Жайнизмнің негізгі философиялық көзқарастары

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Жайнизм б. д. д. VІ ғасырдағы діни ағым ретінде қалыптасады. [1, 33]

Жайнизмнің негізгі философиялық көзқарастары «сиддханта» деп аталатын кітаптар жинағында берілген. (б. д. д. ІІІ ғ) . [2, 7]

Жайнизмге деген сенім, мәліметтерге қарағанда, жиырма төрт (24) ұстаз (тиртханкалар) арқылы таралады. Уағыздаушы ұстаздардың біріншісі - Ришабхадевадан бастап 22-не дейінгілер көне дәуірде; ал 23-і - Паршванатқа б. д. д ІХ ғасырда өмір сүрген, соңғысы Махабира (ұлы батыр) б. д. д. VІ ғасырда өмір сүрген сияқты. [1, 33]

Жайнизмнің негізін қалаушы - Махабира Джина («жеңімпаз») болған. Махабира Джина әскер басшының отбасында дүниеге келіп, он екі(12) жылдай бойы дуаналық, аскеттік жолға түседі. Осы уақытта Махабира Джина карманың ықпалынан босанып, сиддхи деңгейіне жеткенсін, шындықты қабылдайтын деңгейге көтеріледі. Содан кейін еліне оралып, отыз жылдай бойы өзінің көзқарасын уағыздайды. Алғаш оның көзқарасын уағыздаушы 11 шәкірті болған. Олар Махабира Джинаның көзқарасын жинақтап, бір доктрина жасауға үлкен септігін тигізген. Махабира Будданың негізін қалаушыГаутама Шамуньямунимен кезігіп, онымен пікір таластырғандай. [1, 33]

Жайнизм сансарға, кармаға, мокшаға сенеді.

Сансара - жанның бір денеден екінші денеге көшіп жүруі.

Карма - әділ жаза заңдылығы.

Макша - жанды қасіреттен азат ету.

Жайнизмнің басты мақсаты- қасірет деп түсінген өмірден азат болу. Жайнизмнің ілімінше, карма заңын құдайларға құрбандық шалып өзіңе қаратуға болмайды.

Жанның бұрынғы өмірде жасаған келеңсіз істерінің салдарын осы өмірде жеңуге болады. Ол үшін сансардан құтылу қажет. [2, 7]

Сансардан азат болу үшін «үш қазынаны» (триратна) сақтау керек.

Олар: дұрыс қылық - әрекет, шынайы білім, дұрыс сенім.

Дұрыс қылық - әрекет дегеніміз тазалықты, шындықты, сабырлылықты, өзіне қаталдықты, салмақтылықты және т. б. сақтау.

Шынайы білім дегеніміз жанның сезім мүшелері мен ақыл - ойға сүйенбей алған білім.

Дұрыс наным - сенім дегеніміз - тиртханкалар деп аталатын 24 әулиенің іс - әрекетіне сену.

Адамның түйсігі мен ақыл - ойға танымның дұрыс түріне - шынайы білімге сәйкес келе бермейді, кейде кедергі болады да, өйткені шынайы білім 3 сатыдан тұрады:

Бірінші сатысында - жан алшақтығын және ұсақ заттарды түйсінеді;

Екінші сатысында - өз бойындағы қызғанышты, жек көрушілікті жеңгендер ғана адамдардың қазіргі және өткен кездегі ойларын тікелей білуге мүмкіндік алады;

Үшінші сатысында - азат болған жанға көрегендік қасиет, абсолюттік білім дариды. [1, 34]

Жайналардың пікірінше, құдай жоқ, оның бар екендігі туралы келтіріп жүрген дәлелдердің бәрі негізсіз, қате, сондықтан да жайнистер құдайға емес, жиырма төрт (24) тиртханкаларға (әулиелер) және джиндарға сену керек. [1, 33]

Жайнизм ілімі бойынша, дүние материяның екі бірдей түрінен тұрады. Жайнизмде материя дегеніміз жұқа қабаттан тұратын карма немесе кармаға жабысқан тұрпайы нәрселер. [1, 56]

Осы тұрғыдан алғанда, дүние мәңгі өзгермейтін екі нәрседен -дживадан(жан, рухани бастама, бірлесе өмір сүрудің белді агенті) және тірі емес, мәңгі емес «аджива» (әлем атомдардан «ану» тұратын материядан «пудгала» құралады) . Олар бір - бірімен қосыла, бөліне алады.

Адживамен, дживаға кеңістік (акаша), уақыт (кала), орта және қозғалыс жатады.

Тіршіліктің жаны бар. Керек десеңіз, жердің де жаны бар. Жанның өзіәртүрлі болады. Егер ауа, су, жер, от, өсімдіктер тек қана сезіне алса, құстарғағ жануарларға, адамдарға сезім мүшелері арқылытүйсінуі тән. Жалпы алғанда, тіршілік мәңгі, бірақол материалдық денелер түрін қабылдаған көптеген жандарға бөлініп кетеді де, бір денеден екінші денеге ауысып отырады. [2, 7-8]

Әрбір жайн дживаға, тіршілігі бар ортаға ұмтылады, тіршілігі бар ортаға ұмтылады, өйткені ол - жетік, белсенді. Тұтас дүниеде джива карма арқылы (әділ жаза арқылы) адживамен (тіршілігі жоқ кеңістікпен) байланысады. Джива карма арқылы мәңгі, үздіксіз түрленеді, тірі денелердің айналымын құрайды. Дживаның, жанның карма мен байланысы өте күрделі, кармадан босануы жеңіл емес. [1. 38-34]

Карманың зиянды, зиянсыз түрі болмасын бір денеден екінші денеге, басқа затқа үнемі ауысып, алмасып отырады. Алмасу жайын деңгейі, қарқыны бір-біріне ұқсай бермейді. Осындай жан мен карманың өзара байланысын үзбеу үшін жайнизм ілімі түрлі міндеттерді ұсынады. [1, 34]

Джива мен адживаның қосындысын бойына сіңірген адам ғана жетіле алады, өз ынта - ықыласын құтқарудың жеке жолына жұмсайды. [1, 34]

Жайнизм мокша тіршілік пен тіршілігі жоқтардың арасын толығымен алшақтатса, карма оларды біріктіреді, сөйтіп мәңгі әлемдік процесс жүріп жатады. Карманың өзі көп түрлі болады:

Бірі-денеміздің табиғатын, бізді дүниеге әкелген жанұямызды айқындаса;

екіншісі - өмірдің ұзақтығын;

Үшіншісі - тіршілік пен тіршілігі жоқтарды біріктірудің негізі болып есептелетін құштарлыққа, ләззаттануға қатынасты айқындайды. [1, 8]

Дүние емес дегеніміз тікелей енуге, қабылдауға бола бермейтін бос кеңістік акаша. Ол дүниеден су мен желдің үш қабаты арқылы алытатылған. [2, 7-8]

Жайнизм философиясы реалистік көзқарасқа жақын, , клюрализмді жоққа шығармайды.

Жайнизм ойшылдарысыртқы дүниенің реальдығын, нақтылығын, мойындайды. Бірақ әрбір нәрсе, обьект көптеген қасиеттерден тұрады, сондықтан ол туралы әртүрлі түсініктің болуы табиғи нәрсе.

Танымның бір түрі немесе бір көзқарас заттың сансыз қасиетін толық қамти алмайды. Әрбір ой-пікір сол құбылыстың бір жағын ғана дұрыс қамтуы мүмкін. Сондықтан басқа пікірге құрметпен қарау керек, онымен санасқан жөн. Тек әркім өз тоқтамын дәлелді етуге тырысса, басқа көзқарастың дұрыс жағынан үйреніп жатса, ол орынды. [1, 56]

Жайнизм ілімі әркімнің өз қабілет - қасиетіне деген сенімді күшейтті, әркімнің абсалютті жетістікке жетерлік мүмкіндігі бар екеніне көңіл бөлді. [2, 7-8]

Жайнизм философиясы үшке бөлінеді:

таным теория мен логика;
метафизика;
этика мен дін;

Таным теориясы екіге бөлінеді:

тікелей таным «апорокша»
жанамалы таным «парокша»

Тікелей танымға қабылдау, яғни сезім мүшелері (индрил) және ақыл (манас) арқылы сыртқы және ішкі обьектілерді тану мүмкіндіктері жатады. Тікелей танымның қызметі - салыстырмалы обьектінің бір жағымен шектеледі. Тек карманың кедергісін ығыстырған, жойған жағдайда, сана әрбір жанның мәніне айналады, тікелей обьектімен ұштасады. Сана күннің шуағындай әр саққа нұрын шашады. [1, 57]

Тікелей танымның мұндай саласы үш түрде, үш сатыда тарайды.

Біріншісі, индивид карманың ықпалын жартылай жұмсарту немесе бұзу арқылы өте алыстағы, өте ұсақ, сезім мен ақыл арқылыпайымдауға келе бермейтін обьектілерді тануға мүмкіндік алады. Мұндай таным шектеулі, өйткені оның обьекті шектеулі.

Екіншісі, индивид өзгелердің ой - пікіріне кедергі жасайтыніштарлық, жеккөрушілік сезімдерін ығыстырып немесе баса отырып, басқа адамдардың бүгін мен болашақ туралы түсініктерін кеңірек ұғынуға мүмкіндік ашады. Болашақты қиялдамақ таным ақылға үңіледі.

Үшіншісі, карма жаннан толық ығыстырылса, босатылса, онда абсолютті білім, бәрін білгірлік қалыптасады. [1. 57]

Адамның күнделікті танымы машти және шрутадан тұрады. Бұл терминдердің мағнасы туралы түсінік біртекті емес. Дегенмен, сезім мен ақыл арқылынемесе қабылдау, естелік, тану және қорытынды арқылы алатынбілімді кәдімгі тікелей танымға, яғни маштиға жатқызады. [2, 7-8]

Шрутаға негізінде бедел арқылы алынған, біреудің аузынан естілген білім жатады. Ауызша және жазбаша тексті арқылықалыптасатын танымның түрлері шрутаның құрамын қалыптастырады. [1, 57]

Тікелей танымның екі түрі де қателіктен кемтар емес. Жайнистер танымның үш түріне - қабылдауға, қортындыға және куәлікке сүйенген сайын, жалаңдық пен жалғандыққа аз ұшырайды. Танымда бір жақты көзқарастан, жалаң түсініктен біржолата құтылуға болмайды. Өйткені әрбір - ой пікір шындықтың бір қыры мен сырын ғана көрсетеді, обьектіні бір көзқараспен сараптайды. Мұндай жартылай білім белгілі бір жағдайда қалыптасады, сол жағдайда тәуелді. Содан ол шындықты да, обьект табиғатын да толық қамти алмайды. Себебі, обьектінің қасиеттері сияқты, жартылай білімнің де түрлері көп. [1, 57]

Оның үстіне, біріншіден, ол салыстырмалы, дүниенің өтпелі жақтарын ғана қарастырады, екіншіден, оның әрбір ой-пікірі шектеулі келеді, ал түрлі философиялықжүйелері шындықтың алуан жақтары мен бағыттарын талқылауға беімделеді. Бірінші қағиданың талабына орай, әртүрлі түсінік пен көзқарастың айырмашылығын жұқарту үшін «кейбір кезде», «кебір жағдайда» сияқты қыстырма сөздер (сьят) қолданылады; екінші тоқтамға қатысты жартылай білім әркімнің мұң - мұқтажына жақын, әркімнің көзқарасын жақтайды. [1, 58]

Ойды жұмсарту, ескерту, анықтау әдістерімен сьятвада теориясы шұғылданады. Сьятвада теориясының басты қағидалары:

әрбір ой-пікір салыстырмалы, өйткені ол шындықтың көптеген факторларынан - кеңістіктен, уақыттан, сападан, дәрежеден тәуелді;
ол жетілмеген ақылдан туындауы ықтимал;
ол обьектінің бір жағына ғана сәйкес, сондықтан жеке көзқарас тұрғысынан дәлелді бола алады. [1, 58]

Сьятвада теориясы басқа көзқарастарды болжам ретінде қабылдауға үйретеді, басқа дәстүрлер мен мектептерге өте төзімділікпен қарауға тәрбиелейді. Жайнистер біріншіден құдайдың болмысын мойындай бермейтін атейстік дәстүрге жақын; екіншіден өз көзқарасындағы қате - кемшілікті мойындамайтынбіржақты тоқмойындылықты қабылдамады. Өзімшіл талапқа қарсылық білдірді. [1, 58]

Жайнистер реалист болуға ұмтылады. Сьятвада іліміреалистік бағыттағы релятивизмге жақын, көпжақты шындықтың өтпелі, салыстырмалы екенін растайды. Бұл ілімді скептизмге де жатқызуға болмайды. Өйткені жайнистер ой - пікірдің дұрыстығын жағдаймен салыстырады. Жағдайға орай обьектінің жағымды және жағымсыз қасиеттері анықталынады. [1, 58]

Егер жағымды қасиеттер обьектінің ұқсастығын құрастырады десек, онда жағымсыздық оның айырмашылығын көрсетеді. Керісінше болуы да ықтимал. Осыдан обьектінің сапасы шексіз болып шығады. Тек бәріне қанық келбет (кевали) қана обьектіні толық тани алады. [1, 58]

Практикалық мақсат үшінтолық емес білім де, тікелей таным да жарайды. Тікелей танымның обьектісі де, обьектінің қасиеттері де шектеулі. Сондықтан күнделікті өмірде қолданатын білімді жан-жақты және толық жетілген деуге болмайды.

Жайнизм философиясы обьектінің қасиеттері ) дхарма) мен олардың субстанциясы (драхвья), жетекшісі арасындағы айырмашылыққа мән береді. Субстанция өзгермейтін, мәнді, мәңгі қасиеттері (гун) мен өзгермелі модустан (парьея) тұрады. Субстанцияның мәнді сапалары өзгермейді, мәнсіз қасиеттері өзгеріске ұшырайды. Бірақ субстанцияның тұрақты негізі де, өзгермелі қасиеттері де шындыққа ықпал етеді. Жайнизм субстанцияның тұрақтылығын мойындап, қозғалысын жоққа шығармақведанттардың көзқарасын да, керісінше, дүниеде тұрақты еш нәрсе жоқ, бәрі де өзгермелі деген буддистік ілімді де қабылдамайды. [1, 58]

Субстанция, жайнистердің пікірінше, реальды және оның нақты тұтастығы үш фактордан - тұрақтылықтан, туындаудан, ыдыраудан білінеді. Субстанцияның тұтас күйі де, оның үш өлшемі - тұрақтылық, туындау, ыдырау да реальдылыққа жатады. Осы қағиданы қайталай отырып, жайнистер буддизмнің мынадай тұжырымдарына қосылмайды;

Себепті тәуелділік реальдылық белгісіне жатпайды;
Барлық заттар өзгермелі; [1, 59]

Әлгінде аталынған үш фактор - тұрақтылық, туындау, ыдырау субстанцияға тікелей және толық тәуелді болса, онда олар өзінше шындыққа жатпаған болар еді. Егер жан тұрақсыз болса, онда босанудың, құтқарудың түп мағнасы жойылмақ. Қала берсе өзгермелі дүниеде қабылдау да, ақыл да адамзатқа құнды және мәңгі нәрсені ешқашан анықтай алмайды. Адамзат құндылығының өткені мен бүгініне деген күдік субстанция іліміне жарамсыз. Субстанция уақыт бойынша созылмалы емес, кеңістік бойынша - созылмалы. Дененің қай түрі болмасын, созылмалы субстанцияға жатады. Тірі және тірі емес денелер (субстанция) болады. Тірі денелердің еркін және тәуелді, қозғалыстағы және қозғалмайтын түрлері бар. Тірі емес субстанция - қозғалыс пен тыныштық, жалпы материя алғышарты. Тірі заттардың жоғарғы түрлері, жанурларда сезімнің бес түрі - тітіркену, дәм сезу, иіс сезу, көру, есіту бар. [1, 59]

Санасы бар субстанция - жан. Жанда сананың көптеген түрлері мен деңгейлері тоғысады. Жан өзін аңғарады, басқа обьектіні таниды. Жанның формасы жоқ, бірақ денемен бірге түрленеді. Жан кеңістіктің түкпір - түкпірінде кезігеді, бірақ кеңістікті толықтырмайды. Ол сол қасиетімен созылмалы және мәңгі. Кімде - кім қимылынан қанағат тапса, оның жаны бар деген сөз. [1, 59]

Кеңістік, уақыт, дхарма аджарва - субстанцияның қозғалыстағы немесе тыныштықтағы жағдайы, бірақ олар бір - бірінен қашықтағы, белсенді емес, жабдықтауға ыңғайлы жағдайлар.

Жайнизмнің этикасы мен діні мақсаты жағынан ұқсас. Оның мақсаты - мінез - құлықты дұрыстау, дұрыс мінезді құтқару, жанды тәуелділіктен босату, яғни кемелдікке жету. Жайнизм этикасы әлеуметтік мәселелерге - қоғамдық қатынастар мен адамдар арасындағы қарым - қатынасты жетілдіруге араласа бермейді.

Жанның өзінше болу мүмкіндігі шексіз. Бірақ ол карма арқылы материямен байланысты. Карма да материалдық заттарда жанды шектейді, тәуелді етеді.

Материяны жаннан құрған жағдайда ғана, адам өзін шектеулік пен тәуелділіктен босата алады. Шектеулік пен құмарлықтың түбегейлі бір бастауы - надандықта, жан дүниесін білмегендікте. [1, 60]

Надандықты ыдыратудың, күйретудің бірден бір құдіреті - дұрыс жетік білімде, әдепті мінез - құлықта, шынайы сенімде.

Жайнйзмді ұстаушының бірінші міндеті - карманың ағымын тоқтата алу;

Екіншісі - карманың қалдығын сарқу, одан арылу. Ол үшін тәрбиеші гурудың кеңесін тыңдау, орындау керек. Жайнизм мақсатына жету үшін, соған лайық таным - түсінікті және мінез - құлықты қалыптастыру шарт. Тән мен денесін жанына бағындыра алғандар өзін жамандықтан құтқаруға, теріс пиғылдан бас тартуға мүмкіндік алады. [1, 34]

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.