Атом және атом ядросы
1. Резерфорд тәжiрибесi. Атомның ядролық моделi
2. Бор постулаттары. Бор жасаған сутегi атомының моделi
3. Франк және Герцтiң тәжiрибелерi
4. Шығару және жұтылу спектрлерi. Спектр түрлерi. Спектр аппараты
5. Жарықтың кванттық көздерi. Лазерлер
6. Зарядталған бөлшектердi бақылау мен тiркеудiң әдiстерi
7. Табиғи радиоактивтiлiк. α, β, γ . сәуле шығару
8. Радиоактивтiлiк ыдырау заңы. Ығысу ережесi
9. Атом ядросының құрылысы. Атом ядроларының байланыс энергиясы
10. Уран ядросының бөлiнуi. Ядролық реакцияда энергияның бөлiнуi
11. Ядролық реактор. Термоядролық реакциялар
12. Радиоактивтi сәулелердiң биологиялық әсерi. Биологиялық қорғаныс
13. Элементар бөлшектер. Бөлшектер мен электромагниттiк сәулелердiң өзара түрленуi
2. Бор постулаттары. Бор жасаған сутегi атомының моделi
3. Франк және Герцтiң тәжiрибелерi
4. Шығару және жұтылу спектрлерi. Спектр түрлерi. Спектр аппараты
5. Жарықтың кванттық көздерi. Лазерлер
6. Зарядталған бөлшектердi бақылау мен тiркеудiң әдiстерi
7. Табиғи радиоактивтiлiк. α, β, γ . сәуле шығару
8. Радиоактивтiлiк ыдырау заңы. Ығысу ережесi
9. Атом ядросының құрылысы. Атом ядроларының байланыс энергиясы
10. Уран ядросының бөлiнуi. Ядролық реакцияда энергияның бөлiнуi
11. Ядролық реактор. Термоядролық реакциялар
12. Радиоактивтi сәулелердiң биологиялық әсерi. Биологиялық қорғаныс
13. Элементар бөлшектер. Бөлшектер мен электромагниттiк сәулелердiң өзара түрленуi
Атом және атом ядросы
§ 1 Резерфорд тәжiрибесi. Атомның ядролық моделi
Барлық заттар бөлiнбейтiн аса ұсақ бөлшектерден – атомдардан тұрады
деген ұғым ерте қалыптасқан болатын. Егер атом шындығында заттың
бөлiнбейтiн алғашқы кiрпiштерi болса табиғаттағы кездесетiн сан алуан
заттарға сан алуан атомдар сәйкес қойылуы тиiс. Бұлай болуы бiр жағынан
күмән туғызады.
Физика ғылымының дамуы барысында ХIХ ғасырдың аяғына қарата атомның
қасиеттерiне байланысты жаңа тәжiрибелiк деректер жинала бастады.
Мысалы М.Фарадей 1833 жылы электролиз құбылысын зерттеу барысында
электролит ертiндiлерiндегi ток иондардың реттелген қозғалысы екенiн
анықтады. Ал 1897 жылы Дж.Томсон сиретiлген газдардағы электр разрядын
зерттеу барысында қыздырылған немесе ультракүлгiн жарықпен
сәулелендiрiлген кез-келген химиялық элементтiң атомы өзiнен терiс
зарядталған бөлшектердi шығатынын анықтады. Осылай алғашқы элементар
бөлшек – электрон ашылды. Атом құрлысының күрделiлiгiне нұсқайтын тағы
бiр бұлтартпас факт 1869 жылы орыс ғалымы Д.И.Менделеев ашқан химиядық
элементтердiң периодтылық заңы. Атомдық масса өскен кезде элементтердiң
қасиеттерiнiң қайталануын атомның құрамына кiретiн бөлшектердiң саны
өскен кезде оның iшкi құрылымының қандай да бiр ерекшелiгiнiң
қайталануымен түсiндiруге болатындай.
7.1 - сурет
Атомды күрделi жүйе деп ұйғарып, оның алғашқы моделiн ұсынған ғалым –
Дж.Томсон. Томсон моделi бойынша атом дегенiмiз радиусы шамамен 10-10 м
болатын шар. Бұл шардың бүкiл көлемi оң зарядталған, ал терiс
зарядталған электрондар оның iшiнде су тамшысының iшiнде жүзiп жүрген
түйiршiктер тәрiздi қозғалып жүредi (7.1 - сурет) . Томсон моделi
атомның бiрқатар қарапайым қасиеттерiн сәттi түсiндiргенiмен көп
жағдайда қиыншылыққа тiрелетiн.
7.2 - сурет
Осы тұрғыдан атом құпиясына тереңiрек үңiлiп, оның жаңа бiр моделiн
ұсынған ғалым ағылшын оқымыстысы Э.Резерфорд болатын. Ол өз
тәжiрибелерiнде аса шапшаң α-бөлшектер жұқа алтын фольгадан шашыраған
кездегi бұрыштық таралуын зерттей келе атомның планетарлық моделi деп
аталатын моделiн ұсынды. Резерфордтың бұл моделi бойынша атомдағы оң
зарядтар Томсон моделiндегiдей бүкiл көлемде таралмай, керiсiнше, оның
орталығында жинақталады. Оны атом ядросы деп атайды. Ал электрондар
болса Күн жүйесiндегi планеталар тәрiздi ядроны айнала қозғалып жүредi
(7.2 - сурет). Электрондардың массасы аса аз болғандықтан атомның
бүкiлдей дерлiк массасы ядрода шоғырланған. Ядроның өлшемi атомның
өлшемiмен салыстырғанда шамамен 105 еседей кiшi.
§ 2 Бор постулаттары. Бор жасаған сутегi атомының моделi
Атомның ядролық моделi α-бөлшектердiң жұқа алтын фольгадан шашырауын
дұрыс түсiндiргенiмен екiншi жағынан басқа қиындыққа жолықты. Оның
мәнiсi мынада болатын. Классикалық электродинамика заңдары тұрғысынан
атомның планетарлық моделi тәрiздес жүйелер орнықты болмауы тиiс едi.
Себебi, электрон ядроны айнала үдей қозғалатын болғандықтан өзiнен
электромагниттiк сәуле шығаруы тиiс. Ал бұлай сәуле шашу оның
энергиясын кемiтедi де соның салдарынан электронның айналу радиусы
бiрте-бiрте кемiп, түбiнде ол ядроға құлап түсуi тиiс болатын. Бiрақ
тәжiрибе бұған мүлдем керi нәтиже бередi. Атом орнықты жүйе және ол
қозбаған күйде болса өзiнен ешқандай да сәуле шығармайды.
Теория мен тәжiрибенiң арасындағы осындай қарама-қайшылықты шешу
жолында ғалымдарға бiраз тер төгуге тура келдi. Бұл бағыттағы
зерттеулер барысында алғашқы елерлiктей табысқа дат ғалымы Нильс Бор
жеттi. Ол классикалық физиканың атомдық жүйеге қатысты барлық
көзқарастарын қайта қарай келiп, оның атомдарға қатысты жаңа
тәжiрибелiк деректердi түсiндiруде дәрменсiз екенiне көзi жеттi. Бұл
жерде классикалық физика ұғымдарының ауқымынан тысқары шығу қажет
болатын. Нильс Бор 1913 жылы солай жасады да, ол атомның жарықты
шығаруы мен жұтуы жөнiндегi өзiнiң түсiнiгiн мынадай екi постулат
түрiнде тұжырымдады :
1. Атомдар, тек стационарлық күйлер деп аталатын қандай да бiр күйлерде
ғана бола алады. Бұл күйдегi электрондар ядроны айнала үдей
қозғалғанымен өзiнен сәуле шығармайды.
2. Сәуле шығару немесе жұту тек бiр стационарлық күйден екiншi
стационарлық күйге өткен кезде ғана болады. Ал шығарылған немесе
жұтылған сәуленiң жиiлiгi мына шарттан анықталады
hv=En- Em
Мұндағы En және En осы стационар күйлердiң энергиясы, ал h – Планк
тұрақтысы.
Атомдардың энергетикалық күйлерiн энергия деңгейлерi арқылы белгiлеп,
сәуле шығару және жұту үрдiстерiн көрнектi түрде көрсету ыңғайлы.
