ЖАЗДЫК ЖӘНЕ КҮЗДІК ДӘНДІ ДАҢЫЛДАР ЕГІСІН ТЫҢАЙТУ

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

ЖАЗДЫК ЖӘНЕ КҮЗДІК ДӘНДІ ДАҢЫЛДАР ЕГІСІН ТЫҢАЙТУ

Жа-здық дәнді дақылдар республикада өндірілетіні астықты дақылдардың
негізін құрайды, оларға жаздыщ бидай, арпа, тары, қара бидай және сұлы
жатады. ЖаэИ дық дәнді дақылдардың егіс келемі қазірде 26 миллиоя гектарға
жетіп отыр, оның көпшілігі солтүстік, батыся және шығыс облыстарында және
оңтүстіктің суармалы аудандарында өсіріледі.
Жаздық дәнді дақылдардың вегетациялық дәуірі қысқа (95—105 күн
шамасы), сондықтан да олар қорекв тік заттарды сарқа пайдаланып үлгірмейді.
Бұл дақыл-1 дар өзінің бастапқы өсу кезеңдерінде азот пен калийденв гөрі
фосфор тыңайтқышын көбірек пайдаланады. Алғаш- I қы өсу кезінде фосформен
жеткілікті мелшерде қамта-масыз етілген жаздық дәнді дақылдардың
тамырлары жақсы дамиды. Ал азоттың басым мелшерін жаздық ! дақылдар
түтіктену кёзеңінде пайдаланады.
Қазақстанның жаздық дәнді дақылдар егілетін ау-дандарының топырағы
қоректік (жылжымалы) фосфор-ға аса кедей, ал сіңімді азот пен калий қорына
біршама бай болып келеді. Сондықтан, бұл дақылдарды тыңайту жүйесіне
тоқталғанда, ең әуелі, оларды фосфор тыңайт-қыштарымен тыңайтуға баса назар
аударған жөн.
РеспуОликаның жаздық дәнді дақылдар егілетін ау-дандарында орналасқан ғылми
мекемелердің деректері* '; не көңіл аударсақ, бұл аймақта жаздық бидай
егісіне, әсіресе, тұқымды егу кезінде берілген (қоректік фосфор-мен
есептегенде) 15—20 кг суперфосфаттың айтарлықтай маңызы бар екендігі анық
көрінеді. Далалық және қуақ далалық аймақта орналасқан үкілодақтық
астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу Нттитуты, Қостанай, Торғай,
Солтүстік Қазақстан, Көк-Іктау, Павлодар, Ақтебе, Қарағанды мемлекеттік
ауыл іпруашылығы тәжірибе станциялары және Алтай тау-іфы бектерлерінде
орналасқан Семей, Шығыс Қазақ-тан ауыл дпаруашылық тәжірибе станцияларының
көп-ылдық деректеріне қарағанда, топырақ-климат жағ-аііларының азды-
көпті ерекшеліктеріне қарай жаздық Гшдайды егу қезінде тұқыммен берілген
(қоректік зат-Ііеп есептегенде) 10—15 кг түйіршіктенген суперфосфат-пи
қолданудан гектарына і;5—2,5 ц қосымша өнім алы-натыны белгілі больш отыр
(17-таблица).
Бұл мәліметтерден, бірдей мелшерде қолданылған түйіршіктенген
суперфосфаттыц түрлі облыстардыц то-иырақ-климат ерекшеліктеріне
байланысты тиімділігі езгеріп отыратынын көремізколдаиудың мөлшерін
анықтағанда ескеретін бір ЖН бар. Егерде дәнді .дақылдар жақсы тыңайтылған
сүрлсм ге арналған жүгеріден және күнбағыстан кейін егілетів болса,
тыңайтқыштар қолдану мөлшерін неғүрлым азам ту керек және керісінше, дәнді
дақылдардан кейін егЯ се, тыңайтқыш қолдану мөлшері біршама жоғарылауи
керек.
Сүрлемге арналған жүгеріге және күнбағыс егісіцИ минералды
тыңайтқыштармен қатар 20—30 тонна мөв шерінде көң пайдаланылады, ал көңнің
тек бірінші жД лы егілген дақылға ғана емес, келесі жылғы дақылдаИ ға да
әсер ете алатыны белгілі.
Аталған облыстар жерінде жүргізілген көпжылдық зерттеулер (Л. В.
Инжечек, В. С. Тен) мұндағы дәқм дақылдар егісіне тек суперфосфат қана
емес, фосфор тыңайтқыштарыныц басқа түрлерін де қолдануға болв тындығын
көрсетті. Жаздық бидайды тыңайту үшін су-перфосфат, аммофос, қос
суперфосфат, диаммофос, диаммонитрофосқа қолданылғанда олардан гектарып.і
3,8—4,2 центнер қосымша өнім алынды.
Жаздық дәнді дақылдар оңтүстіктің суармалы егіс жағдайында. да
өндіріледі (арпа, жаздық бидай), бірақ олардың егіс көлемі күздік
дақылдарға қарағаида едәуір кемірек болады.
Суармалы аудандарда егілетін дақылдардың енімі едәуір жоғары
болатындықтан, олар топырақтан көп мөлшерде қоректік заттар
пайдаланатыны белгілі, сон- дықтан бүл жерлерде тыңайтқыштар қолданудың
маңы-зы орасан зор.
Суармалы жерлердегі дәнді дақылдар кебіңе ауыс- і палы егісте егіледі,
олар әрдайым аса мол тыңайтқыш қолданылатын техниқалық дақылдардан кейін
егілетін-діктен, оларға қолданылатын тыңайтқыштар мөлшері дс аса көп
болмайды. Айталық, арпа немесе жаздық бидай кең және минералдық
тыңайтқыштармен мол қамтама-сыз етіліп; қант қызылшасынан кейін егілді
делік. Бүл жағдайда алғы дақылдар пайдалануынан топырақта бі-раз мөлшерде
қоректік заттар қалатынын ескеріп, егіле-тін дәнді дақылдарға аз мөлшерде
ғана (30—60 кг) тыңайтқыш берсе жеткілікті болады.
Ал суармалы жерлерде тыңайтқыштар қолданғанда мына жағдайды есте үстау
керек. Мол және сапалы өнім алу мақсатымен алдыңғы егілген техникалық
дақылдар(қызылша, жүгері, темекі) орТаникалық тыңайтқыш-■фдық да үлкен
мөлшері қолданылатынын (гектарына н) -40 т) біз айтқанбыз. Бүл дақылдардан
кейін топы-Кпк.та біршама мөлшерде қоректік заттар қалуы себепті ІК.ше
дәнді дақылдарға минералдық тыцайтқыштарды Ьбірек қолдану әсерінен көптеген
бидай сорттары, қи-■иііып жатып қалады да, оны ору қиындайды. Бұл көбіне
■онырақта азотты қоректік заттардың көптігі мен суару ■рекетінен болады.
Осыны ескеріп, суармалы аудандарда ■гілетін жаздық бидай мен арпа егісіне
минералдық Ьщайтқыштарды аса үқыпты қолдану керек болады.
Төменде біз әртүрлі жерлерде және түрлі, дақылдар-Ідан кейін егілуіне
байланысты жаздық бидайға ^қолда-Іи.ілатын тыңайтқыштар мелшерін
келтіріп отырмыз.
■20-таблица).
Жаздық-дәнді дақылдар қатарына республикада кең Ішідірілетін жүгері,
тары және күріш те жатады. Бұл Ідақылдар да әртүрлі топырақ-климат
жағдайларында [ісірілетіндіктен оларды тыңайтудың едәуір ерекшелік-■Тері
бар. Тары тәлімі жерлермен қатар суармалы жер- лсрде де, ал дәнге арналған
жүгері мен күріш тек қана суармалы аудандарда есіріледі.

1. ДӘНДІК ЖҮГЕРІ ЕГІСІН ТЫҢАЙТУ
Жугері — республиканың барлық территориясында да өсірілетін аса құнды
дақылдар қатарына жатады, се-бебі ол сүрлемге де, дән үшін де егіледі.
Сүрлем үшін сгілетін жүгеріден мол енім алу топырақта қоректік зат-тардың
мол болуына байланысты. Ол үшін тәлімі жер-лерде сүрлем үшін егілген
жүгеріге көбірек азот, ал суармалы жерлерде, көң және фосфор, каЛий тыңайт-
қыштарын көбірек пайдаланған дұрыс.
Дәнге арналған жүгері, көбіне Қазақстанныц суар-малы оңтүстік және
оцтүстік шығыс аудандарында өнді-ріледі. Қазіргі кезде республикада бұл
дақылды өсіруге маманданған майталман диқандардың қатары кәбеюде. Дәндік
жүгеріні өсіруде Талдықорған облысы, Панфилов ауданы, Октябрьдің 40
жылдығы^ (председателі Со-циалистік Ецбек Ері Н. Н. Головацкий) колхозының
табысы айтарлықтай.Бұл колхоз диқандары соңғы жыл-дары жүгерінің әр
гектарынан 80—100 ц өнім алып ке-ледіЕгер жүгері дәнді дақылдардан кейін
егілетін болся, топыраққа тыңайтқышты мол беру керек, ал көпжылдмц
шөптерден кейі-н егілетін болса, неғұрлым азоттыңаііт қыштарын азырақ, ал
калий мен фосфор тьщайтқышта* рын қөбірек қолданған дүрыс.
Жүгерінің әр сортының биологиялық өсу-қоректенв ерекшеліктері де
түрліше болып келеді.
Жүгері отамалы дақыл, ол вегетациялы дәуірі ішінді бірнеше рет өңделеді
(топырақ қопсытылады, суарыла-ды жрне арамшептер құртылады). Осындай
агротехіш калық шаралар жүргізу кезінде тыңайтқыштармен үстсп
қоректендіруге болады. Мысалы, жүгеріге пайдаланьЛ латын барлық калий
мен фосфор тыңайтқыштарының 70—80 процентін, азот тыңайтқыштарыньщ 60
процентЛ күзде,'ал бұл үшеуінің қалған мөлшерін тұқым егу кеЯ зінде және
вегетациялық үстеп қоректендіруге пайда-ланған дұрыс.
Жүгері егісіне микротыңайтқыштарды енгізудің деі зор маңызы бар.
Әсіресе оңтүстік облыстардың топыра-ғында мырыш аз болғандықтан, тұқымды
егу алдындя 0,001—0,005 процент мырыш ертіндісімен бүрку тұқым өнгіштігіне
және жүгері енімділігіне жақсы әсер етеді (3. И. Шлавицкая).

3. ТАРЫ ЕГІСІН ТЫҢАЙТУ

Тары — республика жерінде ертеден егіліп келе жат-қан жармалық дақылдар
қатарына жатады, ол әсіресе Ақтебе, Орал, Павлодар облыстарында кең
тараған. Тарыдан дүние жүзінде ең мол өнім алып, рекорд жаса-ған Ақтөбе
облысы, Ойыл ауданы, Құрманов атындағы колхоздың звено жетекшісі атақты
тарышы Шығанақ Берсиевтің есімі бүкіл әлемге белгілі.
Тары — біршама қүрғақшылыққа төзімді дақыл, ол өзінің қысқа вегетациялық
дәуірі ішінде (85—90 күн) едәуір өнім береді. Бұл дақыл есуінің алғашқы
кезеңінде кебіне азотты, ал кейін калий, фосфор тыңайтқыштарын көбірек
пайдаланады. Тарының қоректік заттарды ең көп пайдаланатын кезеңі — оның
түтіктенуінен басталып, гүлденуіне дейін созылады. Бұл мерзімде (30—40 күн)
тары өсімдігі бір күн ішінде топырақтың гектарынан
рта есеппен 1,8—8,3 кг азот, 0,4—0,8 кг фосфор және -,8—5,0 кг калий
пайдаланады.
Тары құнарлылығы нашар жерлерде есе береді. Өйт-кені, құнарлы жерлерге ең
қажетті деп саналатын астық Жоне техникалық дақылдар себіледі. Сондықтан да
то-иырақтағы қоректік заттар қорын көбейту үшін тары ітілетін егістік жерге
органикалық және минералдық тыңайтқыштарды молырақ қолдану керек.,
Ғылыми мекемелердің деректеріне қарағанда респуб-ликаның қоңыр және қара
қоңыр топырактарындағы та-ры егісіне 40—60 кг азот және фосфор, 30—45 кг
мөлше-рінде калий қолдануға болады. Ал, суармалы жерлерге сгілетін тарыға
қолданылатын тыңайтқыштар мелшері тәлімі жерлердегіден 25—50 процент жоғары
болғаны жөн. Суармалы жерлерде тыңайтқыштардың біршама мөлшерін үстеп
қоректендіру арқылы берген пайдалы, ал фосфор тыңайтқышының 10—15
килограмын тарыны егу кезінде пайдаланған дұрыс.
Тары езінен бұрын егідген дақылдарға берілген тың-айтқыштарды басқа
дақылдардай аса жақсы пайдалана алмайды. Мұны да ескеру керек.
Тәлімі жерде (орташа саздақты қара қоңыр топы-рақ) егілген тары егісіне
түрлі тыңайтқыштардың және олардың қоспасының қалай әсер ететіндігін Ақтөбе
ауыл шаруашылық тәжірибе станциясында 1969—1972 жыл-дары жүргізілген
тәжірибелердің нәтижесінен байқауға.
Болады
КҮРІШ ЕГІСІН ТЫҢАЙТУ

Күріш — жылылықты тәуір көретін, суда өсетін өсім-дік. Оның осы
ерекшелігіне орай Қазақстанда күріш өсі ретін аудандар өте сирек
кездеседі. Республикамызда,'і ежелден күріш егетін үш аймақ бар, олар:
Қызылордм облысы, Алматы және Шымкент облысының кейбір ау дандары. Сондай-
ақ Талдықорған облысының Қаратал] ауданы да күріш өсірумен шұғылданады.
Соңғы уақытта бұл дақылдан 100 центнерден аса енім алған.атақты
күріш өеірушілер, звено жетекшілерЙ Социалистік Еңбек Ері Ұ. Алтайбаева, Ш.
Қазанбаеваі Н. Әпрезов күріштің аса перспективалы және мол өнімдЯ дақыл
екенін айқын дәлелдеп берді. Бұл-ар атақты к^ рішші, екі мәрте Социалистік
Еңбек Ері Ыбырай Жақа-евтың шәкірттері.
Әрине, мұнда мол өнім" беру үшін күріш топырақтаи өте мол мөлшерде
қоректік заттар пайдаланады. ҒылыГ ми деректерге қарағанда бір тонна күріш
топырақтані 25 кг азот, 12 кг фосфор және 30 кг шамасында калий пайдаланады
екен. Міне, сондықтан да күріш егілетіш жерлердің топырағында қоректік
заттардың аса мол боГ луын қамтамасыз ету керек, ал бұл минералды және орі
ганикалық тыңайтқыштарды тиімді пайдаланумен тығыэ^ байланысты.
Ал республиканың күріш есіретін аудандарының то-пырағы (батпақты-шалғьшды
сұр, сұр шалғынды, ашық~ сұр т .6.) қөректік заттарға, әсіресе, азотқа өте
кедей келеді. Бұл топырақтарда қарашірік мөлшері де жеткі-ліксіз (небәрі
0,08—1,2 процент шамасында), бірақ сі-ңімді калий қоры ете кеп болады.
Күріш дақылы қоректік заттардың басым көпшілігін түптеу және салу
кезеңдерінде пайдаланады. Әсіресе көктеп шығумен түптену кезеңі аралығында
топырақта азоттың мол болғаны шарт, ал бұл элемент жетіспесе күріштің дамуы
ұзаққа созылады, дәндері өте ұсақ, са-пасы төмен болып түзідеді.
Қазақ ғылыми-зерттеу егіншілік институтының және Қызылорданың Қаратөбе
өндірістік күріш тәжіри-бе шаруашылығының деректеріне қарағанда минерал-
дық тыңайтқыштарды тиімді қолдану күріш өнімділігін екі-үш есе арттырады
екен. Мысалы, шалғынды-сұр то-пырақты жерлердегі күріш егісінің
гектарына 150 кгіізот, 90 кг фосфор, 45 кг калий тыңайтқыштарын қол-
данғанда күріш өнімі 2,3—2,4 есе артқан.
Күріш егісінде, әсіресе, азот тыңайтқыштарын қол-данудың маңызы орасан
зор, өйткені бұл жерлердің іопырағы қоректік азотқа кедей, аздағаи азоттың
өзі мол судыҢ әсерінен топырақтың өте терең қабаттарына шайылып кетеді.
Мысалы, Қазақ күріш ғылыми-зерттеу институтының деректеріне қарағанда
фосформен жақсы Камтамасыз. етілген жерге гектарына 30 килограмнан 120
килограмға дейін азот тыңайтқыштарының әртүрлі
өлшерін қолданғанда күріш өнімі 1,5—2,0 есе артқан. Күріш дақылының
судағы биологиялық ерекшелігіне
айланысты оған тыңайтқыштарды қолдану тәсілі мён мерзімдері де түрліше
болады. Егісті негізгі тыңайту
шін азот тыңайтқыштарының 50—75 процентін, фосфор
ен калий тыңайтқыштарының барлығын пайдалану
ерек, ал азоттың қалған мөлшерін түптену кезеңінде
степ қоректендіру арқылы енгізу қажет. Соңғы жылдары жүргізілген
тәжірибелер күріш егі-
іне тыңайтқыштың барлық түрін кезеңге беліп берудің
иімді екенін көрсетті (23-таблица).
23-таблица Тыңайтқыш енгізу
мерзімінің күріш өніміне әсері (цга)

Косымша
өнім
Орта
ша
ТьңайтдЫШ енгізу мсрзімі -өні
м
і цг%
а
Тыңайткышсыз жер өнімі 21,7__ —
Барлық тыңайтқыш тұқым
себу алдында
берілгенде 44,622,1С6
9
Тыңайтқыш түптену 44,522,100,5
кезеңінде берілді 8
Тыңайтқыш көктеп тұрғанда 41,019,83
бёрілді 3
12 норма тұқым сепкенше,
12 норма көк-
теп тұрғанда берілді 46,324,113
6
13 норма тұқым сепкенше,
13 норма көк-
теп тұрғанда, 13 норма
түптену кезінде
берілді 50,328,132
6

Күріш егісіне азот және фосфор тыңайтқыштарының Хүрлерін де тиімді
пайдалану керек. Жүргізілген зерт-геулерге қарағанда күріш егісіне күкірт
қышқылды иммоний, мочевина, әсіресе мочевина-формальдегид іыңайтқышын
көбірек қолданған дұрыс. Мұның сёбебі вталған тыдайтқыштардың құрамындағы
азот шайылыпкетпейді, ал мұның үнемі суда өсетін күріш үшін маңн зы бар.
Фосфор тыңайтқыштарынан әсіресе-аммофос, прецн питат, фторсызданған
фосфат жақсы нәтиже береді, і \ да ерігіш фосфор тыңайтқыштарын көп
қолданбау кс рек.
Күріш негізінен ауыспалы егісте егілетін дақыл бол-гандықтан, көбіне ол
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.