Жер планетасының табиғаты
Ф-ӘД-001006
Қ.А.Ясауи атындағы халақаралық қазақ-түрік университеті
Жаратылыстану факультеті
География кафедрасы
БЕКІТЕМІН
Қ.А:Ясауи атындағы ХҚТУ-нің
оқу ісі жөніндегі вице-
призиденті
Профессор--------------
С.Тұртабаев
___ ________ 2008 ж.
Жалпы жер тану пәнінен
ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫС
Мамандықтың аты, шифры. 050116 География
Оқу формасы – Күндізгі___________________________ _______
Курс-: І __________________Cеместр 1-2___________________
Сағат саны: семестр семестр Барлығы
Кридит саны ----------------------------------- -------
Лекция: ----------------------------------- ----
---
Практикалық ----------------------------------- -------
Семинар: ----------------------------------- -----
--
Лабораториялық -----30-------------------------30- -----
ОБСӨЖ: ----------------------------------- -------
Аралық бақылау (АБ) ----------------------------------- --------
Қорытынды бақылау -------емтихан--------------------- ----
Зертханалық жұмысты құрастырған: аға оқытушысы г.ғ.к.A.К.Курбаниязов
Кафедрадағы жұмыс уақыты: 9.00-18.00., Зертханалық жұмысты қабылдау сенбі
сағ 10-13. Бас ғимарат 4-этаж кафедра № 416 ауд.
ТҮРКІСТАН
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігінің бекіткен Жалпыға
міндетті мемлекеттік білім стандарты мен Абай атындағы Ұлттық педагогикалық
университеті дайындаған пәнінің типтік бағдарламасы негізінде жасалған
Зертханалық жұмысты құрастырған: г.ғ.к. доцент. Курбаниязов А.К.
Кафедраның 28 08 2008ж. мәжілісінде (хаттама № 1) талқыланып бекітілген.
Баспаға
Жаратылыстану факультетінің оқу - әдістемелік кеңесінде талқыланып,
Жаратылыстану және Медицина институтының ғылыми кеңесі ұсынған.
Кіріспе
Жалпы жер тану пәні табиғатты зерттейтін жаратылыс тану ғылымдарына
жатады. Жертану негізгі зерттеу объектісі ішкі (ядро, мантия, метосфера
қабаттары), сыртқы (атмосфера, гидросфера, биосфера қабаттарымен) және осы
қабықшаға тікелей әсер ететін әлем дүниесінің ықпалында қалыптасқан
қабықтардан құралған.
Жер планетасының табиғаты алуан түрлі болғандықтан әр түрлі ғылымдар
жүйесі зерттелді: планеталар қозғалысы мен конфигурациясын – геодезия және
астрономия жердің құрамы мен құрылысын – геофизика мен геология ауа
райымен оның құрылысын – метиорология мен климотология, гидросферасын –
гидрология. Жалпы алғанда бұлардың
барлығы жер туралы ғылымдар деп яғни осы ғылымдарды біріктіретін жалпы жер
тану пәні.
Планетаның ішкі заттық диференсацияға ұшырауы нәтіжесінде жер қыртысы
мен гидросфера пайда болған. Жер мен Күннің өз ара қарым – қатынасы
салдарынан газды қабық атмосфера, Жер табиғатының белгілі бір даму
сатысында онда тірі организмдер дамып биосфера пайда болған.
Географиялық қабық өзі ең ірі планетарлық табиғат комплекісі бола
отырып, көптеген салыстырмалы дербес қарапайым және күрделі, ірі және ұсақ
табиғат комплекстерінен тұрады. Ең көне ғылымдар қатарына саналатын
географияның даму процессі ұзақта және күрделі. Оның қазіргі міндеті
қоғамның табиғатқа конкрет мәселелеріне ғылымның белсене арласуынан
меилінше қажеттілігі арқылы анықталды.
Әр түрлі деңгейдегі (бакалавр жоғарғы) географ мамандарды дайындауда
география ғылымының негізгі ірге тасы есептелетін жалпы жер тану пәнінің
семинар сабағына арналған әдістемелік нұсқауы дәріс баяндалған теориялық
білім тәжірибелік сабақтарда жетілдіреді деген ниетте жаратылып отыр.
География мамандығы бойынша ана тілінде жазылған оқулықтар жоқ,
Сондықтан бұл әдістемелік қазіргі студент – болашақта географ маманын
игеруде өз септігін тигізеді.
Зертханалық жұмыс. №1
Тақырып: Географиялық атауларды үйрену
Атлас және карталармен танысу, пункттердің географиялық
координаталарын және географиялық координаталарға қарап пунктті анықтау.
1-тапсырма. Атлас және карталармен жақсы танысқаннан кейін көрсеткіш
көмегімен төмендегі пункттер табылсын: Бииск, Валпарайсо, Мехико, Кейптаун,
Сидней. Бұл пункттердің координаталары анықталсын.
Төмендегі координаталарға қарап пункттер табылсын:
... ...
... ...
... ...
... ...
2-тапсырма. Атлас және кейбір карталарды пайдаланып, жеке дәптерге
дүние мұхиттарының теңіздері жазылсын. Студенттердің географиялық
номенклатурасын үйренудегі жеке жұмыстары алдыңғы екі тапсырманы орындаудан
басталады.
География мұғалімі географиялық объектілердің атауларын жақсы білуі
шарт, бұл үшін географиялық атауларды жақсы үйрену тиіс. Географиялық
номенклатураны курста оқудың бастапқы күндерінен-ақ үйреніп бару тиіс.
Географиялық атауларды практикалық сабақтарда жазып алып үйрену тиісті
емес. Бұл студенттің жеке-дара жұмысы болып, оқытушы оны тек қана жолға
салады және күзетеді.
Студент географиялық номенклатура үшін жеке дәптер арнайды, бұл дәптер
географиялық объектілердің тек қана атамаларын ғана емес, объектілердің
орналасуын да жазып барады.
Мысалы: Теңіз - қайсы материктің жанында немесе қайсы материктер
арасында? Қайсы бұғаз бен қай мұхиттарға тұтасады немесе мұхиттан қай
аралдартобымен бөлініп тұрады?
Арал - қай теңізде, қай аралдар тобына кіреді, материктен қайсы
бұғаз арқылы бөлінеді?
Шығанақ - қайсы материктің жағалауларынан пайда болған? Қайсы
теңіздің бөлігі болып есептеледі?
Бұғаз - қайсы мұхиттарды тұтастырады? Қайсы материктерді бөліп
тұрады?
Өзен - қайдан басталады, қайда құяды?
Көл - қайсы материкте немесе материктің қайсы бөлігінде? Осындай кең
неменклатура географиялық объекттердің орналасқан орнын жақсы біліп алуға
көмектеседі.
Студенттер бірінші сабақтардан бастап әрбір сабақта номенклатураның
бір бөлігіне кіретін географиялық атауларды, мысалы Тынық мұхит теңіздері,
аралдары, Европа өзендері және сол сияқтыларды жазып алып, есте сақтап қалу
жайлы тапсырма алады.
Номенклатураны үйренуде төмендегі тәртіпте жүзеге асыру көзге
тұтылады: теңіздер, шығанақтар, бұғаздар, аралдар, түбектер, мүйістер,
таулар және биіктіктер, ойпаттар, өзендер, көлдер, шөлдер. Теңіздер,
шығанақтар, бұғаздар, аралдарды мұхиттар бойынша үйрену тиімді, түбектер,
мүйістер, таулар, өзендер, шөлдерді материктер бойынша үйренуді тиімді
есептелінеді. Атауларды алфавит бойынша емес, әркім өзі қалаған объектен
бастап оны орналасқан орны тәртібінде жазып алуы керек.
Студенттердің географиялық номенклатураны үйренудегі жұмыстары
күнделікті тексеріліп тұрылады. Студенттер кезектегі практикалық тапсырманы
орындау уақытында оқытушы номенклатура дәптерін тексереді және картадан
сұрақ берсе де болады.
Географиялық номенклатура дәптерден тыс географиялық атамалар сөздігін
жазып және бұл атауларды қайдан келіп шыққанын жазып бару ұсынылады.
Курс соңында географиялық атаулар молая түседі, студент картадан
территорияны қысқаша суреттеп бере алады. Қазіргі таңда территорияның қайсы
ендік және бойлықта орналасқанын айту, шекаралас территорияларды суреттеу,
жер бедерін суреттеу, тау жоталары, қырлар, ойпаттар аттарын айту олардың
бір-бірінен қай бағытта орналасқандығын көрсетіп беру керек.
Студенттерден контур картадан сұралады. Бір бөлімін үйреніп болғаннан
кейін контрол жұмыс беру, мысалы дүниенің контур картасында бұғаздардың
аттарын жазып шығуды тапсыру мүмкін.
Географиялық атауларды үйренумен бір уақытта дәптерге және класс
тақтасына контурлар сызу саласында да сауаттылығын арттыру мүмкін.
География оқушысының түбек, материк, мемлекет және сол сияқтыларды тақтаға
тез және дұрыс сызып көрсете білуі өте үлкен маңызға ие. Осы дәрежеде болу
үшін әрқашан құнт қылып, өз үстінде жұмыс алып беру керек. Осы мақсатта
арнайы сабақтар өткізіледі.
Пайдаланылатын әдебиеттер
Неклюкова Н.П. Практикум по общему землеведению. М,
Просвещение,
1977 91-тапсырма. 68-бет. 23-кесте. 69-71-бет.
Пашканг К.В. Практикум по общему землеведению. М.: Высшая школа, 1982 4-
тапсырма. 70-бет. 24-кесте. 74-77-бет.
Зертханалық жұмыс. №2
Тақырып: Ұлы географиялық ашулар тарихының негізгі кезеңдері.
Жер туралы көзқарастардың дамуы.
1-тапсырма. Түрлі дәуірлерде түзілген карталарды салыстырып анализ ету
негізінде адамдарға мәлім территория шекаралары көлемінің ұлғайып барғанын,
географиялық объектілердің контурлары бөлшектерге бөлінуі, өзендердің
бағыты және тау жоталарының географиялық орны, оның көрсетіле басталуы
айтып өтімін суреттеу әдістерінің дамуы көрсетілсін.
Жер туралы көзқарастардың дамуы, қоғамның дамуына байланыстырып
түсінік берілсін. Тапсырманы орындау үшін э.б. ХІІ ғасырда Гомер түзген
карта (1-сурет), э.б. ІV ғасырда Аристотель түзген карта (2-сурет), э.б.
ІІІ ғасырда Эротосфен түзген карта (3-сурет), эрамыздың ІІ ғасырында
Пталомей түзген карта (4-сурет), эрамыздың ІV ғасырында Носма Индикоплов
түзген карта (5-сурет), 1260 жылда Герефорд картасы (6-сурет), 1492 жылда
Мартин Бехайм түзген карта (7-сурет), 1700 жылда Де-Витт түзген карта (8-
сурет).
Ең негізгі географиялық экспедициялар.
2-тапсырма. Ең негізгі географиялық экспедициялардан бір қысқаша
доклад етілсін және картасын жасасын. Әдебиетті өз бетінше таңдап алсын.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімін доклад соңында келтірсін. Доклад
тақырыптарын оқытушы береді. Үлкен бір докладты бірнеше докладқа бөліп
беруі мүмкін. Мысалы:
Орыстардың дүние бойлап бірінші саяхаттары. Докладтар:
И.Ф.Крузенштерн мен Ю.М.Лисанскийлердің теңіз саяхаты, В.М.Головиндердің
теңіз саяхаты, Ф.Ф.Белинскаузен мен М.П.Лазаревтердің теңіз саяхаты.
Орыстардың Орталық Азияға жасаған саяхаттары. Докладтар:
Н.М.Пржевальскийдің саяхаттары, Г.Н.Потанин саяхаттары, М.В.Певцов
саяхаттары, В.А.Обручев саяхаттары, В.И.Роборовский саяхаттары,
П.Н.Козлов саяхаттары.
Бірақ жалпшы тақырыпқа біріктірілген баяндамалар да берілуі мүмкін.
Бір саяхат жөніндегі докладты 4-5 студентке бең бөліп, олар өз бетінше
дайындайды. Сонымен 25 студенттік топқа бес-алты доклад дайындалады.
Студенттер сабақтан 2-3 апта алдын доклад темасын алады да бастапқы барлық
жұмыстар өз бетінше, аудиториядан тыс орындалады.
Сабақ уақытында оқытушы бірдей тақырып алған студенттер арасынан
ескертпей доклад жасау үшін шақырады. Қалғаны доклад оқыған студенттің
кемшіліктерін айтады. Баяндама уақытында барлық студенттер экспедицияның
жүріп өткен жолын контур картаға сызып көрсетеді.
Пайдаланылатын әдебиеттер
1. Неклюкова Н.П. Практикум по общему землеведению. М,
Просвещение, 1977 91-тапсырма. 68-бет. 23-кесте. 69-71-бет.
2. Пашканг К.В. Практикум по общему землеведению. М.: Высшая школа, 1982
4-тапсырма. 70-бет. 24-кесте. 74-77-бет.
Зертханалық жұмыс. №3
Тақырып: Әлем кеңістігі туралы жалпы түсінік
1-тапсырма.
а) Негізгі және қосымша материалдарды пайдаланып, Космос-Ғарыш-Әлем,
Галактикалар, біздің Галактика, жұлдыздар және тұмандықтардың қысқаша
мазмұнын жазыңдар.
б) Жерден Күнге дейін болған орташа қашықтық 150000000 км немесе 1
астрономиялық бірлікке тең болса, бізге ең жақын болған Галактикалар тобы
бізден шамамен 10 млн ПС (парсек) қашықтықта орналасқан. Жер мен ең жақын
Галактикалар тобы арасындағы қашықтықты км есебінде анықтаңдар.
в) Біздің жұлдыз системамыз Галактиканың диаметрі 100000 жарықтық
жылына тең, бұл қашықтық км есебінде қанша болады?
г) Бізге ең жақын тұрған спирал тәріздес жұлдыз системасына дейін
Андромеда жұлдыздар тобындағы Галактикаға дейін болған қашықтық 2000000
жарықтық жылына тең. Бұларды километрлерге айналдырыңдар.
д) Галактикалар арасындағы орташа қашықтық 3 мегапарсекке тең. 1-
таблицадағы бірліктерді пайдаланып, олар арасындағы қашықтық қанша км
екенін анықтаңдар.
е) Жерден Сириусқа дейін болған арақашықтық 83000000000000 км. Егер
ракетаның жылдамдығы 30 кмс тең болса, ол қанша уақытта Сириусқа жетіп
барады? Жылдамдық сағатына орташа есеппен 150 км болған поезд қанша уақытта
жетіп барады?
Пайдаланылатын әдебиеттер
1. Неклюкова Н.П. Практикум по общему землеведению. М,
Просвещение, 1977 91-тапсырма. 68-бет. 23-кесте. 69-71-бет.
2. Пашканг К.В. Практикум по общему землеведению. М.: Высшая школа, 1982
4-тапсырма. 70-бет. 24-кесте. 74-77-бет.
Зертханалық жұмыс. №4
Тақырып: Күн жүйесінің құрамы мен құрлысы
1-тапсырма. 1. Күн системасы Галактика орталығынан шамамен 10000 пс
және Галактика жазығынан 25 пс солтүстікте орналасқан. 1-ші таблицадағы
мәліметтерді пайдаланып, күн системасының Галактика орталығынан және
Галактика жазықтығында қанша астрономиялық бірлік қашықтықта орналасқан
анықтаңдар. Күн системасының Галактикадағы орнын шеңбер пішіндегі
диаграммада көрсетіңдер. Мұнда 500 пс 1 см-ге тең деп алынсын.
2. 2-таблицадағы мәліметтерді пайдаланып, күн системасындағы
планеталардың Күннен қай бағытта орналасу схемасын сызыңдар.
3. Күн системасындағы планеталардың кейбір көрсеткіштерін
суреттейтінтаблицаны көшіріп алыңдар және талдау жасаңдар. Таблицадағы
мәліметтерді салыстырып, бұл планеталар үшін болған қандай заңдылықтар бар
екенін көрсетіңдер.
4. 2-таблица мәліметтері негізінде планеталардың мөлшерін жердің
мөлшерімен салыстырыңдар. Планеталар мөлшер көрсеткішінде қандай
заңдылықтар ұқсастықтар бар екенін анықтаңдар.
5. таблица мәліметтерін пайдаланып, күн мен планеталарды
салыстырыңдар. Күннің экваторлық радиусын шамамен 696000 км деп алып, 1 см
70000 км тең масштабта шеңбер сызыңдар. Содан кейін планеталардың радиус
өлшемін сол масштабпен шеңбер ішіне орналастырыңдар. Пайда болған сурет-
схеманы түсіріп беріңдер.
Пайдаланылатын әдебиеттер
1. Неклюкова Н.П. Практикум по общему землеведению. М,
Просвещение, 1977 91-тапсырма. 68-бет. 23-кесте. 69-71-бет.
2. Пашканг К.В. Практикум по общему землеведению. М.: Высшая школа, 1982
4-тапсырма. 70-бет. 24-кесте. 74-77-бет.
Зертханалық жұмыс. №5
Тақырып: Жердің пішіні мен мөлшері.
1-тапсырма. 1. 9, 10, 11-суреттерді көріп шығыңдар және Жер пішіні
туралы қорытынды шығарыңдар.
2. 3-таблица мәліметтері негізінде күзету биіктігі артып баруымен
горизонт радиусының ұзарып бару графигін түзіңдер. График түзуде түзу
бұрышы координаталар қолданылады. Абцисса бірлігіне күзету орнының
биіктігі, ордината білігіне көрінерлік горизонт радиусының ұзындығы
түсіріледі. Мұндай жағдайда горизонтал масштабты 1:100000 вертикал
масштабты 1:400000 етіп алу мүмкін.
3. а) Хантәңірі, Жеңіс, Ленин, Коммунизм, Монблан, Анонкагуа,
Джамолунгма, Килиманджаро, Ман-Кинли, Ностюшко және өздерің жасап
тұрған райондардағы шыңдардан қаралғанда көрінерлік горизонт радиусы
ұзындығының қанша км тең екенін есептеп шығып, төмендегі таблицаны
толтырыңдар.
Географиялық объектінің аты Биіктігі Көрінерлік горизонт радиусының
(м есебінде)ұзындығы
(км есебінде)
б) Жеңіс шыңынан Қаракөл қаласын, Үлкен Чимган шыңынан Ташкент
қаласын, Эльбрустан Қрым жағалауларын көру мүмкін бе?
4. ... ... формуласы негізінде көрінерлік горизонт радиусы ұзындығының
күзету орны биіктігіне байланысты екенін анықтаңдар. Мұнда d – күзетуші
тұрған орнынан горизонт сызығына дейін болған арақашықтық (км); h – күзету
орны биіктігі (м); 3,86 - өзгермес үлкендігі. Ұшақ 10000 м биіктікте ұшып
барады. Көрінерлік горизонт радиусының ұзындығын табыңдар.
5. а) Жердің радиус ұзындығы үш түрлі өлшемге ие екенін суреттеңдер.
Жердің үш білікті элипсоид пішінде екенін түсіндіріңдер.
б) Үш білікті элипсоид немесе Ф.Н.Красовский элипсоид өлшемдері
төмендегіше: экваторлық радиус – 6378,245 км; полярлық радиус – 6356,863
км; орташа радиус меридиан айнала ұзындығы 40008,550 км; экватор ұзындығы –
40075,696 км; жер бетінің ауданы 510х10 км, жердің көлемі 1,083х10 км;
жердің массасы 5,978х10 г; жердің орташа тығыздығы 5,52 гсм. Бұл
өлшемдерді Күн және Ай өлшемдерімен салыстырыңдар.
Пайдаланылатын әдебиеттер
1. Неклюкова Н.П. Практикум по общему землеведению. М,
Просвещение, 1977 91-тапсырма. 68-бет. 23-кесте. 69-71-бет.
2. Пашканг К.В. Практикум по общему землеведению. М.: Высшая школа, 1982
4-тапсырма. 70-бет. 24-кесте. 74-77-бет.
Зертханалық жұмыс. №6
Тақырып: Жердің өзкөшері төңірегінде айналуы және оның
географиялық маңызы.
1-тапсырма. Жер айналғанда оның барлық нүктелерінде бұрыш жылдамдығы
бір түрлі, бірақ түрлі географиялық ендіктерде сызықты жылдамдығы әртүрлі
болады. Экваторда сызықты жылдамдық: ... ...464 мсек. Бұл жерде 86400
тәуліктің секунд есебіндегі өлшемі экватордағы нүктенің бір минут, бір
сағаттағы жылдамдығын есептеңдер.
Түрлі географиялық ендіктердегі нүктелердің сызықты жылдамдығы
... ... ... мсек тең. Формуланы пайдаланып, Коломбо, Ханой, Ташкент,
Астана, Мәскеу, Мурманск қалаларының жердің өз білігі төңірегінде
айналуында қандай жылдамдықта әрекет етуін табыңдар. Мысалы, Ташкенттің
географиялық ендігі ... . Бұл жағдайда ... ... ... ... ... ... ... .болады .
2-тапсырма. 0, 10, 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90 параллельдеріндегі
нүктелердің сызықты жылдамдығын табыңдар және төмендегі таблицаны
толтырыңдар (5-таблица).
Географиялық ендікСызықты жылдамдық Әр 10ºарасындағы сызықты
(градус есеб-де) (мсек есеб-де) жылдамдық айырмашылығы (мсек
есеб-де)
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
3-тапсырма. Жоғарыдан түсетін заттардың шығысқа қарай бұрылуын
анықтау. Түсетін заттардың шығысқа бұрылу үлкендігі 0,22 2һ ... .
формуласында анықталады. Мұнда:Һ – түсу биіктігі (м есебінде), f – күзету
орнының географиялық ендігі.
Мысалы, Ташкентте күзету орнының ендігі (f=41); түсу биіктігі 81 метр.
Косинустар таблицасында ... ... ... ... . Бұл жағдайда заттың шығысқа
қарай бұрылуы 0,022 ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. мм болады.
Жоғарыдағы есептеу негізінде төмендегі таблицаны толтырыңдар.
Қала немесе Түсу Нүктенің ендігіШығысқа қарай бұрылу қимасы
орын аттары биіктігі (м
есеб-де)
Сингапур 100
Каир 100
Бухарест 100
Мәскеу 100
Стокгольм 100
4-тапсырма. 12-суретті дәптерлеріңе көшіріп алыңдар. Дүниенің климат
картасы және суретті пайдаланып, төмендегі сұрақтарға жауап беріңдер:
1. Не үшін маятниктің тербеліс жазықтығы мен меридиан жазықтығы
арасындағы бұрыш пайда болады?
2. 12-суретте түсіп келе жатқан заттың шығысқа қарай ауытқуының
себебін түсіндіріп беріңдер.
3. Дүниенің климат картасынан желдердің бағытын қарап шығыңдар.
Желдердің не үшін бұрылып кетуін түсіндіріп беріңдер.
4. Ауа ағыстарының бұрылуы екі жарты шарда да бір түрлі болады ма?
Себебін түсіндіріңдер.
4. Ердің өз білігі төңірегінде айналуы нәтижесінде пайда болатын Кориалис
күнінің географиялық қабықтағы әсерін көрсетуші мысалдар келтіріңдер.
5-тапсырма. 7-таблицадағы мәліметтерді дәптерлеріңе көшіріп алыңдар.
Ауырлық күшінің мөлшері мен Жердің қысыңқылығы ортасындағы байланысты,
сондай-ақ ауырлық күші жылдамдығының географиялық ендікпен байланысты
екенін түсіндіріп беріңдер.
Ауырлық күші жылдамдығының географиялық ендікпен байланысы
(Б.А.Валинскийден, 1971)
Нүктенің 0° 10° 20° 30° 40°
географиял
ық ендігі
0 12с00мин 60°33 1 1
10 12с35мин 70 65 60
20 13с13мин 75 103 97
30 13с56мин 80 134 127
40 14с51мин 85 161 153
50 16с09мин 90 186 179
60 18с30мин
65 21с09мин
66°31 24с00мин
2. Не себептен 22 желтоқсан немесе 22 маусымда түрлі ендіктерде күн және
түннің мерзімі бірдей болмайды? 21 наурыз және 23 қыркүйекте бірдей
болады? Мұның себебін дәптерлеріне жазыңдар.
Пайдаланылатын әдебиеттер
1. Неклюкова Н.П. Практикум по общему землеведению. М,
Просвещение, 1977 91-тапсырма. 68-бет. 23-кесте. 69-71-бет.
2. Пашканг К.В. Практикум по общему землеведению. М.: Высшая школа, 1982
4-тапсырма. 70-бет. 24-кесте. 74-77-бет.
Зертханалық жұмыс. №6
Тақырып: Жер магнетизмі.
1-тапсырма. Төмендегі қалалар үшін магнит ауытқуының мөлшерін магнит
ауытқу картасынан анықтаңдар: Анадырь 64°44 с.е., 177°28 ш.б.; Улан Батыр
47°55 с.е., 106°54 ш.б.; Тбилиси 41°43 с.е., 44°49 ш.б.; Лима 12°04 с.е.,
77°03б.б.; Кейптаун 33°55 с.е., 18°27 ш.б.; Нью-Йорк 40°40 с.е, 73°55 б.б.
Магнит ауытқу картасы және компасты пайдаланып, өздерің тұратын
пунктің географиялық меридиан бағытын анықтаңдар.
Изогондар (магнит бірдей ауытқитын жерлерді біріктіруші сызықтар)
арасындағы пунктерде магнит ауытқуының мөлшерін табу үшін интерполяция
әдісін қолданады (аралық мөлшерді пропорционал күйде болу жолы мен бірнеше
мөлшерлерге қарап табылады).
Магнит ауытқуы табылатын пункт, мысалы 0 және 10° батыс ауытқу изогоны
арасында әр екі сызықтан тең қашықтықта болса, магнит ауытқуының табылатын
мөлшері 5°-қа тең болады.
2-тапсырма. 1-ші тапсырмада көрсетілген пунктерде магнит ауытқу
мөлшері магнит ауытқу картасына қарап анықталсын.
Пайдаланылатын әдебиеттер
1. Неклюкова Н.П. Практикум по общему землеведению. М,
Просвещение, 1977 91-тапсырма. 68-бет. 23-кесте. 69-71-бет.
2. Пашканг К.В. Практикум по общему землеведению. М.: Высшая школа, 1982
4-тапсырма. 70-бет. 24-кесте. 74-77-бет.
Зертханалық жұмыс. №7
Тақырып: Жер бедерінің түзілісі.
1-тапсырма. Дүниенің контур картасына жер бедерінің жалпы түзілісін
бейнелеуші сандарды жазыңдар. Мұнда 9 және 10 таблицалардағы мәліметтерді
пайдаланыңдар. Ең биік, ең төмен нүктелердің аты және олардың өлшемін
тауып, таблицаны толтырыңдар.
Материктердің морфологиялық сипаттамасы
Материктер атыКөлемі Орташа Ең биік Ең төмен нүктелері
млн км квбиіктігінүктесі
(м (м
есеб.) есеб.)
Аты Төмендігі (м
есеб.)
Евразия 50,7
Азия 41,5 950
Европа 9,2 300
Африка 29,2 750
Солт.Америка 20,3 700
Оңт. Америка 18,1 580
Антарктида 13,9 2040
Австралия 7,6 350
Барлық аралдар9,2
Әртүрлі биіктікте және төменде орналасқан Жер бедері көлемдерінің
көрсеткіштері (Л.П.Шубаевтан, 1975)
Құрлықтың Биіктік басқыштары Мұхит, Тереңдік басқыштары
биіктігі көлемі теңіздер көлемі
(м есеб.) тереңдігі
(м есеб.)
млн Жер бедерінің млн.км.кв Жер бедерінің
км.кв көлеміне көлеміне
салыстырғанда салыстырғанда
% есеб. % есеб.
3000 биік 6,0 1,2 0-200 28,0 5,5
3000-2000 10,0 2,0 200-1000 15,0 2,9
2000-1000 24,0 4,7 1000-2000 24,0 4,7
1000-500 27,0 5,3 2000-3000 71,0 13,9
500-200 33,0 6,4 3000-4000 149,0 23,4
200-0 48,2 9,5 4000-5000 84,0 16,5
0-ден төмен0,8 0,1 5000-6000 5,0 1,0
Барлығы 149 29,2 6000 төмен 361,0 70,8
2-тапсырма.. Контур картада әрбір материкке диаграмма сызыңдар. Бұл
үшін горизонталь масштаб 1 см=10 млн км кв, вертикаль масштабты 1:100000
тең етіп алыңдар. Биіктіктерді қоңыр түске, төмен жерлерді көк түсте
бояңдар.
3-тапсырма. 9-10 таблицадағы материалдарды және контур картаға
сызылған диограмма және графиктерге талдау жасап, төмендегі сұрақтарға
жауап беріңдер:
1. Биіктік және төмен басқыштары рельефтің аттарын белгілеп жазыңдар.
Мысалы, 500-1000 м биіктіктер аласа таулар, 2450-6000 м төмен территориялар
дүние мұхиты түбі деп аталады.
2. Планетамыздағы ең үлкен материкті анықтаңдар және оның орташа
биіктігін табыңдар.
3. Не үшін Антарктида материгінің орташа биіктігі басқа материктерден
үлкен айырмашылық етеді.
4. Мұхит және материктердің Солтүстік және Оңтүстік жарты шарда
қаншадан бөлінгенін анықтаңдар.
5. Құрлықтағы биіктік, мұхиттардағы төмен территориялардың
арақатынасын салыстырыңдар. Қандай биіктіктер мен төмен территориялар үлкен
территорияларды иемденеді?
4-тапсырма. Контур картаға материктердің шеткі нүктелерін белгілеңдер.
Материктер мен мұхиттардың аттырын жазыңдар. Мұхиттардың көлемін, орташа
және ең төмен нүктелерін белгілеңдер.
Пайдаланылатын әдебиеттер
1. Неклюкова Н.П. Практикум по общему землеведению. М,
Просвещение, 1977 91-тапсырма. 68-бет. 23-кесте. 69-71-бет.
2. Пашканг К.В. Практикум по общему землеведению. М.: Высшая школа, 1982
4-тапсырма. 70-бет. 24-кесте. 74-77-бет.
Зертханалық жұмыс. № 8
Тақырып: Құрлық рельефі.
1-тапсырма. Гипсометриялық карталарға қарап, А-Б сызықтар бойынша
аласа жар және жаодың қиғаш профилі түзілсін. Вертикал масштаб горизонтал
масштабтан 10 немесе 15 есе үлкен етіп алынсын. Фотография, карталар және
түзілген профильдерге қарап, аласа жар және жар морфологиялық тұрғыдан
салыстырыңдар.
2-тапсырма. Топографиялық картаға қарап, территорияның эрризиялық
формалар мен горизонтал жағдайда ыдырау дәрежесі анықталсын.
Картада өлшенетін бөлігінің бүкіл көлемі тең квадраттарға бөлінеді.
Әрбір квадратта жар, аласа жар және аңғарлардың ұзындығы курвиметр немесе
циркульмен өлшенеді. Әрбір квадраттағы эрозион формалардың ұзындығын
көрсетуші мәліметтер олардың көлеміне тиісті болады.
Бүкіл территориялық горизонтал жағдайда ыдырау дәрежесін анықтау үшін
әрбір квадраттағы эрозион формалардың табылған ұзындығын қосып, жиынтығын
территория көлеміне бөлу керек.
3-тапсырма. Гипсометриялық карталарға қарап, төмендегі эрозион рельеф
формалары сипаттап берілсін: а) ассиметриялық аңғарлар; б) мендралары
болған аңғарлар; в) жар, аласа жар рельефі.
Пайдаланылатын әдебиеттер
1. Неклюкова Н.П. Практикум по общему землеведению. М,
Просвещение, 1977 91-тапсырма. 68-бет. 23-кесте. 69-71-бет.
2. Пашканг К.В. Практикум по общему землеведению. М.: Высшая школа, 1982
4-тапсырма. 70-бет. 24-кесте. 74-77-бет.
Зертханалық жұмыс. №9
Тақырып Ағын сулар пайда еткен рельеф формалары.
1-тапсырма. Гипсометриялық карталарға қарап, ірі өзендер және оларға
құйылатын бірінші және екінші тәртіптегі салаларының жергілікті және жалпы
эрозия базистері анықталсын. Бұл тапсырма Шығыс Европа жазығының
гипсометриялық карталарына қарап орындалады.
2-тапсырма. Өзен және көл алабы төңірегіндегі эрозияның жергілікті
және жалпы базисі ажыратылсын. Тапсырмаларды орындау үшін төмендегі
системаларды пайдалану ұсынылады.
а) Великая өзені-Псков көлі-Чуд көлі-Нарва өзені-Нарва сарқырамасы-Нарва
шығанағы.
б) Ловать өзені-Ильмень көлі-Волхов өзені-Ладога көлі-Нева өзені-Фин
шығанағы.
в) Суна өзені-Онега өзені-Сварь өзені-Ладога көлі-Нева өзені-Фин шығанағы.
г) Қара Ертіс өзені-Зайсан көлі-Ертіс өзені-Обь өзені-Обь шығанағы.
д) Мұрғаб өзені-Сарез көлі-Бартанг өзені-Панж өзені-Амудария-Арал теңізі.
е) Жоғарғы Таймыр өзені-Таймыр көлі-Төменгі Таймыр өзені-Қаратеңізі.
ж) Жоғары Ангара өзені-Байкал көлі-Ангара өзені-Енисей өзені-Қара ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.Ясауи атындағы халақаралық қазақ-түрік университеті
Жаратылыстану факультеті
География кафедрасы
БЕКІТЕМІН
Қ.А:Ясауи атындағы ХҚТУ-нің
оқу ісі жөніндегі вице-
призиденті
Профессор--------------
С.Тұртабаев
___ ________ 2008 ж.
Жалпы жер тану пәнінен
ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫС
Мамандықтың аты, шифры. 050116 География
Оқу формасы – Күндізгі___________________________ _______
Курс-: І __________________Cеместр 1-2___________________
Сағат саны: семестр семестр Барлығы
Кридит саны ----------------------------------- -------
Лекция: ----------------------------------- ----
---
Практикалық ----------------------------------- -------
Семинар: ----------------------------------- -----
--
Лабораториялық -----30-------------------------30- -----
ОБСӨЖ: ----------------------------------- -------
Аралық бақылау (АБ) ----------------------------------- --------
Қорытынды бақылау -------емтихан--------------------- ----
Зертханалық жұмысты құрастырған: аға оқытушысы г.ғ.к.A.К.Курбаниязов
Кафедрадағы жұмыс уақыты: 9.00-18.00., Зертханалық жұмысты қабылдау сенбі
сағ 10-13. Бас ғимарат 4-этаж кафедра № 416 ауд.
ТҮРКІСТАН
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігінің бекіткен Жалпыға
міндетті мемлекеттік білім стандарты мен Абай атындағы Ұлттық педагогикалық
университеті дайындаған пәнінің типтік бағдарламасы негізінде жасалған
Зертханалық жұмысты құрастырған: г.ғ.к. доцент. Курбаниязов А.К.
Кафедраның 28 08 2008ж. мәжілісінде (хаттама № 1) талқыланып бекітілген.
Баспаға
Жаратылыстану факультетінің оқу - әдістемелік кеңесінде талқыланып,
Жаратылыстану және Медицина институтының ғылыми кеңесі ұсынған.
Кіріспе
Жалпы жер тану пәні табиғатты зерттейтін жаратылыс тану ғылымдарына
жатады. Жертану негізгі зерттеу объектісі ішкі (ядро, мантия, метосфера
қабаттары), сыртқы (атмосфера, гидросфера, биосфера қабаттарымен) және осы
қабықшаға тікелей әсер ететін әлем дүниесінің ықпалында қалыптасқан
қабықтардан құралған.
Жер планетасының табиғаты алуан түрлі болғандықтан әр түрлі ғылымдар
жүйесі зерттелді: планеталар қозғалысы мен конфигурациясын – геодезия және
астрономия жердің құрамы мен құрылысын – геофизика мен геология ауа
райымен оның құрылысын – метиорология мен климотология, гидросферасын –
гидрология. Жалпы алғанда бұлардың
барлығы жер туралы ғылымдар деп яғни осы ғылымдарды біріктіретін жалпы жер
тану пәні.
Планетаның ішкі заттық диференсацияға ұшырауы нәтіжесінде жер қыртысы
мен гидросфера пайда болған. Жер мен Күннің өз ара қарым – қатынасы
салдарынан газды қабық атмосфера, Жер табиғатының белгілі бір даму
сатысында онда тірі организмдер дамып биосфера пайда болған.
Географиялық қабық өзі ең ірі планетарлық табиғат комплекісі бола
отырып, көптеген салыстырмалы дербес қарапайым және күрделі, ірі және ұсақ
табиғат комплекстерінен тұрады. Ең көне ғылымдар қатарына саналатын
географияның даму процессі ұзақта және күрделі. Оның қазіргі міндеті
қоғамның табиғатқа конкрет мәселелеріне ғылымның белсене арласуынан
меилінше қажеттілігі арқылы анықталды.
Әр түрлі деңгейдегі (бакалавр жоғарғы) географ мамандарды дайындауда
география ғылымының негізгі ірге тасы есептелетін жалпы жер тану пәнінің
семинар сабағына арналған әдістемелік нұсқауы дәріс баяндалған теориялық
білім тәжірибелік сабақтарда жетілдіреді деген ниетте жаратылып отыр.
География мамандығы бойынша ана тілінде жазылған оқулықтар жоқ,
Сондықтан бұл әдістемелік қазіргі студент – болашақта географ маманын
игеруде өз септігін тигізеді.
Зертханалық жұмыс. №1
Тақырып: Географиялық атауларды үйрену
Атлас және карталармен танысу, пункттердің географиялық
координаталарын және географиялық координаталарға қарап пунктті анықтау.
1-тапсырма. Атлас және карталармен жақсы танысқаннан кейін көрсеткіш
көмегімен төмендегі пункттер табылсын: Бииск, Валпарайсо, Мехико, Кейптаун,
Сидней. Бұл пункттердің координаталары анықталсын.
Төмендегі координаталарға қарап пункттер табылсын:
... ...
... ...
... ...
... ...
2-тапсырма. Атлас және кейбір карталарды пайдаланып, жеке дәптерге
дүние мұхиттарының теңіздері жазылсын. Студенттердің географиялық
номенклатурасын үйренудегі жеке жұмыстары алдыңғы екі тапсырманы орындаудан
басталады.
География мұғалімі географиялық объектілердің атауларын жақсы білуі
шарт, бұл үшін географиялық атауларды жақсы үйрену тиіс. Географиялық
номенклатураны курста оқудың бастапқы күндерінен-ақ үйреніп бару тиіс.
Географиялық атауларды практикалық сабақтарда жазып алып үйрену тиісті
емес. Бұл студенттің жеке-дара жұмысы болып, оқытушы оны тек қана жолға
салады және күзетеді.
Студент географиялық номенклатура үшін жеке дәптер арнайды, бұл дәптер
географиялық объектілердің тек қана атамаларын ғана емес, объектілердің
орналасуын да жазып барады.
Мысалы: Теңіз - қайсы материктің жанында немесе қайсы материктер
арасында? Қайсы бұғаз бен қай мұхиттарға тұтасады немесе мұхиттан қай
аралдартобымен бөлініп тұрады?
Арал - қай теңізде, қай аралдар тобына кіреді, материктен қайсы
бұғаз арқылы бөлінеді?
Шығанақ - қайсы материктің жағалауларынан пайда болған? Қайсы
теңіздің бөлігі болып есептеледі?
Бұғаз - қайсы мұхиттарды тұтастырады? Қайсы материктерді бөліп
тұрады?
Өзен - қайдан басталады, қайда құяды?
Көл - қайсы материкте немесе материктің қайсы бөлігінде? Осындай кең
неменклатура географиялық объекттердің орналасқан орнын жақсы біліп алуға
көмектеседі.
Студенттер бірінші сабақтардан бастап әрбір сабақта номенклатураның
бір бөлігіне кіретін географиялық атауларды, мысалы Тынық мұхит теңіздері,
аралдары, Европа өзендері және сол сияқтыларды жазып алып, есте сақтап қалу
жайлы тапсырма алады.
Номенклатураны үйренуде төмендегі тәртіпте жүзеге асыру көзге
тұтылады: теңіздер, шығанақтар, бұғаздар, аралдар, түбектер, мүйістер,
таулар және биіктіктер, ойпаттар, өзендер, көлдер, шөлдер. Теңіздер,
шығанақтар, бұғаздар, аралдарды мұхиттар бойынша үйрену тиімді, түбектер,
мүйістер, таулар, өзендер, шөлдерді материктер бойынша үйренуді тиімді
есептелінеді. Атауларды алфавит бойынша емес, әркім өзі қалаған объектен
бастап оны орналасқан орны тәртібінде жазып алуы керек.
Студенттердің географиялық номенклатураны үйренудегі жұмыстары
күнделікті тексеріліп тұрылады. Студенттер кезектегі практикалық тапсырманы
орындау уақытында оқытушы номенклатура дәптерін тексереді және картадан
сұрақ берсе де болады.
Географиялық номенклатура дәптерден тыс географиялық атамалар сөздігін
жазып және бұл атауларды қайдан келіп шыққанын жазып бару ұсынылады.
Курс соңында географиялық атаулар молая түседі, студент картадан
территорияны қысқаша суреттеп бере алады. Қазіргі таңда территорияның қайсы
ендік және бойлықта орналасқанын айту, шекаралас территорияларды суреттеу,
жер бедерін суреттеу, тау жоталары, қырлар, ойпаттар аттарын айту олардың
бір-бірінен қай бағытта орналасқандығын көрсетіп беру керек.
Студенттерден контур картадан сұралады. Бір бөлімін үйреніп болғаннан
кейін контрол жұмыс беру, мысалы дүниенің контур картасында бұғаздардың
аттарын жазып шығуды тапсыру мүмкін.
Географиялық атауларды үйренумен бір уақытта дәптерге және класс
тақтасына контурлар сызу саласында да сауаттылығын арттыру мүмкін.
География оқушысының түбек, материк, мемлекет және сол сияқтыларды тақтаға
тез және дұрыс сызып көрсете білуі өте үлкен маңызға ие. Осы дәрежеде болу
үшін әрқашан құнт қылып, өз үстінде жұмыс алып беру керек. Осы мақсатта
арнайы сабақтар өткізіледі.
Пайдаланылатын әдебиеттер
Неклюкова Н.П. Практикум по общему землеведению. М,
Просвещение,
1977 91-тапсырма. 68-бет. 23-кесте. 69-71-бет.
Пашканг К.В. Практикум по общему землеведению. М.: Высшая школа, 1982 4-
тапсырма. 70-бет. 24-кесте. 74-77-бет.
Зертханалық жұмыс. №2
Тақырып: Ұлы географиялық ашулар тарихының негізгі кезеңдері.
Жер туралы көзқарастардың дамуы.
1-тапсырма. Түрлі дәуірлерде түзілген карталарды салыстырып анализ ету
негізінде адамдарға мәлім территория шекаралары көлемінің ұлғайып барғанын,
географиялық объектілердің контурлары бөлшектерге бөлінуі, өзендердің
бағыты және тау жоталарының географиялық орны, оның көрсетіле басталуы
айтып өтімін суреттеу әдістерінің дамуы көрсетілсін.
Жер туралы көзқарастардың дамуы, қоғамның дамуына байланыстырып
түсінік берілсін. Тапсырманы орындау үшін э.б. ХІІ ғасырда Гомер түзген
карта (1-сурет), э.б. ІV ғасырда Аристотель түзген карта (2-сурет), э.б.
ІІІ ғасырда Эротосфен түзген карта (3-сурет), эрамыздың ІІ ғасырында
Пталомей түзген карта (4-сурет), эрамыздың ІV ғасырында Носма Индикоплов
түзген карта (5-сурет), 1260 жылда Герефорд картасы (6-сурет), 1492 жылда
Мартин Бехайм түзген карта (7-сурет), 1700 жылда Де-Витт түзген карта (8-
сурет).
Ең негізгі географиялық экспедициялар.
2-тапсырма. Ең негізгі географиялық экспедициялардан бір қысқаша
доклад етілсін және картасын жасасын. Әдебиетті өз бетінше таңдап алсын.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімін доклад соңында келтірсін. Доклад
тақырыптарын оқытушы береді. Үлкен бір докладты бірнеше докладқа бөліп
беруі мүмкін. Мысалы:
Орыстардың дүние бойлап бірінші саяхаттары. Докладтар:
И.Ф.Крузенштерн мен Ю.М.Лисанскийлердің теңіз саяхаты, В.М.Головиндердің
теңіз саяхаты, Ф.Ф.Белинскаузен мен М.П.Лазаревтердің теңіз саяхаты.
Орыстардың Орталық Азияға жасаған саяхаттары. Докладтар:
Н.М.Пржевальскийдің саяхаттары, Г.Н.Потанин саяхаттары, М.В.Певцов
саяхаттары, В.А.Обручев саяхаттары, В.И.Роборовский саяхаттары,
П.Н.Козлов саяхаттары.
Бірақ жалпшы тақырыпқа біріктірілген баяндамалар да берілуі мүмкін.
Бір саяхат жөніндегі докладты 4-5 студентке бең бөліп, олар өз бетінше
дайындайды. Сонымен 25 студенттік топқа бес-алты доклад дайындалады.
Студенттер сабақтан 2-3 апта алдын доклад темасын алады да бастапқы барлық
жұмыстар өз бетінше, аудиториядан тыс орындалады.
Сабақ уақытында оқытушы бірдей тақырып алған студенттер арасынан
ескертпей доклад жасау үшін шақырады. Қалғаны доклад оқыған студенттің
кемшіліктерін айтады. Баяндама уақытында барлық студенттер экспедицияның
жүріп өткен жолын контур картаға сызып көрсетеді.
Пайдаланылатын әдебиеттер
1. Неклюкова Н.П. Практикум по общему землеведению. М,
Просвещение, 1977 91-тапсырма. 68-бет. 23-кесте. 69-71-бет.
2. Пашканг К.В. Практикум по общему землеведению. М.: Высшая школа, 1982
4-тапсырма. 70-бет. 24-кесте. 74-77-бет.
Зертханалық жұмыс. №3
Тақырып: Әлем кеңістігі туралы жалпы түсінік
1-тапсырма.
а) Негізгі және қосымша материалдарды пайдаланып, Космос-Ғарыш-Әлем,
Галактикалар, біздің Галактика, жұлдыздар және тұмандықтардың қысқаша
мазмұнын жазыңдар.
б) Жерден Күнге дейін болған орташа қашықтық 150000000 км немесе 1
астрономиялық бірлікке тең болса, бізге ең жақын болған Галактикалар тобы
бізден шамамен 10 млн ПС (парсек) қашықтықта орналасқан. Жер мен ең жақын
Галактикалар тобы арасындағы қашықтықты км есебінде анықтаңдар.
в) Біздің жұлдыз системамыз Галактиканың диаметрі 100000 жарықтық
жылына тең, бұл қашықтық км есебінде қанша болады?
г) Бізге ең жақын тұрған спирал тәріздес жұлдыз системасына дейін
Андромеда жұлдыздар тобындағы Галактикаға дейін болған қашықтық 2000000
жарықтық жылына тең. Бұларды километрлерге айналдырыңдар.
д) Галактикалар арасындағы орташа қашықтық 3 мегапарсекке тең. 1-
таблицадағы бірліктерді пайдаланып, олар арасындағы қашықтық қанша км
екенін анықтаңдар.
е) Жерден Сириусқа дейін болған арақашықтық 83000000000000 км. Егер
ракетаның жылдамдығы 30 кмс тең болса, ол қанша уақытта Сириусқа жетіп
барады? Жылдамдық сағатына орташа есеппен 150 км болған поезд қанша уақытта
жетіп барады?
Пайдаланылатын әдебиеттер
1. Неклюкова Н.П. Практикум по общему землеведению. М,
Просвещение, 1977 91-тапсырма. 68-бет. 23-кесте. 69-71-бет.
2. Пашканг К.В. Практикум по общему землеведению. М.: Высшая школа, 1982
4-тапсырма. 70-бет. 24-кесте. 74-77-бет.
Зертханалық жұмыс. №4
Тақырып: Күн жүйесінің құрамы мен құрлысы
1-тапсырма. 1. Күн системасы Галактика орталығынан шамамен 10000 пс
және Галактика жазығынан 25 пс солтүстікте орналасқан. 1-ші таблицадағы
мәліметтерді пайдаланып, күн системасының Галактика орталығынан және
Галактика жазықтығында қанша астрономиялық бірлік қашықтықта орналасқан
анықтаңдар. Күн системасының Галактикадағы орнын шеңбер пішіндегі
диаграммада көрсетіңдер. Мұнда 500 пс 1 см-ге тең деп алынсын.
2. 2-таблицадағы мәліметтерді пайдаланып, күн системасындағы
планеталардың Күннен қай бағытта орналасу схемасын сызыңдар.
3. Күн системасындағы планеталардың кейбір көрсеткіштерін
суреттейтінтаблицаны көшіріп алыңдар және талдау жасаңдар. Таблицадағы
мәліметтерді салыстырып, бұл планеталар үшін болған қандай заңдылықтар бар
екенін көрсетіңдер.
4. 2-таблица мәліметтері негізінде планеталардың мөлшерін жердің
мөлшерімен салыстырыңдар. Планеталар мөлшер көрсеткішінде қандай
заңдылықтар ұқсастықтар бар екенін анықтаңдар.
5. таблица мәліметтерін пайдаланып, күн мен планеталарды
салыстырыңдар. Күннің экваторлық радиусын шамамен 696000 км деп алып, 1 см
70000 км тең масштабта шеңбер сызыңдар. Содан кейін планеталардың радиус
өлшемін сол масштабпен шеңбер ішіне орналастырыңдар. Пайда болған сурет-
схеманы түсіріп беріңдер.
Пайдаланылатын әдебиеттер
1. Неклюкова Н.П. Практикум по общему землеведению. М,
Просвещение, 1977 91-тапсырма. 68-бет. 23-кесте. 69-71-бет.
2. Пашканг К.В. Практикум по общему землеведению. М.: Высшая школа, 1982
4-тапсырма. 70-бет. 24-кесте. 74-77-бет.
Зертханалық жұмыс. №5
Тақырып: Жердің пішіні мен мөлшері.
1-тапсырма. 1. 9, 10, 11-суреттерді көріп шығыңдар және Жер пішіні
туралы қорытынды шығарыңдар.
2. 3-таблица мәліметтері негізінде күзету биіктігі артып баруымен
горизонт радиусының ұзарып бару графигін түзіңдер. График түзуде түзу
бұрышы координаталар қолданылады. Абцисса бірлігіне күзету орнының
биіктігі, ордината білігіне көрінерлік горизонт радиусының ұзындығы
түсіріледі. Мұндай жағдайда горизонтал масштабты 1:100000 вертикал
масштабты 1:400000 етіп алу мүмкін.
3. а) Хантәңірі, Жеңіс, Ленин, Коммунизм, Монблан, Анонкагуа,
Джамолунгма, Килиманджаро, Ман-Кинли, Ностюшко және өздерің жасап
тұрған райондардағы шыңдардан қаралғанда көрінерлік горизонт радиусы
ұзындығының қанша км тең екенін есептеп шығып, төмендегі таблицаны
толтырыңдар.
Географиялық объектінің аты Биіктігі Көрінерлік горизонт радиусының
(м есебінде)ұзындығы
(км есебінде)
б) Жеңіс шыңынан Қаракөл қаласын, Үлкен Чимган шыңынан Ташкент
қаласын, Эльбрустан Қрым жағалауларын көру мүмкін бе?
4. ... ... формуласы негізінде көрінерлік горизонт радиусы ұзындығының
күзету орны биіктігіне байланысты екенін анықтаңдар. Мұнда d – күзетуші
тұрған орнынан горизонт сызығына дейін болған арақашықтық (км); h – күзету
орны биіктігі (м); 3,86 - өзгермес үлкендігі. Ұшақ 10000 м биіктікте ұшып
барады. Көрінерлік горизонт радиусының ұзындығын табыңдар.
5. а) Жердің радиус ұзындығы үш түрлі өлшемге ие екенін суреттеңдер.
Жердің үш білікті элипсоид пішінде екенін түсіндіріңдер.
б) Үш білікті элипсоид немесе Ф.Н.Красовский элипсоид өлшемдері
төмендегіше: экваторлық радиус – 6378,245 км; полярлық радиус – 6356,863
км; орташа радиус меридиан айнала ұзындығы 40008,550 км; экватор ұзындығы –
40075,696 км; жер бетінің ауданы 510х10 км, жердің көлемі 1,083х10 км;
жердің массасы 5,978х10 г; жердің орташа тығыздығы 5,52 гсм. Бұл
өлшемдерді Күн және Ай өлшемдерімен салыстырыңдар.
Пайдаланылатын әдебиеттер
1. Неклюкова Н.П. Практикум по общему землеведению. М,
Просвещение, 1977 91-тапсырма. 68-бет. 23-кесте. 69-71-бет.
2. Пашканг К.В. Практикум по общему землеведению. М.: Высшая школа, 1982
4-тапсырма. 70-бет. 24-кесте. 74-77-бет.
Зертханалық жұмыс. №6
Тақырып: Жердің өзкөшері төңірегінде айналуы және оның
географиялық маңызы.
1-тапсырма. Жер айналғанда оның барлық нүктелерінде бұрыш жылдамдығы
бір түрлі, бірақ түрлі географиялық ендіктерде сызықты жылдамдығы әртүрлі
болады. Экваторда сызықты жылдамдық: ... ...464 мсек. Бұл жерде 86400
тәуліктің секунд есебіндегі өлшемі экватордағы нүктенің бір минут, бір
сағаттағы жылдамдығын есептеңдер.
Түрлі географиялық ендіктердегі нүктелердің сызықты жылдамдығы
... ... ... мсек тең. Формуланы пайдаланып, Коломбо, Ханой, Ташкент,
Астана, Мәскеу, Мурманск қалаларының жердің өз білігі төңірегінде
айналуында қандай жылдамдықта әрекет етуін табыңдар. Мысалы, Ташкенттің
географиялық ендігі ... . Бұл жағдайда ... ... ... ... ... ... ... .болады .
2-тапсырма. 0, 10, 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90 параллельдеріндегі
нүктелердің сызықты жылдамдығын табыңдар және төмендегі таблицаны
толтырыңдар (5-таблица).
Географиялық ендікСызықты жылдамдық Әр 10ºарасындағы сызықты
(градус есеб-де) (мсек есеб-де) жылдамдық айырмашылығы (мсек
есеб-де)
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
3-тапсырма. Жоғарыдан түсетін заттардың шығысқа қарай бұрылуын
анықтау. Түсетін заттардың шығысқа бұрылу үлкендігі 0,22 2һ ... .
формуласында анықталады. Мұнда:Һ – түсу биіктігі (м есебінде), f – күзету
орнының географиялық ендігі.
Мысалы, Ташкентте күзету орнының ендігі (f=41); түсу биіктігі 81 метр.
Косинустар таблицасында ... ... ... ... . Бұл жағдайда заттың шығысқа
қарай бұрылуы 0,022 ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. мм болады.
Жоғарыдағы есептеу негізінде төмендегі таблицаны толтырыңдар.
Қала немесе Түсу Нүктенің ендігіШығысқа қарай бұрылу қимасы
орын аттары биіктігі (м
есеб-де)
Сингапур 100
Каир 100
Бухарест 100
Мәскеу 100
Стокгольм 100
4-тапсырма. 12-суретті дәптерлеріңе көшіріп алыңдар. Дүниенің климат
картасы және суретті пайдаланып, төмендегі сұрақтарға жауап беріңдер:
1. Не үшін маятниктің тербеліс жазықтығы мен меридиан жазықтығы
арасындағы бұрыш пайда болады?
2. 12-суретте түсіп келе жатқан заттың шығысқа қарай ауытқуының
себебін түсіндіріп беріңдер.
3. Дүниенің климат картасынан желдердің бағытын қарап шығыңдар.
Желдердің не үшін бұрылып кетуін түсіндіріп беріңдер.
4. Ауа ағыстарының бұрылуы екі жарты шарда да бір түрлі болады ма?
Себебін түсіндіріңдер.
4. Ердің өз білігі төңірегінде айналуы нәтижесінде пайда болатын Кориалис
күнінің географиялық қабықтағы әсерін көрсетуші мысалдар келтіріңдер.
5-тапсырма. 7-таблицадағы мәліметтерді дәптерлеріңе көшіріп алыңдар.
Ауырлық күшінің мөлшері мен Жердің қысыңқылығы ортасындағы байланысты,
сондай-ақ ауырлық күші жылдамдығының географиялық ендікпен байланысты
екенін түсіндіріп беріңдер.
Ауырлық күші жылдамдығының географиялық ендікпен байланысы
(Б.А.Валинскийден, 1971)
Нүктенің 0° 10° 20° 30° 40°
географиял
ық ендігі
0 12с00мин 60°33 1 1
10 12с35мин 70 65 60
20 13с13мин 75 103 97
30 13с56мин 80 134 127
40 14с51мин 85 161 153
50 16с09мин 90 186 179
60 18с30мин
65 21с09мин
66°31 24с00мин
2. Не себептен 22 желтоқсан немесе 22 маусымда түрлі ендіктерде күн және
түннің мерзімі бірдей болмайды? 21 наурыз және 23 қыркүйекте бірдей
болады? Мұның себебін дәптерлеріне жазыңдар.
Пайдаланылатын әдебиеттер
1. Неклюкова Н.П. Практикум по общему землеведению. М,
Просвещение, 1977 91-тапсырма. 68-бет. 23-кесте. 69-71-бет.
2. Пашканг К.В. Практикум по общему землеведению. М.: Высшая школа, 1982
4-тапсырма. 70-бет. 24-кесте. 74-77-бет.
Зертханалық жұмыс. №6
Тақырып: Жер магнетизмі.
1-тапсырма. Төмендегі қалалар үшін магнит ауытқуының мөлшерін магнит
ауытқу картасынан анықтаңдар: Анадырь 64°44 с.е., 177°28 ш.б.; Улан Батыр
47°55 с.е., 106°54 ш.б.; Тбилиси 41°43 с.е., 44°49 ш.б.; Лима 12°04 с.е.,
77°03б.б.; Кейптаун 33°55 с.е., 18°27 ш.б.; Нью-Йорк 40°40 с.е, 73°55 б.б.
Магнит ауытқу картасы және компасты пайдаланып, өздерің тұратын
пунктің географиялық меридиан бағытын анықтаңдар.
Изогондар (магнит бірдей ауытқитын жерлерді біріктіруші сызықтар)
арасындағы пунктерде магнит ауытқуының мөлшерін табу үшін интерполяция
әдісін қолданады (аралық мөлшерді пропорционал күйде болу жолы мен бірнеше
мөлшерлерге қарап табылады).
Магнит ауытқуы табылатын пункт, мысалы 0 және 10° батыс ауытқу изогоны
арасында әр екі сызықтан тең қашықтықта болса, магнит ауытқуының табылатын
мөлшері 5°-қа тең болады.
2-тапсырма. 1-ші тапсырмада көрсетілген пунктерде магнит ауытқу
мөлшері магнит ауытқу картасына қарап анықталсын.
Пайдаланылатын әдебиеттер
1. Неклюкова Н.П. Практикум по общему землеведению. М,
Просвещение, 1977 91-тапсырма. 68-бет. 23-кесте. 69-71-бет.
2. Пашканг К.В. Практикум по общему землеведению. М.: Высшая школа, 1982
4-тапсырма. 70-бет. 24-кесте. 74-77-бет.
Зертханалық жұмыс. №7
Тақырып: Жер бедерінің түзілісі.
1-тапсырма. Дүниенің контур картасына жер бедерінің жалпы түзілісін
бейнелеуші сандарды жазыңдар. Мұнда 9 және 10 таблицалардағы мәліметтерді
пайдаланыңдар. Ең биік, ең төмен нүктелердің аты және олардың өлшемін
тауып, таблицаны толтырыңдар.
Материктердің морфологиялық сипаттамасы
Материктер атыКөлемі Орташа Ең биік Ең төмен нүктелері
млн км квбиіктігінүктесі
(м (м
есеб.) есеб.)
Аты Төмендігі (м
есеб.)
Евразия 50,7
Азия 41,5 950
Европа 9,2 300
Африка 29,2 750
Солт.Америка 20,3 700
Оңт. Америка 18,1 580
Антарктида 13,9 2040
Австралия 7,6 350
Барлық аралдар9,2
Әртүрлі биіктікте және төменде орналасқан Жер бедері көлемдерінің
көрсеткіштері (Л.П.Шубаевтан, 1975)
Құрлықтың Биіктік басқыштары Мұхит, Тереңдік басқыштары
биіктігі көлемі теңіздер көлемі
(м есеб.) тереңдігі
(м есеб.)
млн Жер бедерінің млн.км.кв Жер бедерінің
км.кв көлеміне көлеміне
салыстырғанда салыстырғанда
% есеб. % есеб.
3000 биік 6,0 1,2 0-200 28,0 5,5
3000-2000 10,0 2,0 200-1000 15,0 2,9
2000-1000 24,0 4,7 1000-2000 24,0 4,7
1000-500 27,0 5,3 2000-3000 71,0 13,9
500-200 33,0 6,4 3000-4000 149,0 23,4
200-0 48,2 9,5 4000-5000 84,0 16,5
0-ден төмен0,8 0,1 5000-6000 5,0 1,0
Барлығы 149 29,2 6000 төмен 361,0 70,8
2-тапсырма.. Контур картада әрбір материкке диаграмма сызыңдар. Бұл
үшін горизонталь масштаб 1 см=10 млн км кв, вертикаль масштабты 1:100000
тең етіп алыңдар. Биіктіктерді қоңыр түске, төмен жерлерді көк түсте
бояңдар.
3-тапсырма. 9-10 таблицадағы материалдарды және контур картаға
сызылған диограмма және графиктерге талдау жасап, төмендегі сұрақтарға
жауап беріңдер:
1. Биіктік және төмен басқыштары рельефтің аттарын белгілеп жазыңдар.
Мысалы, 500-1000 м биіктіктер аласа таулар, 2450-6000 м төмен территориялар
дүние мұхиты түбі деп аталады.
2. Планетамыздағы ең үлкен материкті анықтаңдар және оның орташа
биіктігін табыңдар.
3. Не үшін Антарктида материгінің орташа биіктігі басқа материктерден
үлкен айырмашылық етеді.
4. Мұхит және материктердің Солтүстік және Оңтүстік жарты шарда
қаншадан бөлінгенін анықтаңдар.
5. Құрлықтағы биіктік, мұхиттардағы төмен территориялардың
арақатынасын салыстырыңдар. Қандай биіктіктер мен төмен территориялар үлкен
территорияларды иемденеді?
4-тапсырма. Контур картаға материктердің шеткі нүктелерін белгілеңдер.
Материктер мен мұхиттардың аттырын жазыңдар. Мұхиттардың көлемін, орташа
және ең төмен нүктелерін белгілеңдер.
Пайдаланылатын әдебиеттер
1. Неклюкова Н.П. Практикум по общему землеведению. М,
Просвещение, 1977 91-тапсырма. 68-бет. 23-кесте. 69-71-бет.
2. Пашканг К.В. Практикум по общему землеведению. М.: Высшая школа, 1982
4-тапсырма. 70-бет. 24-кесте. 74-77-бет.
Зертханалық жұмыс. № 8
Тақырып: Құрлық рельефі.
1-тапсырма. Гипсометриялық карталарға қарап, А-Б сызықтар бойынша
аласа жар және жаодың қиғаш профилі түзілсін. Вертикал масштаб горизонтал
масштабтан 10 немесе 15 есе үлкен етіп алынсын. Фотография, карталар және
түзілген профильдерге қарап, аласа жар және жар морфологиялық тұрғыдан
салыстырыңдар.
2-тапсырма. Топографиялық картаға қарап, территорияның эрризиялық
формалар мен горизонтал жағдайда ыдырау дәрежесі анықталсын.
Картада өлшенетін бөлігінің бүкіл көлемі тең квадраттарға бөлінеді.
Әрбір квадратта жар, аласа жар және аңғарлардың ұзындығы курвиметр немесе
циркульмен өлшенеді. Әрбір квадраттағы эрозион формалардың ұзындығын
көрсетуші мәліметтер олардың көлеміне тиісті болады.
Бүкіл территориялық горизонтал жағдайда ыдырау дәрежесін анықтау үшін
әрбір квадраттағы эрозион формалардың табылған ұзындығын қосып, жиынтығын
территория көлеміне бөлу керек.
3-тапсырма. Гипсометриялық карталарға қарап, төмендегі эрозион рельеф
формалары сипаттап берілсін: а) ассиметриялық аңғарлар; б) мендралары
болған аңғарлар; в) жар, аласа жар рельефі.
Пайдаланылатын әдебиеттер
1. Неклюкова Н.П. Практикум по общему землеведению. М,
Просвещение, 1977 91-тапсырма. 68-бет. 23-кесте. 69-71-бет.
2. Пашканг К.В. Практикум по общему землеведению. М.: Высшая школа, 1982
4-тапсырма. 70-бет. 24-кесте. 74-77-бет.
Зертханалық жұмыс. №9
Тақырып Ағын сулар пайда еткен рельеф формалары.
1-тапсырма. Гипсометриялық карталарға қарап, ірі өзендер және оларға
құйылатын бірінші және екінші тәртіптегі салаларының жергілікті және жалпы
эрозия базистері анықталсын. Бұл тапсырма Шығыс Европа жазығының
гипсометриялық карталарына қарап орындалады.
2-тапсырма. Өзен және көл алабы төңірегіндегі эрозияның жергілікті
және жалпы базисі ажыратылсын. Тапсырмаларды орындау үшін төмендегі
системаларды пайдалану ұсынылады.
а) Великая өзені-Псков көлі-Чуд көлі-Нарва өзені-Нарва сарқырамасы-Нарва
шығанағы.
б) Ловать өзені-Ильмень көлі-Волхов өзені-Ладога көлі-Нева өзені-Фин
шығанағы.
в) Суна өзені-Онега өзені-Сварь өзені-Ладога көлі-Нева өзені-Фин шығанағы.
г) Қара Ертіс өзені-Зайсан көлі-Ертіс өзені-Обь өзені-Обь шығанағы.
д) Мұрғаб өзені-Сарез көлі-Бартанг өзені-Панж өзені-Амудария-Арал теңізі.
е) Жоғарғы Таймыр өзені-Таймыр көлі-Төменгі Таймыр өзені-Қаратеңізі.
ж) Жоғары Ангара өзені-Байкал көлі-Ангара өзені-Енисей өзені-Қара ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz