Ислам ілімдерінің қалыптасуы және дамуы

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 99 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3-6

I Бөлім Ислам ілімдерінің қалыптасуындағы салаф және халаф ғұламаларының орны

1. 1 Ислам ілімдерінің қалыптасуы және дамуы . . . 7

1. 2 Негізгі салаф ғұламалары ілімінің ерекшеліктері . . . 21

1. 3 Халаф ғұламалары және мектептері . . . 40

II Бөлім Сәләф және Хәләф көзқарастарындағы негізгі ерекшеліктері

2. 1 Салаф ғұламаларының принциптері . . . 61

2. 2 Халаф ғұламаларындағы ақыл мен нақылдың орны . . . 69

2. 3 Салаф және Халаф ғұламаларының ұқсастықтары мен ерекшеліктері . . . 76

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 82-85

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 86-87

Кіріспе

Зерттелу жұмысының өзектілігі: Пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с. ғ. с. ) : "Ең қайырлы буын - менің замандастарым. Одан кейін олардың соңынан ергендер. Сосын бұлардан кейін келгендер", - деген хадисінде "ең қайырлы буындар" деген атқа ие болған алғашқы үш буынды арабша айтқанда "салаф" деп атайды.

Яғни "салаф" деген сөз араб тілінде "бұрынғы", "алғашқы" деген мағыналарды білдіреді. Пайғамбарымыздың (с. ғ. с. ) кезінде ғұмыр кешкен мұсылмандар мен олардың көзін көрген кейінгі екі буын, сондай-ақ уақыт кеңістігі тұрғысынан алғанда әрі дінді өте мықты ұстанып кейінгі ұрпаққа үлгі болған тұлғалар осындай атаққа ие болды.

Бұл алғашқы үштікке сахабалар, табиғиндер және табиғиндерді көрген "әтбағут-табиғин" жатады. Бұлар имани тұрғыдан болсын, ғылым жолында болсын, яғни бұларды амалға асырарда, шариғат заңдарын ұстануда мұсылмандар үшін үлгі болып табылады.

Салафтардың дәуірінде кездеспеген көптеген бейтаныс пікірлер мен наным-сенімдерге алғаш олар жолықты. Философиялық ойдан өрбіген ағымдар мен мұғтазила, жәбрия, муржия сияқты әһли сүннет уәл жамағатқа қарсы сапта тұрған мәзһабтар мен басқа да наным-сенімдерді қуаттайтындар, алғаш осы салафтардың кезінде пайда болды.

Салафтар кезінде фиқһ мәзхабтарының мектебі қаланды. Табиғиндерден кейін келіп, оларға шәкірт бола білген буынды әтбағут-табиғин деп айтады. Бұл кезеңдерде ілімнің тамыры тереңге жайылып, әр түрлі салаларға бөлінуі, хадистердің де кең таралып, арнайы кітаптарда жиналуы және фиқһи мәзһабтардың әбден орнығып, етек алуы осы уақыттың еншісіне тиіп еді.

Кейіннен уақыт өте келе неше түрлі ағымдар пайда болып, әрқайсысы өздерінің принциптерін негізге ала отырып, бөліне бастаған уақытта, әлгі бастапқы таза ұстаным «әһли сүннет уәл жамағат» деген өзіне жарасымды атқа ие болды. Мұндағы «сүннет» деген сөз сенімге байланысты бағыттың қайнар көзін меңзесе, «жамағат» деген сөз оның ерекшелігін айқын бейнелеп тұр. Бұл жаңа топтар ақидаға қатысты мәселелерді аз да болса қисынды түсіндірме беретін «кәләм» іліміне қалдырды. Бидғат топтар ғайри діндегі теологтардың сахаба мен сәләфтың таза ақидауи жолына айтқан сын пікірлері мен сұрақтарына қисынды дәлелсіз жауап табу қиынның қиыны еді.

Осыдан бастап сүннетке негізделген ақида өз әдісін өзгертіп, бұл жолы әһли сүннеттің «халаф» ғұламалары деп аталды. Салаф деген сөздің қандай мағынада тұрғанын жоғарыда айтып өттік. Ал «халаф» деген сөз араб тілінде «кейінгі» деген сөзді білдіреді. Дәлірек айтқанда сәләф ғұламаларының сенім мәселесінде ізін жалғастырушы мұсылмандарға берілген атау.

Салаф пен халафта әһли сүннет болып есептеледі. Дегенмен салаф пен халафтің методикалық айырмашылығын бір мысал келтіре отырып түсіндіру пайдалы болар деп ойлаймын: Құрамында Алланың сипаттары орын алған, яғни түсінуіміз қиын болған мұташаббиһ аяттар мен кейбір хадистерде келтірілген йад, уажһ, айн, истиуа, нузуль деген сияқты Алла тағала хақындағы сөздердің түсіндірілуінде Ислам тарихы бойынша төрт түрлі көзқарас қалыптасты.

1. Бұл сипаттар өз сыртқы мағыналарында қабылдауға тиіс деп, Аллаға ағза танумен қатар басқа жаратылғандарға ұқсатып мушаббиһа және мужассима деген мәзһабтар пайда болды.

2. Бұл сипаттар жорамалданып, сыртқы мағыналарынан ауысып астарлы мағынада түсіндірілмесе жоққа шығарылады деген пікірде ұстанып кадария, жаһмия, муғтазила деген мәзһабтар шықты.

3. Аталмыш сипаттарға, сыртқы мағыналарынан ешбір жаққа бұрмаламай, сол қалпында иман келтіруіміз кажет. Дегенмен, Ташбих, Тажсим, Нафи және таътил жасау дұрыс емес. Бұл әһли сүннет яғни салаф жолының методы болып табылады.

4. Әлгі сипаттардың Аллаға лайықты, Құран Кәрім мен сүннеттің принциптеріне сай түрде, тажсимнен де, таътилден де ұзақ жорамал жасалу керек екендігін көлденең тартқан екінші әһлі сүннет халаф ғұлама ғалымдарының көзқарасы.

Халаф ғалымдарының методының үш маңызды шарты бар:

1. Жасалған жорамал діннің негізгі принциптеріне қайшы келмеуге тиіс.

2. Жорамал арқылы табылған мағынаның Алла тағаланың мұрат мақсаты екендігін кесіп айтпау.

3. Жорамал арқылы тұспалдап айтылған сөз шариғатқа сай болу және араб тіліндегі балама сөзі де болуға тиіс.

Осының бәрі халаф ғұламаларының өз методикаларын ғылыми негізге сай ұқыптылықпен құрғандығын көрсетеді. Тағы бір айта кететін жайт мұташаббих аяттарға қатысты әһли сүннет халаф ғалымдарының методикасы қажеттілікке байланысты туындаған. Бір жағынан Ислам дініне селдей ағып кіріп жатқан өзге мәдениет өкілдері, екінші жағынан Исламның алдында тізе бүккен дін дұшпандарының фитна жасап, халықтың арасына күмәнді ойлар тастатпаудың алдын алу міндеті бірінші орындағы проблемаға айналған-ды.

Қазірге кезде Қазақстанда және басқада жерлерде өздерін сәләфиміз дейтін бір топ пайда болды. Сәләфилік - жоғарыда баянда- ғанымыздай, Исламды сәләфу салихиннің түсінгеніндей етіп түсіну керектігін алға тартатын ағым. Алғаш рет XVIII ғасырда қазіргі Сауд Арабиясының шекарасының ішінде қалған Недж аймағында пайда болды. Мұхаммед ибн Абдулуаһһабтың жүргізген «Уаһһабилік» қозғалысы да кейіннен «сәләфилік» делінген. Уахабилер кәләм мәзһабтарын құптамады, олардың методикасына қарсы шықты. Олар Әһлі сүннетің ең үлкен кәләм халаф ғалымдары Әбу Мансұр әл-Әшғариге кәләмдік дәлелдерді қолданып, ақылды нақылдан (аят пен хадистерден) жоғары тұту арқылы таза Ислам ақидасын былғады дегенді айтты. Әсіресе мүташабиһ аяттар мен хадистердің Алла тағаланың ұлылығына сәйкес қолданылғанына барынша қарсылық көрсетіп баққан уаһабилер сопылыққа да қатты шүйлікті.

Уахабилер фиқһи мәзһаб ретінде ибн Тәймия мен оның шәкірті ибнуль-Қайымның жолын ұстанады. Олар фиқһ ғылымында қолданылып жүрген «истихсан», «истислах», «мәсалихи мурсәлә» деген сияқты қисынды дәлелдер ұсынған Ханафи, Мәлики, Шәфий және тағы басқа да салаф ғұламаларына және мәзхабтарға бидғатшылар деген айдар тақты. Уахабиліктің ең басты белгілерінің бірі - мүташабиһ (ұқсас) аят-хадистердің сөздік ұғымын негізге ала отырып, қаз-қалпында қабылдау болып табылады.

Яғни, уаһабилер Құран мен хадистегі «қол, бет, келу, отыру, түсу, Аршыға отыру, ашулану, қуану» және т. б секілді Алла тағаланың сипаттарын жаратылысқа тән сипаттарға теңеп, қабылдап отыр.

Құрандағы көптеген аяттар Алла тағаланың аталмыш сипаттарын жаратылыстың сипаттарына ұқсатудың орынсыз екендігін көрсетіп береді. Қазіргі таңдағы уахабилер бұрынғы салафті қаншалықты үлгі тұтамыз десе де, мұның тек сөз жүзінде қалып отырғандығын айтуымызға тура келеді. Имам Ағзам Әбу Ханифа (рахматуллаһи алайһи) бұрынғы салаф ғұламаларының қатарына жатады. Оның ақида (сенім) тұрғысындағы және фиқһи пікірлерін ұстану өте орынды. Бұл сөз басқа үлкен имамдарға да қатысты. Қорыта айтқанда, қазіргі таңдағы уаһабилер мен ақиқи салафтардың арасында жер мен көктей айырмашылық бар. Міне, сол үшін уахабилік деп аталған ағым қаншалықты салафтардың түсінігі мен оның жолын негізге алғандықтарын айтса да, негізінде олар тым ұзақта. Олардың қатал, дөрекі қылықтары әһли сүннет ұстанымына мүлдем жат.

Зерттелу жұмысының мақсаты мен міндеті: Салаф және Халаф ғұламалары көзқарастарының байланысын зерттеу. Осыған байланысты мынандай міндеттемелері қойлады:

Салаф ғұламаларының ұстанымдарын зерттеу;
Халаф ғұламаларының негізгі методтарын зерттеу;
Салаф және халаф ғұламалары мен ерекшеліктерін, тарихи тұрғыда арақатынасын талдау
Бүгінгі салафилердің негізгі салафилерден айырмашылықтарына талдау жасау; .

Зерттелу жұмысының деңгейі: Салаф және Халаф ғұламаларының көзқарастары мен айырмашылықтары, Мазхабтар тарихы, Кәләм ғылымдарында кеңінен қарастырылған. Бұл тақырыпты ислам діні дамыған жердегі үлкен ғұламалар зерттеп өз еңбектерін қалдырған.

Түркия елінін бірнеші ғалымдары, атап айтқанда: Проф. Мухиттин Бағчежи өзінің Кәләм ілміне кіріспе атты еңбегінде қарастырған. Проф. доктор Хулиси Арслан өзінің «Систематик Келам» және «Кәләм тарихы және мектептері» атты еңбектерінде, проф. док. Шабан Али Дүзгүн және Бекир Топалыоғлу және т. б ғалымдар өз еңбектерінде салаф және халаф ғұламалыры туралы кең көлемде зерттеулерін жүргізген.

Қазақстан және Орта Азия елдерінде: Аширбек Муминов, Теология ғылымдарының докторы Ержан Қалмаханның өзінің «Матуриди ақидасы (пағамбарларға иман) » атты еңбегінде, және Қайрат Жолдыбайдың «Дін мен Діл» еңбектерінде кең көлемде зерттеулер жасалынып, біраз мәліметтер берілген.

Зерттелу жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Зерттелу жұмысының ғылыми жаңалығы: Қазақстан тәуелсіздігін алғалы, дін ғылымына деген көзқарас өзгере бастады. Шеттен келген дәстүрлі емес, радикал діни ағымдардың көбеюіне орай, елізде дін тақырыбында көптеген зерттеулер жасала бастады. Фундаменталист-радикал ағымдар өздерін салафилер ретінде танытты. Олар арадағы тарихи байланысты жоққа шығарып, халаф ғұламалары ұстанымдарын бидғат хурафалыққа теңеді. Ол әрине методикалық тұрғыдан қате пікір. Шындығында қазіргі салафилердің негізгі салафтармен байланысы жоқ. Сондықтан қазіргі фундаменталист ағымдардың сенімдері дұрыс еместігін дәлелдеу мақсатында салаф және халаф ғұламалары принциптерінің арақатынасын тарихи тұрғыда зерттеп, талдау жасау бірінші кезектегі мәселелер қатарына жатады. Бұған дейін бұл тақырыпта елімізде ешкім зерттеу жұмыстарын жүргізбеген.

1. 1 Ислам ілімдерінің қалыптасуы және дамуы

Әхли сүннеттің құрылымын қалыптастырған басты элементтердің бір бөлігі фикхтық мәнмен тығыз байланысты. ІХ-ғасырдан бастап әхли сүннет ретінде саналған, амалдық мәселелерде белгілі бір бағыттар және сол бағытта мағлұмат ұсынған фикх мектептері құрыла бастады. Бұлардың арасында көптеген пікір-көзқарас айырмашылықтары болғанмен, шиаға қарсы ортақ майдан құрды. Әсіресе мұтға некесі және жалаң аяққа мәсіх тартуды жоққа шығарған пікірлер ақидалық кітаптардың басты тақырыптарына айналды. Әхли сүннеттің көбіне-көп айқындауышы ретінде көрінген және қазірге дейін қолдау тауып келе жатқан ханафиттік, шафиғиттік, мәликиттік және ханбалиттік сияқты жаңа алғышарттар қалыптасты. Солтүстік Африкада және Андалусияда малики және шафиғи мазхабтары; Араб түбегінде ханбали; Ирак, Қорасан және Мәуереннахрда ханафия, бірқатар жерінде шафиғия мазхабы әхли сүннет мұсылмандарының күнделікті өмірін айқындайтын құқықтық жүйелеріне айналды. Әхли сүннет уәл жамағат пайда болғаннан қазіргі күнге дейін ешуақытта біркелкі, бір қалыпты, үйлесімді бір құрылым болған емес. Хижри ІІ/VIII ғасырдан бастап хадисшілер, рей жақтаушылары, куллабилер, каланисилер, захирилер, тахауилер, әшғарилер және матуридилер бастаған көптеген кәламдық; Ханафилік, мәликилік, шафиғилік, ханбалилік және өзге де фикхтық ой-пікір мектептерін өз қанаты астына алып, әр алуан бейімділіктерді бойға сіңірген плюралистік сипатты сақтап қалды. Осы кезеңдерден бастап әхли сүннет әр алуан ағымдарға қарсылық көрсеткен, байсалды да ұстамды көптеген адамдардың арасында қабылданған жалпы ұғым болды және әркім оған әр түрлі сипат беруге тырысты. Сонымен бірге өз арасында ғасырда ортақ сенім негіздері, хадис әдебиеті, фикх және фикх негіздері мен тәпсір негіздерінің басты мақсаттарына байланысты ортақ мәміле нығайды. Осы плюралистік сипат сенімдік-иғтиқади мәнімен кейініректе сәләфилік деп аталатын хадисшілер, әшғарилік және матуридилік ретінде бүгінгі күнге дейін жетті.

Хадисшілер - сүннет және соған қатысты еңбектерді негізге алған дәстүршіл дін түсінігінің негізін салушылардың ортақ аты. Олар Ислам дінінің Құран, сүннет, сахаба және табиғиннің сөздерінен айқындалу керектігін; бұлардың сыртындағы жеке пікірлер мен ақыл қабілеттер өте зәру болмайынша қолданылмайтындығын дәріптеп қолдайды. ІІ/VIII ғасырдың орта тұсында пайда болған осы мектеп әхлул хадис, әхлус сүннет немесе асхабул хадис деген атпен танымал болды. Мұғтазила оларды хашуя, мусаббабия және мужассима деп атады.

Хижри ІІ-ғасырдың орта тұсына келгенде Ислам әлемінде харижит, мүржия, шиа (рафиза, зайдия) және қадария/мұғтазила сияқты көптеген мазхаб пайда болды және бірқатары қалыптасып бітті, енді біреулері қалыптасу кезеңін әлі бастан кешуде еді. Барлық осы формациялардың нәтижесінде бірқатар жаңа пікірлер (бидғат) дүниеге келді, бұрын тартысқа түспеген мәселелер енді күн тәртібіне енді, бұрын Құран мен сүннеттің ішінде шектеулі түрде қолданылған ақыл және көзқарас (қияс, ижтихадур рей) жиі қолданылатын негізгі қайнар көзге айналды. Шиа ағымдары имамат мәселесін, мүржия иман тақырыбын, ал мұғтазила бес негізгі мәселе бойынша ақыл және бірқатар ақылдық нәтижелерге жиі иек артты; одан басқа бұл мәселелерде кейбір мазхабтардың өздерін қолдау үшін бірқатар хадисті ойдан шығару әрекеттері көбейе бастады. Одан да ең маңыздысы, олардың арасында жүріп жатқан жанқиярлық пікір-көзқарас күресінің нәтижесінде Ислам қоғамы әр түрлі топтарға бөлініп кетті. Әсіресе бөтен мәдениеттермен танысуының нәтижесінде мұсылмандар мен өзге діни және пәлсапалық мектептер арасында болған талас-тартыстардың күшеюі, аббасилер билігінің көбіне-көп шиа, мүржия және зәйдия ағымдары салтанат құрған аймақтармен тығыз байланыста болуы бұл қалыптасулардың сыртында қалған аймақтарда үлкен қарсылыққа ұшырады. Міне, Ислам әлемінде осы көзқарас қайшылықтары пайда болуымен қатар, бір хадиске қарсылық әрекетінің тууы, соған жауап ретінде бір «әхли сүннет майданының» қалыптасуы сөзсіз болмай қоймайтын жағдайға жетті. Шындығында бұл майдан әхли сүннет ортасында хадисшілер тарапынан құрылып, олар бүкіл осы секілді ағымдармен күресте әхли сүннеттің туын көтеруді өз мойындарына алды. Осы ой-пікір мектептеріне қарсылық ретінде пайда болған хадисшілер мұсылмандарды ыдыраушылықтан құтқару, қоғамдық-әлеуметтік өмірді ізгі мұраттарға құрылған Хазірет Пайғамбар заманына қарай қалыптастыру, бірлік пен ынтымақта өмір сүру идеясын қолдады. Сол себептен олар Құран Кәріммен қатар, нағыз шешімнің Хазірет Пайғамбардың хадистері мен сахаба, табиғиндердің сөздерінде жатқанына жан-тәнімен сеніп, оларды бір арнаға тоғыстырып, жинақтап, тақырыптарына қарай классификациялаған, жалпылама көзқарастарын хадистерге сүйендірген, осыларды мықтап бекем ұстауға шақырған, Құран мен хадистен тәуелсіз көзқарастарға иек артудан сақтандырған және өзінше пікір ұстанғандарды қатаң сынға алған адамдар ретінде танымал.

Әхлул хадис, асхабул әсәр немесе сахибус сүннет ретінде танылған хадис жақтаушылығының өкілдеріне және олардың көзқарастарына әдебиеттерде кеңінен орын берілген. Бұл тұлғалардың өмірі зерттеліп, зерделенгенде мектептің қалыптасуында ең үлкен рөл ойнаған тұлғалардың 130/747-190/805 жылдары арасында қайтыс болғанын көруге болады. Бұдан шығатын қорытынды: бұл әрекеттің қалыптасуы 130/747 жылынан кейінгі кезеңге тән екенін оп-оңай айтуға болады. Алғашқы өкілдері арасында Мәдинада Мәлік бин Әнес (179/795), Мысырда Ләйіс бин Сағыт (175/791), Шафиғи (204/819), Дамаскіде Әузаий (157/773), Куфада Суфиян бин Сайд әс-Сәури (161/777), Шерік бин Абдулла (177/793) ; Басрада Шұғба бин әл-Хаджаж (160/776), Хаммад бин Сәләма бин Зейіт (165/781), Хаммад бин Зейіт (179/795) және Жақия бин Сайд әл-Қаттан (198/813) ; Қорасан мен Мәуереннахрда Әбу Хамза әс-Сүккәри (168/784) және Абдулла бин Мүбәрак (181/797) болғанын көре аламыз. Ал, мұғтазила мен хадисшілер арасында тартыстардың және кейбір дау-дамайлардың ошағына айналған Бағдатта бұл мектептің мықты өкілдері кейінгі кезеңдерге тән. Өйткені тізімдері берілгендерден Бағдатта Әбу Үбейд Қасым бин Сәллам (224/838), Әбу Сәуір Ибрахим бин Халид (240/854) және Ахмет бин Ханбалдың (241/855) қайтыс болған жылдары ғасырдың ортасына тұспа-тұс келеді.

Хадисшілер тек қана хадистердің жинақталуымен, риуаяттарды хатқа түсірумен айналысқан кәсіби топ емес-тін. Бұл әрекет белгілі көзқарастарды қолдайтын әрекет ретінде дамып жетілді. Өйткені мақала секілді жазылған еңбектер хадисшілерді бейнебір мүржия, харижиттер шиалар және мұғтазила сияқты Ислам ой-пікірінде пайда болған тәуелсіз бір иғтиқади мазхаб немесе мүржияның яки болмаса әхли сүннеттің қол астындағы топ ретінде қарастырған (Хорезми, 1958, 164) .

Мысалы, сүниттік жазушылардың бірі Әшғари (324/935) мұсылмандарды он топқа бөле отырып, харижиттер, мүржия, шиа және мұғтазиламен қоса асхабул хадисті де қатар санамалап шығады және асхабул хадис және әблуғус сүннеттің көзқарастары деген тақырыппен олардың иғтиқади-сенімдік көзқарастарына орын берілген.

Мәмунның заманында Құранның жаратылғандығы туралы тартыстар және соған байланысты қысымдар мен зұлымдық әрекеттері Сүнниттік аймақтарда ақылды жоққа шығаратын мәтіндік түсінікті ортаға тастады. Хадисшілердің жұлдызы Мүтәуәккил кезеңінен бастап жарқырады. Ахмет бин Ханбал (241/855) және Әбділәзиз әл-Мекки (239/854) мұғтазилаға оппазициялық бағыт ұстанды. Оларға қарсы өзге қалалардан және аймақтардан Ысқақ бин Рәхауайх (238/852), Дәуіт бин Әли (270/883), әл-Кәрабиси (245/859), Ибн Күлләб әл-Басри (240/854), Харис әл-Мұхасиби (243/857) және Мұхаммед бин Ысқақ бин Құзайма (311/923) сынды тұлғалардан қолдау тапты. Осылайша бұл әрекет ханбали, шафиғий, мәлики және басқаларынан құралған үлкен жұртшылық қауымға айналды. Хадис саласында Күтүби Ситтә, сенімдік және кәламдық салаларда Китәбул Иман, Китәбус Сүннет, Ақида және Иғтиқадат деген атпен танымал ірі әдебиет дүниеге келді. хадисшілер ғасырлардан бастап, төрт бөлек ағым ретінде өмір сүре бастады: мәликилер, шафиғилер, ханбалилер, захирилер (давудилер) . шафиғилерден осы концепцияның өкілдері және еңбектер жазғандардың арасында Әбу Абдулла әл-Мәруәзи (294/906), Ибн Хұзайма (311/923), Ибн Хиббан (354/965), әл-Ажури (360/970), Әбу Ахмет әл-Хаким (378/988), Халину (403/1012), Лалекаи (418/1027), Байхаки (458/1065) және Нәуәуи (676/1277) келеді. Мәликилердің арасында Мұхаммед бин Сәхфтун (256/870), Әбу Әмір Куртуби ибн әл-Жәббаб (322/933), Ибн Әбділбар (463/1071), Әбу Уәлид әл- Бәжи әл-Андалуси (494/1100) және Қади Ияз (544/1149) ; Ханбали болғандардың арасында Салих бин Ахмет бин Ханбал Әбул Фадыл (266/879), Ысқақ бин Ибрахим бин Хани ән-Нисабури (275/888), Әбу Дәуіт әс-Сижистани (275/883), Әбу Сайд ад-Дәрими (280/893), Абдулла бин Ахмет бин Ханбал (290/902), Әбубәкір әл-Халлаһл (311/923), әл-Барбахари (329/940), Әбу Әли әл-Хашими (345/957), Ибн Шахин әл-Бағдади (385/995), Ибн Батта әл-Уқбари (387/997), Ибн Мәнда (395/1004), Әбул Фадл әт-Тәмими (410/1019), әс-Сабуни (449/1057), Қады Әбу Яғла (458/1066), Кәлуәзани әл-Ханбали (510/1116) және Ибн Тәймия (728/1327), Ибн Қайым әл-Жаузия; Захирилердің арасында Дәуіт бин Әли әл-Исфахани (270/883) және Ибн Хазм (456/1064) болды. Захири ағымы Мәликия мазхабына сіңісіп кетті.

Бұл әрекет Ахмет бин Ханбалдың шәкірттері арқылы Сирия, Араб түбегі, Қорасан және Мәуереннахрда; Имам Мәліктің шәкірттері арқылы Андалусияда; Имам Шәфий және жақтастары арқылы Мысырдан бастап Солтүстік Африка және басқа да Ислам өлкелеріне шапшаң жайыла бастады. Шәфий мазхабы және белгілі бір шамада Мәлики мазхабы біраз уақыт өткен соң әхли сүннеттің кәламдық мектебі саналған Әшғарилікті қабылады. Ал, иғтиқадтық және кәламдық жай-жапсарын бейнелейтін ханбали мазхабы хадисшілердің ең шектен шыққандары болып қала берді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.