§ 3 Франк және Герцтiң тәжiрибелерi
Сутегi атомы үшiн есептелген спектрлердiң тәжiрибе нәтижесiмен сәйкес
келуi Бор теориясының үлкен табысы едi. Бiрақ бұл әлi де стационар
күйлердiң болатындығының, атом энергиясының квантталатынының айқын
дәлелi емес-тiн. Атомның энергетикалық күйiнiң дискреттi болатынын
алғаш рет дәлелдеген тәжiрибе – Дж.Франк және Г.Герц тәжiрибесi. 1913
жылы орындалған бұл тәжiрибеде электрондардың сынап атомынан шашырауы
зерттелген болатын.
§ 4 Шығару және жұтылу спектрлерi. Спектр түрлерi. Спектр аппараты
Интерференция, дифракция және дисперсия тәрiздi құбылыстар кезiнде ақ
жарықтың бiрнеше түске жiктелетiнi тәжiрибеден белгiлi. Дисперсия
құбылысын пайдалана отырып, Ньютонның ақ жарықты жiктегенiн бiлемiз.
Тәжiрибе жалпы спектрлердi мынадай бiрнеше топқа бөлуге болатынын
көреттi : тұтас спектр, сызықтық сектр жiне жолақты спектрлер.
Тұтас спектрдi қатты дене, сұйық және сығылған газды жоғарғы
температураға дейiн қыздырған кезде бередi. Тұтас спектр шартты түрде
жетi түске бөлiнедi : қызыл, оранж, сары, жасыл, көгiлдiр, көк және
күлгiн. Бұл түстердiң арасында айқын шекара жоқ. Бiр түс екiншi түске
бiрте-бiрте өтедi. Спектрдiң тұтас болуы оның құрамында барлық толқын
ұзындығындағы жарықтың бар екенiн көрсетедi. Бұлай болуының басты
себебi жарық шығарып тұрған атомдар бiр бiрiмен күштi байланыста. Осы
күштi байланыстың салдарынан әрбiр атом шығарған монохроматты жарықтар
ұйытқып, бiр-бiрiмен тұтасып кетедi.
Сиретiлген газды жоғарғы температураға дейiн қыздырып, спектроскоп
арқылы қарасақ жiңiшке сызықтардан тұратын спектрдi байқаймыз. Мұндай
сызықтық спектрдiң байқалуы жарық шығарып тұрған зат осы сызықтарға
сәйкес келетiн жиiлiктегi ғана жарықты шығарып тұрғанының дәлелi. Бұл
спектрлердi газдың жекелеген атомдары шығарады. Газ жақсы сиретiлген
болғандықтан оаның атомдары бiр-бiрiмен әсерлеспейдi десе де болады. Ал
мұндай сызықтық спектрдiң болуы және бұл сызықтарға сәйкес келетiн
жиiлiктiң мәнi Бордың теориясынан анықталады.
Егер жарық шығарып тұрған газдың тығыздығын бiрте-бiрте арттыратын
болсақ, онда спектр сызықтарының енi бiрте-бiрте артып, тұтасып кетедi.
Тағы бiр байқалатын спектрдiң түрi жолақ спектрлер. Олар аралары бiр
бiрiнен бөлiнген енi едәуiр үлкен жолақтардан тұрады. Ажыратқыштық
қабiлетi жоғары спектроскоптың көмегiмен жеке жолақтарды бажайлап
қарайтын болсақ, олардың өте тығыз орналасқан жеке сызықтардың жиынтығы
екенiне көз жеткiзуге болады. Сызықтық спектрлердi жеке атомдар беретiн
болса, жолақ спектрлердi бiр-бiрiмен байланыспаған немесе әлсiз
байланысқан молекулалар туғызады.
7.3 - сурет
Осы кезге дейiнгi қарастырғанымыз жарықтың шығару спектрлерi (7.3 -
сурет). Жарықты атомдар тек белгiлi жиiлiкте шығарып қана қоймайды,
сонымен қатар осындай жиiлiктерде жұтады да. Мысалы ақ жарықты
температурасы төмен, өзiнен жарық шығарып тұрмаған газ арқылы жiберетiн
болсақ, жарықтың үздiксiз спектрiнiң бетiнде қара сызықтар пайда
болады. Бұл жұтылу спектрлерi (7.4 - сурет).
7.4 - сурет
Сызықтық спектр оны шығарып тұрған атомның құрлысымен тiкелей
байланысты. Ал әрбiр заттың атомы бiр-бiрiнен ерекше, олай болса әрбiр
заттың беретiн спектрi де ерекше. Бұл белгiсiз заттың спектрiн зерттей
отырып, оның химиялық құрамын анықтауға мүмкiндiк бередi. Бұл әдiстi
спектрлiк сараптау деп атайды.
§ 5 Жарықтың кванттық көздерi. Лазерлер
ХХ ғасырдың екiншi жартысындағы физиканың iрi табыстарының бiрi
оптикалық кванттық генератор, немесе басқаша айтқанда лазердiң ойлап
табылуы. "Лазер" деген сөз ағылшынның "Light Amplificatoin by
Stimulated Emission of Radiation" деген сөйлемiнiң алғашқы әрiптерiнен
алынған (LASER). Бұл "мәжбүрленген сәуле шашудың көмегiмен жарықты
күшейту" дегендi бiлдiредi. Мәжбүрленген сәуле шығару үрдiсi лазелердiң
физикалық негiзi болып табылады.
Атомдардағы электрондардың бiр деңгейден екiншi деңгейге еркiн өткен
кездегi сәуле шығаруын өз еркiмен немесе спонтанды сәуле шығару деп
атайды. Атомдар бұл жағдайда сәуленi бiр-бiрiнен тәуелсiз шығаратын
болғандықтан ол сәуле толқындары когеренттi болмайды.
1916 жылы А.Эйнштейн, атом электрондарының жоғарғы деңгейден төменгi
деңгейге өте отырып өзiнен сәуле шығаруы бұл атомға сырттан әсер ететiн
электромагниттiк өрiстiң әсерiнен де болу мүмкiндiгiн болжады. Мұндай
сәуле шығаруды мәжбүрленген немесе индуцирленген сәуле шығару деп
атайды.
Егер сыртқы өрiстiң жиiлiгi қозған атомның өзiндiк жиiлiгiмен сәйкес
келсе, онда резонанстық эффекттiң салдарынан мәжбүрленген сәуле
шығарудың ықтималдылығы күрт өседi. Яғни, жиiлiгi қозған атомның
өзiндiк жиiлiгiмен дәл келетiн фотон осы атомның электронымен
әсерлескен кезде ол атом қозған күйден төменгi энергетикалық күйге
өтедi де бiр фотонның қасында жиiлiгi тура сондай екiншi фотон пайда
болады. Бұл үрдiс бұдан әрi басқа атомдармен де қайталанып тасқынды
түрде өтедi де жарық күрт күшейедi. Бұл жөнiнде мына жерден қарап
көруге болады.
7.5 - сурет
Әдетте жарық зат арқылы өткен кезде заттағы негiзгi күйде тұрған
атомдар жарықты жұтады да, қозған атомдар өзiнен мәжбүрленген сәуле
шығарады. Сондықтан жарық зат арқылы өткен кезде күшею үшiн заттағы
атомдардың тең жартысынан көбi қозған күйде болуы тиiс. Заттардың
мұндай күйi - деңгейлерi инверсиялы қоныстанған күй деп аталады
(inversio – латынша төңкерiлген деген ұғымды бiлдiредi). Атомдар
әдетте қозған күйде өте аз, 10-9 – 10-7 с уақыт ғана болатындықтан
деңгейлерi инверсиялы қоныстанған күйлердi алу оңай шаруа емес. Бiрақ
кейбiр атомдардың қозған күйде ұзақ, шамамен 10-3 с бола алатын күйлерi
болады. Ондай күйлердi метатұрақты күйлер деп атайды. Осындай
метатұрақты күйлерi бар заттарды жарықты күшейтуге қолданады. Алғашқы
лазерлер ретiнде рубиннiң кристаллдары пайдаланылды. Ондағы атомдарды
қоздыру үшiн рубин бiлiктi сыртынан импульстi түрде жұмыс iстейтiн,
спираль шаммен орады. Шам жарқ етiп жанған кездегi шыққан энергияны
рубин атомдары жұтып, метатұрақты күйлерге өтедi. Атомдарды бұлай
қоздыру оларды үрлеу деп аталады. Бүкiл қозған атомдардың сәуле шығаруы
бар болғаны 10-8 – 10-10 с уақытқа созылады. Осы кездегi жарық
сәулесiнiң қуаты өте үлкен 109 Вт-қа дейiн жетуi мүмкiн. Бұл үлкен
электростанциялардың қуатынан да үлкен.
