның қалауынша, біздер, кеңес адамдары, бетті шығысқа бұруымыз керек» [15] деген жолдар бар. Ғалым «буржуазиялык ұлтшылдық былықтарды тарихқа енгізуге тырысқан . . . Мұның негізі - қазақтың бұрынғы феодалдық құрылысын дәріптеу, откен дәуірдің түрлі өкілдерін мақтап, кейбір реакцияшыл элементтерді ақтап алу», яғни өткен замандарда жасалынған әдеби мұраны ескішіл, ұлтшыл ақын-жырауларды насихаттап, ұлтшылдықка ұрынды деп айыпталды.

Саяси жағынан сенімсіз Әуелбек 1947 жылдың соңына қарай Қызылордаға жер аударылады. Қызылорда пединститутында аға оқытушы болып істеп жүрген Ә. Қоңыратбаевқа 1951 жылы Е. Бекмахановтың ісі бойынша (Кенесары) тағы да саяси қателіктер тағылып, ұстаздық қызметінен қуылады. Сөйтіп бұрын Ғылым Академиясында бөлім басқарған білікті ғалым, филология ғылымының кандидаты Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданы, Төменарық аулындағы бастауыш мектепте мұғалімі болып жұмыс істейді. 1953-тің көктемінде Сталин қайтыс болған соң, саяси өмірде жылымық басталады. Ә. Қоңыратбаев та өзі бұрын жұмыс істеген Қызылорда педагогикалық институтына қайта оралып, өзінің ұстаздық-ғылыми қызметіне қайта кіріседі.

Әуелбек ұзақ жылдар бойы (1948-1951 және 1955-1986) осы пединститутта жемісті жұмыс жасап, болашақ филолог ұстаздарды тәрбиеледі. Оның алдынан кейіннен елімізге танымал болған филолог ғалымдар білім алып шықты. Ол бір жағынан шәкірттерге дәріс оқи жүріп, екінші жағынан қазақ филологиясына елеулі үлес болып қосылған әдебиеттану саласындағы ғылыми ізденістерін жалғастырды. Ғылым саласында ұзақ жылдар бойы төгілген тер Әуелбек Қоңыратбаевты қазақ әдебиеттану ғылымының аса көрнекті өкілдерінің қатарына қосты.

Қоңыратбаевтың «Шолпанның ақындығы» (1956), «Қазақтың «Қозы Көрпеш» жыры туралы» (1959), «Жеті алып» (поэма, 1959), «Әдебиетті оқыту методикасының очерктері» (1962), «Сұр көжек» (балаларға арналған әңгімелер жинағы, 1963), «Әдебиетті оқыту методикасы» (1966), «Эпос және оның айтушылары» (1975), «Шеберлік сырлары» (1979) т. б. еңбектері көзі тірісінде жарық көрген. Ал «Қазақ эпосы және тұркология» (1987), «4-7 кластарда әдебиетті оқыту методикасы» (1987), «Керуен» (әңгімелер, естеліктер, 1989) т. б. кейіннен басылып шықты.

Ғалымның еңбектері негізінен қамтылып, Ә. Қоңыратбаевтың жүз жылдығына орай шыққан он томдық шығармалар жинағы қазақ әдебиеттану ғылымында елеулі оқиға болды. Бірінші том ауыз әдебиеті, екінші түркітану және шығыстану, үшінші әдебиеттің тарихы, төртінші әдеби сын, бесінші Шолпан, Абай, Мұхтар жайлы, алтыншы педагогика саласындағы еңбектерге, жетінші көркем шығармаларға, сегізінші аудармаларға, тоғызыншы түрлі ғылыми мақалаларға, оныншы эпистолярлық жанрларға арналған. Осыдан-ақ сан-салалы ғалым шығармашылығының қазақ әдебиеттану ғылымында алатын биік орны мен мән-маңызы анық көрінеді. «Ғалымның хаты өлмейді». Ә. Қоңыратбаев қалдырған мол мұра туған халқының рухани игілігіне айналуда.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.