Қазақ әдебиетінде проза жанры
Ф-ОБ-001033
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ әдебиетінде проза жанры,
соның ішінде әңгіме жанры жан-жақты зерттеліп келгені мәлім. Әңгіме жанры
шеберлерінің еңбектері жайында ғылыми жұмыстар көптеп жазылуда. Бұл
жұмыстың негізігі нысаны - жазушы Нұрғали Ораздың шығармашылығы мен әңгіме
жазудағы шеберлігі. Әдебиеттің басты міндеті өмір шындығын көркем бейнелеу
десек, сол өмірдегі шындықты көбіне қаламгерлер әңгіме арқылы мезетінде
әрі жедел суреттеп жататыны белгілі. Ең бастысы әңгіме қысқа шағын жанр
әрі өмірдегі нақты көріністерді қиындықсыз бейнелеуге бейім келеді. Оның
үстіне қазақ әдебиетіндегі қаламгерлердің көбісі, әсіресе, проза жанрында
қалам тербеген жазушылар шығармашылықтарын әңгіме жазудан бастағанын
білеміз. Біз зерттеу нысанасына алып отырған Н.Ораз өзін көпшілік оқырман
ықыласымен бірге көрнекті қаламгерлер тарапынан да жақсы, жоғары бағалатып
үлгерген жазушы. Тағы бір ерекшелігі Н.Ораз әңгімелерінде өмір шындығы,
әсіресе, қазіргі заманның қыр-сыры, өіндік ерекшеліктері ол бейнелеген
кесек тұлғалар арқылы шынайы көрініс тапқан. Осындай құрмет пен беделге ие
болған Н.Ораз зерттеуші, қаламгерлер тарапынан ыстық ықыласқа бөленіп
жүрсе де, шығармашылығы арнайы зерттеу нысанасына айналмаған. Оның
шығармашылығын өмір шындығын бейнелеп, шынайы образдар жасау тұрғысынан
қарастыруды өзекті әрі бүгінгі күннің қажеттілігі деп білеміз.
Н.Ораз біршама көлемді жанр повестер мен бірге көбіне әңгіме жазумен
айналысып жүрген қаламгер. Қазақ әдебиеттану ғылымында әңгіме жанрының
болмысы мен өзіндік ерекшеліктері біршама зерттелеген зерттеу нысанына
қатысты еңбектерге тоқталар болсақ, З.Қабдолов, С.Антонов, Қ.Жұмалиев,
Ж.Дәдебаев, З.Серікқалиұлы, Қ.Әбдезұлы, Р.Рүстембекова, Г.Балтабаева,
Г.Сәрсеке, Г.Пірәлиева, Қ.Хамзина, Н.Қ.Смағұлова, Ж.Ж.Сыдыкова сынды
ғалымдар соны бағыт, ұстанымдарымен, құнды пайымдауларымен, нақты
теориялық түйін-тұжырымдарымен белгілі. Аталған ғалымдардың зерттеулері
жұмысымызда теориялық және әдістемелік тұрғыдан басшылыққа алынды. Ал
нақты Н.Ораз шығармашылығ төңірегінде А.Аханбайқызы, А.А.Сүлеймен,
Д.Рамазан, Н.Қ.Смағұловалар өз тұжырым, ой-пікірлерін білдіріп, жазып
келеді.
Зерттеу жүмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты -
әңгіме жанрының болмысы туралы айта келіп, осы жанрда қалам тербеген
Н.Ораздың өмір шындығы мен ондағы адамдар бейнесін бейнелеп жасаудағы
қаламгерлік шеберлігін талдап, таныту. Мақсатымызға жету барысында
алдымызға мынадай міндеттер қойдық:
• Жазушы өмірі туралы деректерді жүйелеу;
• Жазушының қызметі мен шығармашылық жолын баяндау;
Ф-ОБ-001033
• Жазушы рухани болмысы мен оның руханият туралы ой-пікірлерін
қарастыру;
• Жазушы шығармашылығы және жариялануы;
• Түнгі жалғыздық кітабындағы әңгімелерін тақырыптық, идеялық,
характер, образ жасау, көркемдік қыры мен тілі тұрғысынан талдап
таныту;
• Жазушының әңгіме жазудағы өзіндік қолтаңбасын тану;
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Нұрғали Ораз алғашқы
әңгімелерін он сегіз жасында жаза бастаған екен. Әңгімелері жетпісінші
жылдардың екінші жартысында жариялана бастады. Бүгінде жеті (Соқпақ жол,
Бақыршаның балалары, Қазығұрт оқиғалары, Аяқталмаған ертегі, Даладан
қалаға келгендер, Түнгі жалғыздық, Биіктегі сұлулық) жинақтың, отыздай
әңгіме мен он шақты повестің авторы. Осы арада, суреткердің кітаптары мен
әңгімелерінің сирек жарық көруі жазушы талантының төмендігі емес,
талғампаздығынан десек артық айтқандық болмас. Орыс ғалымы Н.Островскийдің:
Жаман кітаптың көп болғанынан жақсы кітаптың аз болғаны абзал деген
пікірін осы жазушының шығармашылығына қарап отырып айтсақ болады.
Жұмыстың теориялық таянышы ретінде Қабдолов З. "Жебе". Алматы. 1977
ж., Антонов С. Я читаю рассказ. Москва. 1973., Рүстембекова Р. Қазіргі
қазақ әңгімесі. Алматы. 1988., сияқты ғалымдардың еңбектеріндегі ғылыми
тұжырымдар негіз етіп алынды.
Жұмыс барысында саралау, салыстыру, талдау, жүйелеу, баяндау сияқты
әдіс-тәсілдерге сүйендік.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы екі тараудан, кіріспе мен
қорытынды, әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші тарау Нұрғали Ораздың
өмірі мен шығармашылығы деп аталып, онда жазушының өмір жолы, атқарған
қызметтері, қаламгер ретіндегі болмыс-бітімі мен мінезі, шығармаларының
жазылуы мен жариялануы, әңгімеші ретіндегі қарым-қабілеті, таланты туралы
ой-пікірлер айтылады. Екінші тарауда талдау нысанамызға Түнгі жалғыздық
кітабын алдық. Жазушы әңгімелеріндегі өмір шындығы, кезең көрінісі
тақырыптық, идеялық, көркемдік жетістігі тұрғысынан талданды. Әңгімелерді
талдау барысында жазушының тақырыпты таңдау ерекшелігі, характер жасау
жолдары, диалогтар мен авторлық баяндаулар, тілінің құнары мен көркемдігі
төңірегінде пайымдаулар жасалынды.
Ф-ОБ-001033
I ТАРАУ
Жазушы Нұрғали Ораздың өмірі мен шығармашылығы
Қазіргі қазақ әдебиеті мен жазушыларымыз жайлы Дулат Исабеков ағамыз
былай дейді: "Қазақстан жазушылар одағында жеті жүздей мүше бар деген
ақпарат ел ішіне кең тарап кетті. Біреулер оған қуанады, баз біреулер
"қаптап кеткен қайдан шыққан жазушылар" деп тыжырынады. Кітап шығарғанның
бәрі жазушы емес. Бірақ, олардың санына сан соқпай-ақ, өз керегімізді
өзіміз таңдап ала білсек болғаны емес пе? Бірақ, санды қуамыз деп кейде
сапаны ұмытып кететін әдетіміз бар.
Әр аймақтан Әуезовтер туа бермес, бірақ, жазушыларымыздың қатары жыл
сайын селдіреп келе жатқанын көріп, енді он бес, жиырма жылдан соң аға
ұрпақтың орнын басатын жастар болмай қалар ма екен деген алаңдаушылығымыз
да жоқ емес. Бір кездері Қазақстан Жазушылар одағының жиырма пайызға жуығы
оңтүстіктен шыққан айтулы қаламгерлер еді. Қазірдің өзінде олардың қатары
сиреп, саусақпен санайтын халге түсіп қалды.
Біздің заманымызда әдебиетпен басыбайлы біржола айналысу мүмкін
емес, тіпті, қазақ әдебиеті үшін алтын ғасыр боп бағаланған өткен
жүзжылдықта да онымен түп-түгел айналысқан ешкім жоқ.Бірақ ол кезде көркем
әдебиет мемлекеттік қажеттілік деңгейіне көтерілген кез еді.Қазір ондай
қажеттілік болмай қалды. Нарықтық қарым-қатынас бұрынғы құндылықтарға
басқаша қарап, көркем әдебиет туындыларына кірпіш зауыттың өнімдері сияқты
жаппай "тауар" тұрғысынан бағалайтын көзқарас қалыптастыра бастады. Мұндай
көзқарас қалыптасқан жерде әдебиеттің өсіп, өркендеуі жайлы сөз қозғау
қиын. Мемлекет пен ұлттың болашағын көркейтеміз десек, алдымен әдебиетті
қайта жандандырудың қамын ойлауымыз керек. [1]
Иа, әдебиеті дамымаған ұлттың болашағы бұлдыр болатыны анық. Ұлттық
рухтың жоқтаушысы, қозғаушы күші көркем әдебиет жайында қаламгер
Д.Әшімханұлы мынадай пікір білдіреді: Ұзақ жылдар бойы ағылшындардың
отарлауында болған үнді халқы тәуелсіздік алған кезде Джавахар Нерудің
Бәрін қалпына келтіреміз. Кедейшіліктен де құтыламыз, байлыққа да жетеміз,
қираған мүлік-мүкәмәлдың да орны толады. Ең жаманы орталық езгінің әсерінен
халқымыз рухын жоғалтып алды. Орны толмас өкінішіміз де осы деп мұңаятыны
бар. Осыған ұқсас, көп жылғы орталық пен бодандық қазақ халқының да рухын
жасытып, сағын сындырып кетті. Ал енді халқымыздың жасыған рухын кім
көтереді. Меніңше мұны әдебиет көтереді. [2.38]
Сөз өнерінің негізгі танымы адам да, эстетикалық мұраты адамзаттың
рухани әлемі екендігі айқын. Сондықтан да қазақ прозасы өз
Ф-ОБ-001033 кезегінде адам
руханилығы мәселесіне түрлі философиялық көзқарастартұрғысынан келуге
тырысты. Адамдардың рухани мәдениетінің қалыптасыуы – қашанда аумалы-
төкпелі заманымыздың ең маңызды мәселесі. Өйткені қоғамның рухани жадаулығы
– қауіпті дерт. Ол адамдардың саяси моральдық азып-тозуына елдің әлеуметтік-
экономикалық құлдырауына әкеледі.
Руханият дегенміз кең әрі терең ұғым. Ол, әрине, бір жылдың ғана
жемісі емес, көптеген жылдардың мұрасы. Халық санасы бұл мұраны біртіндеп
игеріп оны өзіне азық етеді. Рухани жағынан байып молыға түседі. Сананың
өсуі қоғамның мәдени-азаматтық парасатын биіктете түсіп, адамгершілік
үрдістерінің құлаш жаюына қолайлы жағдай жасайды.
Құндылықтарды бағалаудағы қателіктер көбіне өтпелі кезеңдерге тап
келеді. Бір қоғамдық жүйе екіншісімен ауысқанда мұндай асыра сілтеушіліктер
жиі кездеседі. Қазіргі уақытта етек жайып, белең алып бара жатқан
тағылыққа, жан жадаулығына қарсы қоятын бірден-бір әлеуметтік күш –
руханилық болып табылады. [2.32]
Тәуелсіздік алған жылдары, қилы-қилы саясат пен өркениет
технологиясы арқылы қазақ секілді ақ көңіл, адал халықтың мойнына ақыры
отаршылдық қамытын салып үлгерген социалистік кезеңнен сананы тұрмыс
билейтін капиталистік кезеңге өткен кез өнер иелерін, соның ішінде
жазушыларды дағдартып, ойландырып қойған уақыт болды. Тіпті көп
жазушыларымыздың бірі бизнесмен, енді бірі кәсіпкер болып кетіп жатты.
Кейбір жазушыларымыз өз даусын жоғалтып, үні де үздігіп барып үзілді. Көбі
күнкөріс қамымен кетіп, жүректегі оттары да, көңілдегі шоқтары да сөне
бастады. Бірақ, уақыт өте келе әдебиетте жаңа рухани кеңістік ашылды.
Аздаған жылдар тоқырау көрген әдебиетіміз қайта дами бастады.
Әдебитетімізге бір-біріне ұқсамайтын тамаша қаламгерлер келді.
Қаламгерлерімізге қанат бітіретін еркіндік те, самғап ұшуға мүмкіндік
беретін кеңістік те ашылды.
Әр заманның өз қиындығы мен ұтымды жақтары да болады. Соның бірі,
кеңестік кезеңде жастар шығармашылығын жариялау бүгінгіден әлдеқайда қиын
болатын. Олардың шығармаларынан гөрі еңбегін ертерек көрсеткен, сол арқылы
көзге түсіп қалған аға буын коммунист жазушылардың шығармасын көп
жариялайтын. Сонын салдарынан жас жазушылар аға буын жазушылардың тасасында
көрінбей қалып кететін. Тәуелсіздік әдебиетте ішкі ойы мен арман мақсатын
ашып айтатын, жазатын, кейбір коммунист жазушыларымыздың шығармаларына
шекесінен қарап, тарпаң мінез танытатын жаңа толқынды дүниеге алып келді.
Олар – тәуелсіздік туының астында көзін ашқан тәкәппар толқын.
Сондықтан да олар отаршылдыққа мойнын ғана емес, қойнын да ұсынып, жан
дүниесін, сана-сезімін ақыл-ойын, ұрпағын сатқан жарамсақтыққа, жанаярлыққа
қас. Себебі олардың бойында отаршылдық вирусынан қатты тітіркенетін
тәуелсіздік иммунитеті қалыптасып келеді.
Ф-ОБ-001033
Мұндай иммунитет біздің баяғы ел мұңын жырлаған ата-бабаларымыздың бойында
күшті болған. [3.5]
Тәуелсіздік оларды еркін ойлауға, басқаларға қарап жалтақтамай
еркін жазуға үйретті. Уақыт әрбір толқынды әр қилы кезеңде, әрқалай
шыңдайтын сияқты. Айталық, бүгінгі аға буын сон-ау бала күнінде соғыстан
кейінгі қиындықтарды көріп шыңдалса, ал келесі буын тәуелсіздіктің алғашқы
жылдарындағы қиыншылықтарды көріп ысылды. [4.5]
Біздің аға буын деп отырғанымыз қазақ прозасына, соның ішінде әңгіме
жанрында өз өрнектерін қалдырған – Мұхтар Мағауин, Сайын Мұратбеков, Тәкен
Әлімқұлов, Шерхан Мұртаза, Әкім Тарази, Қабдеш Жұмаділов, Дулат Исабеков,
Төлен Әбдіков, Тынымбай Нұрмағамбетұлы, Мархабат Байғұтов сынды тағы да
басқа қаламгерлеріміз қаламгерлеріміз. Ал, келесі буын деп отырған
жазушыларымыз бүгінгі таңда әдебиет майданының бел ортасында жүрген –
Нұрғали Ораз, Асқар Алтай, Роза Мұқанова, Талаптан Ахметжан, Айгүл
Кемелбаева сияқты тағыда басқа аға-әпкелеріміз.