Лазер сәулесiнiң негiзгi қасиеттерi оның аса жоғарғы монохроматтылығы,
шашырамайтын сәуле түрiнде алу мүмкiндiгi және аса қуаттылығы.
Бүгiнгi күнде кристаллдардағы лазерден өзгеше, газдағы және
сұйықтардағы (бояғыштардағы) лазерлер жасалған. Бояғыштағы лазерлердiң
ерекшелiгi, олардың шығаратын сәулелерiнiң жиiлiгiн кең ауқымда
өзгертудiң мүмкiндiгi бар.
Лазерлер бүгiнгi күнде сан алуан салада қолданылады. Олар заттарды
өңдеу, медицина және голография. Монохроматты когеренттi лазерлiк
сәуленiң көмегiмен волоконды оптикада кабельдiк, телефондық және
теледидарлық байланысты жүзеге асыруға болады. Тасымалдаушы жиiлiктiң
аса жоғары (1013 – 1014 Гц) болуы бiр жарыққұбыры арқылы миллиардқа
дейiнгi музыкалық хабарды немесе миллионға дейiнгi телехабарды
бiрмезгiлде тасымалдауға мүмкiндiк бередi.
Бұл күндерi лазерлiк термоядролық синтездi жүзеге асыру мүмкiндiктерi
зерттелуде.
§ 6 Зарядталған бөлшектердi бақылау мен тiркеудiң әдiстерi
Бөлшектердiң қасиеттерiн қарастырғанда олардың бiр-бiрiмен әсерлесу
сипатын бiлудiң және осы әсерлесу кезiндегi олардың сан алуан
түрленулерiн т.с.с. зерттеудiң маңызы зор. Ол үшiн бiз оларды тiркеп,
әрi бақылай бiлуiмiз қажет. Сондықтан, ядролық физиканың туындылап,
даму кезеңiнен бастап-ақ бөлшектердi тiркеп, оны бақылаудың әдiстерi де
қалыптаса бастады. Бұл бағыттағы алғашқы қолданылған әдiстiң бiрi
фотоэмульсия әдiсi. Радиоактивтiлiк құбылысының өзi ядролық сәулелердiң
фотопластинкаға әсерi негiзiнде кездейсоқ ашылған болатын. Бұл әдiс
күнi бүгiнге дейiн элементар бөлшектер физикасында, ғарыштық сәулелердi
зерттеуде кеңiнен қолданылады. Әдiстiң мәнi мынада: зарядталған шапшаң
бөлшек фотоэмульсияның қабаты арқылы өткен кезде өзi өткен
траекторияның бойында көрiнбейтiн iз қалдырады да бұл iз
фотопластинканы өңдегеннен соң айқын траектория түрiнде көрiнедi.
Қалдырған iздiң қалыңдығы және ұзындығы арқылы бөлшектiң зарядын және
энергиясын анықтаудың мүмкiндiгi бар.
7.6 - сурет
Тәжiрибелiк ядролық физиканың тамаша құралдарының бiр – Вильсон
камерасы. Оның жұмыс iстеу принципi мынадай: Қақпағы әйнектен жасалған
цилиндр тектес ыдыстың iшiнде спирттiң буымен қаныққан ауа бар. Егер
поршендi тез қозғап, цилиндрдiң көлемiн кенет ұлғайтсақ, адиабаталық
үрдiстiң салдарынан ондағы ауа мен бу салқындайды да аса қаныққан күйге
өтедi. Егер дәл осы мезетте камера арқылы зарядталған бөлшек өтсе, оның
қозғалысының бойындағы аса қаныққан бу бөлшектерi конденсацияланып,
ұсақ тамшылар пайда болады. Ол тамшыларды трек деп атайды. Осы сәтте
бүкiл камераны жарқ еткен жарықпен сәулелендiрсек, бұл тректер суреттiң
қара фонындағы ақ жолақтар түрiнде көрiнедi (7.6-сурет). Дәл өлшеулер
жүргiзу үшiн әдетте Вильсон камерасын тұрақты магнит өрiсiне
орналастырады. Онда бұл өрiстiң салдарынан қозғалып бара жатқан
зарядталған бөлшектердiң траекториясы қисаяды. Сыртқы магнит өрiсiнiң
индукциясы белгiлi болған жағдайда бөлшек траекториясының қисықтық
радиусын өлшеу арқылы оның массасы мен зарядын және энергиясын
анықтаудың мүмкiндiгi бар.
7.7 - сурет
Зарядталған бөлшектердi бақылауға мүмкiндiк беретiн тағы бiр құрал –
көпiршiктi камера. Көпiршiктi камераны температурадасы өзiнiң қайнау
температурасына өте жақын тұрған сұйықпен толтырады. Мұндай сұйық
ретiнде әдетте сұйылтылған сутегi, пропан, ксенон т.с.с қолданады.
Камера арқылы зарядталған бөлшек өткен кезде ол өткен жолдың бойындағы
сұйық бөлшектерiнiң температурасы кенет артып, қайнайды да бу
көпiршiктерi пайда болады. Ал оны жоғарыдағы Вильсон камерасындағыдай
жолмен суретке түсiрiп алуға болады (7.7-сурет). Көпiршiктi камерадағы
сұйықтың тығыздығы Вильсон камерасындағы газдың тығыздығынан әлде қайда
артық болғандықтан мұнда аса дәл өлшеулер жүргiзудiң мүмкiндiгi бар.
7.8 - сурет
Шапшаң зарядталған бөлшектер мен γ-кванттарды тiркеуде Гейгер-Мюллер
есептегiштерi қолданылады (7.8-сурет). Ол iшi өте аз қысымдағы (шамамен
0,1 атм) газ қоспасымен, мысалы аргон мен метил спиртiнiң буының
қоспасымен толтырылған цилиндр трубкадан тұрады. Цилиндрдiң ортасында
одан изолятор арқылы оқшауланған жiңiшке сым бар. Бұл жiңiшке сым
анодтың, ал цилиндрдiң корпусы катодтың ролiн атқарады. Анод пен
катодтың арасына аса жоғары кернеу берiлген. Есептегiштiң жұмыс көлемi
арқылы зарядталған бөлшек өткен кезде ол өз жолындағы газ бөлшектерiн
иондайды да, пайда болған электрон мен оң ион жоғарғы кернеудiң
салдарынан туындылаған өрiстiң әсерiнен сәйкес анод пен катодқа қарата
үдей қозғалады. Бұл бөлшектер өз кезегiнде жолында кездескен газдың
басқа атомдарын иондайды, сөйтiп бұл үрдiс тасқынды сипат алады.
Иондалған бөлшектер тасқыны анод пен катодқа келiп жеткенда тiзбек өте
аз уақытқа тұйықталады да, бөлшек тiркеледi.
7.9 - сурет
Ядролық сәуле шашудың кез-келген түрiн тiркеу үшiн иондаушы камералар
қолданылады (7.9-сурет). Иондаушы камераның жұмыс iстеу принципi Гейгер-
Мюллер есептегiштерiнiң жұмыс iстеу принципiне ұқсас. Мұнда тек анод
пен катодтың арасына берiлетiн кернеудiң шамасы аса үлкен емес.
Сондықтан тiзбекте пайда болатын токтың шамасы аса аз. Оны арнайы
күшейткiштердiң көмегiмен өлшеп, иондаушы бөлшектердiң қарқыны жөнiнде
баға беруге болады.
§ 7 Табиғи радиоактивтiлiк. α, β, γ – сәуле шығару
Құрамындағы протондар мен нейтрондардың саны әртүрлi болғанымен олардың
қосындысы, яғни нуклондардың саны бiрдей болатын ядролар изобаралар деп
аталады. Мысалы нуклондарының саны 10-ға тең болатын изобаралар мыналар
: , және . Тәжiрибе, негiзiнен бiр массалық санға сәйкес
келетiн бiрнеше изобарлардың тек бiреуi ғана орнықты болатынын
көрсетедi. Мысалы жоғарыдағы изобарлардың iшiнен тек ғана орнықты.
Атом ядросының орнықтылығын анықтайтын принцип мынау : ядро орнықты
болу үшiн оның энергиясы осы ядро өз еркiнше өзгере алатын басқа барлық
ядролардың энергиясынан аз болуы тиiс.
Изобарлардың энергиясының әртүрлi болуы протон мен нейтронның
массаларының әртүрлi болуымен және протонның электр заряды болуымен
түсiндiрiледi. Мұндай энергиясы жоғары орнықсыз ядро өзiндегi артық
энергиядан басқа орнықты ядроларға ыдырау арқылы немесе өз зарядын бiр
бiрлiкке өзгерту арқылы құтылады. Орнықсыз ядролардың осылай өз бетiнше
басқа ядроға өзгеруi радиоактивтiлiк деп аталады. Табиғатта кездесетiн
изотоптардың радиоактивтiлiгi табиғи радиоактивтiлiк деп аталады. Ал
зертханада ядролық реакцияның көмегiмен алынған изотоптардың
радиоактивтiлiгiн жасанды радиоактивтiлiк деп атайды. Радиоактивтiлiктi
табиғи және жасанды деп бөлу тек шартты түрде, олардың бiр-бiрiнен
принципиальдi айырмашылығы жоқ. Мұндай түрленулердiң мысалы α-ыдырау
және β-ыдырау болып табылады.
Альфа-ыдырау деп берiлген ядроның өз еркiмен альфа-бөлшекке және ядро-
қалдыққа мына түрдегi түрленуiн айтады
Альфа-ыдырау кезiнде ыдырайтын (аналық) ядроның заряды екiге, ал
массалық саны төртке кемидi. Тәжiрибе Zi82 болатын барлық ядролардың
альфа-радиоактивтi екенiн көрсетедi. Мұның бiр мысалы ядросы. Бұл
ядроның альфа ыдырауының нәтижесiнде альфа бөлшектi және торий
ядросының изотопын аламыз
Бұл ыдыраудың нәтижесiнде альфа-бөлшектiң кинетикалық энергиясы 4,18
МэВ, ал сәйкес торий изотопының кинетикалық энергиясы 0,07 МэВ болады.
Альфа-ыдыраудың механизмiн классикалық физика түсiндiре алмайды.
Классикалық көзқарас тұрғысынан альфа-бөлшек ядродан бөлiнiп шығу үшiн
ядролық тартылыс күшiне қарсы жұмыс жасауы қажет. Ал бiрақ шындығында
мұндай жұмыс жасалынбайды. Бұлай болуының себебi кванттық механикадағы
бөлшектiң толқындық қасиетiмен байланысқан туннельдiк құбылыс арқылы
түсiндiрiледi.
Бета-ыдыраудың үш түрiн ажыратады. Олар электрондық, позитрондық және К-
қармау бета-ыдыраулары. Электрондық бета-ыдырау кезiнде ядро өз бетiнше
зарядын бiр бiрлiкке арттыра отырып өзiнен электронды ұшырып шығарады.
Бұл құбылыстың негiзiнде протон мен нейтронның бiр-бiрiне айнала алатын
қасиетi жатыр. Бос нейтронның массасы бос протон мен электронның
массаларының қосындысынан үлкен. Сондықтан энергетикалық тұрғыдан
мұндай ыдырау тиым салынбаған. Тәжiрибе нәтижелерiн терең талдау бұл
ыдырау кезiнде протон мен электронмен қатар заряды мен массалық саны
нөлге тең тағы бiр бөлшек бөлiнетiнiн көреттi. Э.Фермидiң ұсынысы
бойынша нейтрино деп аталған бұл бөлшектi 1956 жылы тәжiрибеден
байқады. Сонымен нейтронның ыдырау реакциясы
мұндағы - электрондық антинейтрино.
Ядроның байланыс энергиясының болуынан ядро құрамындағы протондар мен
нейтрондардың массасы бұл бөлшектiң бос күйiндегi массасынан негiзiнен
аз екенi шығады. Осы себептен де ядро құрамындағы барлық нейтрондар
бiрдей бета-ыдырауға түсiп кетпейдi. Тек энергиясы жоғары кейбiр
ядроларда ғана мұндай түрлену энергетикалық тұрғыдан мүмкiн болады.
Мұндай ядроларды бета-радиоактивтi ядролар деп атайды. Бета-ыдырау
кезiнде ядродағы нуклондардың саны өзгермей қалатын болғандықтан
ядроның массалық саны өзгерiссiз қалады.
Массасы нейтронның массасынан аз болғандықтан бос протон орнықты.
Бiрақядродағы протонның массасы кванттық механиканың анықталмағандық
принципiне сәйкес кейбiр сәтте нейтронның массасынан артық болып кетуi
де мүмкiн. Бұл жағдайда мына түрде
позитрондық бета-ыдырау жүзеге асады.
Ал К-қармау немесе электрондық қармау кезiнде атомның К-қабатындағы
электронның бiрi ядроға жұтылады.
Ал γ - сәуле шығару радиоактивтiлiктiң дербес түрi болып табылмайды.
Әдетте γ - сәуле шығару альфа- және бета-ыдыраумен қатар жүредi.Бұл
ыдыраулардың нәтижесiнде алынған еншiлес ядро әдетте қозған күйде
болады. Ал ол қозған күйден негiзгi күйiне өткен кезде қозған күйден
негiзгi күйге өткен том тәрiздi өзiнен γ - сәуле шығарады. Бiрақ бұл γ-
кванттардың энергиясы атом шығаратын γ-кванттардың энергиясынан әлде
қайда үлкен болады.
§ 8 Радиоактивтiлiк ыдырау заңы. Ығысу ережесi
Радиоактивтi ыдырау заңы деп радиоактивтi ядролардың санының уақыт
бойынша өзгеру заңдылығын айтады. Бұл заңды оңай анықтауға болады.
Шындығында, егер қандай да бiр уақыт мезетiнде радиоактивтi ядролардың
саны N болса онда dt уақыт аралығында ыдырайтын ядролардың саны dN
мынаған тең болады
dN=-λN·dt
мұндағы минус таңбасы dN – дi ыдырамаған ядролардың өсiмшесi ретiнде
қарастырумен байланысты. Ал λ, радиоактивтi ядроның бiрлiк уақыт
аралығында ыдырау ықтималдылығы. Оны әдетте ыдырау тұрақтысы деп
атайды. Бұл өрнектi интегралдай отырып
lnN =-λt + const
аламыз. Бастапқы t=0 уақыт мезетiндегi ыдырамаған радиоактивтi
ядролардың санын N0 деп белгiлей отырып, const = lnN0 екенiн аламыз.
Онда
N =N0 e-λt
Мiне, осы өрнек радиоактивтi ыдырау заңы болып табылады (7.10 - сурет).
Бастапқы радиоактивтi ядролардың жартысы ыдырайтын уақытты
жартылайыдырау периоды деп атап, Т12 әрiпiмен белгiлейдi. Онда бұл
анықтамадан
ал бұдан
7.10 - сурет
Бүгiнгi күнге дейiнгi белгiлi радиоактивтi ядролардың жартылайыдырау
периоды 3·10-7 с-тан 5·1015 жылға дейiнгi аралықтағы мәнге ие.
Радиоактивтi заттың активтiлiгi деп бiрлiк уақыт аралығында болатын
ыдыраудың санын айтады, яғни
Бұл жерден активтiлiктiң радиоактитi ядролардың санына пропорционал, ал
жартылайыдраудың периодына керi пропорционал екенi көрiнiп тұр.
Активтiлiктiң халықаралық бiрлiктер жүйесiндегi бiрлiгi беккерель (Бк).
Беккерель деп 1 с iшiнде бiр ыдырау жасайтын радиоактивтi заттың
активтiлiгi алынған. Нақтылы өмiрде активтiлiктiң кюри (Ки) деп
аталатын бiрлiгi жиi қолданылады. Кюри ретiнде 1 с аралығында 3,7·1010
ыдырау жасайтын радиоакивтi заттың активтiлiгi алынған.
§ 9 Атом ядросының құрылысы. Атом ядроларының байланыс энергиясы
Кез-келген химиялық элементтiң атомының ядросы оң зарядталған протоннан
және заряды жоқ нейтроннан тұрады. Протонның заряды абсолют шамасы
жағынан электронның зарядына тең. Протон мен нейтрон нуклон деп
аталатын ядролық бөлшектiң әртүрлi зарядтық күйi болып табылады.
Ядродағы протондардың саны Z, Менделеевтiң периодтық жүйесiндегi
химиялық элементтiң атомдық нөмiрiмен сәйкес. Ядродағы нейтрондадың
саны N деп белгiленедi. 11Н және 32Не ядроларынан басқа барлық ядролар
үшiн N≥Z. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
§ 1 Резерфорд тәжiрибесi. Атомның ядролық моделi
Барлық заттар бөлiнбейтiн аса ұсақ бөлшектерден – атомдардан тұрады
деген ұғым ерте қалыптасқан болатын. Егер атом шындығында заттың
бөлiнбейтiн алғашқы кiрпiштерi болса табиғаттағы кездесетiн сан алуан
заттарға сан алуан атомдар сәйкес қойылуы тиiс. Бұлай болуы бiр жағынан
күмән туғызады.
Физика ғылымының дамуы барысында ХIХ ғасырдың аяғына қарата атомның
қасиеттерiне байланысты жаңа тәжiрибелiк деректер жинала бастады.
Мысалы М.Фарадей 1833 жылы электролиз құбылысын зерттеу барысында
электролит ертiндiлерiндегi ток иондардың реттелген қозғалысы екенiн
анықтады. Ал 1897 жылы Дж.Томсон сиретiлген газдардағы электр разрядын
зерттеу барысында қыздырылған немесе ультракүлгiн жарықпен
сәулелендiрiлген кез-келген химиялық элементтiң атомы өзiнен терiс
зарядталған бөлшектердi шығатынын анықтады. Осылай алғашқы элементар
бөлшек – электрон ашылды. Атом құрлысының күрделiлiгiне нұсқайтын тағы
бiр бұлтартпас факт 1869 жылы орыс ғалымы Д.И.Менделеев ашқан химиядық
элементтердiң периодтылық заңы. Атомдық масса өскен кезде элементтердiң
қасиеттерiнiң қайталануын атомның құрамына кiретiн бөлшектердiң саны
өскен кезде оның iшкi құрылымының қандай да бiр ерекшелiгiнiң
қайталануымен түсiндiруге болатындай.
7.1 - сурет
Атомды күрделi жүйе деп ұйғарып, оның алғашқы моделiн ұсынған ғалым –
Дж.Томсон. Томсон моделi бойынша атом дегенiмiз радиусы шамамен 10-10 м
болатын шар. Бұл шардың бүкiл көлемi оң зарядталған, ал терiс
зарядталған электрондар оның iшiнде су тамшысының iшiнде жүзiп жүрген
түйiршiктер тәрiздi қозғалып жүредi (7.1 - сурет) . Томсон моделi
атомның бiрқатар қарапайым қасиеттерiн сәттi түсiндiргенiмен көп
жағдайда қиыншылыққа тiрелетiн.
7.2 - сурет
Осы тұрғыдан атом құпиясына тереңiрек үңiлiп, оның жаңа бiр моделiн
ұсынған ғалым ағылшын оқымыстысы Э.Резерфорд болатын. Ол өз
тәжiрибелерiнде аса шапшаң α-бөлшектер жұқа алтын фольгадан шашыраған
кездегi бұрыштық таралуын зерттей келе атомның планетарлық моделi деп
аталатын моделiн ұсынды. Резерфордтың бұл моделi бойынша атомдағы оң
зарядтар Томсон моделiндегiдей бүкiл көлемде таралмай, керiсiнше, оның
орталығында жинақталады. Оны атом ядросы деп атайды. Ал электрондар
болса Күн жүйесiндегi планеталар тәрiздi ядроны айнала қозғалып жүредi
(7.2 - сурет). Электрондардың массасы аса аз болғандықтан атомның
бүкiлдей дерлiк массасы ядрода шоғырланған. Ядроның өлшемi атомның
өлшемiмен салыстырғанда шамамен 105 еседей кiшi.
§ 2 Бор постулаттары. Бор жасаған сутегi атомының моделi
Атомның ядролық моделi α-бөлшектердiң жұқа алтын фольгадан шашырауын
дұрыс түсiндiргенiмен екiншi жағынан басқа қиындыққа жолықты. Оның
мәнiсi мынада болатын. Классикалық электродинамика заңдары тұрғысынан
атомның планетарлық моделi тәрiздес жүйелер орнықты болмауы тиiс едi.
Себебi, электрон ядроны айнала үдей қозғалатын болғандықтан өзiнен
электромагниттiк сәуле шығаруы тиiс. Ал бұлай сәуле шашу оның
энергиясын кемiтедi де соның салдарынан электронның айналу радиусы
бiрте-бiрте кемiп, түбiнде ол ядроға құлап түсуi тиiс болатын. Бiрақ
тәжiрибе бұған мүлдем керi нәтиже бередi. Атом орнықты жүйе және ол
қозбаған күйде болса өзiнен ешқандай да сәуле шығармайды.
Теория мен тәжiрибенiң арасындағы осындай қарама-қайшылықты шешу
жолында ғалымдарға бiраз тер төгуге тура келдi. Бұл бағыттағы
зерттеулер барысында алғашқы елерлiктей табысқа дат ғалымы Нильс Бор
жеттi. Ол классикалық физиканың атомдық жүйеге қатысты барлық
көзқарастарын қайта қарай келiп, оның атомдарға қатысты жаңа
тәжiрибелiк деректердi түсiндiруде дәрменсiз екенiне көзi жеттi. Бұл
жерде классикалық физика ұғымдарының ауқымынан тысқары шығу қажет
болатын. Нильс Бор 1913 жылы солай жасады да, ол атомның жарықты
шығаруы мен жұтуы жөнiндегi өзiнiң түсiнiгiн мынадай екi постулат
түрiнде тұжырымдады :
1. Атомдар, тек стационарлық күйлер деп аталатын қандай да бiр күйлерде
ғана бола алады. Бұл күйдегi электрондар ядроны айнала үдей
қозғалғанымен өзiнен сәуле шығармайды.
2. Сәуле шығару немесе жұту тек бiр стационарлық күйден екiншi
стационарлық күйге өткен кезде ғана болады. Ал шығарылған немесе
жұтылған сәуленiң жиiлiгi мына шарттан анықталады
hv=En- Em
Мұндағы En және En осы стационар күйлердiң энергиясы, ал h – Планк
тұрақтысы.
Атомдардың энергетикалық күйлерiн энергия деңгейлерi арқылы белгiлеп,
сәуле шығару және жұту үрдiстерiн көрнектi түрде көрсету ыңғайлы.
§ 3 Франк және Герцтiң тәжiрибелерi
Сутегi атомы үшiн есептелген спектрлердiң тәжiрибе нәтижесiмен сәйкес
келуi Бор теориясының үлкен табысы едi. Бiрақ бұл әлi де стационар
күйлердiң болатындығының, атом энергиясының квантталатынының айқын
дәлелi емес-тiн. Атомның энергетикалық күйiнiң дискреттi болатынын
алғаш рет дәлелдеген тәжiрибе – Дж.Франк және Г.Герц тәжiрибесi. 1913
жылы орындалған бұл тәжiрибеде электрондардың сынап атомынан шашырауы
зерттелген болатын.
§ 4 Шығару және жұтылу спектрлерi. Спектр түрлерi. Спектр аппараты
Интерференция, дифракция және дисперсия тәрiздi құбылыстар кезiнде ақ
жарықтың бiрнеше түске жiктелетiнi тәжiрибеден белгiлi. Дисперсия
құбылысын пайдалана отырып, Ньютонның ақ жарықты жiктегенiн бiлемiз.
Тәжiрибе жалпы спектрлердi мынадай бiрнеше топқа бөлуге болатынын
көреттi : тұтас спектр, сызықтық сектр жiне жолақты спектрлер.
Тұтас спектрдi қатты дене, сұйық және сығылған газды жоғарғы
температураға дейiн қыздырған кезде бередi. Тұтас спектр шартты түрде
жетi түске бөлiнедi : қызыл, оранж, сары, жасыл, көгiлдiр, көк және
күлгiн. Бұл түстердiң арасында айқын шекара жоқ. Бiр түс екiншi түске
бiрте-бiрте өтедi. Спектрдiң тұтас болуы оның құрамында барлық толқын
ұзындығындағы жарықтың бар екенiн көрсетедi. Бұлай болуының басты
себебi жарық шығарып тұрған атомдар бiр бiрiмен күштi байланыста. Осы
күштi байланыстың салдарынан әрбiр атом шығарған монохроматты жарықтар
ұйытқып, бiр-бiрiмен тұтасып кетедi.
Сиретiлген газды жоғарғы температураға дейiн қыздырып, спектроскоп
арқылы қарасақ жiңiшке сызықтардан тұратын спектрдi байқаймыз. Мұндай
сызықтық спектрдiң байқалуы жарық шығарып тұрған зат осы сызықтарға
сәйкес келетiн жиiлiктегi ғана жарықты шығарып тұрғанының дәлелi. Бұл
спектрлердi газдың жекелеген атомдары шығарады. Газ жақсы сиретiлген
болғандықтан оаның атомдары бiр-бiрiмен әсерлеспейдi десе де болады. Ал
мұндай сызықтық спектрдiң болуы және бұл сызықтарға сәйкес келетiн
жиiлiктiң мәнi Бордың теориясынан анықталады.
Егер жарық шығарып тұрған газдың тығыздығын бiрте-бiрте арттыратын
болсақ, онда спектр сызықтарының енi бiрте-бiрте артып, тұтасып кетедi.
Тағы бiр байқалатын спектрдiң түрi жолақ спектрлер. Олар аралары бiр
бiрiнен бөлiнген енi едәуiр үлкен жолақтардан тұрады. Ажыратқыштық
қабiлетi жоғары спектроскоптың көмегiмен жеке жолақтарды бажайлап
қарайтын болсақ, олардың өте тығыз орналасқан жеке сызықтардың жиынтығы
екенiне көз жеткiзуге болады. Сызықтық спектрлердi жеке атомдар беретiн
болса, жолақ спектрлердi бiр-бiрiмен байланыспаған немесе әлсiз
байланысқан молекулалар туғызады.
7.3 - сурет
Осы кезге дейiнгi қарастырғанымыз жарықтың шығару спектрлерi (7.3 -
сурет). Жарықты атомдар тек белгiлi жиiлiкте шығарып қана қоймайды,
сонымен қатар осындай жиiлiктерде жұтады да. Мысалы ақ жарықты
температурасы төмен, өзiнен жарық шығарып тұрмаған газ арқылы жiберетiн
болсақ, жарықтың үздiксiз спектрiнiң бетiнде қара сызықтар пайда
болады. Бұл жұтылу спектрлерi (7.4 - сурет).
7.4 - сурет
Сызықтық спектр оны шығарып тұрған атомның құрлысымен тiкелей
байланысты. Ал әрбiр заттың атомы бiр-бiрiнен ерекше, олай болса әрбiр
заттың беретiн спектрi де ерекше. Бұл белгiсiз заттың спектрiн зерттей
отырып, оның химиялық құрамын анықтауға мүмкiндiк бередi. Бұл әдiстi
спектрлiк сараптау деп атайды.
§ 5 Жарықтың кванттық көздерi. Лазерлер
ХХ ғасырдың екiншi жартысындағы физиканың iрi табыстарының бiрi
оптикалық кванттық генератор, немесе басқаша айтқанда лазердiң ойлап
табылуы. "Лазер" деген сөз ағылшынның "Light Amplificatoin by
Stimulated Emission of Radiation" деген сөйлемiнiң алғашқы әрiптерiнен
алынған (LASER). Бұл "мәжбүрленген сәуле шашудың көмегiмен жарықты
күшейту" дегендi бiлдiредi. Мәжбүрленген сәуле шығару үрдiсi лазелердiң
физикалық негiзi болып табылады.
Атомдардағы электрондардың бiр деңгейден екiншi деңгейге еркiн өткен
кездегi сәуле шығаруын өз еркiмен немесе спонтанды сәуле шығару деп
атайды. Атомдар бұл жағдайда сәуленi бiр-бiрiнен тәуелсiз шығаратын
болғандықтан ол сәуле толқындары когеренттi болмайды.
1916 жылы А.Эйнштейн, атом электрондарының жоғарғы деңгейден төменгi
деңгейге өте отырып өзiнен сәуле шығаруы бұл атомға сырттан әсер ететiн
электромагниттiк өрiстiң әсерiнен де болу мүмкiндiгiн болжады. Мұндай
сәуле шығаруды мәжбүрленген немесе индуцирленген сәуле шығару деп
атайды.
Егер сыртқы өрiстiң жиiлiгi қозған атомның өзiндiк жиiлiгiмен сәйкес
келсе, онда резонанстық эффекттiң салдарынан мәжбүрленген сәуле
шығарудың ықтималдылығы күрт өседi. Яғни, жиiлiгi қозған атомның
өзiндiк жиiлiгiмен дәл келетiн фотон осы атомның электронымен
әсерлескен кезде ол атом қозған күйден төменгi энергетикалық күйге
өтедi де бiр фотонның қасында жиiлiгi тура сондай екiншi фотон пайда
болады. Бұл үрдiс бұдан әрi басқа атомдармен де қайталанып тасқынды
түрде өтедi де жарық күрт күшейедi. Бұл жөнiнде мына жерден қарап
көруге болады.
7.5 - сурет
Әдетте жарық зат арқылы өткен кезде заттағы негiзгi күйде тұрған
атомдар жарықты жұтады да, қозған атомдар өзiнен мәжбүрленген сәуле
шығарады. Сондықтан жарық зат арқылы өткен кезде күшею үшiн заттағы
атомдардың тең жартысынан көбi қозған күйде болуы тиiс. Заттардың
мұндай күйi - деңгейлерi инверсиялы қоныстанған күй деп аталады
(inversio – латынша төңкерiлген деген ұғымды бiлдiредi). Атомдар
әдетте қозған күйде өте аз, 10-9 – 10-7 с уақыт ғана болатындықтан
деңгейлерi инверсиялы қоныстанған күйлердi алу оңай шаруа емес. Бiрақ
кейбiр атомдардың қозған күйде ұзақ, шамамен 10-3 с бола алатын күйлерi
болады. Ондай күйлердi метатұрақты күйлер деп атайды. Осындай
метатұрақты күйлерi бар заттарды жарықты күшейтуге қолданады. Алғашқы
лазерлер ретiнде рубиннiң кристаллдары пайдаланылды. Ондағы атомдарды
қоздыру үшiн рубин бiлiктi сыртынан импульстi түрде жұмыс iстейтiн,
спираль шаммен орады. Шам жарқ етiп жанған кездегi шыққан энергияны
рубин атомдары жұтып, метатұрақты күйлерге өтедi. Атомдарды бұлай
қоздыру оларды үрлеу деп аталады. Бүкiл қозған атомдардың сәуле шығаруы
бар болғаны 10-8 – 10-10 с уақытқа созылады. Осы кездегi жарық
сәулесiнiң қуаты өте үлкен 109 Вт-қа дейiн жетуi мүмкiн. Бұл үлкен
электростанциялардың қуатынан да үлкен.
Лазер сәулесiнiң негiзгi қасиеттерi оның аса жоғарғы монохроматтылығы,
шашырамайтын сәуле түрiнде алу мүмкiндiгi және аса қуаттылығы.
Бүгiнгi күнде кристаллдардағы лазерден өзгеше, газдағы және
сұйықтардағы (бояғыштардағы) лазерлер жасалған. Бояғыштағы лазерлердiң
ерекшелiгi, олардың шығаратын сәулелерiнiң жиiлiгiн кең ауқымда
өзгертудiң мүмкiндiгi бар.
Лазерлер бүгiнгi күнде сан алуан салада қолданылады. Олар заттарды
өңдеу, медицина және голография. Монохроматты когеренттi лазерлiк
сәуленiң көмегiмен волоконды оптикада кабельдiк, телефондық және
теледидарлық байланысты жүзеге асыруға болады. Тасымалдаушы жиiлiктiң
аса жоғары (1013 – 1014 Гц) болуы бiр жарыққұбыры арқылы миллиардқа
дейiнгi музыкалық хабарды немесе миллионға дейiнгi телехабарды
бiрмезгiлде тасымалдауға мүмкiндiк бередi.
Бұл күндерi лазерлiк термоядролық синтездi жүзеге асыру мүмкiндiктерi
зерттелуде.
§ 6 Зарядталған бөлшектердi бақылау мен тiркеудiң әдiстерi
Бөлшектердiң қасиеттерiн қарастырғанда олардың бiр-бiрiмен әсерлесу
сипатын бiлудiң және осы әсерлесу кезiндегi олардың сан алуан
түрленулерiн т.с.с. зерттеудiң маңызы зор. Ол үшiн бiз оларды тiркеп,
әрi бақылай бiлуiмiз қажет. Сондықтан, ядролық физиканың туындылап,
даму кезеңiнен бастап-ақ бөлшектердi тiркеп, оны бақылаудың әдiстерi де
қалыптаса бастады. Бұл бағыттағы алғашқы қолданылған әдiстiң бiрi
фотоэмульсия әдiсi. Радиоактивтiлiк құбылысының өзi ядролық сәулелердiң
фотопластинкаға әсерi негiзiнде кездейсоқ ашылған болатын. Бұл әдiс
күнi бүгiнге дейiн элементар бөлшектер физикасында, ғарыштық сәулелердi
зерттеуде кеңiнен қолданылады. Әдiстiң мәнi мынада: зарядталған шапшаң
бөлшек фотоэмульсияның қабаты арқылы өткен кезде өзi өткен
траекторияның бойында көрiнбейтiн iз қалдырады да бұл iз
фотопластинканы өңдегеннен соң айқын траектория түрiнде көрiнедi.
Қалдырған iздiң қалыңдығы және ұзындығы арқылы бөлшектiң зарядын және
энергиясын анықтаудың мүмкiндiгi бар.
7.6 - сурет
Тәжiрибелiк ядролық физиканың тамаша құралдарының бiр – Вильсон
камерасы. Оның жұмыс iстеу принципi мынадай: Қақпағы әйнектен жасалған
цилиндр тектес ыдыстың iшiнде спирттiң буымен қаныққан ауа бар. Егер
поршендi тез қозғап, цилиндрдiң көлемiн кенет ұлғайтсақ, адиабаталық
үрдiстiң салдарынан ондағы ауа мен бу салқындайды да аса қаныққан күйге
өтедi. Егер дәл осы мезетте камера арқылы зарядталған бөлшек өтсе, оның
қозғалысының бойындағы аса қаныққан бу бөлшектерi конденсацияланып,
ұсақ тамшылар пайда болады. Ол тамшыларды трек деп атайды. Осы сәтте
бүкiл камераны жарқ еткен жарықпен сәулелендiрсек, бұл тректер суреттiң
қара фонындағы ақ жолақтар түрiнде көрiнедi (7.6-сурет). Дәл өлшеулер
жүргiзу үшiн әдетте Вильсон камерасын тұрақты магнит өрiсiне
орналастырады. Онда бұл өрiстiң салдарынан қозғалып бара жатқан
зарядталған бөлшектердiң траекториясы қисаяды. Сыртқы магнит өрiсiнiң
индукциясы белгiлi болған жағдайда бөлшек траекториясының қисықтық
радиусын өлшеу арқылы оның массасы мен зарядын және энергиясын
анықтаудың мүмкiндiгi бар.
7.7 - сурет
Зарядталған бөлшектердi бақылауға мүмкiндiк беретiн тағы бiр құрал –
көпiршiктi камера. Көпiршiктi камераны температурадасы өзiнiң қайнау
температурасына өте жақын тұрған сұйықпен толтырады. Мұндай сұйық
ретiнде әдетте сұйылтылған сутегi, пропан, ксенон т.с.с қолданады.
Камера арқылы зарядталған бөлшек өткен кезде ол өткен жолдың бойындағы
сұйық бөлшектерiнiң температурасы кенет артып, қайнайды да бу
көпiршiктерi пайда болады. Ал оны жоғарыдағы Вильсон камерасындағыдай
жолмен суретке түсiрiп алуға болады (7.7-сурет). Көпiршiктi камерадағы
сұйықтың тығыздығы Вильсон камерасындағы газдың тығыздығынан әлде қайда
артық болғандықтан мұнда аса дәл өлшеулер жүргiзудiң мүмкiндiгi бар.
7.8 - сурет
Шапшаң зарядталған бөлшектер мен γ-кванттарды тiркеуде Гейгер-Мюллер
есептегiштерi қолданылады (7.8-сурет). Ол iшi өте аз қысымдағы (шамамен
0,1 атм) газ қоспасымен, мысалы аргон мен метил спиртiнiң буының
қоспасымен толтырылған цилиндр трубкадан тұрады. Цилиндрдiң ортасында
одан изолятор арқылы оқшауланған жiңiшке сым бар. Бұл жiңiшке сым
анодтың, ал цилиндрдiң корпусы катодтың ролiн атқарады. Анод пен
катодтың арасына аса жоғары кернеу берiлген. Есептегiштiң жұмыс көлемi
арқылы зарядталған бөлшек өткен кезде ол өз жолындағы газ бөлшектерiн
иондайды да, пайда болған электрон мен оң ион жоғарғы кернеудiң
салдарынан туындылаған өрiстiң әсерiнен сәйкес анод пен катодқа қарата
үдей қозғалады. Бұл бөлшектер өз кезегiнде жолында кездескен газдың
басқа атомдарын иондайды, сөйтiп бұл үрдiс тасқынды сипат алады.
Иондалған бөлшектер тасқыны анод пен катодқа келiп жеткенда тiзбек өте
аз уақытқа тұйықталады да, бөлшек тiркеледi.
7.9 - сурет
Ядролық сәуле шашудың кез-келген түрiн тiркеу үшiн иондаушы камералар
қолданылады (7.9-сурет). Иондаушы камераның жұмыс iстеу принципi Гейгер-
Мюллер есептегiштерiнiң жұмыс iстеу принципiне ұқсас. Мұнда тек анод
пен катодтың арасына берiлетiн кернеудiң шамасы аса үлкен емес.
Сондықтан тiзбекте пайда болатын токтың шамасы аса аз. Оны арнайы
күшейткiштердiң көмегiмен өлшеп, иондаушы бөлшектердiң қарқыны жөнiнде
баға беруге болады.
§ 7 Табиғи радиоактивтiлiк. α, β, γ – сәуле шығару
Құрамындағы протондар мен нейтрондардың саны әртүрлi болғанымен олардың
қосындысы, яғни нуклондардың саны бiрдей болатын ядролар изобаралар деп
аталады. Мысалы нуклондарының саны 10-ға тең болатын изобаралар мыналар
: , және . Тәжiрибе, негiзiнен бiр массалық санға сәйкес
келетiн бiрнеше изобарлардың тек бiреуi ғана орнықты болатынын
көрсетедi. Мысалы жоғарыдағы изобарлардың iшiнен тек ғана орнықты.
Атом ядросының орнықтылығын анықтайтын принцип мынау : ядро орнықты
болу үшiн оның энергиясы осы ядро өз еркiнше өзгере алатын басқа барлық
ядролардың энергиясынан аз болуы тиiс.
Изобарлардың энергиясының әртүрлi болуы протон мен нейтронның
массаларының әртүрлi болуымен және протонның электр заряды болуымен
түсiндiрiледi. Мұндай энергиясы жоғары орнықсыз ядро өзiндегi артық
энергиядан басқа орнықты ядроларға ыдырау арқылы немесе өз зарядын бiр
бiрлiкке өзгерту арқылы құтылады. Орнықсыз ядролардың осылай өз бетiнше
басқа ядроға өзгеруi радиоактивтiлiк деп аталады. Табиғатта кездесетiн
изотоптардың радиоактивтiлiгi табиғи радиоактивтiлiк деп аталады. Ал
зертханада ядролық реакцияның көмегiмен алынған изотоптардың
радиоактивтiлiгiн жасанды радиоактивтiлiк деп атайды. Радиоактивтiлiктi
табиғи және жасанды деп бөлу тек шартты түрде, олардың бiр-бiрiнен
принципиальдi айырмашылығы жоқ. Мұндай түрленулердiң мысалы α-ыдырау
және β-ыдырау болып табылады.
Альфа-ыдырау деп берiлген ядроның өз еркiмен альфа-бөлшекке және ядро-
қалдыққа мына түрдегi түрленуiн айтады
Альфа-ыдырау кезiнде ыдырайтын (аналық) ядроның заряды екiге, ал
массалық саны төртке кемидi. Тәжiрибе Zi82 болатын барлық ядролардың
альфа-радиоактивтi екенiн көрсетедi. Мұның бiр мысалы ядросы. Бұл
ядроның альфа ыдырауының нәтижесiнде альфа бөлшектi және торий
ядросының изотопын аламыз
Бұл ыдыраудың нәтижесiнде альфа-бөлшектiң кинетикалық энергиясы 4,18
МэВ, ал сәйкес торий изотопының кинетикалық энергиясы 0,07 МэВ болады.
Альфа-ыдыраудың механизмiн классикалық физика түсiндiре алмайды.
Классикалық көзқарас тұрғысынан альфа-бөлшек ядродан бөлiнiп шығу үшiн
ядролық тартылыс күшiне қарсы жұмыс жасауы қажет. Ал бiрақ шындығында
мұндай жұмыс жасалынбайды. Бұлай болуының себебi кванттық механикадағы
бөлшектiң толқындық қасиетiмен байланысқан туннельдiк құбылыс арқылы
түсiндiрiледi.
Бета-ыдыраудың үш түрiн ажыратады. Олар электрондық, позитрондық және К-
қармау бета-ыдыраулары. Электрондық бета-ыдырау кезiнде ядро өз бетiнше
зарядын бiр бiрлiкке арттыра отырып өзiнен электронды ұшырып шығарады.
Бұл құбылыстың негiзiнде протон мен нейтронның бiр-бiрiне айнала алатын
қасиетi жатыр. Бос нейтронның массасы бос протон мен электронның
массаларының қосындысынан үлкен. Сондықтан энергетикалық тұрғыдан
мұндай ыдырау тиым салынбаған. Тәжiрибе нәтижелерiн терең талдау бұл
ыдырау кезiнде протон мен электронмен қатар заряды мен массалық саны
нөлге тең тағы бiр бөлшек бөлiнетiнiн көреттi. Э.Фермидiң ұсынысы
бойынша нейтрино деп аталған бұл бөлшектi 1956 жылы тәжiрибеден
байқады. Сонымен нейтронның ыдырау реакциясы
мұндағы - электрондық антинейтрино.
Ядроның байланыс энергиясының болуынан ядро құрамындағы протондар мен
нейтрондардың массасы бұл бөлшектiң бос күйiндегi массасынан негiзiнен
аз екенi шығады. Осы себептен де ядро құрамындағы барлық нейтрондар
бiрдей бета-ыдырауға түсiп кетпейдi. Тек энергиясы жоғары кейбiр
ядроларда ғана мұндай түрлену энергетикалық тұрғыдан мүмкiн болады.
Мұндай ядроларды бета-радиоактивтi ядролар деп атайды. Бета-ыдырау
кезiнде ядродағы нуклондардың саны өзгермей қалатын болғандықтан
ядроның массалық саны өзгерiссiз қалады.
Массасы нейтронның массасынан аз болғандықтан бос протон орнықты.
Бiрақядродағы протонның массасы кванттық механиканың анықталмағандық
принципiне сәйкес кейбiр сәтте нейтронның массасынан артық болып кетуi
де мүмкiн. Бұл жағдайда мына түрде
позитрондық бета-ыдырау жүзеге асады.
Ал К-қармау немесе электрондық қармау кезiнде атомның К-қабатындағы
электронның бiрi ядроға жұтылады.
Ал γ - сәуле шығару радиоактивтiлiктiң дербес түрi болып табылмайды.
Әдетте γ - сәуле шығару альфа- және бета-ыдыраумен қатар жүредi.Бұл
ыдыраулардың нәтижесiнде алынған еншiлес ядро әдетте қозған күйде
болады. Ал ол қозған күйден негiзгi күйiне өткен кезде қозған күйден
негiзгi күйге өткен том тәрiздi өзiнен γ - сәуле шығарады. Бiрақ бұл γ-
кванттардың энергиясы атом шығаратын γ-кванттардың энергиясынан әлде
қайда үлкен болады.
§ 8 Радиоактивтiлiк ыдырау заңы. Ығысу ережесi
Радиоактивтi ыдырау заңы деп радиоактивтi ядролардың санының уақыт
бойынша өзгеру заңдылығын айтады. Бұл заңды оңай анықтауға болады.
Шындығында, егер қандай да бiр уақыт мезетiнде радиоактивтi ядролардың
саны N болса онда dt уақыт аралығында ыдырайтын ядролардың саны dN
мынаған тең болады
dN=-λN·dt
мұндағы минус таңбасы dN – дi ыдырамаған ядролардың өсiмшесi ретiнде
қарастырумен байланысты. Ал λ, радиоактивтi ядроның бiрлiк уақыт
аралығында ыдырау ықтималдылығы. Оны әдетте ыдырау тұрақтысы деп
атайды. Бұл өрнектi интегралдай отырып
lnN =-λt + const
аламыз. Бастапқы t=0 уақыт мезетiндегi ыдырамаған радиоактивтi
ядролардың санын N0 деп белгiлей отырып, const = lnN0 екенiн аламыз.
Онда
N =N0 e-λt
Мiне, осы өрнек радиоактивтi ыдырау заңы болып табылады (7.10 - сурет).
Бастапқы радиоактивтi ядролардың жартысы ыдырайтын уақытты
жартылайыдырау периоды деп атап, Т12 әрiпiмен белгiлейдi. Онда бұл
анықтамадан
ал бұдан
7.10 - сурет
Бүгiнгi күнге дейiнгi белгiлi радиоактивтi ядролардың жартылайыдырау
периоды 3·10-7 с-тан 5·1015 жылға дейiнгi аралықтағы мәнге ие.
Радиоактивтi заттың активтiлiгi деп бiрлiк уақыт аралығында болатын
ыдыраудың санын айтады, яғни
Бұл жерден активтiлiктiң радиоактитi ядролардың санына пропорционал, ал
жартылайыдраудың периодына керi пропорционал екенi көрiнiп тұр.
Активтiлiктiң халықаралық бiрлiктер жүйесiндегi бiрлiгi беккерель (Бк).
Беккерель деп 1 с iшiнде бiр ыдырау жасайтын радиоактивтi заттың
активтiлiгi алынған. Нақтылы өмiрде активтiлiктiң кюри (Ки) деп
аталатын бiрлiгi жиi қолданылады. Кюри ретiнде 1 с аралығында 3,7·1010
ыдырау жасайтын радиоакивтi заттың активтiлiгi алынған.
§ 9 Атом ядросының құрылысы. Атом ядроларының байланыс энергиясы
Кез-келген химиялық элементтiң атомының ядросы оң зарядталған протоннан
және заряды жоқ нейтроннан тұрады. Протонның заряды абсолют шамасы
жағынан электронның зарядына тең. Протон мен нейтрон нуклон деп
аталатын ядролық бөлшектiң әртүрлi зарядтық күйi болып табылады.
Ядродағы протондардың саны Z, Менделеевтiң периодтық жүйесiндегi
химиялық элементтiң атомдық нөмiрiмен сәйкес. Ядродағы нейтрондадың
саны N деп белгiленедi. 11Н және 32Не ядроларынан басқа барлық ядролар
үшiн N≥Z. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz