Жалғау түрлері

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

Жалғау түрлері
Жіктік жалғау
Тәуелдік жалғау
Септік жалғау

Әдебиет

Жалғау түрлері

Жіктік жалғау
Көптік жалғау
Тәуелдік жалғау
Септік жалғау

Жіктік жалғау

Жіктік жалғау - баяндауышқа ғана тән жалғау. Жіктік жалғау тек қана синтаксистік қызмет атқарады.

Жіктеу категориясы - қазіргі қазақ тілінде тек етістікке ғана тән қасиет емес, баяндауыш болып қызмет атқара алатын өзге де сөз таптарына, соның ішінде есімдерге де тән қасиет.

Жалғану жүйесі мен формалары

Қазақ тіліндегі сөздер төмендегідей төрт топқа бөлініп, төрт үлгі бойынша жіктеледі:

Бірінші топ

Бірінші топқа отыр, тұр, жүр, жатыр етістіктері, есімшелер, зат есімдер, сын есімдер, сан есімдер, есімдіктер, үстеулер жатады;

Үлгілер:

а) тұр, жүр .

Жекеше

Көпше

1-жақ

тұр-мын, жүр-мін

тұр-мыз, жүр-міз

2-жақ

тұр-сың, жүр-сің

тұр-сыңдар, жүр-сіңдер

тұр-сыз, жүр-сіз

тұр-сыздар, жүр-сіздер

3-жақ

тұр, жүр

а)тұр, жүр.ЖекешеКөпше1-жақтұр-мын, жүр-мінтұр-мыз, жүр-міз2-жақтұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдертұр-сыз, жүр-сізтұр-сыздар, жүр-сіздер3-жақтұр, жүртұр, жүр:

Жекеше:

ә) Есімшелер : барған, келген; баратын, келетін; барар, келер;
бармақ(шы), келмек(ші) .

Жекеше

Көпше

1-жақ

барған-мын, келген-мін

барған-мыз, келген-біз

2-жақ

барған-сың, келген-сің

барған-сыңдар, келген-сіңдер

барған-сыз, келген-сіз

барған-сыздар, келген-сіздер

3-жақ

барған, келген

б) Зат есімдер : оқушы, мұғалім т. б.

Жекеше

Көпше

1-жақ

оқушы-мын, мұғалім-мін

оқушы(лар) -мыз, мұғалім(дер) -біз

2-жақ

оқушы-сың, мұғалім-сің

оқушы(лар) -сыңдар, мұғалім(дер) -сіңдер

оқушы-сыз, мұғалім-сіз

оқушы(лар) -сыздар, мұғалім(дер) -сіздер

3-жақ

оқушы, мұғалім

оқушы(лар), мұғалім(дер)

ә)Есімшелер: барған, келген; баратын, келетін; барар, келер;бармақ(шы), келмек(ші) .ЖекешеКөпше1-жақбарған-мын, келген-мінбарған-мыз, келген-біз2-жақбарған-сың, келген-сіңбарған-сыңдар, келген-сіңдербарған-сыз, келген-сізбарған-сыздар, келген-сіздер3-жақбарған, келгенбарған, келген:

Жекеше:

Екінші топ

Екінші топқа -а, -е, -й ( бара, келе, сөйлей ) формалы және -п, -ып, -іп ( қарап, айтып, келіп ) формалары көсемшелер жатады; олар екінші үлгі бойынша жіктеледі.

Үшінші топ

Үшінші топқа етістіктің жедел өткен шақ формасы ( бар-ды, кел-ді ), мен шартты рай формасы ( барса, келсе ) жатады; бұлар үшінші үлгі бойынша жіктеледі.

Төртінші топ

Төртінші топқа етістіктің бұйрық рай формасы ( бар, кел ) жатады да, төртінші үлгі бойынша жіктеледі.

Тәуелдік жалғау

Тәуелдік жалғау , әдетте, бір заттың басқа бір затқа тәуелді екенін білдіретін қосымша. Негізінде зат есімге тән қосымша бола тұрса да, зат есім қызметін атқаратын, демек, субстантивтенетін (заттанатын) сөздердің барлығына да жалғана береді. Мысалы: әкем, дәптерім деген сөздер зат болса, Түйенің үлкені өткелде таяқ жейді (мақал) деген сөйлемдегі үлкені сын есімі субстантивтеніп тұр. Ердің екі сөйлегені - өлгені; еменнің иілгені - сынғаны (мақал) дегендегі сөйлегені, өлгені, иілгені, сынғаны деген сөздер - зат есім орнына қолданылып тұрған есімше формалар.

Қосымшалар

Жақ-жақтың көрсеткіші ретінде қызмет ететін тәуелдік жалғау қосымшалары мыналар:

Жақ

Соңғы дыбыс

Дауысты

Дауыссыз

Жуан
буын

Жіңішке
буын

Жуан
буын

Жіңішке
буын

Жақ: 1. I жақ

Соңғы дыбыс: -м

-м

-ым

-ім

Жақ: 2. II жақ

Соңғы дыбыс: -ң

-ң

-ың

-ің

Жақ: 3. II жақ

Соңғы дыбыс: -ңыз

-ңіз

-ыңыз

-іңіз

Жақ: 3. III жақ

Соңғы дыбыс: -сы

-сі

-ы

-і

Бұл қосымшалар жалғанған сөздер, әдетте, өздерінен бұрын ілік септік жалғауда тұрып тіркесетін жіктеу есімдіктермен тікелей байланысты болады. Сол себептен тәуелдеулі сөздің жақ жалғаулары да жіктеу есімдіктерінің жақтарына сәйкес келіп отырады. Мысалы: менің қаламым; сенің қаламың; сіздің қаламыңыз, оның қаламы.

Жекеше түр мен көпше түрдің тәуелденуі

Сөз жекеше түрде де, көпше түрде де тәуелденеді. Егер сөз (зат) жекеше түрде тәуелденіп тұрса, бір зат бір адамға (я затқа) тән екендігі білінеді. Ал, сөз (зат) көпше түрде тәуелденіп тұрса, көп зат я бір тектес бірнеше зат бір адамға (я затқа) ғана меншікті екендігі білінеді. Тәуелдіктің бұл түрі оңаша тәуелдеу деп аталады.

Мысалы: Бірдің тәжірбиесі - көптің игілігі (мақал) ; Байлықтың атасы - еңбек, анасы - жер (мақал) деген сөйлемдердегі тәуелдік жалғауының қосымшалары жалғанған сөздерді тәуелдік жалғауларынсыз қолданса, сол сөйлемдердегі сөздердің қиюлары кетіп, олар өз ара үйлеспей, қисындаспай тұрады.

Оңаша тәуелдеудің үлгісі мынадай:

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.