Әдебиеттің салмақты жанры прозаға жаңа толқын өз үнін қосты.
Араларында бір-біріне ұқсамайтын, түрлі тақырыптағы әңгімелерді дүниеге
алып келген, талғампаз талантпен, үлкен дайындықпен, оқырман назарын бірден
аударарлықтай жаңалықпен келген әңгіме жазу шеберлері де кездеседі.
Әңгіме, шындығынды, үлкен шеберлікті қажет ететін жанр. Оның қиын да
күрделі жанр екендігі жөнінде қазақ әдебиетінде көптеген әдебиеттанушы,
сыншы ғалымдарымыз А.Байтұрсынұлы [5], М.Қаратаев [6], Н.Ғабдуллин [7],
З.Қабдоллов [8], А.Исмақова [9], Б.Сарбалаев [10], Р.Рүстембекова [11],
Г.Пірәлиева[12,13], Г.Балтабаева [14], Н.Смағұлова [2] т.б. айтқан
болатын.
"Әңгіме жанры тарихына, әсіресе, оның XIX ғасырдың соңынан бастап
дүние әдебиетінде кең өріс алуына қатысты екіұшты пікірлер жиі ұшырасады.
Аталмыш жанрдың "өзіндік ерекше маңызы мен құндылығы", ның кең көлемді әрі
көкейкесті мәселені күн тәртібіне қоя білетін өткірлігі лайықты бағаланбай
да келеді. Бұл ретте кіші жанрды "қатарға қосуға" мықтап тырысқан ұлы
қаламгер А.П.Чехов туралы айтылған пікір таластар жиі ойға оралады.
Заманның зәйілі өзінің алдыңғы қатарлы мұраттары, концепциясы, дүние
мен адамға деген жеке көзқарасымен қатар, көркемдік бейнелеудің үстем
формаларын, әдістері мен принциптерін ұстанатыны көпке мәлім. "Чеховтың
роман жазбауының себептерін іздеп, бас қатырудың түкке керегі жоқ деп
ойлаймыз. Чехов қашан да өз заманындағы қоғамдық-әдеби өмірдің бел
ортасында жүріп, бірқатар жағдайда орыс және әлем әдебиеттерінің ілгері
даму жолында басқаларынан қара үздіріп кетті. Өзінің әңгімелері мен
хикаяларында "көкейкесті мәселелерді" дұрыс
Ф-ОБ-001033
көтере білгені соншалық, бұл ретте оны даңғайыр жазушы – романистер
Тургенен, Достоевский, Толстойлармен қатар қоюға да болады" [15.62]
Әңгіме жайын сөз еткенде, бірінші ойға келетін сұрақ: "Әңгіме не
үшін жазылады?"
Әңгіме – оқиғаны баяндап айтуға негізделген, қара сөзбен жазылған
шағын көркем шығарма. Әңгіменің жанрлық ерекшеліктері алдымен оқиғаны
баяндау тәсілі, копозициялық, сюжеттік құрылысы, кейіпкер жүйесі арқылы
айқындалады. әңгімеде әдетте бас-аяғы жинақы, тиянақты бір оқиға айтылады.
[16.127-128] Әңгіме белгілі бір шындықты таныту үшін жазылады. Шындықты
ұнамды кейіпкер арқылы танытады. Көркем әдебиетте ұнамды кейіпкер өзі өмір
сүрген дәуірдің ең үлкен шындығын бойына жиған, өзі тіршілік еткен
әлеуметтік ортаның ең жақсы қасиеттерін бойына сіңірген күрделі де кесек
образ. [8]
"Әңгіме – ұзын-қысқалығына қарай он минуттан бір сағатқа дейін оқып
бітіруге болатын, әбден аршылып алынған бір-ақ нәрсе, бір ғана оқиға немесе
бірігіп кеткен бірнеше оқиғалар тізбегі туралы жазылған шағын шығарма.
Әңгімені еш нәрсе қосуға да,алуға да болмайтын етіп жазу керек"- дейді
Сомерсет Моэм. Бұл арада Моэм әңгіменің жанрлық сипатын анықтай отырып, оны
жазудың екі түрлі ерекшелігін, біріншіден, қысқа жазылу
керектігін,екіншіден, шебер жазылуы қажеттігін ескертеді.
Орыс әдебиеттанушысы, әңгіме жанры жөнінде үлкен еңбек авторы
Сергей Антонов болса, бұл жанрдың үздік үлгісі нақты әрі тиянақты жазылған
жеті-сегіз беттік әңгіме дейді. [17]
С.Сәдуақасов Әңгіме түзелмей, әдебиет түзелмейді десе, қазақ
әдебиетінде әңгіме жанрында өз қолтаңбасын қалдырған біртума талант иесі
Тәкен Әлімқұлов Әңгіме жазу роман жазудан жеңіл емес дейді.
Академик Зейнолла Қабдолов бұл жанрдың сипатын былайша ашып
көрсетеді: Әңгіме - бес жүз бет роман емес; көлемі бес-ақ бет болуы
мүмкін. Оны оқып шығу үшін бір жеті керек емес,бір-ақ сағат жетуі мүмкін...
жақсы әңгіме шебер жазушыдан туады. Өмірдің бірғана бөлегін жарқ еткізіп,
жайып тастап, оқушының көз алдына қилы-қилы мінездің адамын алып келіп,
жақсысына сүйсінтіп, жаманынан түңілтіп отыру қандай шеберлік. [8.13]
Әңгіме – қиын жанр. Алдымен, көлемі шағын. Ол жазушыдан барынша
жинақы болуды талап етеді. Оқушыны бірден үйіріп әкету үшін, сол шағын
көлемдегі өмір эпизодынының өзі соншалық тартымды, сюжет желісі қызғылықты
болуға тиіс. Сюжетке ене бастаған бетте-ақ оқушының көз алдына іші-сыртын,
іс-әрекетін аттаған сайын аңғартып, адам келе бастауы керек. Ол адам өзіне
тән ең бір елеулі өзгешелігімен шұғыл даралана беруге тиіс. Адам тұл
көрінбейді; оның өзін қоршаған айналасы айқын көзге түсуі, сол арқылы
белгілі бір әлеуметтік топ,қоғамдық орта аңғарылуы шарт. Әлгі адам соның
өкілі, типтік характер болуы қажет. Осының бәрі жазушыдан өмірді терең
білумен қабат, сөз байлығын,байқағыштықты, аса талғампаздықты, тілдегі
суреттілікті, бір
Ф-ОБ-001033 сөзбен
айтқанда, шеберлікті, соған қоса биік идеялық тұрғыға негіз боларлық зор
білімді, мейілінше тереңдікті талап етеді. Мұның бәрі күрделі, қиын жұмыс
екені рас. Бірақ қиындықтан қашқан қаламгер бола ма? Әр жазушы өз ісінің
шеберлігіне талпынбай ма? М.Әуезов, Б.Майлин, Ғ.Мүсірепов, С.Мұқанов – бәрі
де романнан бұрын әңгіме жазған адамдар. Олардағы зор шеберліктің бір ұшы
осында жатса керек. [8.14]
Әңгімеге қойылатын талаптар-
- Әңгіменің бір әсемдігі- жинақылығы. "Нағыз күшті, нағыз құдіретті
проза – жинақы проза";
-Әңгіме келелі тақырыпқа жазылуы тиіс;
-Әңгіме биік идеялы болуы шарт;
-Әңгімеге қызық сюжет қажет;
-Әңгіменің композициясы шебер қиыстырылуы керек;
-Әңгіменің тілі сұлу, таза дәл, өткір, икемді және бай болуы шарт."
[8]
Әңгіме шеберлік мектебі. Ірі жазушылардың бәрі қаламын осы
"мектептен" ұстартып шықты. [8.33] "Қазақ әдебиетінде қысқа әңгіме жазу
шеберлері көп емес. Әдебиет табалдырығын аттағандардың бәрі алдымен әңгіме
жазады да, қаламдарын қайрап, шеберліктерін шыңдап алғаннан кейін күрделі
дүниеге қол артып, повестен роман, романнан трилогия, одан эпопея тудырып,
бар күшін тек кереқарыс шығармалардың жолына сарп етеді. Тіпті он бес
беттік әңгімесін повесть, пышақтың қырындай повесін роман деп күмпитіп,
жанр талабына жауап бере алмайтын жазбаларына қоқитып айдар тағуға құмар-
ақ. Ал бүкіл бір романға жүк болатын тақырыпты, романға сыятын сюжеттерді,
роман толғайтын шежіре-суреттерді хас шебер жып-жылы жылға бойымен қуалата
отырып, аядай алты бет әңгімесінде айтып шығады.
Қысқасы, көркем әңгіменің құны да, қасиеті де оқушыны қызықтыра
тартар күш-қуаты да ондағы адамда, адам тағдырында жатады. Адам образын
жасау – көркем шығарманың бұлжымас заңы, міндеті. Образ жоқ шығармада адам
жоқ. Адам жоқ шығармада өмір жоқ. Өмір жоқ шығармада шындық жоқ. Шындық жоқ
жерде өтірік бар. өтірікке оқушы сенбейді. Ал оқушы сенбеген нәрседе не
тәрбиелік, не өмір танытарлық, не эстетикалық мән-мағына болмайтынын айтып
жату артық. [8.69]
Артық сөзді қажет етпейтін әңгіме жанрының басты ерекшелігі де
осы – нысанаға дәл тигізу. Ондыққа дәл тигізіп ату шеберлерінің бірі–
жазушы Нұрғали Ораз. Ол қаламгерлік жолын әңгіме жазуға арнаған [18]
Нұрғали Ораз 1960 жылы 25 тамызда Оңтүстік Қазақстан облысы, Қазығұрт
ауданы Монтайтас ауылында дүниеге келген. Балалық шағында ауыл өмірінің
қуанышы мен қайғысын, қызығы мен мұңын көріп,сезініп өсті. Соның әсері
болар жазушының алғашқы әңгімелерінде ауыл өмірі бейнеленген.
Ф-ОБ-001033
Бала кезінен әжесінің тәрбиесімен сусындап өскен жазушы,
зерек, кітапқұмар болып өседі. Жан дүниесіне әсер еткен кітаптардың бірі –
Бердібек Соқпақбаевтың Менің атым Қожа повесін жастығының астына жастап
жатып оқығандығын Қазақ әдебиеті газетінде Әмірхан Балқыбекке берген
сұхбатында тамсана айтып береді.
Алғашқы "Долана" әңгімесі 1979 жылы "Лениншіл жас"(қазіргі "Жас
Алаш") газетінде, "Арман қанатында" атты жинақта жарық көрген.
1977 жылы ҚазМУ-дің студенті болдым. Күзде Алматы түбіндегі Таулы
қыратқа алма теруг бардық. Келісімен жатақханаға орналастық. Күзде
студенттер қалашығы сондай әдемі. Алатаудың сұлу табиғатын, қаланың жақсы
жағдайын көргеннен қанат бітті ме, Долана, Аңызтау, Қара етік деген
үш әңгіме жаздым. Жанымдағы студенттерге оқытуға жүрегім дауаламады.
М.Сералин атындағы әдеби бірлестік жұмыс істейтін. Әдеби бірлестіктің
жетекшісі, өзімізден бір-ақ курс жоғары оқитын Жұмабай Әбілов деген жігіт
болатын. Жазған әңгімелерінді оқыңдар дейтін. Мен Қара етікті оқыдым.
Жақсы қабылдаған сияқты. Журналистика факультетінің дәлізінде шылбырдай
шұбатылған қабырға газеті ілініп тұратын. Сонда Аңызтау атты әңгімем
жарияланды. Сол бір жылдары редакцияға шақырып, әңгімесін оқытып, пікір
айтатын жақсы дәстүр бар еді. Күзде, II курста 7 қараша мерекесінің
қарсаңында Жұмабай сабақтан сұрап алып, Сені Лениншіл жасқа шақырып
жатыр деді. Шақыртқан әдебиет бөлімінің меңгерушісі - Сайлаубек Жұмабеков
екен. Долананы оқып бердім. Ал,оқы! деп қабағын түйгендей болып еді,
бірте-бірте ықылас қойып тыңдады. Бұл Доланаң - Жалғыз түп долана не
Бір түп долана болсын деді. Ертеңгі нөмірге сенің Аңызтау деген әңгімен
шығады деді. Сыншы ағаның бұл сөзіне таң қалдым. Таң қалу себебім мен
Аңызтауды қолыммен әкеліп бермегенмін. Сөйтсем Жұмекең (Жұмабай Әбілов)
қабырға газетінен қиып әкеліп, сыншы ағамызға берген екен. Сонан әңгімем
газеттің келесі нөміріне шықты. Ал, Долана атты әңгімем Лениншіл жас
газетінде Жалғыз түп долана деген атпен жарық көрді. әңгіме газетке
басылғанда бірінші болып жазушы Мархабат Байғұт құттықтады. Мархабат аға
Нәсіреддин Сералиевтің мен жайындағы мақтауын да жеткізді. Содан соң
Долана Дулат аға Исабековтің ұсынуымен Арман қантында атты жинаққа
енді. дейді жазушы әдебиет әлеміне алғаш қадам басқан күндерін сағынышпен
еске алып.
Долана әңгімесінің жазылуы себебі жайында былай дейді: Мен неге
ауыл туралы жаздым? Нағашы атам екеуміз шөпке баратынбыз. Көк есегіміз
болды. Атамның Өлмес деген қызы, Ыбырай деген ұлы бар-тын. Сол Өлмес әпкем
тұрмысқа шықты. Қолдан ұзаттық. Біздің ауылдағы қолдан ұзатылған соңғы
қыздардың бірі болды. Машина ұзап кеткеннен кейін атам дөңбектің үстінде
отырып ағыл-тегіл жылап отыр екен. Долананың жазылу себебі сол деп
ойлаймын. [19]
Ф-ОБ-001033
Жазушының бала күніндегі жағдайлардан алған әсерлерінің кейбірі
шығармаларына өзек болады. Жоғарыдағы Долана әңгімесі де сондай
әсерлердің кейбіріне пайда болған туынды. Студент кезінде жазған
әңгімелерінің бірі Көрші үйдің қызы әңгімесінде де сол алғашқы махаббаты
елесі, сол бір аяулы қыздың бейнесі бар. Жазушы сол бір аяулы бейне
жайында: Мен өз басым бала күнімде өте ұялшақ болдым. өйткені, бетімде
секпіл бар еді. Ол, әсіресе, көктем мезгілінде көбейіп кететін. Сондықтан
да қыздардың бетіне көз тоқтатып, тіке қарауға ұялушы едім. әйтсе де бала
күнімізде көрші үйдің қызы екеуміз өте тату болдық. Бір-бірімізді қатты
сыйлайтынбыз. Кешкілік күндізгі аптап ыстықтың беті қайтқан шақта волейбол
ойнайтынбыз. Аңқамыз кеуіп, шөлдеген кезде мен құдықтан су тартып алып,
алдымен шелекті оған ұсынатынмын. Содан соң, оның ерні тиген жерден өзім
ішуші едім. Кейін ол да менің ернім тиген жерден ішетін болды. Бәлкім,
менің алғашқы сезімімді оятқан сол қыз болар... Бірақ олар кейін басқа
ауылға көшіп кетті. Содан соң бізге кездесудің сәті түспеді. [20] деп
сағынышпен еске алады. Жалпы жазушылардың алғашқы сезімі, алғашқы махаббаты
өз шығармашылығынан орын тауып жатады.
1982 жылы Қазақ Ұлттық университетін бітірген. Қызмет жолында
"Жалын" баспасының редакторы, "Парасат" журналында бас редактордың бірінші
орынбасы, "Оңтүстік Қазақстан" газетінің бас редакторы, "Қазақ әдебиеті"
газеті бас редакторының орынбасары қызметтерін атқарған. Қазіргі таңда "Ақ
Желкен" республикалық жасөспірімдер журналының бас редакторы қызметін
атқарады. Нұрғали Ораздың қызмет жолындағы тағы бір ерекшелігі кейбір
басшылар тәрізді қызметке тартылып, өзін қызметке ұсынбайды, керісінше,
мұны өзгелер ұсынады. Сондай ұсыныстардың бірі Ақ желкен журналына
қызметке келер кезде де айтылған. Министрліктің, департаменттің тарапынан
ұсыныс жасалып, сенім білдіргенде, тартыншақтап жатқым келмеді. Менің сол
орында қызмет жасауым қажет болған шығар, ендеше, қал-қадерімнің жеткенінше
Ақ желкенді алға қарай бағыттап көремін де деп ойладым дейді. [21]
1985 жылы шыққан алғашқы "Соқпақ жол" атты әңгімелер жинағы жарық
көрді. Алғашқы жинағынан соңғы жарық көрген Биіктегі сұлулық жинағына
дейін Нұрғали Ораз өзінің шығармашылық лабораториясында біраз тәсілдер мен
тәжірибелерді байқап-сынап көрді. Жазушының не жазатынын әрбір жаңа
шығармасын қадағалап оқып жүрген оқырманы біледі, ал "қалай жазады?" деген
құпия қаламгердің өзіне ғана аян. Қазақтың ақын-жазушысының дені жастау
кезінде өндірте жазды, сондықтан да баспанасыз қаламгерлердің жазғандары
көбінесе жатақханалар мен жалдамалы пәтерлерде дүниеге келді. Нұрғали Ораз
қу пәтердің қорлығын көрмесе де, "Соқпақ жолға" енген әңгімелерін ҚазМУ
қалашығындағы журналистердің 5-жатақханасында жүргенде және ауылға
демалысқа барған кездерінде жазыпты. [18]
Ф-ОБ-001033
Бақыршанның балалары (жазушының екінші әңгімелер жинағы) мен
"Қазығұрт оқиғалары "(1988 ж. шыққан үшінші әңгімелер жинағы). Тау
етегіндегі "Алатау" совхозынан сатып алған үйдің артындағы бау ішінде, алма
ағаштың көлеңкесі де талай әңгіменің тууына себепкер болды.. "Қазығұрт
оқиғаларындағы" мөлдіреген әңгімелер "Алатаудағы" сол бау-бақшаның саясына
қарыздар. Жазушы дүниеге келген Қазығұрттың бөктеріндегі Жаңа базар ауылы
өзеннің жағасында орналасқан. Осы өзен талай жыл жазғы демалыстарында
"кабинет" рөлін атқарады. Қорадан өзенге түсіп кететін жалғыз аяқ жолмен
төмен құлдилап, жағалауға жайғасып алып, қалың дәптеріне жаза бастайтын.
Әсіресе, мал өрістен қайтар мезгілде, батып бара жатқан күннің қызыл жалқын
сәулесіне боялған өзен жағалауы өзіне тартқандай болатын. Мұндайда сабаққа
дайындалған бала секілді қағазға шұқшиып өзен жағасында отырған жігітке
ауыл адамдары үрпиіп қарап өтетін.
Бала-шағасын аяғының ұшынан бастырып, жым-жырт бөлмеде немесе кең
кабинетте отырып көсіліп жазып көрген емес. Бір баласы аяғына оратылып, бір
баласы мойнына мініп, енді бірі арқасына жабысып, көп шуылдақтың ортасында
самай шашын бұйралап-бұрап отырып жазатын Бейімбет Майлин сияқты Нұрғали
Ораз да шуы мол көпшілік жерді жақсы көреді – әңгімелерін көше
аллеяларында, скверлерде, даңғаза музыка ойнаған шулы кафенің бір бұрышында
отырып жазады. "Балаларым менің жазушы екенімді білсе білетін шығар, бірақ
олар менің үйде отырып жазғанымды ешқашан көрген емес. Бір қаламгер
ағамыздың, құдай сақтасын, оюлы шапан киіп, сөре-сөре кітап жиналған
атшаптырым кең кабинетіне кіріп алып, әйеліне қою күрең шай алдырып, қалың
қатпарлы қабағымен қағазға төне қараған түрін көріп шошығам. Жазушының
классикалық бейнесін жасағанын қайтейін, есімін ешкім білмейді" дейді
жазушы." [18]
Нұрғали Ораз шығармалары орыс,саха тілдеріне аударылған. Ал шетел
жазушыларының ішінде ағылшын жазушысы Д.Голсуорсидің, Х.Л.Борхестің, жапон
жазушысы И.Кавабатаның, И.Иноуэннің шығармаларын қазақ тіліне аударған.
Жапон жазушыларының бір-екі әңгімесін аударып едім. Таныстарым: Сен жапон
әдебиетін зерттеп жүрсін бе? Саған жапон жазушылары ұнайтын шығар дейді.
Жоқ. Маған ең алдымен қазақ әдебиеті ұнайды [19] деген жазушының
пікірінен шетел жазушыларының шығармасын аударып жүргенімен, өз әдебиетін
олардан жоғары көретіні айтпаса да көрініп тұр. Дегенмен жапон
жазушыларының шығармалары мен Нұрғали Ораз шығармалары арасында бір
үндестік бар. Бұл жайында келесі бөлімде, жазушы шығармаларын талдау
барысында тоқталып өтпекпін.
Әңгімелерінің желісі бойынша Қазақфильм киностудиясы түсірген 2007
жылы Әурелең деп аталатын толықметражды көркем фильмнен Нұрғали Ораздың
кинодраматургтық қырын да көреміз.
Ф-ОБ-001033
"Жалын" баспасының балалар мен жасөспірімдер тақырыбына арналған
дәстүрлі жабық бәйгесінің жүлдегері, Халықаралық "Алаш" әдеби сыйлығының
(2003 ж.) лауреаты. Аяқталмаған ертегі әңгімесі Қазақстан
Республикасының Мәдениет ақпарат және қоғамдық келісім
министірлігімен ҚазМұнайГаз ұлттық компаниясы жабық акционерлік
қоғамы жариялаған Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігінің он
жылдығына арналған әдеби конкурста жүлде алған шығармалардың
қатарында болса, жақында ғана Астана қаласында өткен Тәуелсіздік толғауы
атты халықаралық байқауда, Ең үздік драмалық шығармалар номинациясы
бойынша Адасқан жұлдыз (Қайыршының жұлдызы) шығармасы екінші орынға ие
болды.
Жазушылық пен журналистика дегендеріңіз өз алдына бөлек-бөлек әлем
болғанымен, етектері бір таулар секілді дейтін Мархабат (Байғұтов) ағаның
өмір жолына өмірі ұқсас Нұрғали Оразға, бірде, бір жолдасы: Ай сайын бір
әңгіме жазып тұрасың ба? деп сұрақ қойыпты. Әдебиет әлемін жоғары бағалап
сүйетін жазушы: Жазар едім-ау шіркін, егер мен тек көркем әдебиетпен ғана
шұғылданатын болсам. Оның үстіне әңгіме жанрын өзім қатты ұнатамын. Бірақ,
өкінішке қарай оған мүмкіндік қайда? Нан тауып жейтін мамандығым –
журналист болған соң, күні бойы соның қосынын жегіп, жүгін тасимын.
әдебиеттің аулына тек анда-санда ғашық жарын аңсап келген түйекеш жігіттей
бір күн қонып, ертеңіне, амал жоқ, асыға басып кетіп бара жатқандай
сезінемін... [19] деп жауап беріпті.
Бала кезінде түс көріпті. Шөл даладағы үйінің жанында басқа
ағаштарға ұқсамайтын, жап-жасыл, керемет сұлу ағаш өсіп тұр екен. Неге
екені белгісіз, әлгі сәмбі талдың жапырақтары өте сирек. Бұл ағашты
айналып, жапырақтарына теңеу тапқысы келіп, бұралып өскен бұтақтарының
сұлулығын суреттеп жазбақшы болып жүр. Бала көрген түсін анасынан басқа
кімге айтады? Ояна салып айтып еді, анасы ойланып қалады да: " Мүмкін,
өскенде сен жазушы болатын шығарсың" дейді. "Қазір де осы түсім жиі ойыма
түседі. Жапырақтары неге аз? Жазушы болсам болатын шығармын, бірақ өте аз
жазатын жазушы болармын. Өйткені өндіртіп жазған ештеңем жоқ [18] дейді
жазушы.
Аяқталмаған ертегі кітабы жарыққа шыққан жылы, көптеген
оқырманадр телефон шалып, редакцияға іздеп келіп, кітапты өзіне сұрап алған
кездегі жағдайын жазушы былай жеткізеді: Мұның бәрі жақсы-ау, әрине. Тек,
өзім іштей, бұл кітаптағы шығармалардың жетпіс пайызы – осыдан он жыл бұрын
жазылып, республикалық әдеби басылымдарда жарияланып кеткен әңгімелерім мен
шағын хикпяттарым, ал соңғы он жылдағы шығармашылығым сол көлемі небары он
бес баспатабақтан тұратын жинақтың отыз-ақ пайызын құрағынын ойлап, қысылып
жүрдім. Осы арада ойыма әдебиет әлемін дүр сілкіндірген, әңгімелеріне
көңілі толмай, қынжылатын, кішіпейіл А.П.Чеховтың: мен жазған нәрсемнің
ешқайсысына да табынбаймын деген сөзі түсті.
Ф-ОБ-001033
Жазушының осы бір ауыз сөзінде дархан көңіл қасиеттері,
парасаттылық пен жарасымдылық жатқан жоқ па? Негізі бұл қасиеттер көп
жазушыларда кездесе бермесі анық. Жалпы, жазушы кім? Ол қандай болу
керек? деген сұрақтарға біз жауапты Нұрғали Ораздың өзінен сұрап көрсек.
Өзінен басқа ешкім жаза алмайтын шығарма жазуды мақсат
ететін жазушы : Жазушы – текті әулеттің жемісі. Ол кейде қаннан қанға
көшіп, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан ойларды өзіне де беймәлім бір
жұмбақ сезім арқылы қағазға түсіріп отырады. ...Жазушының беделі, ықпалы
шығармашылық еңбегіне қарайлас болуы керек. Жақсы жаза ма – ықпалды, нашар
жаза ма – беделі жоқ.
Жазушылық - өнердің ішіндегі ең қиыны. Жазушы болып қалу
үшін, жақсы шығарма тудыру үшін адам жазушылыққа өз өмірін арнау керек.
Басқаша айтқанда, өзінің күнделікті кәсібі ретінде шұғылдануы тиіс. Бізде
керісінше. Шығармашылықпен тек бос уақытымызда ғана айналысамыз. Жұмыстан
артылған күшті ғана жұмсаймыз. Бұл, әрине, жетімсіз ғой. Біздің қоғамда тек
шығармашылықпен ғана айналысу мүмкіндігі болса және сол арқылы табыс табуға
мүмкін болса, жазушы үшін ең рахат жұмыс сол болар еді. [19]
Нағыз жазушы қарапайым тіршілікке көбірек араласуы керек
дейді жазушы. Мен қазақ жазушыларының ішінен сондай өмірге жақын жүретін
Тәкен Әлімқұловты көрдім. Ол кіс туған жері – Созаққа жиі барып тұратын.
Партия комитетімен хабарласқан кездері болса – болған шығар, бірақ көбінесе
елді дүрліктірмей, ешкімнің уақытын алмай, хабарласпай баратын. Ешкімге
міндет артпай, пойызға отыратын да. Шымкентке жетіп алған соң кез-келген
көлікпен жүре беретін. Қарапайымдылығы шексіз еді. Тәкен Әлімқұлов
шығармаларының аудармасы жеткілікті дәрежеде болса, әлем әдебиетінің
классигі деп тануға блар еді. Бұл, жалпы, кішкентай халықтардың үлкен
жазушыларына тән трагедия. Бәлкім, трагедия деп тым асырып айтып отырған
болармын, егер Тәкен Әлімқұлов француз жазушысы болса, оның аты Альбер
Камюмен қатар атанған болар еді. [19] Сол өзі айтып отырған
қарапайымдылық Нұрғали Ораздың өзіне де тән. Бірде Нұрғали Ораз Оңтүстік
Қазақстан облысында Жетісай қаласында іссапардан қайтып келе жатып жол
бойында сусын ішпекші болып тоқтайды. Тоқтаған жерде бір жап-жас қыз бір
кітаптан бас алмай отырады. Шөлі басылған соң Нұрғали Ораздың қасында
жүрген бір фототілші жігіт: Қарындасым, қолыңыздағы қандай кітап? деп
сұрайды. Қыз бала үнсіз-түнсіз кітаптың мұқабасын көрсетеді. Сол кезде
Нұрғали Ораз ештеңе байқамағандай машинаға бұрылады. Сөйтсе, анау кітап осы
жазушы ағамыздыкы екен. Неліктен машинаға қарай үнсіз бұрылғандығын:
Білесіз ғой, ондай жерде Ә-ә, бұл кітаптың авторы мына жігіт қой! деген
сияқты мақтау-марапаты аралас ыңғайсыздау әңгіме басталады.[4]
Ф-ОБ-001033
деп түсіндіреді. Бірақ сол арада жігіттер Нұрғали Оразды бәрібір машинаға
жібермейді. Әлгіндей сөздер ақыры айтылады. Қолтаңба алынады. Сол сапар
жазушыға қатты әсер еткен сапар болды. Өзін қолпаштаған, мақтаған жағдай
үшін емес, басқа бір жағдай үшін маңызды. Сол сапарда Мейлі, қанша жағдай
ауыр болсын, мейлі қанша тұрмыс қиын болсын, ел ішінде кітап оқитын адамдар
әлі бар екен-ау деп ойлап, көңілім біртүрлі өсіп қалды. өзімді елге,
жұртқа керекті адамдай сезіндім. Жазушы үшін, жалпы адамзат баласы үшін
одан артық бақыт бар ма? ...бүкіл өмірдің қозғаушы күші де осы сезім.
өзіңнің жұрқа керек екенінді сезіну дейді жазушы.
Ішкі дүниесі бай, мәдениеті жоғары, рухы биік адамның
шығармасы да құнды, мәнді-мағыналы, саналы болмақ. Адамның болмысы қандай
болса, шығармашылығы да сондай болады. Қарапайым ба, жоқ жылтыраққа әуес пе
– шығармашылығы айтып тұрады. Ең бастысы, шығармашылық жасанды болмауы
керек. Адам өзінің бойында жоқ нәрсені бар етіп көрсеткісі келсе, жасанды
болып шығады. [19]
Жапон халқының ұлы жазушысы Акутагава айтқан: Өзің өмір
сүрген қоғамды қанша жек көрсең де, оның тыныштығын бұзбау, тұнығын
лайламау – ең абзал қасиет деген сөзді өмірлік қағидаларының бірі ретінде
ұстанған жазушы қайсыбір қаламгерлердің жұртқа міндетшіл, өкпешіл,
өкпешіл, кердең мінездерін онша жақтырмайды. Жазушы : Кейбіреулер өзімді
түсінбеген қоғамға қыр көрсетіп жүрмін деп ойлайтын шығар. Қажеті қанша?..
Сіздің бойыңызда құдай берген дарыныңыз, қолыңызда құдіретті қаламыңыз бар
емес пе? Бағалай білсеңіз, бақыт дегеніңіз сол. Ел таң қалатындай шығарма
жазыңыз. Содан асыл мақсат барма?.. дейді. Дегенін өзі де жүзеге асырады.
Адамның болмыс-бітімі мен мінезі оның өзіне сын көзбен қарай
алуынан да көрінеді. Өзгені емес, бірінші өзін таныған жазушы,
қарапайымдылықты жаны қалайтын Нұрғали Ораз : Өмірде жарқырап көзге түсе
қойған кезім болған жоқ, жұртты соңымнан ертіп, ерекшеленген де емеспін.
Қоңыр мұң – оңашалықты жақсы көретіндігімнен, қанша уақыт оңаша отырсам да
зерікпейтіндігімнен маған жолдас болып алған шығар дейді. Қоңыр мұң тек
оған ғана емес шығармаларындағы кейіпкерлеріне де жолдас болып алған
сияқты. Жазушының сөзімен айтсақ : Өзімнің жан дүниемде қандай өзгерістер
болып жатса, сол өзгерістер кейіпкерлерімінің басынан өтіп жатады.
дегендей қарапайымдылық, нәзіктік, сыршыл сезім сырлары, жарасымды сұлулық,
рухани сұлулық оның кейіпкерлері мен өзіне де тән қасиеттер. Жазушымен
кездескен сәтімде де ол кісінің көп сөйлемейтін, үнсіздікпен тілдесе жүріп,
үлкен жұмыстар бітіретіндігі байқалып қалды. Байқағаным, осы қоңыр мұң мен
қарапайымдылық дарынды жазушыларда болатын қасиеттер секілді. Оңашалықты
жақсы көретін жазушылардың бірі – Мархабат Байғұт та Мен жападан – жалғыз,
өзіммен-өзім іштей сөйлесіп, сағаттар бойы жүре беруге дағдыланған адаммын
[22] дегені бұл
Ф-ОБ-001033
кісілердің қазына, байлықтары ішікі рухани әлемінде екендігін білген
мінездерін білдіргендей. Нұрғали Ораздың: Қаламгер әуелі өз жүрегіне
үңілуі тиісті. Ең қымбат қазына сонда жатқанын білуі керек деген ойы
біздің айтпақ болған ойымызбен ұштасып жатқандай.
Талғамы биік адамдар – парасатты адамдар. Ал бізідің
жазушымыздың талғамы қандай? Айгүл Аханбайқызының Талғампаз жазушысыз
ба? деген сұрағына: Меніңше, ең басты нәсе осы – талғам деген жауабы
жазушы талғамының жоғары екендігін айтпаса да түсіндіріп тұрғандай. Ойымыз
тағы да дәлелді болу үшін, бір ғана жазушыны сүйіп оқып, тек қана сонымен
шектелгісі келмейтін жазушының журналист Алмат Жалбағаймен сұхбатында
Кімдерді қайталап оқисыз? деген сұрағына : Құранды, Абайды, Әуезовты
қайталап оқу - әрбір қазаққа рухани қажеттілік сияқты. Шұғаның белгісін
қайталап оқимын. Шіркін, тіл қандай! Сарыжайлауды қайталаймын.
Тәттімбеттің жүрегінде туған күй менің кеудемде де күмбірлеп тұрғандай
болады.
Дулат ағаның (Исабеков) Тіршілігін, Дерменесін қайталап
оқимын. Арыс өзенінің атырабында өмір сүрген бейкүнә, қарапайым жандардың
тіршілігі көңілімді толқытып, көзіме жас үйіреді. Айта берсем, тіпті, көп.
Біз оқумен өскен ұрпақпыз ғой дейді. Оның тек қазақ әдебиетімен ғана
шектелмей әлем әдебиетінің үздік үлгілерін (С.Цвейг, Ф.Кафка, Я.Кафабата,
Э.Ремарк, В.Распутин, В.Астафьев, В.Шукшин, А.Чехов, И.Бунин, С.Моэм т.б.
еңбектерін) қайталап оқитындығын талғамының жоғары екендігін аңғарамыз.
Жазушы шеберханасын зерттеу – күрделі процесс. Жазушылар
шеберханасын неден бастап зерттеу керек? – деген сауалға, біз қаламгердің
дүниетанымынан бастаған жөн деп жауап берер едік [23] дейді әдебиетке
сүбелі үлес қосып жүрген Құлбек Ергөбек ағамыз. Нұрғали Ораз дүниетанымын
ұлттық таныммен суарып өскен ұлттық болмыстағы жазушы. Өз ұлтының
ерекшеліктерін, құбылыстарын өз шығармаларына арқау етеді. Ондағы жазушы
ойы қазіргі заманда кейбір атышулы елдердің мәдениетінен өз ұлтының
мәдениеті артық түсетінін, басым түсетінін жеткізу, мақтан ету. Қазіргі
қазақ мәдениетін жеңілген мәдениет қатарына жатқызып жүрген зиялы
азаматтар баршылық. Жеңілген мәдениет дегеніміз өзіндік бет-бағдары мен
ұлттық ерекшеліін жойылған, жасампаздық рухы мен жаратушылық қабілеті
сөнген, топырақ пен тамырдан айырылған, өзге үлкен мәдениеттің нашар
көшірмесі іспетті қасаң, қайтадлана, еліктеп-солықтағыш, көшірмешіл
сипаттағы мәдениет атйамыз. Мәдениет - ұлттың иммунитеті деп ойлайтын
Нұрғали Ораз зиялылардың ол пікірлерімен қосылмайды.
Мәдениеттің жеңілуі ұлттың жеңілуі деп түсінемін. Орыс
ақсүйектерінің бір кезде француз мәдениетіне ес-түссіз ғашық боп, француз
тілінде сөйлесуді жоғары мәдениет санағанын білесіз ғой. Егер солай болып
кете берсе не болар еді?.. Бізге де енді өз асылымызды, өзмаржандарымызды
бағалайтын кез жетті. Өзгелердің мәдениетін үздік
Ф-ОБ-001033 үйренумен емес,
өз мәдениетімізді таза сақтаумен сыйлы, құрметті болуымыз керек [24] деген
жазушы пікірінен бүгінгі таңдағы өз ұлтымыздың құндылықтарын түсінбей
жүрген көп зиялы қауым сабақ алулары керек сияқты. Қазақ мәдениетінің
тамыры тереңде жатқаны белгілі. Оны жеңілген мәдениет қатарына жатқызу
мәдениет кінәсі емес, мәдениеттен алыстап кеткендер күнәсі екендігі
мәлім. Көшпенділердің өмір салты, киіз үйдің архитектурасын, қымызы мен
қартасын, саятшылық өнерін қайда қоямыз? Қайта сол мәдениетке өзге елдер
қызығып, өркениет шыңына жеттік деп отырған кей елдер сол асылдарымызға
патент, лицензия алып, өздеріне иемдене қойғысы келіп отырған жоқ па?
Жеңген мәдениет болса, өзінің ұлдарынан жеңілген деген ат алып өгейлік
көріп отырған біздің мәдениетке неге қызығады? Өйткені, біздің ұлттың
ұлттық талғамы қай салада болсын мықты, мәдениеті жоғары. Сол мәдениеттен
нәр алып өскен жазушы құнарлы топырақта тамыры жатқан, мәуелі жемісімен
көпке нәр беретін, пайдасын тигізетін жеміс ағашындай болмақ.
Нағыз жазушылық өнер дәстүрден туады. Нұрғали Ораз да өз
мәдениеті мен әдебиетінің дәстүрінен үйрене отырып, өзіндік стиль
қалыртастырған қаламгер. Дәстүрден нәр алған жазушы стилінің өзегінде
ешқашан өзгермейтін өнер сыры бар. Уақыт озған сайын қырлана, құбыла
түсетін шындық пен шынайылық бар. Араға уақыт салып жазушы шығармалары
қайта оқығанда, стиль сазы көне қоңыраудай сыңғырлап қоя беруі де күмәнсіз.
Ф-ОБ-001033
II ТАРАУ
Нұрғали Ораз әңгімелері және өмір шындығы
Нұрғали Ораздың әңгіме жазудағы шеберлігін таныту үшін нысанама
жазушының Түнгі жалғыздық кітабын алғанды жөн көрдім. Жұмысымның алдына
қойған мақсат-міндетіне жету үшін осы кітаптағы әңгімелерді талдаудың өзі
жеткілікті. Өйткені, жазушының кітаптарының бәрін қамтып диплом жұмысын
жазу күрделі жұмыс. Екіншіден, жазушымен сұхбат барысында негізгі
әңгімелері осы кітапта шоғырланғанын айтып өтті. Үшіншіден, "теңіздің дәмін
тамшысынан татып байқауға болады" демекші, сол ертеректеу кезеңде жазылған
әңгімелері мен кейінгі шығармалары топтасқан жинағынан жалпы күллі
шығармашылық қолтаңбасына тән өзіндік өнеге-өрнегі мен шеберлігі анық
байқалады десек артық айтқандық болмас.
Түнгі жалғыздық кітабы Алматы қаласында Атамұра баспасынан 2008
жылы жарық көрді. Жиырмадан астам әңгімелерден тұрады. Бұл жинаққа енген
әңгімелерінің кейбірі бұрынғы жинақтарында да кездеседі.
Нұрғали Ораздың алғашқы әңгімелері мен повестері ауыл өмірі,
жастар мен жасөспірімдер тақырыбына, жастардың өсіп- қалыптасу
кезеңіне арналғаны оқырман қауымына мәлім. Көрнекті жазушы бұл
тақырыптарға жауапкершілікпен, өзіне ғана тән өрнекпен жаза білген.
Өзіне ғана тән өрнекпен дейтінім, кейіпкерлерінің жан дүниесіне терең
үңіліп, олардың жан дүниесіндегі жалғыздықтың сыры, жеке адам мен
қоғам арасындағы қарым- қатынастың кез-келген кезде көріне
бермейтін күрделі түйініне нәзік психологиялық талдау жасап, көңіл
зердесімен тауып, ой елегінен өткізеді.
Түнгі жалғыздық кітабындағы әңгімелерде бүгінгі замандастарымыздың
ой-толғанысы, арман-мұраты, тіршілік-тынысы көркем тіл арқылы көз алдымызда
көрініс тауып отырады. Көркем дүние шеберлігі – образды сомдап шығару
десек, әңгімелер бойынан әр қайсысы жеке дара типке айналған, сөйте тұра әр
қайсысының өзіне тән мінезі бар, сәтті шыққан образдар іс-әрекетінің куәсі
боламыз. Сондай әңгімелеріне талдау жасап, өз пайымдауымды ұсынбақпын.
Жазушының аудармалары жайында жоғарыда сөз еткенімізде жапон
жазушыларымен үндестігі жөнінде айтып өттім. Сол жазушылардың бірі -Иасуси
Иноуэ. Жапон жазушысы жайында Нұрғали Ораздың мақаласы да жарияланды.
Иасуси Иноуэ – жиырмасыншы ғасырдағы көркем проза шеберлерінің
үркердей тобына қосылатын сөз зергері. Жасы қырыққа жеткеннен кейін барып
көркем шығармалар жазумен шындап шұғылдана
Ф-ОБ-001033
бастаған. Оның 1949 жылы жарық көрген Аңшы мылтығы атты алғашқы әңгімесі
ә дегеннен-ақ әдебиетсүйер қауымның назарын аударып, Р.Акутагава атындағы
сыйлыққа ие болды. Содан беріде ол 300-ге тарта әңгіме, бірнеше роман,
көптеген очерктер мен эсселер жазды.
И.Иноуэ шығармашылығының басты ерекшелігі – жүрек түкпірінде жасырын
жататын жалғыздық мұңын шертіп, қайдан екені белгісіз, сыбызғы сазындай
алыстан талып жететін шерлі де нәзік әуенді кең дүниеге естірту, тыңдату
секілді. Жапон эстетикасында мұндай құбылысты таңбалайтын сәби дейтін
термин бар, ол – жалғыздық мұңы деген ұғымды білдіреді. Негізі И.Иноуэ
әңгімелерінде айтылар ой, идея арқауы – бүгінгі заман, бүгінгі адамдардың
жалғыздығы. [25]
Жазушы Нұрғали Ораздың шығармашылығының да бір ерекшелігі –
кейіпкерлерінің жүрек түкпірінде жасырын жатқан жалғыздық мұңын шертуі.
Көптеген әңгімелерінде негізгі айтылар ой, идея арқауы – өмір құбылыстары,
бүгінгі заман және адамдардың жалғыздығы. Жалғыздық кезінде адам санасының
психологиялық тұрғыдан екіге бөлініп, ішкі екі пікірталастың пайда
болатындығы, ішкі екі күштің сөйлесетіндігі, ішкі ой қақтығыстарының жиі
көрінетіндігін жазушы Тауда айды тамашалаған түн әңгімесіндегі егде
тартқан Марат есімді ер кісі мен жас бойжеткеннің, Оңаша арал
әңгімесіндегі келіншектің, Бақ құсы әңгімесіндегі Айгүлдің, Түндегі
жетім тамшылар әңгімесіндегі Жаңбырбайдың, Керімсал ессе келіншек
мұңаяды әңгімесіндегі Бибіқыздың, Әпкем, жездем және мен әңгімесіндегі
Гүлзаттың характерінің ашылуында, ішкі және сыртқы болмысын танытуында
сәтті қолдана білген.
Қай мотивті қолданса да жазушы әңгімелерінің мазмұнын тереңдетуге,
мағынасын қат-қабат етіп түрлендіруге қол жеткізген. Жазушының жоғарыдағы
әңгімелерінде байқалатын мотив түрін - Жалғыздық мотиві дегенді жөн
көрдім. Жалғыздық мотиві тақырыптың, характерлердің ашылуына, сюжеттің
дамуына, идеяның көркемделуінде айтарлықтай орынға ие. Жалғыздық мотиві
қазақ жазушыларының көбіне (мыс. М.Жұмбаев, Ж.Аймауытов) тән, ортақ мотив.
[26.132]
Мотив сюжетпен тығыз байланысты, әдеби шығармаларда негізінен
қайталанып кездесіп отыратын маңызды оқиғалар тізбегі, сюжет құраудың
негізі болып табылады. Мотив оқиға барысымен, кейіпкер әрекеттерімен, сезім-
күй құбылыстарымен тығыз байланысты.
Мотивті авторлық ойлаудың ерекшелігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ әдебиетінде проза жанры,
соның ішінде әңгіме жанры жан-жақты зерттеліп келгені мәлім. Әңгіме жанры
шеберлерінің еңбектері жайында ғылыми жұмыстар көптеп жазылуда. Бұл
жұмыстың негізігі нысаны - жазушы Нұрғали Ораздың шығармашылығы мен әңгіме
жазудағы шеберлігі. Әдебиеттің басты міндеті өмір шындығын көркем бейнелеу
десек, сол өмірдегі шындықты көбіне қаламгерлер әңгіме арқылы мезетінде
әрі жедел суреттеп жататыны белгілі. Ең бастысы әңгіме қысқа шағын жанр
әрі өмірдегі нақты көріністерді қиындықсыз бейнелеуге бейім келеді. Оның
үстіне қазақ әдебиетіндегі қаламгерлердің көбісі, әсіресе, проза жанрында
қалам тербеген жазушылар шығармашылықтарын әңгіме жазудан бастағанын
білеміз. Біз зерттеу нысанасына алып отырған Н.Ораз өзін көпшілік оқырман
ықыласымен бірге көрнекті қаламгерлер тарапынан да жақсы, жоғары бағалатып
үлгерген жазушы. Тағы бір ерекшелігі Н.Ораз әңгімелерінде өмір шындығы,
әсіресе, қазіргі заманның қыр-сыры, өіндік ерекшеліктері ол бейнелеген
кесек тұлғалар арқылы шынайы көрініс тапқан. Осындай құрмет пен беделге ие
болған Н.Ораз зерттеуші, қаламгерлер тарапынан ыстық ықыласқа бөленіп
жүрсе де, шығармашылығы арнайы зерттеу нысанасына айналмаған. Оның
шығармашылығын өмір шындығын бейнелеп, шынайы образдар жасау тұрғысынан
қарастыруды өзекті әрі бүгінгі күннің қажеттілігі деп білеміз.
Н.Ораз біршама көлемді жанр повестер мен бірге көбіне әңгіме жазумен
айналысып жүрген қаламгер. Қазақ әдебиеттану ғылымында әңгіме жанрының
болмысы мен өзіндік ерекшеліктері біршама зерттелеген зерттеу нысанына
қатысты еңбектерге тоқталар болсақ, З.Қабдолов, С.Антонов, Қ.Жұмалиев,
Ж.Дәдебаев, З.Серікқалиұлы, Қ.Әбдезұлы, Р.Рүстембекова, Г.Балтабаева,
Г.Сәрсеке, Г.Пірәлиева, Қ.Хамзина, Н.Қ.Смағұлова, Ж.Ж.Сыдыкова сынды
ғалымдар соны бағыт, ұстанымдарымен, құнды пайымдауларымен, нақты
теориялық түйін-тұжырымдарымен белгілі. Аталған ғалымдардың зерттеулері
жұмысымызда теориялық және әдістемелік тұрғыдан басшылыққа алынды. Ал
нақты Н.Ораз шығармашылығ төңірегінде А.Аханбайқызы, А.А.Сүлеймен,
Д.Рамазан, Н.Қ.Смағұловалар өз тұжырым, ой-пікірлерін білдіріп, жазып
келеді.
Зерттеу жүмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты -
әңгіме жанрының болмысы туралы айта келіп, осы жанрда қалам тербеген
Н.Ораздың өмір шындығы мен ондағы адамдар бейнесін бейнелеп жасаудағы
қаламгерлік шеберлігін талдап, таныту. Мақсатымызға жету барысында
алдымызға мынадай міндеттер қойдық:
• Жазушы өмірі туралы деректерді жүйелеу;
• Жазушының қызметі мен шығармашылық жолын баяндау;
Ф-ОБ-001033
• Жазушы рухани болмысы мен оның руханият туралы ой-пікірлерін
қарастыру;
• Жазушы шығармашылығы және жариялануы;
• Түнгі жалғыздық кітабындағы әңгімелерін тақырыптық, идеялық,
характер, образ жасау, көркемдік қыры мен тілі тұрғысынан талдап
таныту;
• Жазушының әңгіме жазудағы өзіндік қолтаңбасын тану;
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Нұрғали Ораз алғашқы
әңгімелерін он сегіз жасында жаза бастаған екен. Әңгімелері жетпісінші
жылдардың екінші жартысында жариялана бастады. Бүгінде жеті (Соқпақ жол,
Бақыршаның балалары, Қазығұрт оқиғалары, Аяқталмаған ертегі, Даладан
қалаға келгендер, Түнгі жалғыздық, Биіктегі сұлулық) жинақтың, отыздай
әңгіме мен он шақты повестің авторы. Осы арада, суреткердің кітаптары мен
әңгімелерінің сирек жарық көруі жазушы талантының төмендігі емес,
талғампаздығынан десек артық айтқандық болмас. Орыс ғалымы Н.Островскийдің:
Жаман кітаптың көп болғанынан жақсы кітаптың аз болғаны абзал деген
пікірін осы жазушының шығармашылығына қарап отырып айтсақ болады.
Жұмыстың теориялық таянышы ретінде Қабдолов З. "Жебе". Алматы. 1977
ж., Антонов С. Я читаю рассказ. Москва. 1973., Рүстембекова Р. Қазіргі
қазақ әңгімесі. Алматы. 1988., сияқты ғалымдардың еңбектеріндегі ғылыми
тұжырымдар негіз етіп алынды.
Жұмыс барысында саралау, салыстыру, талдау, жүйелеу, баяндау сияқты
әдіс-тәсілдерге сүйендік.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы екі тараудан, кіріспе мен
қорытынды, әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші тарау Нұрғали Ораздың
өмірі мен шығармашылығы деп аталып, онда жазушының өмір жолы, атқарған
қызметтері, қаламгер ретіндегі болмыс-бітімі мен мінезі, шығармаларының
жазылуы мен жариялануы, әңгімеші ретіндегі қарым-қабілеті, таланты туралы
ой-пікірлер айтылады. Екінші тарауда талдау нысанамызға Түнгі жалғыздық
кітабын алдық. Жазушы әңгімелеріндегі өмір шындығы, кезең көрінісі
тақырыптық, идеялық, көркемдік жетістігі тұрғысынан талданды. Әңгімелерді
талдау барысында жазушының тақырыпты таңдау ерекшелігі, характер жасау
жолдары, диалогтар мен авторлық баяндаулар, тілінің құнары мен көркемдігі
төңірегінде пайымдаулар жасалынды.
Ф-ОБ-001033
I ТАРАУ
Жазушы Нұрғали Ораздың өмірі мен шығармашылығы
Қазіргі қазақ әдебиеті мен жазушыларымыз жайлы Дулат Исабеков ағамыз
былай дейді: "Қазақстан жазушылар одағында жеті жүздей мүше бар деген
ақпарат ел ішіне кең тарап кетті. Біреулер оған қуанады, баз біреулер
"қаптап кеткен қайдан шыққан жазушылар" деп тыжырынады. Кітап шығарғанның
бәрі жазушы емес. Бірақ, олардың санына сан соқпай-ақ, өз керегімізді
өзіміз таңдап ала білсек болғаны емес пе? Бірақ, санды қуамыз деп кейде
сапаны ұмытып кететін әдетіміз бар.
Әр аймақтан Әуезовтер туа бермес, бірақ, жазушыларымыздың қатары жыл
сайын селдіреп келе жатқанын көріп, енді он бес, жиырма жылдан соң аға
ұрпақтың орнын басатын жастар болмай қалар ма екен деген алаңдаушылығымыз
да жоқ емес. Бір кездері Қазақстан Жазушылар одағының жиырма пайызға жуығы
оңтүстіктен шыққан айтулы қаламгерлер еді. Қазірдің өзінде олардың қатары
сиреп, саусақпен санайтын халге түсіп қалды.
Біздің заманымызда әдебиетпен басыбайлы біржола айналысу мүмкін
емес, тіпті, қазақ әдебиеті үшін алтын ғасыр боп бағаланған өткен
жүзжылдықта да онымен түп-түгел айналысқан ешкім жоқ.Бірақ ол кезде көркем
әдебиет мемлекеттік қажеттілік деңгейіне көтерілген кез еді.Қазір ондай
қажеттілік болмай қалды. Нарықтық қарым-қатынас бұрынғы құндылықтарға
басқаша қарап, көркем әдебиет туындыларына кірпіш зауыттың өнімдері сияқты
жаппай "тауар" тұрғысынан бағалайтын көзқарас қалыптастыра бастады. Мұндай
көзқарас қалыптасқан жерде әдебиеттің өсіп, өркендеуі жайлы сөз қозғау
қиын. Мемлекет пен ұлттың болашағын көркейтеміз десек, алдымен әдебиетті
қайта жандандырудың қамын ойлауымыз керек. [1]
Иа, әдебиеті дамымаған ұлттың болашағы бұлдыр болатыны анық. Ұлттық
рухтың жоқтаушысы, қозғаушы күші көркем әдебиет жайында қаламгер
Д.Әшімханұлы мынадай пікір білдіреді: Ұзақ жылдар бойы ағылшындардың
отарлауында болған үнді халқы тәуелсіздік алған кезде Джавахар Нерудің
Бәрін қалпына келтіреміз. Кедейшіліктен де құтыламыз, байлыққа да жетеміз,
қираған мүлік-мүкәмәлдың да орны толады. Ең жаманы орталық езгінің әсерінен
халқымыз рухын жоғалтып алды. Орны толмас өкінішіміз де осы деп мұңаятыны
бар. Осыған ұқсас, көп жылғы орталық пен бодандық қазақ халқының да рухын
жасытып, сағын сындырып кетті. Ал енді халқымыздың жасыған рухын кім
көтереді. Меніңше мұны әдебиет көтереді. [2.38]
Сөз өнерінің негізгі танымы адам да, эстетикалық мұраты адамзаттың
рухани әлемі екендігі айқын. Сондықтан да қазақ прозасы өз
Ф-ОБ-001033 кезегінде адам
руханилығы мәселесіне түрлі философиялық көзқарастартұрғысынан келуге
тырысты. Адамдардың рухани мәдениетінің қалыптасыуы – қашанда аумалы-
төкпелі заманымыздың ең маңызды мәселесі. Өйткені қоғамның рухани жадаулығы
– қауіпті дерт. Ол адамдардың саяси моральдық азып-тозуына елдің әлеуметтік-
экономикалық құлдырауына әкеледі.
Руханият дегенміз кең әрі терең ұғым. Ол, әрине, бір жылдың ғана
жемісі емес, көптеген жылдардың мұрасы. Халық санасы бұл мұраны біртіндеп
игеріп оны өзіне азық етеді. Рухани жағынан байып молыға түседі. Сананың
өсуі қоғамның мәдени-азаматтық парасатын биіктете түсіп, адамгершілік
үрдістерінің құлаш жаюына қолайлы жағдай жасайды.
Құндылықтарды бағалаудағы қателіктер көбіне өтпелі кезеңдерге тап
келеді. Бір қоғамдық жүйе екіншісімен ауысқанда мұндай асыра сілтеушіліктер
жиі кездеседі. Қазіргі уақытта етек жайып, белең алып бара жатқан
тағылыққа, жан жадаулығына қарсы қоятын бірден-бір әлеуметтік күш –
руханилық болып табылады. [2.32]
Тәуелсіздік алған жылдары, қилы-қилы саясат пен өркениет
технологиясы арқылы қазақ секілді ақ көңіл, адал халықтың мойнына ақыры
отаршылдық қамытын салып үлгерген социалистік кезеңнен сананы тұрмыс
билейтін капиталистік кезеңге өткен кез өнер иелерін, соның ішінде
жазушыларды дағдартып, ойландырып қойған уақыт болды. Тіпті көп
жазушыларымыздың бірі бизнесмен, енді бірі кәсіпкер болып кетіп жатты.
Кейбір жазушыларымыз өз даусын жоғалтып, үні де үздігіп барып үзілді. Көбі
күнкөріс қамымен кетіп, жүректегі оттары да, көңілдегі шоқтары да сөне
бастады. Бірақ, уақыт өте келе әдебиетте жаңа рухани кеңістік ашылды.
Аздаған жылдар тоқырау көрген әдебиетіміз қайта дами бастады.
Әдебитетімізге бір-біріне ұқсамайтын тамаша қаламгерлер келді.
Қаламгерлерімізге қанат бітіретін еркіндік те, самғап ұшуға мүмкіндік
беретін кеңістік те ашылды.
Әр заманның өз қиындығы мен ұтымды жақтары да болады. Соның бірі,
кеңестік кезеңде жастар шығармашылығын жариялау бүгінгіден әлдеқайда қиын
болатын. Олардың шығармаларынан гөрі еңбегін ертерек көрсеткен, сол арқылы
көзге түсіп қалған аға буын коммунист жазушылардың шығармасын көп
жариялайтын. Сонын салдарынан жас жазушылар аға буын жазушылардың тасасында
көрінбей қалып кететін. Тәуелсіздік әдебиетте ішкі ойы мен арман мақсатын
ашып айтатын, жазатын, кейбір коммунист жазушыларымыздың шығармаларына
шекесінен қарап, тарпаң мінез танытатын жаңа толқынды дүниеге алып келді.
Олар – тәуелсіздік туының астында көзін ашқан тәкәппар толқын.
Сондықтан да олар отаршылдыққа мойнын ғана емес, қойнын да ұсынып, жан
дүниесін, сана-сезімін ақыл-ойын, ұрпағын сатқан жарамсақтыққа, жанаярлыққа
қас. Себебі олардың бойында отаршылдық вирусынан қатты тітіркенетін
тәуелсіздік иммунитеті қалыптасып келеді.
Ф-ОБ-001033
Мұндай иммунитет біздің баяғы ел мұңын жырлаған ата-бабаларымыздың бойында
күшті болған. [3.5]
Тәуелсіздік оларды еркін ойлауға, басқаларға қарап жалтақтамай
еркін жазуға үйретті. Уақыт әрбір толқынды әр қилы кезеңде, әрқалай
шыңдайтын сияқты. Айталық, бүгінгі аға буын сон-ау бала күнінде соғыстан
кейінгі қиындықтарды көріп шыңдалса, ал келесі буын тәуелсіздіктің алғашқы
жылдарындағы қиыншылықтарды көріп ысылды. [4.5]
Біздің аға буын деп отырғанымыз қазақ прозасына, соның ішінде әңгіме
жанрында өз өрнектерін қалдырған – Мұхтар Мағауин, Сайын Мұратбеков, Тәкен
Әлімқұлов, Шерхан Мұртаза, Әкім Тарази, Қабдеш Жұмаділов, Дулат Исабеков,
Төлен Әбдіков, Тынымбай Нұрмағамбетұлы, Мархабат Байғұтов сынды тағы да
басқа қаламгерлеріміз қаламгерлеріміз. Ал, келесі буын деп отырған
жазушыларымыз бүгінгі таңда әдебиет майданының бел ортасында жүрген –
Нұрғали Ораз, Асқар Алтай, Роза Мұқанова, Талаптан Ахметжан, Айгүл
Кемелбаева сияқты тағыда басқа аға-әпкелеріміз.
Әдебиеттің салмақты жанры прозаға жаңа толқын өз үнін қосты.
Араларында бір-біріне ұқсамайтын, түрлі тақырыптағы әңгімелерді дүниеге
алып келген, талғампаз талантпен, үлкен дайындықпен, оқырман назарын бірден
аударарлықтай жаңалықпен келген әңгіме жазу шеберлері де кездеседі.
Әңгіме, шындығынды, үлкен шеберлікті қажет ететін жанр. Оның қиын да
күрделі жанр екендігі жөнінде қазақ әдебиетінде көптеген әдебиеттанушы,
сыншы ғалымдарымыз А.Байтұрсынұлы [5], М.Қаратаев [6], Н.Ғабдуллин [7],
З.Қабдоллов [8], А.Исмақова [9], Б.Сарбалаев [10], Р.Рүстембекова [11],
Г.Пірәлиева[12,13], Г.Балтабаева [14], Н.Смағұлова [2] т.б. айтқан
болатын.
"Әңгіме жанры тарихына, әсіресе, оның XIX ғасырдың соңынан бастап
дүние әдебиетінде кең өріс алуына қатысты екіұшты пікірлер жиі ұшырасады.
Аталмыш жанрдың "өзіндік ерекше маңызы мен құндылығы", ның кең көлемді әрі
көкейкесті мәселені күн тәртібіне қоя білетін өткірлігі лайықты бағаланбай
да келеді. Бұл ретте кіші жанрды "қатарға қосуға" мықтап тырысқан ұлы
қаламгер А.П.Чехов туралы айтылған пікір таластар жиі ойға оралады.
Заманның зәйілі өзінің алдыңғы қатарлы мұраттары, концепциясы, дүние
мен адамға деген жеке көзқарасымен қатар, көркемдік бейнелеудің үстем
формаларын, әдістері мен принциптерін ұстанатыны көпке мәлім. "Чеховтың
роман жазбауының себептерін іздеп, бас қатырудың түкке керегі жоқ деп
ойлаймыз. Чехов қашан да өз заманындағы қоғамдық-әдеби өмірдің бел
ортасында жүріп, бірқатар жағдайда орыс және әлем әдебиеттерінің ілгері
даму жолында басқаларынан қара үздіріп кетті. Өзінің әңгімелері мен
хикаяларында "көкейкесті мәселелерді" дұрыс
Ф-ОБ-001033
көтере білгені соншалық, бұл ретте оны даңғайыр жазушы – романистер
Тургенен, Достоевский, Толстойлармен қатар қоюға да болады" [15.62]
Әңгіме жайын сөз еткенде, бірінші ойға келетін сұрақ: "Әңгіме не
үшін жазылады?"
Әңгіме – оқиғаны баяндап айтуға негізделген, қара сөзбен жазылған
шағын көркем шығарма. Әңгіменің жанрлық ерекшеліктері алдымен оқиғаны
баяндау тәсілі, копозициялық, сюжеттік құрылысы, кейіпкер жүйесі арқылы
айқындалады. әңгімеде әдетте бас-аяғы жинақы, тиянақты бір оқиға айтылады.
[16.127-128] Әңгіме белгілі бір шындықты таныту үшін жазылады. Шындықты
ұнамды кейіпкер арқылы танытады. Көркем әдебиетте ұнамды кейіпкер өзі өмір
сүрген дәуірдің ең үлкен шындығын бойына жиған, өзі тіршілік еткен
әлеуметтік ортаның ең жақсы қасиеттерін бойына сіңірген күрделі де кесек
образ. [8]
"Әңгіме – ұзын-қысқалығына қарай он минуттан бір сағатқа дейін оқып
бітіруге болатын, әбден аршылып алынған бір-ақ нәрсе, бір ғана оқиға немесе
бірігіп кеткен бірнеше оқиғалар тізбегі туралы жазылған шағын шығарма.
Әңгімені еш нәрсе қосуға да,алуға да болмайтын етіп жазу керек"- дейді
Сомерсет Моэм. Бұл арада Моэм әңгіменің жанрлық сипатын анықтай отырып, оны
жазудың екі түрлі ерекшелігін, біріншіден, қысқа жазылу
керектігін,екіншіден, шебер жазылуы қажеттігін ескертеді.
Орыс әдебиеттанушысы, әңгіме жанры жөнінде үлкен еңбек авторы
Сергей Антонов болса, бұл жанрдың үздік үлгісі нақты әрі тиянақты жазылған
жеті-сегіз беттік әңгіме дейді. [17]
С.Сәдуақасов Әңгіме түзелмей, әдебиет түзелмейді десе, қазақ
әдебиетінде әңгіме жанрында өз қолтаңбасын қалдырған біртума талант иесі
Тәкен Әлімқұлов Әңгіме жазу роман жазудан жеңіл емес дейді.
Академик Зейнолла Қабдолов бұл жанрдың сипатын былайша ашып
көрсетеді: Әңгіме - бес жүз бет роман емес; көлемі бес-ақ бет болуы
мүмкін. Оны оқып шығу үшін бір жеті керек емес,бір-ақ сағат жетуі мүмкін...
жақсы әңгіме шебер жазушыдан туады. Өмірдің бірғана бөлегін жарқ еткізіп,
жайып тастап, оқушының көз алдына қилы-қилы мінездің адамын алып келіп,
жақсысына сүйсінтіп, жаманынан түңілтіп отыру қандай шеберлік. [8.13]
Әңгіме – қиын жанр. Алдымен, көлемі шағын. Ол жазушыдан барынша
жинақы болуды талап етеді. Оқушыны бірден үйіріп әкету үшін, сол шағын
көлемдегі өмір эпизодынының өзі соншалық тартымды, сюжет желісі қызғылықты
болуға тиіс. Сюжетке ене бастаған бетте-ақ оқушының көз алдына іші-сыртын,
іс-әрекетін аттаған сайын аңғартып, адам келе бастауы керек. Ол адам өзіне
тән ең бір елеулі өзгешелігімен шұғыл даралана беруге тиіс. Адам тұл
көрінбейді; оның өзін қоршаған айналасы айқын көзге түсуі, сол арқылы
белгілі бір әлеуметтік топ,қоғамдық орта аңғарылуы шарт. Әлгі адам соның
өкілі, типтік характер болуы қажет. Осының бәрі жазушыдан өмірді терең
білумен қабат, сөз байлығын,байқағыштықты, аса талғампаздықты, тілдегі
суреттілікті, бір
Ф-ОБ-001033 сөзбен
айтқанда, шеберлікті, соған қоса биік идеялық тұрғыға негіз боларлық зор
білімді, мейілінше тереңдікті талап етеді. Мұның бәрі күрделі, қиын жұмыс
екені рас. Бірақ қиындықтан қашқан қаламгер бола ма? Әр жазушы өз ісінің
шеберлігіне талпынбай ма? М.Әуезов, Б.Майлин, Ғ.Мүсірепов, С.Мұқанов – бәрі
де романнан бұрын әңгіме жазған адамдар. Олардағы зор шеберліктің бір ұшы
осында жатса керек. [8.14]
Әңгімеге қойылатын талаптар-
- Әңгіменің бір әсемдігі- жинақылығы. "Нағыз күшті, нағыз құдіретті
проза – жинақы проза";
-Әңгіме келелі тақырыпқа жазылуы тиіс;
-Әңгіме биік идеялы болуы шарт;
-Әңгімеге қызық сюжет қажет;
-Әңгіменің композициясы шебер қиыстырылуы керек;
-Әңгіменің тілі сұлу, таза дәл, өткір, икемді және бай болуы шарт."
[8]
Әңгіме шеберлік мектебі. Ірі жазушылардың бәрі қаламын осы
"мектептен" ұстартып шықты. [8.33] "Қазақ әдебиетінде қысқа әңгіме жазу
шеберлері көп емес. Әдебиет табалдырығын аттағандардың бәрі алдымен әңгіме
жазады да, қаламдарын қайрап, шеберліктерін шыңдап алғаннан кейін күрделі
дүниеге қол артып, повестен роман, романнан трилогия, одан эпопея тудырып,
бар күшін тек кереқарыс шығармалардың жолына сарп етеді. Тіпті он бес
беттік әңгімесін повесть, пышақтың қырындай повесін роман деп күмпитіп,
жанр талабына жауап бере алмайтын жазбаларына қоқитып айдар тағуға құмар-
ақ. Ал бүкіл бір романға жүк болатын тақырыпты, романға сыятын сюжеттерді,
роман толғайтын шежіре-суреттерді хас шебер жып-жылы жылға бойымен қуалата
отырып, аядай алты бет әңгімесінде айтып шығады.
Қысқасы, көркем әңгіменің құны да, қасиеті де оқушыны қызықтыра
тартар күш-қуаты да ондағы адамда, адам тағдырында жатады. Адам образын
жасау – көркем шығарманың бұлжымас заңы, міндеті. Образ жоқ шығармада адам
жоқ. Адам жоқ шығармада өмір жоқ. Өмір жоқ шығармада шындық жоқ. Шындық жоқ
жерде өтірік бар. өтірікке оқушы сенбейді. Ал оқушы сенбеген нәрседе не
тәрбиелік, не өмір танытарлық, не эстетикалық мән-мағына болмайтынын айтып
жату артық. [8.69]
Артық сөзді қажет етпейтін әңгіме жанрының басты ерекшелігі де
осы – нысанаға дәл тигізу. Ондыққа дәл тигізіп ату шеберлерінің бірі–
жазушы Нұрғали Ораз. Ол қаламгерлік жолын әңгіме жазуға арнаған [18]
Нұрғали Ораз 1960 жылы 25 тамызда Оңтүстік Қазақстан облысы, Қазығұрт
ауданы Монтайтас ауылында дүниеге келген. Балалық шағында ауыл өмірінің
қуанышы мен қайғысын, қызығы мен мұңын көріп,сезініп өсті. Соның әсері
болар жазушының алғашқы әңгімелерінде ауыл өмірі бейнеленген.
Ф-ОБ-001033
Бала кезінен әжесінің тәрбиесімен сусындап өскен жазушы,
зерек, кітапқұмар болып өседі. Жан дүниесіне әсер еткен кітаптардың бірі –
Бердібек Соқпақбаевтың Менің атым Қожа повесін жастығының астына жастап
жатып оқығандығын Қазақ әдебиеті газетінде Әмірхан Балқыбекке берген
сұхбатында тамсана айтып береді.
Алғашқы "Долана" әңгімесі 1979 жылы "Лениншіл жас"(қазіргі "Жас
Алаш") газетінде, "Арман қанатында" атты жинақта жарық көрген.
1977 жылы ҚазМУ-дің студенті болдым. Күзде Алматы түбіндегі Таулы
қыратқа алма теруг бардық. Келісімен жатақханаға орналастық. Күзде
студенттер қалашығы сондай әдемі. Алатаудың сұлу табиғатын, қаланың жақсы
жағдайын көргеннен қанат бітті ме, Долана, Аңызтау, Қара етік деген
үш әңгіме жаздым. Жанымдағы студенттерге оқытуға жүрегім дауаламады.
М.Сералин атындағы әдеби бірлестік жұмыс істейтін. Әдеби бірлестіктің
жетекшісі, өзімізден бір-ақ курс жоғары оқитын Жұмабай Әбілов деген жігіт
болатын. Жазған әңгімелерінді оқыңдар дейтін. Мен Қара етікті оқыдым.
Жақсы қабылдаған сияқты. Журналистика факультетінің дәлізінде шылбырдай
шұбатылған қабырға газеті ілініп тұратын. Сонда Аңызтау атты әңгімем
жарияланды. Сол бір жылдары редакцияға шақырып, әңгімесін оқытып, пікір
айтатын жақсы дәстүр бар еді. Күзде, II курста 7 қараша мерекесінің
қарсаңында Жұмабай сабақтан сұрап алып, Сені Лениншіл жасқа шақырып
жатыр деді. Шақыртқан әдебиет бөлімінің меңгерушісі - Сайлаубек Жұмабеков
екен. Долананы оқып бердім. Ал,оқы! деп қабағын түйгендей болып еді,
бірте-бірте ықылас қойып тыңдады. Бұл Доланаң - Жалғыз түп долана не
Бір түп долана болсын деді. Ертеңгі нөмірге сенің Аңызтау деген әңгімен
шығады деді. Сыншы ағаның бұл сөзіне таң қалдым. Таң қалу себебім мен
Аңызтауды қолыммен әкеліп бермегенмін. Сөйтсем Жұмекең (Жұмабай Әбілов)
қабырға газетінен қиып әкеліп, сыншы ағамызға берген екен. Сонан әңгімем
газеттің келесі нөміріне шықты. Ал, Долана атты әңгімем Лениншіл жас
газетінде Жалғыз түп долана деген атпен жарық көрді. әңгіме газетке
басылғанда бірінші болып жазушы Мархабат Байғұт құттықтады. Мархабат аға
Нәсіреддин Сералиевтің мен жайындағы мақтауын да жеткізді. Содан соң
Долана Дулат аға Исабековтің ұсынуымен Арман қантында атты жинаққа
енді. дейді жазушы әдебиет әлеміне алғаш қадам басқан күндерін сағынышпен
еске алып.
Долана әңгімесінің жазылуы себебі жайында былай дейді: Мен неге
ауыл туралы жаздым? Нағашы атам екеуміз шөпке баратынбыз. Көк есегіміз
болды. Атамның Өлмес деген қызы, Ыбырай деген ұлы бар-тын. Сол Өлмес әпкем
тұрмысқа шықты. Қолдан ұзаттық. Біздің ауылдағы қолдан ұзатылған соңғы
қыздардың бірі болды. Машина ұзап кеткеннен кейін атам дөңбектің үстінде
отырып ағыл-тегіл жылап отыр екен. Долананың жазылу себебі сол деп
ойлаймын. [19]
Ф-ОБ-001033
Жазушының бала күніндегі жағдайлардан алған әсерлерінің кейбірі
шығармаларына өзек болады. Жоғарыдағы Долана әңгімесі де сондай
әсерлердің кейбіріне пайда болған туынды. Студент кезінде жазған
әңгімелерінің бірі Көрші үйдің қызы әңгімесінде де сол алғашқы махаббаты
елесі, сол бір аяулы қыздың бейнесі бар. Жазушы сол бір аяулы бейне
жайында: Мен өз басым бала күнімде өте ұялшақ болдым. өйткені, бетімде
секпіл бар еді. Ол, әсіресе, көктем мезгілінде көбейіп кететін. Сондықтан
да қыздардың бетіне көз тоқтатып, тіке қарауға ұялушы едім. әйтсе де бала
күнімізде көрші үйдің қызы екеуміз өте тату болдық. Бір-бірімізді қатты
сыйлайтынбыз. Кешкілік күндізгі аптап ыстықтың беті қайтқан шақта волейбол
ойнайтынбыз. Аңқамыз кеуіп, шөлдеген кезде мен құдықтан су тартып алып,
алдымен шелекті оған ұсынатынмын. Содан соң, оның ерні тиген жерден өзім
ішуші едім. Кейін ол да менің ернім тиген жерден ішетін болды. Бәлкім,
менің алғашқы сезімімді оятқан сол қыз болар... Бірақ олар кейін басқа
ауылға көшіп кетті. Содан соң бізге кездесудің сәті түспеді. [20] деп
сағынышпен еске алады. Жалпы жазушылардың алғашқы сезімі, алғашқы махаббаты
өз шығармашылығынан орын тауып жатады.
1982 жылы Қазақ Ұлттық университетін бітірген. Қызмет жолында
"Жалын" баспасының редакторы, "Парасат" журналында бас редактордың бірінші
орынбасы, "Оңтүстік Қазақстан" газетінің бас редакторы, "Қазақ әдебиеті"
газеті бас редакторының орынбасары қызметтерін атқарған. Қазіргі таңда "Ақ
Желкен" республикалық жасөспірімдер журналының бас редакторы қызметін
атқарады. Нұрғали Ораздың қызмет жолындағы тағы бір ерекшелігі кейбір
басшылар тәрізді қызметке тартылып, өзін қызметке ұсынбайды, керісінше,
мұны өзгелер ұсынады. Сондай ұсыныстардың бірі Ақ желкен журналына
қызметке келер кезде де айтылған. Министрліктің, департаменттің тарапынан
ұсыныс жасалып, сенім білдіргенде, тартыншақтап жатқым келмеді. Менің сол
орында қызмет жасауым қажет болған шығар, ендеше, қал-қадерімнің жеткенінше
Ақ желкенді алға қарай бағыттап көремін де деп ойладым дейді. [21]
1985 жылы шыққан алғашқы "Соқпақ жол" атты әңгімелер жинағы жарық
көрді. Алғашқы жинағынан соңғы жарық көрген Биіктегі сұлулық жинағына
дейін Нұрғали Ораз өзінің шығармашылық лабораториясында біраз тәсілдер мен
тәжірибелерді байқап-сынап көрді. Жазушының не жазатынын әрбір жаңа
шығармасын қадағалап оқып жүрген оқырманы біледі, ал "қалай жазады?" деген
құпия қаламгердің өзіне ғана аян. Қазақтың ақын-жазушысының дені жастау
кезінде өндірте жазды, сондықтан да баспанасыз қаламгерлердің жазғандары
көбінесе жатақханалар мен жалдамалы пәтерлерде дүниеге келді. Нұрғали Ораз
қу пәтердің қорлығын көрмесе де, "Соқпақ жолға" енген әңгімелерін ҚазМУ
қалашығындағы журналистердің 5-жатақханасында жүргенде және ауылға
демалысқа барған кездерінде жазыпты. [18]
Ф-ОБ-001033
Бақыршанның балалары (жазушының екінші әңгімелер жинағы) мен
"Қазығұрт оқиғалары "(1988 ж. шыққан үшінші әңгімелер жинағы). Тау
етегіндегі "Алатау" совхозынан сатып алған үйдің артындағы бау ішінде, алма
ағаштың көлеңкесі де талай әңгіменің тууына себепкер болды.. "Қазығұрт
оқиғаларындағы" мөлдіреген әңгімелер "Алатаудағы" сол бау-бақшаның саясына
қарыздар. Жазушы дүниеге келген Қазығұрттың бөктеріндегі Жаңа базар ауылы
өзеннің жағасында орналасқан. Осы өзен талай жыл жазғы демалыстарында
"кабинет" рөлін атқарады. Қорадан өзенге түсіп кететін жалғыз аяқ жолмен
төмен құлдилап, жағалауға жайғасып алып, қалың дәптеріне жаза бастайтын.
Әсіресе, мал өрістен қайтар мезгілде, батып бара жатқан күннің қызыл жалқын
сәулесіне боялған өзен жағалауы өзіне тартқандай болатын. Мұндайда сабаққа
дайындалған бала секілді қағазға шұқшиып өзен жағасында отырған жігітке
ауыл адамдары үрпиіп қарап өтетін.
Бала-шағасын аяғының ұшынан бастырып, жым-жырт бөлмеде немесе кең
кабинетте отырып көсіліп жазып көрген емес. Бір баласы аяғына оратылып, бір
баласы мойнына мініп, енді бірі арқасына жабысып, көп шуылдақтың ортасында
самай шашын бұйралап-бұрап отырып жазатын Бейімбет Майлин сияқты Нұрғали
Ораз да шуы мол көпшілік жерді жақсы көреді – әңгімелерін көше
аллеяларында, скверлерде, даңғаза музыка ойнаған шулы кафенің бір бұрышында
отырып жазады. "Балаларым менің жазушы екенімді білсе білетін шығар, бірақ
олар менің үйде отырып жазғанымды ешқашан көрген емес. Бір қаламгер
ағамыздың, құдай сақтасын, оюлы шапан киіп, сөре-сөре кітап жиналған
атшаптырым кең кабинетіне кіріп алып, әйеліне қою күрең шай алдырып, қалың
қатпарлы қабағымен қағазға төне қараған түрін көріп шошығам. Жазушының
классикалық бейнесін жасағанын қайтейін, есімін ешкім білмейді" дейді
жазушы." [18]
Нұрғали Ораз шығармалары орыс,саха тілдеріне аударылған. Ал шетел
жазушыларының ішінде ағылшын жазушысы Д.Голсуорсидің, Х.Л.Борхестің, жапон
жазушысы И.Кавабатаның, И.Иноуэннің шығармаларын қазақ тіліне аударған.
Жапон жазушыларының бір-екі әңгімесін аударып едім. Таныстарым: Сен жапон
әдебиетін зерттеп жүрсін бе? Саған жапон жазушылары ұнайтын шығар дейді.
Жоқ. Маған ең алдымен қазақ әдебиеті ұнайды [19] деген жазушының
пікірінен шетел жазушыларының шығармасын аударып жүргенімен, өз әдебиетін
олардан жоғары көретіні айтпаса да көрініп тұр. Дегенмен жапон
жазушыларының шығармалары мен Нұрғали Ораз шығармалары арасында бір
үндестік бар. Бұл жайында келесі бөлімде, жазушы шығармаларын талдау
барысында тоқталып өтпекпін.
Әңгімелерінің желісі бойынша Қазақфильм киностудиясы түсірген 2007
жылы Әурелең деп аталатын толықметражды көркем фильмнен Нұрғали Ораздың
кинодраматургтық қырын да көреміз.
Ф-ОБ-001033
"Жалын" баспасының балалар мен жасөспірімдер тақырыбына арналған
дәстүрлі жабық бәйгесінің жүлдегері, Халықаралық "Алаш" әдеби сыйлығының
(2003 ж.) лауреаты. Аяқталмаған ертегі әңгімесі Қазақстан
Республикасының Мәдениет ақпарат және қоғамдық келісім
министірлігімен ҚазМұнайГаз ұлттық компаниясы жабық акционерлік
қоғамы жариялаған Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігінің он
жылдығына арналған әдеби конкурста жүлде алған шығармалардың
қатарында болса, жақында ғана Астана қаласында өткен Тәуелсіздік толғауы
атты халықаралық байқауда, Ең үздік драмалық шығармалар номинациясы
бойынша Адасқан жұлдыз (Қайыршының жұлдызы) шығармасы екінші орынға ие
болды.
Жазушылық пен журналистика дегендеріңіз өз алдына бөлек-бөлек әлем
болғанымен, етектері бір таулар секілді дейтін Мархабат (Байғұтов) ағаның
өмір жолына өмірі ұқсас Нұрғали Оразға, бірде, бір жолдасы: Ай сайын бір
әңгіме жазып тұрасың ба? деп сұрақ қойыпты. Әдебиет әлемін жоғары бағалап
сүйетін жазушы: Жазар едім-ау шіркін, егер мен тек көркем әдебиетпен ғана
шұғылданатын болсам. Оның үстіне әңгіме жанрын өзім қатты ұнатамын. Бірақ,
өкінішке қарай оған мүмкіндік қайда? Нан тауып жейтін мамандығым –
журналист болған соң, күні бойы соның қосынын жегіп, жүгін тасимын.
әдебиеттің аулына тек анда-санда ғашық жарын аңсап келген түйекеш жігіттей
бір күн қонып, ертеңіне, амал жоқ, асыға басып кетіп бара жатқандай
сезінемін... [19] деп жауап беріпті.
Бала кезінде түс көріпті. Шөл даладағы үйінің жанында басқа
ағаштарға ұқсамайтын, жап-жасыл, керемет сұлу ағаш өсіп тұр екен. Неге
екені белгісіз, әлгі сәмбі талдың жапырақтары өте сирек. Бұл ағашты
айналып, жапырақтарына теңеу тапқысы келіп, бұралып өскен бұтақтарының
сұлулығын суреттеп жазбақшы болып жүр. Бала көрген түсін анасынан басқа
кімге айтады? Ояна салып айтып еді, анасы ойланып қалады да: " Мүмкін,
өскенде сен жазушы болатын шығарсың" дейді. "Қазір де осы түсім жиі ойыма
түседі. Жапырақтары неге аз? Жазушы болсам болатын шығармын, бірақ өте аз
жазатын жазушы болармын. Өйткені өндіртіп жазған ештеңем жоқ [18] дейді
жазушы.
Аяқталмаған ертегі кітабы жарыққа шыққан жылы, көптеген
оқырманадр телефон шалып, редакцияға іздеп келіп, кітапты өзіне сұрап алған
кездегі жағдайын жазушы былай жеткізеді: Мұның бәрі жақсы-ау, әрине. Тек,
өзім іштей, бұл кітаптағы шығармалардың жетпіс пайызы – осыдан он жыл бұрын
жазылып, республикалық әдеби басылымдарда жарияланып кеткен әңгімелерім мен
шағын хикпяттарым, ал соңғы он жылдағы шығармашылығым сол көлемі небары он
бес баспатабақтан тұратын жинақтың отыз-ақ пайызын құрағынын ойлап, қысылып
жүрдім. Осы арада ойыма әдебиет әлемін дүр сілкіндірген, әңгімелеріне
көңілі толмай, қынжылатын, кішіпейіл А.П.Чеховтың: мен жазған нәрсемнің
ешқайсысына да табынбаймын деген сөзі түсті.
Ф-ОБ-001033
Жазушының осы бір ауыз сөзінде дархан көңіл қасиеттері,
парасаттылық пен жарасымдылық жатқан жоқ па? Негізі бұл қасиеттер көп
жазушыларда кездесе бермесі анық. Жалпы, жазушы кім? Ол қандай болу
керек? деген сұрақтарға біз жауапты Нұрғали Ораздың өзінен сұрап көрсек.
Өзінен басқа ешкім жаза алмайтын шығарма жазуды мақсат
ететін жазушы : Жазушы – текті әулеттің жемісі. Ол кейде қаннан қанға
көшіп, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан ойларды өзіне де беймәлім бір
жұмбақ сезім арқылы қағазға түсіріп отырады. ...Жазушының беделі, ықпалы
шығармашылық еңбегіне қарайлас болуы керек. Жақсы жаза ма – ықпалды, нашар
жаза ма – беделі жоқ.
Жазушылық - өнердің ішіндегі ең қиыны. Жазушы болып қалу
үшін, жақсы шығарма тудыру үшін адам жазушылыққа өз өмірін арнау керек.
Басқаша айтқанда, өзінің күнделікті кәсібі ретінде шұғылдануы тиіс. Бізде
керісінше. Шығармашылықпен тек бос уақытымызда ғана айналысамыз. Жұмыстан
артылған күшті ғана жұмсаймыз. Бұл, әрине, жетімсіз ғой. Біздің қоғамда тек
шығармашылықпен ғана айналысу мүмкіндігі болса және сол арқылы табыс табуға
мүмкін болса, жазушы үшін ең рахат жұмыс сол болар еді. [19]
Нағыз жазушы қарапайым тіршілікке көбірек араласуы керек
дейді жазушы. Мен қазақ жазушыларының ішінен сондай өмірге жақын жүретін
Тәкен Әлімқұловты көрдім. Ол кіс туған жері – Созаққа жиі барып тұратын.
Партия комитетімен хабарласқан кездері болса – болған шығар, бірақ көбінесе
елді дүрліктірмей, ешкімнің уақытын алмай, хабарласпай баратын. Ешкімге
міндет артпай, пойызға отыратын да. Шымкентке жетіп алған соң кез-келген
көлікпен жүре беретін. Қарапайымдылығы шексіз еді. Тәкен Әлімқұлов
шығармаларының аудармасы жеткілікті дәрежеде болса, әлем әдебиетінің
классигі деп тануға блар еді. Бұл, жалпы, кішкентай халықтардың үлкен
жазушыларына тән трагедия. Бәлкім, трагедия деп тым асырып айтып отырған
болармын, егер Тәкен Әлімқұлов француз жазушысы болса, оның аты Альбер
Камюмен қатар атанған болар еді. [19] Сол өзі айтып отырған
қарапайымдылық Нұрғали Ораздың өзіне де тән. Бірде Нұрғали Ораз Оңтүстік
Қазақстан облысында Жетісай қаласында іссапардан қайтып келе жатып жол
бойында сусын ішпекші болып тоқтайды. Тоқтаған жерде бір жап-жас қыз бір
кітаптан бас алмай отырады. Шөлі басылған соң Нұрғали Ораздың қасында
жүрген бір фототілші жігіт: Қарындасым, қолыңыздағы қандай кітап? деп
сұрайды. Қыз бала үнсіз-түнсіз кітаптың мұқабасын көрсетеді. Сол кезде
Нұрғали Ораз ештеңе байқамағандай машинаға бұрылады. Сөйтсе, анау кітап осы
жазушы ағамыздыкы екен. Неліктен машинаға қарай үнсіз бұрылғандығын:
Білесіз ғой, ондай жерде Ә-ә, бұл кітаптың авторы мына жігіт қой! деген
сияқты мақтау-марапаты аралас ыңғайсыздау әңгіме басталады.[4]
Ф-ОБ-001033
деп түсіндіреді. Бірақ сол арада жігіттер Нұрғали Оразды бәрібір машинаға
жібермейді. Әлгіндей сөздер ақыры айтылады. Қолтаңба алынады. Сол сапар
жазушыға қатты әсер еткен сапар болды. Өзін қолпаштаған, мақтаған жағдай
үшін емес, басқа бір жағдай үшін маңызды. Сол сапарда Мейлі, қанша жағдай
ауыр болсын, мейлі қанша тұрмыс қиын болсын, ел ішінде кітап оқитын адамдар
әлі бар екен-ау деп ойлап, көңілім біртүрлі өсіп қалды. өзімді елге,
жұртқа керекті адамдай сезіндім. Жазушы үшін, жалпы адамзат баласы үшін
одан артық бақыт бар ма? ...бүкіл өмірдің қозғаушы күші де осы сезім.
өзіңнің жұрқа керек екенінді сезіну дейді жазушы.
Ішкі дүниесі бай, мәдениеті жоғары, рухы биік адамның
шығармасы да құнды, мәнді-мағыналы, саналы болмақ. Адамның болмысы қандай
болса, шығармашылығы да сондай болады. Қарапайым ба, жоқ жылтыраққа әуес пе
– шығармашылығы айтып тұрады. Ең бастысы, шығармашылық жасанды болмауы
керек. Адам өзінің бойында жоқ нәрсені бар етіп көрсеткісі келсе, жасанды
болып шығады. [19]
Жапон халқының ұлы жазушысы Акутагава айтқан: Өзің өмір
сүрген қоғамды қанша жек көрсең де, оның тыныштығын бұзбау, тұнығын
лайламау – ең абзал қасиет деген сөзді өмірлік қағидаларының бірі ретінде
ұстанған жазушы қайсыбір қаламгерлердің жұртқа міндетшіл, өкпешіл,
өкпешіл, кердең мінездерін онша жақтырмайды. Жазушы : Кейбіреулер өзімді
түсінбеген қоғамға қыр көрсетіп жүрмін деп ойлайтын шығар. Қажеті қанша?..
Сіздің бойыңызда құдай берген дарыныңыз, қолыңызда құдіретті қаламыңыз бар
емес пе? Бағалай білсеңіз, бақыт дегеніңіз сол. Ел таң қалатындай шығарма
жазыңыз. Содан асыл мақсат барма?.. дейді. Дегенін өзі де жүзеге асырады.
Адамның болмыс-бітімі мен мінезі оның өзіне сын көзбен қарай
алуынан да көрінеді. Өзгені емес, бірінші өзін таныған жазушы,
қарапайымдылықты жаны қалайтын Нұрғали Ораз : Өмірде жарқырап көзге түсе
қойған кезім болған жоқ, жұртты соңымнан ертіп, ерекшеленген де емеспін.
Қоңыр мұң – оңашалықты жақсы көретіндігімнен, қанша уақыт оңаша отырсам да
зерікпейтіндігімнен маған жолдас болып алған шығар дейді. Қоңыр мұң тек
оған ғана емес шығармаларындағы кейіпкерлеріне де жолдас болып алған
сияқты. Жазушының сөзімен айтсақ : Өзімнің жан дүниемде қандай өзгерістер
болып жатса, сол өзгерістер кейіпкерлерімінің басынан өтіп жатады.
дегендей қарапайымдылық, нәзіктік, сыршыл сезім сырлары, жарасымды сұлулық,
рухани сұлулық оның кейіпкерлері мен өзіне де тән қасиеттер. Жазушымен
кездескен сәтімде де ол кісінің көп сөйлемейтін, үнсіздікпен тілдесе жүріп,
үлкен жұмыстар бітіретіндігі байқалып қалды. Байқағаным, осы қоңыр мұң мен
қарапайымдылық дарынды жазушыларда болатын қасиеттер секілді. Оңашалықты
жақсы көретін жазушылардың бірі – Мархабат Байғұт та Мен жападан – жалғыз,
өзіммен-өзім іштей сөйлесіп, сағаттар бойы жүре беруге дағдыланған адаммын
[22] дегені бұл
Ф-ОБ-001033
кісілердің қазына, байлықтары ішікі рухани әлемінде екендігін білген
мінездерін білдіргендей. Нұрғали Ораздың: Қаламгер әуелі өз жүрегіне
үңілуі тиісті. Ең қымбат қазына сонда жатқанын білуі керек деген ойы
біздің айтпақ болған ойымызбен ұштасып жатқандай.
Талғамы биік адамдар – парасатты адамдар. Ал бізідің
жазушымыздың талғамы қандай? Айгүл Аханбайқызының Талғампаз жазушысыз
ба? деген сұрағына: Меніңше, ең басты нәсе осы – талғам деген жауабы
жазушы талғамының жоғары екендігін айтпаса да түсіндіріп тұрғандай. Ойымыз
тағы да дәлелді болу үшін, бір ғана жазушыны сүйіп оқып, тек қана сонымен
шектелгісі келмейтін жазушының журналист Алмат Жалбағаймен сұхбатында
Кімдерді қайталап оқисыз? деген сұрағына : Құранды, Абайды, Әуезовты
қайталап оқу - әрбір қазаққа рухани қажеттілік сияқты. Шұғаның белгісін
қайталап оқимын. Шіркін, тіл қандай! Сарыжайлауды қайталаймын.
Тәттімбеттің жүрегінде туған күй менің кеудемде де күмбірлеп тұрғандай
болады.
Дулат ағаның (Исабеков) Тіршілігін, Дерменесін қайталап
оқимын. Арыс өзенінің атырабында өмір сүрген бейкүнә, қарапайым жандардың
тіршілігі көңілімді толқытып, көзіме жас үйіреді. Айта берсем, тіпті, көп.
Біз оқумен өскен ұрпақпыз ғой дейді. Оның тек қазақ әдебиетімен ғана
шектелмей әлем әдебиетінің үздік үлгілерін (С.Цвейг, Ф.Кафка, Я.Кафабата,
Э.Ремарк, В.Распутин, В.Астафьев, В.Шукшин, А.Чехов, И.Бунин, С.Моэм т.б.
еңбектерін) қайталап оқитындығын талғамының жоғары екендігін аңғарамыз.
Жазушы шеберханасын зерттеу – күрделі процесс. Жазушылар
шеберханасын неден бастап зерттеу керек? – деген сауалға, біз қаламгердің
дүниетанымынан бастаған жөн деп жауап берер едік [23] дейді әдебиетке
сүбелі үлес қосып жүрген Құлбек Ергөбек ағамыз. Нұрғали Ораз дүниетанымын
ұлттық таныммен суарып өскен ұлттық болмыстағы жазушы. Өз ұлтының
ерекшеліктерін, құбылыстарын өз шығармаларына арқау етеді. Ондағы жазушы
ойы қазіргі заманда кейбір атышулы елдердің мәдениетінен өз ұлтының
мәдениеті артық түсетінін, басым түсетінін жеткізу, мақтан ету. Қазіргі
қазақ мәдениетін жеңілген мәдениет қатарына жатқызып жүрген зиялы
азаматтар баршылық. Жеңілген мәдениет дегеніміз өзіндік бет-бағдары мен
ұлттық ерекшеліін жойылған, жасампаздық рухы мен жаратушылық қабілеті
сөнген, топырақ пен тамырдан айырылған, өзге үлкен мәдениеттің нашар
көшірмесі іспетті қасаң, қайтадлана, еліктеп-солықтағыш, көшірмешіл
сипаттағы мәдениет атйамыз. Мәдениет - ұлттың иммунитеті деп ойлайтын
Нұрғали Ораз зиялылардың ол пікірлерімен қосылмайды.
Мәдениеттің жеңілуі ұлттың жеңілуі деп түсінемін. Орыс
ақсүйектерінің бір кезде француз мәдениетіне ес-түссіз ғашық боп, француз
тілінде сөйлесуді жоғары мәдениет санағанын білесіз ғой. Егер солай болып
кете берсе не болар еді?.. Бізге де енді өз асылымызды, өзмаржандарымызды
бағалайтын кез жетті. Өзгелердің мәдениетін үздік
Ф-ОБ-001033 үйренумен емес,
өз мәдениетімізді таза сақтаумен сыйлы, құрметті болуымыз керек [24] деген
жазушы пікірінен бүгінгі таңдағы өз ұлтымыздың құндылықтарын түсінбей
жүрген көп зиялы қауым сабақ алулары керек сияқты. Қазақ мәдениетінің
тамыры тереңде жатқаны белгілі. Оны жеңілген мәдениет қатарына жатқызу
мәдениет кінәсі емес, мәдениеттен алыстап кеткендер күнәсі екендігі
мәлім. Көшпенділердің өмір салты, киіз үйдің архитектурасын, қымызы мен
қартасын, саятшылық өнерін қайда қоямыз? Қайта сол мәдениетке өзге елдер
қызығып, өркениет шыңына жеттік деп отырған кей елдер сол асылдарымызға
патент, лицензия алып, өздеріне иемдене қойғысы келіп отырған жоқ па?
Жеңген мәдениет болса, өзінің ұлдарынан жеңілген деген ат алып өгейлік
көріп отырған біздің мәдениетке неге қызығады? Өйткені, біздің ұлттың
ұлттық талғамы қай салада болсын мықты, мәдениеті жоғары. Сол мәдениеттен
нәр алып өскен жазушы құнарлы топырақта тамыры жатқан, мәуелі жемісімен
көпке нәр беретін, пайдасын тигізетін жеміс ағашындай болмақ.
Нағыз жазушылық өнер дәстүрден туады. Нұрғали Ораз да өз
мәдениеті мен әдебиетінің дәстүрінен үйрене отырып, өзіндік стиль
қалыртастырған қаламгер. Дәстүрден нәр алған жазушы стилінің өзегінде
ешқашан өзгермейтін өнер сыры бар. Уақыт озған сайын қырлана, құбыла
түсетін шындық пен шынайылық бар. Араға уақыт салып жазушы шығармалары
қайта оқығанда, стиль сазы көне қоңыраудай сыңғырлап қоя беруі де күмәнсіз.
Ф-ОБ-001033
II ТАРАУ
Нұрғали Ораз әңгімелері және өмір шындығы
Нұрғали Ораздың әңгіме жазудағы шеберлігін таныту үшін нысанама
жазушының Түнгі жалғыздық кітабын алғанды жөн көрдім. Жұмысымның алдына
қойған мақсат-міндетіне жету үшін осы кітаптағы әңгімелерді талдаудың өзі
жеткілікті. Өйткені, жазушының кітаптарының бәрін қамтып диплом жұмысын
жазу күрделі жұмыс. Екіншіден, жазушымен сұхбат барысында негізгі
әңгімелері осы кітапта шоғырланғанын айтып өтті. Үшіншіден, "теңіздің дәмін
тамшысынан татып байқауға болады" демекші, сол ертеректеу кезеңде жазылған
әңгімелері мен кейінгі шығармалары топтасқан жинағынан жалпы күллі
шығармашылық қолтаңбасына тән өзіндік өнеге-өрнегі мен шеберлігі анық
байқалады десек артық айтқандық болмас.
Түнгі жалғыздық кітабы Алматы қаласында Атамұра баспасынан 2008
жылы жарық көрді. Жиырмадан астам әңгімелерден тұрады. Бұл жинаққа енген
әңгімелерінің кейбірі бұрынғы жинақтарында да кездеседі.
Нұрғали Ораздың алғашқы әңгімелері мен повестері ауыл өмірі,
жастар мен жасөспірімдер тақырыбына, жастардың өсіп- қалыптасу
кезеңіне арналғаны оқырман қауымына мәлім. Көрнекті жазушы бұл
тақырыптарға жауапкершілікпен, өзіне ғана тән өрнекпен жаза білген.
Өзіне ғана тән өрнекпен дейтінім, кейіпкерлерінің жан дүниесіне терең
үңіліп, олардың жан дүниесіндегі жалғыздықтың сыры, жеке адам мен
қоғам арасындағы қарым- қатынастың кез-келген кезде көріне
бермейтін күрделі түйініне нәзік психологиялық талдау жасап, көңіл
зердесімен тауып, ой елегінен өткізеді.
Түнгі жалғыздық кітабындағы әңгімелерде бүгінгі замандастарымыздың
ой-толғанысы, арман-мұраты, тіршілік-тынысы көркем тіл арқылы көз алдымызда
көрініс тауып отырады. Көркем дүние шеберлігі – образды сомдап шығару
десек, әңгімелер бойынан әр қайсысы жеке дара типке айналған, сөйте тұра әр
қайсысының өзіне тән мінезі бар, сәтті шыққан образдар іс-әрекетінің куәсі
боламыз. Сондай әңгімелеріне талдау жасап, өз пайымдауымды ұсынбақпын.
Жазушының аудармалары жайында жоғарыда сөз еткенімізде жапон
жазушыларымен үндестігі жөнінде айтып өттім. Сол жазушылардың бірі -Иасуси
Иноуэ. Жапон жазушысы жайында Нұрғали Ораздың мақаласы да жарияланды.
Иасуси Иноуэ – жиырмасыншы ғасырдағы көркем проза шеберлерінің
үркердей тобына қосылатын сөз зергері. Жасы қырыққа жеткеннен кейін барып
көркем шығармалар жазумен шындап шұғылдана
Ф-ОБ-001033
бастаған. Оның 1949 жылы жарық көрген Аңшы мылтығы атты алғашқы әңгімесі
ә дегеннен-ақ әдебиетсүйер қауымның назарын аударып, Р.Акутагава атындағы
сыйлыққа ие болды. Содан беріде ол 300-ге тарта әңгіме, бірнеше роман,
көптеген очерктер мен эсселер жазды.
И.Иноуэ шығармашылығының басты ерекшелігі – жүрек түкпірінде жасырын
жататын жалғыздық мұңын шертіп, қайдан екені белгісіз, сыбызғы сазындай
алыстан талып жететін шерлі де нәзік әуенді кең дүниеге естірту, тыңдату
секілді. Жапон эстетикасында мұндай құбылысты таңбалайтын сәби дейтін
термин бар, ол – жалғыздық мұңы деген ұғымды білдіреді. Негізі И.Иноуэ
әңгімелерінде айтылар ой, идея арқауы – бүгінгі заман, бүгінгі адамдардың
жалғыздығы. [25]
Жазушы Нұрғали Ораздың шығармашылығының да бір ерекшелігі –
кейіпкерлерінің жүрек түкпірінде жасырын жатқан жалғыздық мұңын шертуі.
Көптеген әңгімелерінде негізгі айтылар ой, идея арқауы – өмір құбылыстары,
бүгінгі заман және адамдардың жалғыздығы. Жалғыздық кезінде адам санасының
психологиялық тұрғыдан екіге бөлініп, ішкі екі пікірталастың пайда
болатындығы, ішкі екі күштің сөйлесетіндігі, ішкі ой қақтығыстарының жиі
көрінетіндігін жазушы Тауда айды тамашалаған түн әңгімесіндегі егде
тартқан Марат есімді ер кісі мен жас бойжеткеннің, Оңаша арал
әңгімесіндегі келіншектің, Бақ құсы әңгімесіндегі Айгүлдің, Түндегі
жетім тамшылар әңгімесіндегі Жаңбырбайдың, Керімсал ессе келіншек
мұңаяды әңгімесіндегі Бибіқыздың, Әпкем, жездем және мен әңгімесіндегі
Гүлзаттың характерінің ашылуында, ішкі және сыртқы болмысын танытуында
сәтті қолдана білген.
Қай мотивті қолданса да жазушы әңгімелерінің мазмұнын тереңдетуге,
мағынасын қат-қабат етіп түрлендіруге қол жеткізген. Жазушының жоғарыдағы
әңгімелерінде байқалатын мотив түрін - Жалғыздық мотиві дегенді жөн
көрдім. Жалғыздық мотиві тақырыптың, характерлердің ашылуына, сюжеттің
дамуына, идеяның көркемделуінде айтарлықтай орынға ие. Жалғыздық мотиві
қазақ жазушыларының көбіне (мыс. М.Жұмбаев, Ж.Аймауытов) тән, ортақ мотив.
[26.132]
Мотив сюжетпен тығыз байланысты, әдеби шығармаларда негізінен
қайталанып кездесіп отыратын маңызды оқиғалар тізбегі, сюжет құраудың
негізі болып табылады. Мотив оқиға барысымен, кейіпкер әрекеттерімен, сезім-
күй құбылыстарымен тығыз байланысты.
Мотивті авторлық ойлаудың ерекшелігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz