XVIII ғасырдың бірінші ширегіндегі Қазақстан
Жаңа замандағы Қазақстан (XVIII –XX ғғ.)
XVIII ғасырдың бірінші ширегіндегі Қазақстан.
Жоспар:
1. Қазастанның жоңғар шапқыншылығы қарсаңыздағы ішкі саяси жағдайы.
2.Отан соғысының басталуы. (Ақтабан шұбырынды, Алкакөл сұлама жылдары)
3. Қазақ халқының жоңғар басқыншылығына қарсы азаттық күресі. Буланты,
Аңырақай шайқастары.
Қазақстанда отаршылдық кезеңінің басталуы. 1 2
Жоспар:
1. Патша өкіметінің Қазақстандығы әскери – отаршылдық әрекеттерінің
басталуы.
2. Кіші жүз бен Орта жүз қазақтарының Россия бодандығын ( протекторлығын)
қабылдауы.
3. XVIIІ ғасырдың 2-ші жартысындағы Қазақстан. Абылай хан (1771- 1781 жж.).
4. Абылай хан мирасқорлары билік еткен кезеңдегі Орта жүз аумағындағы саяси
жағдай ( XVIIІ ғ. 80 жылдары - 1821 ж.).
5. 1822 және 1824 жылғы Сібір және Орынбор қырғыздары туралы ереже. Кіші
жүз бен Орта жүздегі хандық биліктің жойылуы.
6. Исатай мен Махамбет Өтемісұлы бастаған көтеріліс.
XIX ғ. екінші жартысындағы Қазахстанның әлеуметтіқ– экономикалық, саяси
дамуы.
Жоспар:
1. Қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысының 2-ші кезеңі (1837-1870 жж.).
Кенесары Қасымұлы басқарған халық соғысы.
2. Қазақстанның Россияға қосылуының аяқталуы.
3. Қазақстанда XIX ғ. 60-90 жылдарында жүргізілген әкімшілік реформалары.
Патша өкіметінің аграрлық саясаты.
4. Қазақстанда капиталистік қатынастардың дамуы.
XX ғасыр басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайы.
Жоспар:
1. XX ғ. басындағы өлкенің әлеуметтік-экономикалық жағдайы. Столыпиннің
аграрлық реформасы.
2. XX ғасырдың басында Қазақстандағы саяси өмірдің жандануы.
3. Бірінші дүние жүзілік соғыс және Қазақстан. 1916 жылғы ұлт-азаттық
қозғалыс.
4. Россиядағы 1917 жылғы Ақпан революциясы және Қазақстан. 1917 жылғы
Қазақстандағы саяси партиялар мен ағымдар.
XVIII ғасырдың бірінші ширегіндегі Қазақстан.
1. Қазақстанның жоңғар шапқыншылығы қарсаңындағы ішкі саяси жағдайы.
XVII ғасырдың аяғында және XVIII ғасырдың басында қазақ қоғамының өндіргіш
күштері өте-мөте баяу дамыды, өндірістік қатынастар бұрынғысынша
патриархаттық – феодалдық калпында еді. Көшпелі және жартылай көшпелі мал
шаруашылығы көбіне табиғаттың стихиялық күштеріне байланысты болды.
Феодалдыққа негізделген тәуелді мал өсіруші шаруалардың еңбек өнімділігі
мардымсыз еңбек болып қала берді.
Қазақ қоғамының экономикалық базис-(негізі)-көшпелі мал шаруашылығы
Қазақстан территориясында мемлекеттің дамуы мен нығаюының алғы шарттарының
жасалуына едәуір кедергі болды.
XVII ғасырдың ақыры мен XVIII ғасырдың басында Қазақ хандығы ішкі-сыртқы
аса ауыр жағдайға тап болды. Қазақ хандығына үстемдік еткен әскери
феодалдық шонжарлар арасында ішкі тартыс пен алауыздық ұлғая берді. Қазақ
хандығы өз ішінен үш жүзге (үлкен жүз, орта жүз, кіші жүз) жіктелетін еді.
Бұл дәуірде әр жүзді билеген кіші хандар үш жүздің ұлы ханына (Қазақ
хандығының ханына) сөз жүзінде бағынғанымен, іс жүзінде өз алдына жеке
саясат жүргізе бастады. Әрбір жүздің қарауындағы ұлыстарды билеген
сұлтандар да дербестікке бой ұрды. Сөйтіп, қазақ хандығы XVII ғасырдың
аяғында XVIII ғасырдың басында негізінен саяси жағынан бытыраңқы ел болып
қала берді. Саяси берекесіздіктің экономикаға тигізген зардабы күшейіп,
жүздердің арасындағы шаруашылық байланыстар бұрынғыдан да әлсіреді. Жоңғар
феодалдарының шапқыншылығы салдарынан көшпелі және жартылай көшпелі
аймақтармен қала-қыстақ арасындағы шаруашылық байланыс және сыртқы
базарлармен сауда-саттық байланыс үзіліп қалып отырды. Бұл жағдайлар
халықтың шаруашылығы мен тұрмысына қыруар қыйыншылықтар туғызды. Елдің
экономикалық өмірінде үлкен роль атқарып келген Оңтүстік Қазақстандағы
қолөнер мен сауда орталығы болған калалар құлдырап кетті.
1718 жылы Тауке хан қайтыс болды.. Қазақ халқының басына зор зобалаң бұлты
төңді. Қазақтың феодал шонжарлары арасындағы алаусыздық, хандыққа таласқан
өзара қырқысқа айналды. Таукенің орнына отырған Болат ханның тек атағы ғана
болды. Жүздерді билеген кіші хандар өз алдына дербестеніп, қазақ хандығы
саяси жағынан бөлшектенді: Орта жүзді Сәмеке хан мен Күшік хан биледі.
Үлкен жүзді Жолбарыс хан биледі, Кіші жүзді Әбілхайыр хан биледі. Ең
беделді деген Әбілхайыр ханның билігі де Кіші жүзге тұтас жүрмеді. Барақ
сұлтан мен Қайып сұлтандар өз иеліктерін жеке басқарды. Бөлшектенген
бытыраңқы хандар мен сұлтандар жауға қарсы күш біріктіре алмады,
нәтижесінде үрдіс-ұдайы шабуыл жасап, жоңғарлар жеңіске жетіп отырды.
Жоңғарлардың жеңісінің негізгі себеп, жоңғар әскерлерінің жауынгерлігінде
емес, қазақ хандарының өзара қырқысқан ала жылан, аш бақалығында еді.
Мұны өз заманындағы тарихи жазба деректер дәлелдейді: 1718 жылдың
көктемінде Аягөз өзенінің бойында қазақ жасақтары мен жоңғар әскерлерінің
арасында болған үш күндік қан төгіс ұрыс, алғашқы екі күннің ішінде
қазақтар бір шама ойдағыдай ұрысса да, соңы қазақ жасактарынның жеңілісімен
аяқталды... Орыс елшісі Бранцевтің айтуына қарағанда, ұрыс қатты болған.
Қазақтың жеңілуіне себеп: екі ұдай болып жауласып жүрген Әбілхайыр сұлтан
мен Қайып сұлтанға қараған жасақтардың әскер басшылары өздерінің соғыс
қимылдарын келісіп жүргізбеген . Қазақтардың жеңіліске ұшырау себебі қазақ
хандары арасындағы феодалдық тартыстан болып отырғаннын Орынбор
экспедициясының бастығы И.Крылов ақын айтқан. Ол: егерде жалпы ауыз
бірліктері болса қазақтар басқыншыларды жеңіп шыға алған болар еді, бірақ
олардың бір ханы соғысқа шығатын болса, екіншісі соғысуды қояды. Сөйтіп,
өздерінің иеліктерін қалмақтарға жем қылып, жұрдай болып шыға келеді деп
жазады.
Сонымен, XVIII ғасырдың 20-жылдарында Қазақ хандығының бөлшектенуі және
қазақ жоңғар қатынасының шиеленісуі қазақ халқын қатты күйзелтті.
2. Отан соғысының басталуы. (Ақтабан шұбырынды, Алкакөл сұлама жылдары)
Ақ табан шұбырынды. 1718 жылы Тауке хан қайтыс болған соң, қазақ
феодалдарының арасындағы қырқыс пен алаусыздықтың өршуі, қазақ жүздерінің
дербестеніп, бір-бірінен алшақтауы Қазақ хандығын саяси жағынан
бөлшектенген елге айналдырып, оның әскери-саяси күшін мейлінше әлсіреткен
еді.
Рас, XVIII ғасырдың басында жоңғар хандығының өзіне Цинь билеушілерінің
тарапынан шапқыншылыққа ұшырау қауіпінің төнуі жоңғар билеушілерін қазақ
жүздеріне қарсы неғұрлым батыл әрекет жасаудан тежеп отырды. Бірақ 1722
жылы Қытай императоры Қансидің, өлуінен кейін бұл қауіп біраз уақыт азайды,
1723 жылы жоңғар-қытай бітімі жасалды. Шығыстағы өз тылын қауіпсіздендіріп
алғаннан соң, жоңғар қонтайшысы Цеван-Рабтан қазақтармен соғысуға белсене
әзірлене бастады.
Қазақ хандықтарының саяси бытыраңқылығын пайдаланып және алдағы соғысқа
мұқият әзірленіп, жоңғар билеушілері 1723 жылы өз әскерлерін Қазақстан
жеріне қаптатты. Нақ осы жылы қазақтың ауызша аңыздарында Ақтабан
шұбырынды, Алқакөл-Сұлама деп аталған сұрапыл апаттың басталған жылы деп
есептеледі.
Барған сайын аясы тарылған аз ғана жерде қыс қысымын көріп күйзеліп, жұтап
шыққан елге 1723 жылы көктемде жоңғарлар тұтқиылдан шабуыл жасады. Олардың
қалың қолы Қазақстанның Оңтүстік аудандарына басып кіріп, Қаратаудан асып,
Талас өзенінің алабына дейін жетті. Қапыда қалған қазақтар үйлерін, мал-
мүлкін тастап босып кетуге мәжбүр болды. Жоңғарлар халықты аямай қырды,
Талас, Боралдай, Арыс, Шыршық, Сырдария өздерінен өткен кезде талай адам
өлді.
1724-1725 жылдары жоңғар феодалдарының әскерлері Сырдария алабындағы
отырықшы егінші ауылдар мен қалаларды ойрандап, Қазақ хандығына қарасты
Ташкент, Сайрам, т.б. қалаларды басып алып, талан-таражға ұшыратты және
қиратты. Жетісу мен Сырдария өңіріндегі егістік жерлер құлазып, қалалар
қаңырап, қолөнер, сауда орталықтардан қол үзу елдің экономикасын қатты
күзелтті.
Жаудың тұтқиылдан жасалған жойқын жорығынан есі шығып, бас құрып тойтарыс
беру мүмкіндігінен айрылған қазақтар тоз-тоз болып жосып, Сырдария өзенінің
ар жағына өтті, Орта жүз бен Ұлы жүз қазақтарының бір бөлігі Шыршық
өзенінен ары кетті. Қазақтардың біразы Алқакөл маңынан Бухара мен Самарқаға
қарай ағылды. Ал Кіші жүз қазақтары Сауран қаласын айналып, қазіргі Шиелі,
Қызылорда тұсынан Хиуаға қарай беттеді.
Қазақ халқы өз өміріндегі аса ауыр апат, зор зобалаңға тап болып, адам
айтқысыз аянышты күндерді басынан кешірді. Атақоныс, құтты мекен, мал-
мүлкінен және баспанасынан айырылып, аш-жалаңаш, жаяу-жалпы шұбырған
қарапайым халық бұқарасы жаздың қайнаған ыстығында қағыр далада қаңғырып
шөлден қырылды. Қыстың ақ қар, көк мұз қақаған аязында күн көрісі малын
жұтатын, үсіп өлді. Әйелдер мен балалар және қарт адамдар адам төзгісіз жол
азабына шыдай алмай, жапан түзде қалып аштан қырылды. Бұл ауыр оқиға қазақ
тарихында Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама деп аталады. Мұның мәнісі:
атамекен, мал-мүлкінен айырылып, жаяу-жалпы, аш-жалаңаш босқан ел шұбыра-
шұбыра табаны ағарып, Алқакөлдің түбіне барып сұлау деген сөз екен.
Ақтабан шұбырынды апатында зар заманды басынан кешірген қалың қазақ
қауымы өзінің аянышты ауыр халі мен көңіл-күйін бейнелейтін Елім -ай
сынды мұңлы ән шығарды. Бұл ән жұрт жүрегінде жатталып, бүгінгі күнге жетіп
отыр.
Қаратаудың басынан қош келеді,
Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді.
Ел жұртынан айырылған жаман екен,
Екі көзден мөлтілдеп жас келеді.
Мына заман қай заман, бағзы заман,
Баяғыдай болар ма тағы заман...
Ата қоныс, туған жер қалғаннан соң,
Көздің жасын көл қылып ағызамын.
Ел есінде сақталған Елім-ай әнінің бұл шұмақтары халық бұқарасының зар
замандағы мұң-зарын бейнелейді.
Ақтабан шұбырынды кезінде қазақтарға шабуыл мен талан-тараж түс-түстан
анталады. Жоңғар феодалдары қазақтарға, Еділ бойындағы қалмақ хандары батыс
солтүстік бүйірден тиісті. Орта Азия хандықтарының жеріне ауып барған
қазақтар бұл арадан мал жайылымына қолайлы жер таба алмай сенделіп, көзге
түрткі болды. Қазақтарға бір жағынан Қоқан бектері қоқандаса, тағы бір
жағынан Бұхара мен Хиуаның хандары жаппай құлдыққа кіріптар еткісі келді.
Иран мемлекетінің маңына ығысып барған қазақтар, Иран шахы Нәсір Афшардан
зорлық-замбылық көрді. Қазақ халқы сонша сұмдық жағдайда жүрсе де, олардың
еш қайсысына құлдық ұрмай, өзіне тиіскендердің бәрімен шайқасты.
Қазақтардың XVIII ғасырдың басындағы (алғашқы 25 жылы) халін Ш.Ш. Уалиханов
былай деп сипаттайды: XVIII ғасырдың алғашқы 25 жылы қазақ халқының
өміріндегі сұмдық ауыр уақыт болды. Жоңғарлар, Волга қалмақтары мен
башқұрттар жан-жақтан олардың ұлыстарын талқандап, малын айдап алып, тұтас
семьяларымен тұтқынға әкетіп отырды .
Ақтабан шұбырындының ауыр апаты жеті жылға (1723-1730 жж.) созылды. Бұл
аппатың зардабы қазақ даласының барлық жерінде біркелкі болған жоқ. 1723
жылы көктемде тұтқиылдан шапқыншылыққа ұшырған Оңтүстік Қазастанның
аудандарында, Талас өзенінің алқабы мен Сырдария өңірінде өте ауыр болды.
Ұлы жүз бен Орта жүздің осы өңірді мекендеген ұлыстарын ойрандап, бұл осы
өңірдегі егіншілік пен қала мәдениетін қиратты. Қазақ хандығының шығыс және
оңтүстік өңіріндегі жоңғарлар басып алған жерлердегі қазақтар уақытша
жоңғар билеушілеріне бағынып, аманат қойып, ауыр алым-салық төлеп отыруға
мәжбүр болды. Орта жүздің сұлтаны Әбілмамбет пен Ұлы жүздің ханы Жолбарыс
осылай істеді.
3. Қазақ халқының жоңғар басқыншылығына қарсы азаттық күресі. Буланты,
Аңырақай шайқастары.
Жоңғар шапқыншылығынан туған зор күйзелушілік, малдың қырылуы шаруашылық
дағдарысының шиеленісуіне әкеліп соқты, мұның өзі қазақ хандықтарының
билеуші топтарының арасындағы саяси қарама-қайшылықтарды бұрынғыдан да
бетер күшейте түсті. Қиын жағдайдан шығудың жолы жауға ұйымдасып тойтарыс
бету ғана бола алатын еді, мұның өзі болашақта қазақ жүздерінің
экономикалық және саяси ыдырауын тоқтатар еді.
Осындай өте-мөте ауыр сыртқы және ішкі саяси жағдайда қазақ хандары мен
сұлтандары жоңғар феодалдарын тойтару ісін ұйымдастыруда қабілетсіз болып
шықты. Тәуелсіздік жолындағы Отан соғысын қарадан шыққан халық батырлары
бастады. Олардың арасында Бөгенбай, Тайлақ, Саурық, Малайсары, Жәнібек және
басқа да батырлар болды. Олар халықты туған елді жат жерлік басқыншылардан
азат етуге шақырды.
Халық жасақтарының бірігіп қимылдауы осылай басталды. Кіші жүздің батыры
Тайлақ, Орта жүзден Бөгенбай және Ұлы жүзден Саурық батырлар шығып бұлар
Ақтабан шұбырынды, Алқакөл-сұлама жылдарындағы күрестің қаһармандары
болды. Барлық үш жүздің жасақтары 1726 жылы бірлесіп қимылдаған кезден
бастап қазақтар басқыншыларға ұйымдасқан түрде тойтарыс берді.
Ордабасы съезі.
1726 жылдың күзінде Бадам өзені маңындағы биік қырқа – Ордабасы деген жерде
бүкіл қазақ съезі өткізілді. Съезге Әбілқайыр, Әбілмәмбет, Сәмеке, Күшік,
Жолбарыс хандар, султандар, Толе би, Қазыбек би, Әйтеке би бастаған әр
рудың билері, даңқы шыққан қолбасшылар мен батырлар шақырылды.
Съезде негізгі мәселе басқыншы жауға бүкілхалықтық тойтарыс беруді
ұйымдастыру туралы мәселе болды. Съезге қатысушылар бірге болуға, өз
кимылдарын үлестіріп отыруға, жауға біріккен майдан құрып аттануға ант
берді.
Съезде талқыланған маңызды мәселенің бірі бүкіл қазақ жасағының қолбасшысын
сайлау туралы мәселе болды. Осы съезде Әбілқайыр қазақ жасағының қолбасшысы
болып сайланды. А.И. Левшин бұл жөнінде былай деп жазған: Ортақ іс сол
арада бір-біріне адалдыққа ант беру арқылы қастерленді. Әбілқайыр хан бас
қолбасшысы болып сайланды, сөйтіп халықтық әдет бойынша құрбандыққа
шалынған бие болашақ табыстың кепілі ретінде қабылданды. Осы жағдайды да
ол былай деп аша түскен: Төнген қауіп ішкі өзара қырқыстарды бітістірді,
жалпы келісім туғызып, бәрін бір нәрсеге бағыттады. Тұтас халықтың
жиналысында ілгері басудың, ортақ жауға шабуыл жасап, оларды ежелгі қырғыз-
қазақ жерінен қуып шығудың негізі қаланды . Батырлар арасынан бүкіл қазақ
жасағының Сардар бегі болып Қанжығалы Бөгенбай сайланды. Сөйтіп
Ордабасындағы съезд халықтың жаунгерлік рухын көтерді.
Буланты маңындағы шайкас.
Ұлытаудың таулар жүйесіне иелік ету соғыс барысында маңызды кезең болды.
Ақтабан шубырынды, Алқакөл сұлама (1723-1730 жылдардығы Отан соғысы)
барысындағы аса маңызды шайқастардың бірі Ұлытау етегінде өтті.
1728 жылдың көктемінде Ұлытау етегінде Буланты өзенінің жағасында Қара
сиыр деген жерде қазақ әскерлерінің жонғарлармен ірі шайқасы болды. Бұл
шайқаста қазақ сарбаздары қалмақтарға есенгірете соққы берді. Қалмақ
әскерлері қиян-кескі соғыста ондаған мың адамынан айрылды. Қазақтар жағы
өздерінің талайдан қаны қайнап ыза мен кекке суарылған қайрат жігерінің
жемісін көріп қуанды. Жеңіс туралы хабар қазақ даласына ілезде тарап кетті.
Бұланты шайқасы қазақ жасақтарының женіске деген орасан зор ерік-жігерін
көрсетті. Өз заманының аса көрнекті қолбасшылары жеке қол басқарған
Қаракерей Қабанбай, Шақшақ Жәнібек, Тама Есет, Бәсентиін Малайсары, Тарақты
ер Байғозы және басқалар Әбілқайыр хан мен Қанжығалы Бөгенбайдың жалпы
басшылығы мен ынтымақты қимыл жасай отырып, жасақтарды ұрысқа бастады.
Жасақтарды қаруландыру жөнінде Шақшақ Жәнібек зор ұйымдастырушылық жұмыс
істеді. Дархан ұстаның басшылық етуімен Ұлытауда қара шеберлері еңбек етті.
Бұлантыдағы және басқада бірқатар шайқастардың қаһармандық рухын бізге
дейін Үмбетай жырау, Ақтамберді жырау, Тәтті қара жырау, Бұқар жырау, Көкеш
ақын туындылары жеткізді. Бөгенбай Ақшаұлы, Саңырақ Тоқтыбайұлы, Олжабай
Әлімұлы, Қонақай Жақсығұлұлы, Бөлек Сатанұлы сынды батырлардың, батыр
Баянның, Жарылқаптың және басқаларының есімдері тірі кездерінде-ақ аңызға
айналған.
Алайда оқиға мұнымен біткен жоқ. Аттылы жоңғар қолының бірбөлігі Бұланты
өзенінің жоғары ағысына қарай өтіп кетті. Бірақ бұл жерде де оларды қазақ
атты әскерінің жасақтары қуып жетті. Сөйтіп сол жерде жонғарлар тағы
талқандалды, тек жекелеген топтарының ғана Ұлытау жағына Майтөбе мен
Құрайлыдан арғы тауларға кетіп қалуына сәті түсті.
Бұланты жеріндегі жеңістің зор маңызды болды. Ол қазақ жасақтарының өз
күштеріне сенуіне, халық санасында бетбұрыс жасауға мумкіндік берді. XVIII
ғасырдың 20-жылдарының аяғына қарай жоңғарлар Ұлытау аймағынан ығыстырып
шығарылды. Мұндағы соңғы шайқас Жақсы Қон өзенінің жоғарғы ағысына
жапсарлас жатқан аудандағы Қарамолда деген жердегі ұрыс болды. Жоңғарлар
тағы да жеңіліске ұшырады. Бұл аймақ-бұл жер Қалмақ қырылған деген атпен
белгілі.
Қазақ жасақтарының Бұланты маңындағы жеңісінің жағы бір жағы-стратегиялық
тапқырлығында болды. Қазақ жасақтарының Бұланты маңындағы жеңісі Аңырақай
шайқасының табысқа жетуін анықтап берді.
Аңырақай шайқасы. Жоңғар басқыншылығына қарсы қазақ халқы Отан соғысының
(1723-1730 жж.) жеңіспен аяқталуына Аңырақай шайқасы аса көрнекті роль
атқарды. Ол туралы қазақтардың дәстүрлі ауыз әдибиетінде айтылады, сондай-
ақ оған М.Тынышбаевтың еңбегі және басқа да бірқатар жанама деректер
арналған.
1730 жылы көктемде Балқаш көлінің маңында қазақ пен жоңғарлардың арасында
тағы бір қатты қырғын соғыс басталды. Аңырақай шайқасының ұрыс қимылдары
болған алқап 200 километрдей жерді алып жатты. Оны ғасыр шайқасы деуге
болады. Аңырақай шайқасы далалық Қазақстанның және Қазақстан Оңтүстігінің
таулы әрі шөлейт аудандарының шекарасында өткен. Мұндай жер кездей соқ
таңдап алынбаған. Шайқас өтетін жер дұшпанды талқандау жөніндегі ойдың
жалпы айла-тәсіліне орайласады,ол жеңіліс тапқан жағдайда Іле өзенінің
басына дейін тоқтаусыз шегінуге мүмкіндік береді.
Балқаштың Солтүстік батыс жағында өзенінің өзі жағынан жел өткізбейтін Шу-
Іле таулары созылып жатыр. Жел сондай-ақ Қызылқұммен Мойынқұм жағынан да
соғады. Аңырақай тауларының қасында Делдітау, Желдібел орналасқан. Аңырақай
тауларында жел аңырап соғатын (Аңырақай жел). Сонымен бірге халық Аңырақай
жеңіліс тапқан жоңғалар аңырап жылаған жер деген аңыз шығарған.
Сейтіп 1730 жылы жазға салым қазақ жасақтары өз аттарын Мойынқұм
құмдарында, Бүркітті, Шабақты, Қарақоңыз, Ырғайтты, Шу өзендерінің
аңғарларында тыңайып алып, Хантау, Аңырақай таулары өңіріне шықты.
Аңырақайдағы шайқасқа Әбілқайыр хан басшылық етті. Нақ осы шайқас оның
саяси қызметінің шарықтау шыңы болды. Шайқасқа барлық үш жүздің жасақтары
қатысты. Бұл шайқаста батырлардың бойын ерлік, қайсарлық, өздерінің
жеңісіне деген мызғымас сенім биледі.
Шайқас жекпе-жектен басталды. Жоңғарлар жағынан ортаға талантты әскербасы,
қоянқолтық ұрыстың асқан шебер жауынгері Шарыш шықты. Қазақтар жағынан
жекпе-жекке 20 жасар Сабалақ (Абылайдың бүркеншік аты) сұранды. Абылай нақ
осы жекпе-жекте өзінің қатарлы қарсыласын жеңіп, есімін мәңгі даңққа
бөлеген. М.Тынышбаев кейін сол кезде Абылай өзгелерден асқан зор
батылдығымен асып түсті деп жазды.
Шайқастың сәтті басталуы қазақ жауынгерлерін жеңіске жігерлендірді. Сөйтіп
олар бұл шайқаста жеңіп шықты. Майдан даласында мыңдаған қалмақ әскерлері
қаза тапты. Көбі қырылып,жаралы болып жаны шықпай жатқан жау әскерінің
аңыраған дауыс бірнеше күң даланы басына көтерді. Бұл жер кейін Аңарақай
деп аталып кетті.
Аңырақай шайқасында жеке ерлігін және үйымдастырушылық қабілетін
көрсеткендер арасында көптеген батырлар, билер, сұлтандар, рубасылары мен
қатардағы жауынгерлерінің ерлігі мен жеке басының қажыр-қайраты, бірліктің
нәтижесінде қазақ жауынгерлері бұл шайқаста женіп шықты.
Қаратаудың, Ұлытаудың таулы аудандарын, Сарыарқа мен Жетісу жерлерін азат
ету оқиғалары халықтың тарихи жазында мәңгіге қалды. Ақтастыдағы, Бұланты
жеріндегі Қалмақ қырылған шайқастары, Аңыракай шайқасы қазақ халқының
тарихи өткен кезінің қаһармандық символына айналды.
Аңырақай шайқасы халық санасындағы бетбұрыс болды. Рухы көтерілген халық
жоңғарларды жеңуге болатын түсінді. Айбынды женіске қарамастан, жау әлі де
күшінде болатын, сондықтан кейінгі жылдарда да оларға қарсы ұзақ әрі
титықтатын күрес күтіп тұрды.
Аныракай шайқасынан кейін қазақ билеушілердің арасында жік туды.
Түпнұсқаларда Аңырақай шайқасына қатысқан сұлтандардың іс-әрекетіндегі
мұндай келіспеушіліктің (жіктелуінің) себептері жайлы айтылмайды. Одан
кейін көп ұзамай Әбілмамбет сұлтанның қазақ хандарының ордасы Түркістанға
қөшіп кеткені, ал Әбілқайырдың орыс шекараларына қарай жедел жылжығаны
белгілі.
Аңырақай шайқасынан кейн қазақ хандары мен сұлтандарының арасында жік
түының негізгі себебі жоғарғы билік үшін талас болды деп топшылауға негіз
бар. Таукенің баласы Үлкен хан Болат қайтыс болғаннан кейін оның орнын Орта
жүзден Сәмеке (Шахмұхамбет), Кіші жүзден Әбілқайыр аламыз деп дәмеленді.
Көпшіліктің қалаған адамы Әбілмәмбет (Болаттың үшінші ұлы) болды. Мұндай
таңдау жасалынғанына наразы болған Әбілқайыр хан майдан шебінен әскерін
алып, еліне кері бұрылды. Хандықтың өзіне тимегеніне риза болмаған Сәмеке
де Әбілқаирдан кейін әскерін алып Шудың бойымен Бетпақдалаға қарай бет
тузеді. Жоңғарларға қарсы майдан әлсіреп, өз әскері мен Ташкентке бағыт
алған Ұлы жүздің ханы Жолбарыс қазақ елінің қас жауы жоңғарлармен мәмлеге
келуге мәжбүр болды. Сейтіп, қазақ жерлерін жоңғар басқыншыларынан азат
етудің ортақ ісіне оңалмас ңұқсан келтірілді.
Қазақтардың 1730 жылғы Аңырақай жеңісіне қарамастан жоңғар хандырының жаңа
шабуылының тікелей қауіпі жойылмайды. Қазақ хандықтары жөнінде барынша
агрессияшыл саясат жүргізген Галдан-Цереннің (1727-1746 жж.) билік басына
келуі мұндай шабуылдың қауіпін күшейтті, қазақ хандарының өздері де, соның
ішінде Әбілқайыр да жоңғарлар тұтқын етіп әкеткен өз руластарын қайтарып
алмақ ниетінен тайған жоқ.
Қазақ хандықтарының билеушілері алдында маңызды да күрделі міндет-қазақ
жүздерін сыртқы жаудан қауіпсіздендіру және елдің феодалдық
батыраңқылығының күшейе түскен процессін жою міндеті тұрды. Олардың бұған
өз күштерімен жете алмайтындығына көздері жете түсті. Солтүстіктегі қуатты
көрші Россиямен одақтасу қажет болды. Осылайша қазақ билеушілерінде орыс-
қазақ саяси және экономикалық байланыстарың одан әрі нығайтып, Россияның
қол астына кірудің жолдарын іздеуге деген ұйғарым қалыптасты.
Сонымен, жоңғар әскерлерінің шапқыншылық жылдары қазақ жүздерінің
экономикалық және саяси өміріне ұзақ уақытқа терең із қалдырып, қазақтардың
тарихына Алапат ауыр жылдар болып енді.
Тақырып бойынша сұрақтар:
1. Ордабасы съезі қашан өткізілді, онда қаралған негізгі мәселесі.
2. Буланты маңындағы шайқасы қашан болды және ол қалай аяқталды?
3.Буланты шайқасында ерлік көрсеткен батырларды ата.
4. Аңырақай шайқасы қашан болды, ол қалай аяқталды?
5. Аңырақай шайқасында үш жүздің жасақтарын кім басқарды?
6. Аңырақай шайқасында өз есімін мәңгі даңққа бөлеген сұлтанды ата.
7. Аңырақай шайқасынан кейін қазақ билеушілерінің арасында жік туды, ол
қандай оқиғамен байланысты?
8. Аңырақай шайқасының маңызы қандай болды?
9. Жоңғар шапқыншылығының қазақ халқына әкелген зардаптары.
Қазақстанда отаршылдық кезеңінің басталуы.
1. Патша өкіметінің Қазақстандағы әскери – отаршылдық әрекеттерінің
басталуы.
Әскери бекіністер мен шептердің салынуы.
XVIIІ ғасырдың басында патшалық Россия қазақ даласында әскери бекіністерді
салу арқылы өзінің әскери – отаршылдық әрекеттерін бастады. Қазақ даласы
Россияны шығыс мемлекеттерімен жалғастыратын көпір іспетті еді. Қазақ
даласы арқылы Европа елдерінен шығыстағы едердерге және одан кері қарай
құрлықпен және сумен ең төте ежелгі сауда жолдары өтетін. Осы жолдармен
Россиядан Орта Азияға, Ауғанистанға, Персияға, Қытайға, Үндістанға және
басқа Шығыс елдеріне баруға болатын еді.
Орыс патшасы I Петр бұл елдермен экономикалық және саяси байланыс орнатып,
оны дамыту үшін алдымен Қазақстан және Орта Азия елдерін Россияға қосып алу
керек деп есептеді. Осы мақсатта қазақ жеріне бірнеше экспедиция жіберілді.
Швед флотымен теңізге шайқасқа әзірленіп жатқан корабльдермен Кронштадта
жүрген I Петр 1714 жылғы 22 мамырда Святая Наталья галерасында Иван
Дмитриевич басқаруындағы экспедицияны жабдықтау туралы жарлыққа жеке өзі
қол қойды. 1715 жылдың шілдесінде, өз құрамында 2797 адамнан тұратын И.Д.
Бухгольц отряды жорыққа шықты.
1715 жылғы бірінші қазанда И.Д. Бухгольцтің экспедициясы Ямышев көліне
жетті, сол жерде Ямышевск деп аталатын бекініс салды.
Жоңғарлар қоршау кезінде (3-ай) қиратып тастаған Ямышевск бекінісінен
қайтып келе жатып, Бухцольцтің отряды Ом өзенінің сағасына жетті және
көптен күткен қосымша күшін алып, 1716 жылғы 20 мамырда Омбы бекінісінің
негізін қалады.
Бухгольц Петербурге кеткеннен кейін толық қожайын болып алып, енді өз
қалауы бойынша әрекет етуге уәкілдік алған Сібірдің бірінші губернаторы
М.П. Гагарин Ертіс бойында жаңа бекіністер тұрғызу үшін воевода Павел
Северский мен Василий Чередовты жібереді. 1717 жылдың жазында П.
Северскийдің отряды – Железинск, В. Чередовтың отряды – Қолбасин
бекіністерін салды. В.Чередов одан әрі жүріп, жаңа бекініс- Семипалатинск
(Семей) бекінісін 1718 жылы салды.
Көп кешікпей патшаның өз өкімімен майор И.М.Лихарев басқаратын тағы бір
әскери команда дайындалды, оған көлді (Зайсан) толығырақ зерттеу, сондай-ақ
оған И.Д.Бухгольңтің экспедициясының сәтсіздікке ұшырауының егыжей-тегжейін
білу тапсырылды.
Экспедицияның келе жатқан жолын үздіксіз қадағалап отырған жоңғарлар
И.М.Лихаревтің солдаттарына оқ атып, оларды шегінуге, мәжбүр етті, сөйтіп
шегінуге мәжбүр болған И.М.Лихарев қайтар жолында 1720 жылы Өскемен
бекінісін салды. Нақты сол жылы тағы да бірнеше бекініс - Черноморецк,
Черноярск, Верблюжск, Осморыжск, Убинск, Семиярск форттарын салып, 3 әскери-
саяси шеп-Сібір, Ертіс және Колыван шептері үшін негіз қалады.
Абакан Острогімен (1707 ж.), Бикатун бекінісімен (1709 ж.) қатар, жақсы
машықтандырылған гарнизондары, зеңбіректері көп, стратегиялық жағынан
орналасқан жері қолайлы бұл бекіністер жергілікті тұрғындарды құнарсыз
жерлерге ығыстырып, Ертіс өзендерінің аралығын Россия иелігіне бекітуді,
өзін казак қоныстары арқылы қауіпсіздендіріп, отарлау тірегіне айналдыруды
қамтамасыз етті.
XVIII ғасырдың орта шенінде патша үкіметі бүкіл елде, оның ішінде Еділ
бойы, Орал, Сібір мен Қазақстан өңірінде әскери бекіністердің ескі
шептерінің жарақталуын жақсартуға және жаңа шептер салуға кірісті. Осы
кезде оң жағалауда Жайық казактарының күшімен 14 қамал: Переволоцк,
Чернорегенск, Татищев, Нижнеозерная, Расыпная, Елек қалашығы, Жайық,
Сахарная, Калмыкова, Көш-Жайық, Кулагина, Тополев, Бақсай, Гурьев қамалдары
салынды. 1769 жылдың қарсаңында Жайық шебі бойында гарнизон әскерлері бар,
семьяларымен қоса қазақтар мен қоныс аударған шаруалар бар 15000-ға жуық
адам тұрды.
1734 жылы Жоғарғы Жайық шебінің негізі қаланды. XVIII ғ. 30-40-шы жылдары
Жоғарғы Жайық қамалынан Звериноголовск қамалына дейін 770 шақырымға
созылған үй шебін құру аяқталды.
1752 жылы 9 қамал мен 53 редуттан тұратын әскери бекіністердің Ново-Ишим
шебін салу аяқталды. Бұл шеп 540 шақырымға созылған Уйск шебін Ертіс
шебімен жалғастырды. Ново-Ишим шебінде 2518 башқұрт, 2 драгун полкі, 800
казак, тұрақты әскерлердің, эскадроны болды.
XVIII ғ. 50-ші жылдарында ұзындығы 930 шақырым Ертіс шебін (Семей, Омбы,
Железинск, Петропавл, Өскемен, Ямышев қалалары) салу аяқталды.
Сөйтіп, қазақ даласы әскери бекіністер шебімен біртендеп қамту патша
үкіметінің отарлауына кең мүмкіндіктер ашты. Әскери бекіністер шебінің
бойында орыс, қалмақ, башқұрт халқы тез көбейді, казак станицалары мен
шаруа слободалары пайда болды.
2. Кіші жүз бен Орта жүз қазақтарының Россия бодандығын қабылдау.
Экономикалық мешеулікпен, феодалдық бытыраңқылықпен қатар Қазақстанның
өндіргіш күштерінің дамуын тежеген факторлардың бірі сыртқы саяси қауіп
болды.
Халық үшін осы ауыр жағдайда қазақ хандықтары билеушілерінің алдында
маңызды да күрделі міндет қазақ жүздерін сыртқы жаудан қауіпсіз ету және
елде күшейе түскен феодалдық бытыраңқылық үрдісін жою міндеті тұрды.
Қазақ қоғамының ішкі күрделі даму жағдайларында, жоңғарлар мен Еділ
қалмақтарының, башқұрттардың, Жайық және Сібір қазақтарының қоршауында шын
мәнінде экономикалық оқшаулау, ұлы империяның тұрақты қысым көрсетуі
жағдайында бола отырып, қазақ жүздерінің билеушілері Россия империясы
сияқты одақтас іздеуге мәжбүр болды.
Кіші жүздің Россия құрамына енуі туралы мәселені шешу кезінде Кіші жүз ханы
Әбілқайыр бастаған хан партиясы елеулі роль атқарды. Ол қазақ хандықтары
тап болған күрделі ішкі және халықаралық жағдайда қырдағы басқа топтардан
гөрі дұрыс бағалап, бірінші кезекте Кіші жүзде Россия құрамына қосқан
жағдайда Россияның көмегімен ғана Жоңғария, сондай-ақ Цин империясы
тарапынан төнген қауіп-қатерді жоюға және ішкі алауыздықтарды тоқтатуға
болатынын басқалардан бұрынырақ түсіне білді.
XVIII ғасырдың 20-жылдарына дейін султан болып жүрген кезінде Әбілқайыр
орыстың дипломатиялық топтарына едәуір белгілі болатын. Ақылы жеткілікті
және қулықтан да ада емес адам - деп ол жөнінде А.И.Тевкелев осындай пікір
айтқан. Ол ең алдымен қазақ мемлекеттілігінің стратегиялық мүдделерін
басшылыққа алып, екінші жағынан Россия әкімшілігіне сүйене отырып, өзінің
басқа бәсекелестерінен жоғары болуға, оларды саяси аренадан ығыстырып
шығаруға ұмтылды, атақты Тәуке ханның заманында болғанындай, өзі билеген
хандықтың жеке-дара басшысы болу мақсатымен, халыққа қасіретті зардабын
тигізетін жоңғар басқыншылығына жол бермеу үшін күш пен мүмкіндікті
біріктіруге тырысты. Осы міндеттерді іс жүзіне асыруға ұмтылған Әбілқайыр
1730 жылдың жазында Уфа наместниктігі арқылы Петербургке елші жібереді.
1730 жылы 8 қыркүйекте Уфаға Әбілқайырдың Сейтқұл Қойдағұлов пен Құлымбет
Қоштаев бастаған елшілігі келіп жетті. Олар әйел патша Анна Иоанновнаға
Кіші жүзді Россия империясының құрамына қосу жөнінде өтініш жасады. Біз
Әбілқайыр хан,- деп көрсетілді жолдамада,- маған карасты Орта жүз бен Кіші
жүздің көптеген ...халқымен сіздің алдыңызға күлліміз бас иеміз... Сіздің
қамқорлығыңызда болсақ дейміз. Әбілқайыр өз жолдамасында қазақтар мен
башқұрттар арасында қалыптасқан тым шиеленіскен қарым – қатынасты баса
айтты. Хан Кіші жүзді Россия құрамына қосу бұл қарама қайшылықтарды жояды
деп есептеді.
1731 жылғы 19 февральда императрица Анна Иоанновна Әбілқайыр ханға және
бүкіл қазақ халқына олардың Россия қоластына ерікті түрде қабылданғандығы
туралы грамотаға қол қойды. Оны қазақтарға жеткізу үшін 1731 жылдың 30
сәуірде Кіші жүзге А.И. Тевкелев бастаған елшілік жіберілді. Олармен бірге
Петроградка жіберілген қазақ елшілері де оралды.
Кіші жүз қазақтарының Россия қоластына қабылдануында атақты Бөгенбай батыр
елеулі роль атқарды. 1731 жылғы 10 қазанда Тевкелевті қазақ ру басыларының
жиналысына шақырды, онда Әбілқайыр, содан соң Бөгенбай батыр, Есет, оның
тумасы Құдайназар мырза, ал олардан кейін тағы да 27 білікті қазақ
феодалдары Кіші жүздіңРоссияға өз еркімен қосылуы туралы юридикалық актіге
қол қойды.
Орта жүздің Россия бодандығын қабылдау 1731 жылы 15 желтоқсанда Тевкелевпен
келіссөз жүргізген Орта жүздің ханы Сәмеке Россия империясының құрамына
кіретінін білдіріп, ант беріп, өзінің мөрін басты.
Россия патшасының Кіші жүзді қоластына алғанын естіп, Ұлы жүздің атынан
Қодар би, Төле би, Сатан батыр, Бөлек батыр әйел патша Анна Иоанновнаға хат
жазып, Ұлы жүзді де өз қоластына қабылдау жөнінде өтініш жасады. Бұл хатты
Петроградқа Қангелді батыр жеткізді. Мұның өзі Россия құрамына енуге Ұлы
жүз тарапынан жасалған алғашқы әрекет болды.
1734 жылы 10 тамызда Россия патшасы Ұлы жүзді Россия құрамына қабылдау
жөніндегі құжатқа қол қойып, Ұлы жүз хандығына “ Сіздерді қоластымызға
Әбілқайырды алған шарттар бойынша аламыз”. –деген қағаз жіберді. Алайда Ұлы
жүздің Россиядан шалғайлығы сондай-ақ оның Жоңғариямен мейлінше күрделі әрі
шиелініскен қарым – қатынас қазақ жерлерінің Россия құрамына енуін іс
жүзінде асыруға кедергі келтірді. Оның үстіне Ұлы жүздің Россияға қосылуын
белсене жақтаушылардың бірі Жолбарыс хан 1740 жылдың 5 сәуірінде
опасыздықпен өлтірілді.
1740 жылы Орынбор экспедициясынің бастығы генерал – лейтенант князь
В.А.Урусов Орынборға елшілік тапсырмамен келіп, 19 мамыр және қыркүйек
аралығында Нуралы, Ералы султандармен, Жәнібек, Бөгенбай және Есет батырлар
кейінрек Орта жүздің ханы Әбілмәмбет пен Абылай султанмен келіссөздер
жүргізді.
Келіссөздердің барысында 22 тамызда Нуралы, Ералы султандармен Жәнібек
батырға ере келген 106 ру басы Россияға қарайтыны туралы ант берді, ал 28
тамызда 1740 жылы Орта жүздің ханы Әбілмәмбет пен Абылай султан Россияға
қарайтыны жөніндегі шартқа қол қойды. Сөйтіп, 1740 жылғы тамыздың аяғында
Кіші жүздің барлығы 399 өкілі Россияға қарайтыны туралы шарттың
міндеттемелер қабылдады.
Патша үкіметінің қазақ жүздеріндегі саясаты олардың қосылуы басталғаннан
кейінгі алғашқы жылда әжептәуір икемді саясат болды. Жерді пайдалану
саласындағы шектеу шараларымен, әскери барлаулар, ұлттар арасындағы
қақтығыстар, қазақ феодалдарын бір-біріне қарсы қою практикасымен қатар
келіссөздер де жүргізіліп, сауда қатынастары көтермеленіп отырды.
Сонымен Кіші және Орта жүздерінің бір топ султандары мен ру басыларының
1740 жылы ант беруі Россияға Орта жүздің тек 1 бөлігінің ғана қосылуын
қамтамасыз етті. Ал Солтүстік – шығыс және Орталық Қазақстанның негізгі
аймақтары империя құрамына тек XIX ғасырдың20-40 жылдыры ғана патша
өкіметінің әскери-саяси акциялары салдарынан қосылды.
3. XVIII ғ. екінші жартысындағы Қазақстан. Абылай хан (1771-1781 жж.).
XVIII ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстан.
XVIII ғасырдың ортасында Орталық Азияда маңызды өзгерістер болып өтті.
Жоңғарлардың қазақтарға қарсы жауластық әрекеттері 1745 жылы Калдан-Церен
қайтыс болғаннан кейін Жоңғар хандығының өз ішінде орын алған оқиғаларға
байланысты әлсірей түсті. Жоңғарияның әлсіреуімен оның қазақ жерлерін
жаулап алу қауіпі жойылды. 1748 жылы Әбілқайыр ханды Барақ султанның
өлтіруі Россия өкіметін мазаламай қалмады. Әбілқайыр тұсында қалыптасқан
саясатты жалғастыруға мүдделі Петербург сарайы Россияға бейімделушілік
бағытын устаған феодалдық топтарға үміт артты. 1749 жылы Нуралы Кіші жүздің
ханы болып тағайындалды. Алайда патша үкіметінің отарлау бағытындағы
саясатының күшеюі жүздегі старшиндардың ханға бағынбауының әртүрлі
формасында көрінген ішкі саяси жағдайы шиеленістіріп жіберді. Бұл Орал
мағайын ашық отарлау жолына түскен Орынбор әкімшілігіне және Россияның
саясатын қолдаған Нуралы ханға қарсы күрес еді.
1756 жылы қазақтардың қысқы уақыттарында малдарын Жайықтың оң жағалауына
өткізуіне тыйым салған патша (Елизавета Петровна) жарлығы шықты. Жайық
қазақтарының мүддесі үшін қабылданған үкімет шешімі оған қарсы көңіл-күйді
күшейте түсті. Орыс селендерін көшпелілер шапқыншылығынан қорғауға
бағыштап, патша үкіметі әсіресе Жаық өзені бойымен жылдамдата салған
бекіністер мен басқада әскери құрылыстар қазақ жерлерін отарлау
орталықтарына айналды.
Қазақ мемлекеттілігінің қалдықтарымен күресудің келесі кезеңі Кіші жүзде
хан билігінің жойылуына әкеп соғатын Россиялық басқарудың жаңа жүйесін
енгізу әрекеттері болды. Алайда, Орынбор губернаторы барон Игельстромның
әуел баста II Екатирина мақұлдаған бұл реформасының жобасы сәтсіздікке
ұшырап, іске аспай қалды. Көп кешікпей Россия саясатын жүргізуді қамтамасыз
етпеген және батыр Сырым Датұлы көтерілісінің қыспағында ұшыраған Нуралы
хан биліктен шеттетілді.
Шығысында Цан империясымен тікелей жанасатын, сондықтан Россия империясы
билеуші топтарының ерекше қам жасауын тұғызған Орта жүздегі жағдай бұдан
біршама басқаша қалыптасты. Көбінесе Жоңғарияның циндер жаулап алған
иеліктерін құрайтын жерлерден Циньцзян имперлік уәлилігінің құрылуы қазақ-
орыс және қазақ- қытай қарым – қатынастарына көптеген өзгерістер енгізді.
Сөйтіп, патша өкіметінің осы аймақта әскери - әкімшілік әрекеттер жүргізуін
едәуір дәрежеде тездете түсті.
Орта жүзде әскери желілер салу қазақ жерлерін күрделі саяси жағдайда
отарлаудың тірек базасына айналды. Шекаралық желі үш бөлімнен тұрды:
Оңтүстік – батыс жағынан - Сібір далалық бекінісінен Омск бекінісіне дейін
ұзындығы 553 шақырым Горькая желісі, Омск бекінісінен Ертістің оң
жағалауымен Малонарымск дала бекінісіне дейін, жалпы ұзындығы 1684 шақырым
Өскемен бекінісінен Алтай тауларының батыс беткейімен Колывандық тау-кен
заводтарының арасы арқылы Кузнецк бекінісі бағытында (Колыванск желісі),
ұзындығы 723 шақырым.
Бекіністердің құрылымы қазақтардың дәстүрлі қоныстарын тарылтты. Сібір
әкімшілігі мен қазақ султандары арасында шиелініс тудырды. Аймақта патша
өкіметі әскери әрекеттерінің күшеюі, циндік әскерлердің Қазақстан жеріне
басып кіру қаупі Абылай бастаған ықпалды султандардың Россия бодандығын
сақтай отырып, Цин богдыханның сюзерендік жоғарғы өкімет билігін
қабылдауына түркі болды.
Абылай және оның билігінің нығаюы.
Орта жүз бен Ұлы жүздегі жағдай аз уақыт турақталғаннан кейін XVIII
ғасырдың 40-жылдарының аяғына қарай тағыда шиелініске бастады. Қойтайшы
Калдан –Церен қайтыс болған соң Жоңғарғарияда орын алған өзара қырқыс осы
құдіретті державаның әлсіресеуіне және бүкіл аумақтағы саяси жағдайдың
шиеленісуіне әкеп соқты. Қалыптасқан жағдайды пайдаланған қазақ даласының
билеушіері де Жоңғария мен көрші мемлекеттердің істеріні белсене араласа
бастады. Орта жүз бен Ұлы жүздің ресми ханы Әбілмәмбет болып қалғанына
қарамастан, нақты билік бірте-бірте ықпалды султан Абылайдың қолына
жинақтала берді, ол қазақ – жоңғар соғыстарының барысында қалыптасқан
батырлар мен билердің үлкен қолдауын сүйенетін.
Абылай хан 1711 жылы қанішер Абылай ханның баласы Уәли султанның
шаңырағында дүниеге келген. Оның азан шақырып қойған аты Әбілмансұр
болатын. Жоңғарлар Түркестанды алып, Уәли султанды өлтірген кезде, 13 жасар
бала мүлде панасыз қалады да, Әбілмансұр Ораз дейтін құлының арқасында жан
сақтап, бұғанасы бекиді. Ұйпа – тұйпа болып жүргені үшін жұрт оны Сабалақ
деп атап кеткен. Болашақ хан Әбілмансұр 1730 жылы ауыл адамдарымен бірге
жоңғарларға қарсы шайқасқа қатынасып, өзінің асқан ерлігі, батылдығымен
көзге түседі. Сөйтіп, Абылай 30-жылдардың аяғынан бастап, елдің саяси
өмірінде тағдырлы соғыс және бейбітшілік проблемаларын шешкен көрнекті
тұлғаға айналды. Сол арқылы Абылай бүкіл күш- қарайтын жоғарғы билікті
нығайтуға және қазақ хандығын ұзаққа созылған саяси дағдырыстан шығаруға
бағыттады. Қазақ руларының Абылай төңірегіне топтасуы оның Жоңғарияға қарсы
белсенді де нысаналы қимылдауына көп жағынан көмектесті.
Цин агрессиясына тойтарыс беру және Қазақстанның шығысындағы жерлердің
қайтарылуы Орта жүзде ғана емес, Ұлы жүзде де Кіші жүзде Абылай султанның
билігін нығайтты. 1752 жылы Барақ султан қайтыс болғаннан кейін ол іс
жүзінде қазақ жерлеріндегі бірден - бір толық құқығы билеушіге айналды.
Әбілмамбеттің мәртөбесі 2 жақты болды. Бір жағынан, ол жоғарғы хан деп
есептеле берді және Ұлы жүз бен Орта жүз қоңыстарын тексеру сапарына жиі
шығып тұрды. Екінші жағынан Әбілмамбет Абылайсыз бірде – бір елеулі шешім
қабылдамайтын. Мәселен, 1763 жылы Орталық Азия елдерінің циндерге қарсы
одағына қосылуға шақырып, өзіне жолданған хатты ол Абылайға жіберген .
Орта жүзде Абылай билігінің нығайюына елдің оңтүстік шекараларын нығайту
жөніндегі белсенді қызметі себепші болды. 50-60 жылдардың басында
қазақтардың қырғыздармен қатынастары ерекше шиеленісіп кетті. Алатаудың
солтүстік жағындағы, Жоңғария құлағыннан кейін қазақтар да, қырғыздар да
көз тіккен Жетісу жайылымдары дау нысанасына айналды. 50 жылдардың аяғында
бұл жерлерге Ұлы жүздің қауымдары берік орнығып алған еді, алайда 60-
жылдардың басында жер дауы ашық соғысқа ұласты. 1760 жылы қырғыздар дулат
және қоңырат руларының қоңыстарына шабуыл жасады. Бұған жауап ретінде
Абылай едәуір әскер жинап, тамыз айында Талас қырғыздарын жеңіліске
ұшыратты. Алайда, қазақтардың жеңіске жеткеніне қарамастан, 60 жылдарда
жанжал шешілген жоқ. Бұған Қазақстанның халықаралық аренадағы күрделі
жағдайын, қытайлардың басып кіру қауіпінің сақталуы, сондай-ақ күшейіп келе
жатқан Қоқан мемлекеті тарапынан қауіп тууы себебі болған еді. Дегенмен, 60-
жылдардың аяғында Абылай Қазақстанның онтүстігінде де өз жағдайын нығайтып
алды. Ұлы жүздің қазақтары әділетті түрде оны өз мүдделерін қорғаушы деп
біле бастады. Сонымен, 60-жылдардың аяғына қарай Абылай султан Қазақстанның
көпшілігі бөлігінде жоғарғы билікті нығайтып алды. Орта жүз бен Ұлы жүз
оған толық бағынды, Кіші жүздің көптеген билеушілерімен ол әулеттік қыз
алысып, қыз берісу арқылы туыстық жағынан байланысты болды. Батыр хан мен
Ералы султан оның одақтастары еді, тіпті Нуралы хан онымен санасуға мәжбүр
болды. Әбден қартайған Әбілмәмбет ресми түрде жоғарғы билеуші болып
қалғанымен, сол кезеңнің өзінде-ақ Абылай ресми хат алысқанда хан деп атала
бастайды. Әбілмамбет қайтыс болғаннан кейін ғана Абылай 1771 жылы жалпы
қазақ ханы болып жарияланды. Бұл бір тутас тәуелсіз қазақ хандығын сақтауға
жасалған соңғы әрекет еді.
Абылай ханның ішкі саясатты.
1771 жылы Абылайды жалпы қазақ ханы етіп сайлау үшін жағдай жасалды. 1771
жылдың күзінде ұзақ уақыт бойы ақылдасқаннан кейін барлық үш жүздің
өкілдері жаңа ханды сайлау үшін хандықтың ежелгі астанасы Түркістан
қаласына келді. Абылайға ықпалды жырау Бұқар Қалқаманұлы, Әбілпейіз және
Болат султандар, Нуралы ханды қоспағанда, Кіші жүз қазақтарының
билеушілері, Орта жүз бен Ұлы жүздің өкілдері сөзсіз қолдау көрсетті. Халық
көп жиналған кезде қазақ дәстүрі бойынша Абылай ақ киізге көтеріліп, үш
жүздің ханы болып жарияланды. Абылай қазақ хандығының бірлігін қалпына
келтіре алды.
Бүкілхалықтық мойындауға және үш жүздің ханы атағына қарамастан, Абылайдың
билігі шексіз билік болған жоқ. Султандардың едәуір бөлігі әсіресе Барақ
султан мен Әбілмамбет ханның ұрпақтары Абылайды тақты заңсыз иеленді деп
санады. Хан билігіне наразы болған кейбір ру басылар оны тіпті әскери
күшпен құлатуға да тырысты. Дағдылы құқықпен шектеулі Абылай,
Ш.Уәлихановтың айтуынша, султандар мен рубасылардың бетімен кетуін
ауыздықтауға ұмтылды. Абылайдың орасан зор беделі қазақтарды ханға
бағынышты ұстамды. Абылай өзгерген сыртқы саяси жағдайда аман келу үшін
қазақ хандығының саяси жүйесін көбірек орталықтану жағына қарай өзгерту
қажет екенін өте жақсы тусінді. Бұған жету үшін хан бірнеше бағытта әрекет
жасады.
Біріншіден, Абылай биліктің орталықтандырылуын нығайтуға ұмтылды. XVIII
ғасырдың бірінші ширегінде әрбір ру бірлестігі іс жүзінде автономиялы болды
және оларды өздерінің билері, рубасылар басқарды. Бұл жүйе жағдайында хан
көп жағынан билердің еркіне тәуелді болды және оның жекелеген рулар
деңгейінде шешім қабылдауға ықпал етуге үлкен мүмкіндіктері болмады. XVIII
ғасырдың 20-30 жылдарыңда бұл жүйе өзгере бастады, султандардың рөлі арта
түсті. Абылай хан 3 жүзді өзінің туыстары, балалары арқылы билей бастады.
1774 жылы Әділ султан Ұлы жүздің бір бөлігінің билеушісі болып
тағайындайды, Солтүстік – шығыс Жетісуді оның басқа бір баласы Сүйік,
орталық Қазақстанды Қасым билік етті. Орта жүз бен Ұлы жүздің барлық дерлік
жері ханның балалары арасында бөлінді. Тек, Кіші жүзде және Орта жүзден
батыс бөлігінде Қайып ұрпақтары, Орталық Қазақстанның кейбір аудандарынды
-Барақтың ұрпақтары, ал Қытаймен шекара өңіріне таяу жерлерде және
Сырдарияда Әбілмамбеттің ұрпақтары- султандар билік етті.
Орталық билікті күшейту үшін Абылай бір қатар жаңа өзгерістерді енгізіп
заңдастырды. Есім ханның Ескі жолы, Қасым ханның Қасқа жолы , Тәуке
ханның Жеті жарғы заңдарындағы хан билігіне қойылған шектеулерді жойды.
Ірі ұлыстарды билеуде хан өзіне жақын султандарды тағайындауда, олардың
қызметі және оның тұлға ретіндегі қассиеттеріне сүйенді. Дағдылы құқықтың
дәстүрлі түсініктеріне қарамастан, Абылай хан қылмыскерлерді өлім жазасына
кесуге үкім шығару құқығын өзі алды. Бұл міндет бұрын билер қазылығында
ғана болатын. Сөйтіп, сот істерін шариғат ережелерін негізгі алып
жүргізетін билер сотына шек қойылды. Сонымен қатар Билер Кеңесі мен рубасы
ақсақалдар съезінің құқықтары едәуір шектелді. Сарай маңына топтасқан
батырларға сүйеніп, Абылай хан өзіне қарсы шыққандарды қатыгездікпен басып
тастап отырды.
Абылай хан әскери істерді де қайта кұруға жан-тәнін жұмсады. Көшпелілердің
Шыңғыс хан заманынан бері сүйекке сіңген соғыс машығын (тактикасын) кеңінен
қолдану мен қатар, жаңа жағдайға байланысты жаңа әдіс-тәсілдер шығарып
отырды. Жеке жауынгерлердің белсенділігін арттырумен қатар, бір-екі жылға
емес ұзаққа созылуы мүмкін үлкен соғыстың стратегиялық жоспарын жасайды.
Абылай хан қазақ елінің шаруашылық құрылымына өзгерістер енгізуге тырысты.
Ертіс пен Еділ бойында, Көкшетау, Тарбағатай өңірлерінде егін
шаруашылығының дамуына зор мән беріп, барынша қолдап отырды. 1761 жылы
императрица Елизавета Петровнаға жолдаған хатында ағаштан үй түрғызу үшін
бірнеше ұстаны және 200-300 пұт астық жіберуді сұраған. 1772 жылы вице-
канцлер М.Л.Воронцовтың жарлығымен Абылай ханға арналған Есіл өзеніне таяу
Жаңғызтау деген жерде ағаштан үй салынды. Абылай хан қазақ халқының
мәдениетін дамытуға белгілі көңіл бөлді. Оның төңірегіне аса белгілі
жыраулар мен күйшілер, шешендер, қазақ даласына белгілі суырып салма
ақындар топтасты. Олар: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
XVIII ғасырдың бірінші ширегіндегі Қазақстан.
Жоспар:
1. Қазастанның жоңғар шапқыншылығы қарсаңыздағы ішкі саяси жағдайы.
2.Отан соғысының басталуы. (Ақтабан шұбырынды, Алкакөл сұлама жылдары)
3. Қазақ халқының жоңғар басқыншылығына қарсы азаттық күресі. Буланты,
Аңырақай шайқастары.
Қазақстанда отаршылдық кезеңінің басталуы. 1 2
Жоспар:
1. Патша өкіметінің Қазақстандығы әскери – отаршылдық әрекеттерінің
басталуы.
2. Кіші жүз бен Орта жүз қазақтарының Россия бодандығын ( протекторлығын)
қабылдауы.
3. XVIIІ ғасырдың 2-ші жартысындағы Қазақстан. Абылай хан (1771- 1781 жж.).
4. Абылай хан мирасқорлары билік еткен кезеңдегі Орта жүз аумағындағы саяси
жағдай ( XVIIІ ғ. 80 жылдары - 1821 ж.).
5. 1822 және 1824 жылғы Сібір және Орынбор қырғыздары туралы ереже. Кіші
жүз бен Орта жүздегі хандық биліктің жойылуы.
6. Исатай мен Махамбет Өтемісұлы бастаған көтеріліс.
XIX ғ. екінші жартысындағы Қазахстанның әлеуметтіқ– экономикалық, саяси
дамуы.
Жоспар:
1. Қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысының 2-ші кезеңі (1837-1870 жж.).
Кенесары Қасымұлы басқарған халық соғысы.
2. Қазақстанның Россияға қосылуының аяқталуы.
3. Қазақстанда XIX ғ. 60-90 жылдарында жүргізілген әкімшілік реформалары.
Патша өкіметінің аграрлық саясаты.
4. Қазақстанда капиталистік қатынастардың дамуы.
XX ғасыр басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайы.
Жоспар:
1. XX ғ. басындағы өлкенің әлеуметтік-экономикалық жағдайы. Столыпиннің
аграрлық реформасы.
2. XX ғасырдың басында Қазақстандағы саяси өмірдің жандануы.
3. Бірінші дүние жүзілік соғыс және Қазақстан. 1916 жылғы ұлт-азаттық
қозғалыс.
4. Россиядағы 1917 жылғы Ақпан революциясы және Қазақстан. 1917 жылғы
Қазақстандағы саяси партиялар мен ағымдар.
XVIII ғасырдың бірінші ширегіндегі Қазақстан.
1. Қазақстанның жоңғар шапқыншылығы қарсаңындағы ішкі саяси жағдайы.
XVII ғасырдың аяғында және XVIII ғасырдың басында қазақ қоғамының өндіргіш
күштері өте-мөте баяу дамыды, өндірістік қатынастар бұрынғысынша
патриархаттық – феодалдық калпында еді. Көшпелі және жартылай көшпелі мал
шаруашылығы көбіне табиғаттың стихиялық күштеріне байланысты болды.
Феодалдыққа негізделген тәуелді мал өсіруші шаруалардың еңбек өнімділігі
мардымсыз еңбек болып қала берді.
Қазақ қоғамының экономикалық базис-(негізі)-көшпелі мал шаруашылығы
Қазақстан территориясында мемлекеттің дамуы мен нығаюының алғы шарттарының
жасалуына едәуір кедергі болды.
XVII ғасырдың ақыры мен XVIII ғасырдың басында Қазақ хандығы ішкі-сыртқы
аса ауыр жағдайға тап болды. Қазақ хандығына үстемдік еткен әскери
феодалдық шонжарлар арасында ішкі тартыс пен алауыздық ұлғая берді. Қазақ
хандығы өз ішінен үш жүзге (үлкен жүз, орта жүз, кіші жүз) жіктелетін еді.
Бұл дәуірде әр жүзді билеген кіші хандар үш жүздің ұлы ханына (Қазақ
хандығының ханына) сөз жүзінде бағынғанымен, іс жүзінде өз алдына жеке
саясат жүргізе бастады. Әрбір жүздің қарауындағы ұлыстарды билеген
сұлтандар да дербестікке бой ұрды. Сөйтіп, қазақ хандығы XVII ғасырдың
аяғында XVIII ғасырдың басында негізінен саяси жағынан бытыраңқы ел болып
қала берді. Саяси берекесіздіктің экономикаға тигізген зардабы күшейіп,
жүздердің арасындағы шаруашылық байланыстар бұрынғыдан да әлсіреді. Жоңғар
феодалдарының шапқыншылығы салдарынан көшпелі және жартылай көшпелі
аймақтармен қала-қыстақ арасындағы шаруашылық байланыс және сыртқы
базарлармен сауда-саттық байланыс үзіліп қалып отырды. Бұл жағдайлар
халықтың шаруашылығы мен тұрмысына қыруар қыйыншылықтар туғызды. Елдің
экономикалық өмірінде үлкен роль атқарып келген Оңтүстік Қазақстандағы
қолөнер мен сауда орталығы болған калалар құлдырап кетті.
1718 жылы Тауке хан қайтыс болды.. Қазақ халқының басына зор зобалаң бұлты
төңді. Қазақтың феодал шонжарлары арасындағы алаусыздық, хандыққа таласқан
өзара қырқысқа айналды. Таукенің орнына отырған Болат ханның тек атағы ғана
болды. Жүздерді билеген кіші хандар өз алдына дербестеніп, қазақ хандығы
саяси жағынан бөлшектенді: Орта жүзді Сәмеке хан мен Күшік хан биледі.
Үлкен жүзді Жолбарыс хан биледі, Кіші жүзді Әбілхайыр хан биледі. Ең
беделді деген Әбілхайыр ханның билігі де Кіші жүзге тұтас жүрмеді. Барақ
сұлтан мен Қайып сұлтандар өз иеліктерін жеке басқарды. Бөлшектенген
бытыраңқы хандар мен сұлтандар жауға қарсы күш біріктіре алмады,
нәтижесінде үрдіс-ұдайы шабуыл жасап, жоңғарлар жеңіске жетіп отырды.
Жоңғарлардың жеңісінің негізгі себеп, жоңғар әскерлерінің жауынгерлігінде
емес, қазақ хандарының өзара қырқысқан ала жылан, аш бақалығында еді.
Мұны өз заманындағы тарихи жазба деректер дәлелдейді: 1718 жылдың
көктемінде Аягөз өзенінің бойында қазақ жасақтары мен жоңғар әскерлерінің
арасында болған үш күндік қан төгіс ұрыс, алғашқы екі күннің ішінде
қазақтар бір шама ойдағыдай ұрысса да, соңы қазақ жасактарынның жеңілісімен
аяқталды... Орыс елшісі Бранцевтің айтуына қарағанда, ұрыс қатты болған.
Қазақтың жеңілуіне себеп: екі ұдай болып жауласып жүрген Әбілхайыр сұлтан
мен Қайып сұлтанға қараған жасақтардың әскер басшылары өздерінің соғыс
қимылдарын келісіп жүргізбеген . Қазақтардың жеңіліске ұшырау себебі қазақ
хандары арасындағы феодалдық тартыстан болып отырғаннын Орынбор
экспедициясының бастығы И.Крылов ақын айтқан. Ол: егерде жалпы ауыз
бірліктері болса қазақтар басқыншыларды жеңіп шыға алған болар еді, бірақ
олардың бір ханы соғысқа шығатын болса, екіншісі соғысуды қояды. Сөйтіп,
өздерінің иеліктерін қалмақтарға жем қылып, жұрдай болып шыға келеді деп
жазады.
Сонымен, XVIII ғасырдың 20-жылдарында Қазақ хандығының бөлшектенуі және
қазақ жоңғар қатынасының шиеленісуі қазақ халқын қатты күйзелтті.
2. Отан соғысының басталуы. (Ақтабан шұбырынды, Алкакөл сұлама жылдары)
Ақ табан шұбырынды. 1718 жылы Тауке хан қайтыс болған соң, қазақ
феодалдарының арасындағы қырқыс пен алаусыздықтың өршуі, қазақ жүздерінің
дербестеніп, бір-бірінен алшақтауы Қазақ хандығын саяси жағынан
бөлшектенген елге айналдырып, оның әскери-саяси күшін мейлінше әлсіреткен
еді.
Рас, XVIII ғасырдың басында жоңғар хандығының өзіне Цинь билеушілерінің
тарапынан шапқыншылыққа ұшырау қауіпінің төнуі жоңғар билеушілерін қазақ
жүздеріне қарсы неғұрлым батыл әрекет жасаудан тежеп отырды. Бірақ 1722
жылы Қытай императоры Қансидің, өлуінен кейін бұл қауіп біраз уақыт азайды,
1723 жылы жоңғар-қытай бітімі жасалды. Шығыстағы өз тылын қауіпсіздендіріп
алғаннан соң, жоңғар қонтайшысы Цеван-Рабтан қазақтармен соғысуға белсене
әзірлене бастады.
Қазақ хандықтарының саяси бытыраңқылығын пайдаланып және алдағы соғысқа
мұқият әзірленіп, жоңғар билеушілері 1723 жылы өз әскерлерін Қазақстан
жеріне қаптатты. Нақ осы жылы қазақтың ауызша аңыздарында Ақтабан
шұбырынды, Алқакөл-Сұлама деп аталған сұрапыл апаттың басталған жылы деп
есептеледі.
Барған сайын аясы тарылған аз ғана жерде қыс қысымын көріп күйзеліп, жұтап
шыққан елге 1723 жылы көктемде жоңғарлар тұтқиылдан шабуыл жасады. Олардың
қалың қолы Қазақстанның Оңтүстік аудандарына басып кіріп, Қаратаудан асып,
Талас өзенінің алабына дейін жетті. Қапыда қалған қазақтар үйлерін, мал-
мүлкін тастап босып кетуге мәжбүр болды. Жоңғарлар халықты аямай қырды,
Талас, Боралдай, Арыс, Шыршық, Сырдария өздерінен өткен кезде талай адам
өлді.
1724-1725 жылдары жоңғар феодалдарының әскерлері Сырдария алабындағы
отырықшы егінші ауылдар мен қалаларды ойрандап, Қазақ хандығына қарасты
Ташкент, Сайрам, т.б. қалаларды басып алып, талан-таражға ұшыратты және
қиратты. Жетісу мен Сырдария өңіріндегі егістік жерлер құлазып, қалалар
қаңырап, қолөнер, сауда орталықтардан қол үзу елдің экономикасын қатты
күзелтті.
Жаудың тұтқиылдан жасалған жойқын жорығынан есі шығып, бас құрып тойтарыс
беру мүмкіндігінен айрылған қазақтар тоз-тоз болып жосып, Сырдария өзенінің
ар жағына өтті, Орта жүз бен Ұлы жүз қазақтарының бір бөлігі Шыршық
өзенінен ары кетті. Қазақтардың біразы Алқакөл маңынан Бухара мен Самарқаға
қарай ағылды. Ал Кіші жүз қазақтары Сауран қаласын айналып, қазіргі Шиелі,
Қызылорда тұсынан Хиуаға қарай беттеді.
Қазақ халқы өз өміріндегі аса ауыр апат, зор зобалаңға тап болып, адам
айтқысыз аянышты күндерді басынан кешірді. Атақоныс, құтты мекен, мал-
мүлкінен және баспанасынан айырылып, аш-жалаңаш, жаяу-жалпы шұбырған
қарапайым халық бұқарасы жаздың қайнаған ыстығында қағыр далада қаңғырып
шөлден қырылды. Қыстың ақ қар, көк мұз қақаған аязында күн көрісі малын
жұтатын, үсіп өлді. Әйелдер мен балалар және қарт адамдар адам төзгісіз жол
азабына шыдай алмай, жапан түзде қалып аштан қырылды. Бұл ауыр оқиға қазақ
тарихында Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама деп аталады. Мұның мәнісі:
атамекен, мал-мүлкінен айырылып, жаяу-жалпы, аш-жалаңаш босқан ел шұбыра-
шұбыра табаны ағарып, Алқакөлдің түбіне барып сұлау деген сөз екен.
Ақтабан шұбырынды апатында зар заманды басынан кешірген қалың қазақ
қауымы өзінің аянышты ауыр халі мен көңіл-күйін бейнелейтін Елім -ай
сынды мұңлы ән шығарды. Бұл ән жұрт жүрегінде жатталып, бүгінгі күнге жетіп
отыр.
Қаратаудың басынан қош келеді,
Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді.
Ел жұртынан айырылған жаман екен,
Екі көзден мөлтілдеп жас келеді.
Мына заман қай заман, бағзы заман,
Баяғыдай болар ма тағы заман...
Ата қоныс, туған жер қалғаннан соң,
Көздің жасын көл қылып ағызамын.
Ел есінде сақталған Елім-ай әнінің бұл шұмақтары халық бұқарасының зар
замандағы мұң-зарын бейнелейді.
Ақтабан шұбырынды кезінде қазақтарға шабуыл мен талан-тараж түс-түстан
анталады. Жоңғар феодалдары қазақтарға, Еділ бойындағы қалмақ хандары батыс
солтүстік бүйірден тиісті. Орта Азия хандықтарының жеріне ауып барған
қазақтар бұл арадан мал жайылымына қолайлы жер таба алмай сенделіп, көзге
түрткі болды. Қазақтарға бір жағынан Қоқан бектері қоқандаса, тағы бір
жағынан Бұхара мен Хиуаның хандары жаппай құлдыққа кіріптар еткісі келді.
Иран мемлекетінің маңына ығысып барған қазақтар, Иран шахы Нәсір Афшардан
зорлық-замбылық көрді. Қазақ халқы сонша сұмдық жағдайда жүрсе де, олардың
еш қайсысына құлдық ұрмай, өзіне тиіскендердің бәрімен шайқасты.
Қазақтардың XVIII ғасырдың басындағы (алғашқы 25 жылы) халін Ш.Ш. Уалиханов
былай деп сипаттайды: XVIII ғасырдың алғашқы 25 жылы қазақ халқының
өміріндегі сұмдық ауыр уақыт болды. Жоңғарлар, Волга қалмақтары мен
башқұрттар жан-жақтан олардың ұлыстарын талқандап, малын айдап алып, тұтас
семьяларымен тұтқынға әкетіп отырды .
Ақтабан шұбырындының ауыр апаты жеті жылға (1723-1730 жж.) созылды. Бұл
аппатың зардабы қазақ даласының барлық жерінде біркелкі болған жоқ. 1723
жылы көктемде тұтқиылдан шапқыншылыққа ұшырған Оңтүстік Қазастанның
аудандарында, Талас өзенінің алқабы мен Сырдария өңірінде өте ауыр болды.
Ұлы жүз бен Орта жүздің осы өңірді мекендеген ұлыстарын ойрандап, бұл осы
өңірдегі егіншілік пен қала мәдениетін қиратты. Қазақ хандығының шығыс және
оңтүстік өңіріндегі жоңғарлар басып алған жерлердегі қазақтар уақытша
жоңғар билеушілеріне бағынып, аманат қойып, ауыр алым-салық төлеп отыруға
мәжбүр болды. Орта жүздің сұлтаны Әбілмамбет пен Ұлы жүздің ханы Жолбарыс
осылай істеді.
3. Қазақ халқының жоңғар басқыншылығына қарсы азаттық күресі. Буланты,
Аңырақай шайқастары.
Жоңғар шапқыншылығынан туған зор күйзелушілік, малдың қырылуы шаруашылық
дағдарысының шиеленісуіне әкеліп соқты, мұның өзі қазақ хандықтарының
билеуші топтарының арасындағы саяси қарама-қайшылықтарды бұрынғыдан да
бетер күшейте түсті. Қиын жағдайдан шығудың жолы жауға ұйымдасып тойтарыс
бету ғана бола алатын еді, мұның өзі болашақта қазақ жүздерінің
экономикалық және саяси ыдырауын тоқтатар еді.
Осындай өте-мөте ауыр сыртқы және ішкі саяси жағдайда қазақ хандары мен
сұлтандары жоңғар феодалдарын тойтару ісін ұйымдастыруда қабілетсіз болып
шықты. Тәуелсіздік жолындағы Отан соғысын қарадан шыққан халық батырлары
бастады. Олардың арасында Бөгенбай, Тайлақ, Саурық, Малайсары, Жәнібек және
басқа да батырлар болды. Олар халықты туған елді жат жерлік басқыншылардан
азат етуге шақырды.
Халық жасақтарының бірігіп қимылдауы осылай басталды. Кіші жүздің батыры
Тайлақ, Орта жүзден Бөгенбай және Ұлы жүзден Саурық батырлар шығып бұлар
Ақтабан шұбырынды, Алқакөл-сұлама жылдарындағы күрестің қаһармандары
болды. Барлық үш жүздің жасақтары 1726 жылы бірлесіп қимылдаған кезден
бастап қазақтар басқыншыларға ұйымдасқан түрде тойтарыс берді.
Ордабасы съезі.
1726 жылдың күзінде Бадам өзені маңындағы биік қырқа – Ордабасы деген жерде
бүкіл қазақ съезі өткізілді. Съезге Әбілқайыр, Әбілмәмбет, Сәмеке, Күшік,
Жолбарыс хандар, султандар, Толе би, Қазыбек би, Әйтеке би бастаған әр
рудың билері, даңқы шыққан қолбасшылар мен батырлар шақырылды.
Съезде негізгі мәселе басқыншы жауға бүкілхалықтық тойтарыс беруді
ұйымдастыру туралы мәселе болды. Съезге қатысушылар бірге болуға, өз
кимылдарын үлестіріп отыруға, жауға біріккен майдан құрып аттануға ант
берді.
Съезде талқыланған маңызды мәселенің бірі бүкіл қазақ жасағының қолбасшысын
сайлау туралы мәселе болды. Осы съезде Әбілқайыр қазақ жасағының қолбасшысы
болып сайланды. А.И. Левшин бұл жөнінде былай деп жазған: Ортақ іс сол
арада бір-біріне адалдыққа ант беру арқылы қастерленді. Әбілқайыр хан бас
қолбасшысы болып сайланды, сөйтіп халықтық әдет бойынша құрбандыққа
шалынған бие болашақ табыстың кепілі ретінде қабылданды. Осы жағдайды да
ол былай деп аша түскен: Төнген қауіп ішкі өзара қырқыстарды бітістірді,
жалпы келісім туғызып, бәрін бір нәрсеге бағыттады. Тұтас халықтың
жиналысында ілгері басудың, ортақ жауға шабуыл жасап, оларды ежелгі қырғыз-
қазақ жерінен қуып шығудың негізі қаланды . Батырлар арасынан бүкіл қазақ
жасағының Сардар бегі болып Қанжығалы Бөгенбай сайланды. Сөйтіп
Ордабасындағы съезд халықтың жаунгерлік рухын көтерді.
Буланты маңындағы шайкас.
Ұлытаудың таулар жүйесіне иелік ету соғыс барысында маңызды кезең болды.
Ақтабан шубырынды, Алқакөл сұлама (1723-1730 жылдардығы Отан соғысы)
барысындағы аса маңызды шайқастардың бірі Ұлытау етегінде өтті.
1728 жылдың көктемінде Ұлытау етегінде Буланты өзенінің жағасында Қара
сиыр деген жерде қазақ әскерлерінің жонғарлармен ірі шайқасы болды. Бұл
шайқаста қазақ сарбаздары қалмақтарға есенгірете соққы берді. Қалмақ
әскерлері қиян-кескі соғыста ондаған мың адамынан айрылды. Қазақтар жағы
өздерінің талайдан қаны қайнап ыза мен кекке суарылған қайрат жігерінің
жемісін көріп қуанды. Жеңіс туралы хабар қазақ даласына ілезде тарап кетті.
Бұланты шайқасы қазақ жасақтарының женіске деген орасан зор ерік-жігерін
көрсетті. Өз заманының аса көрнекті қолбасшылары жеке қол басқарған
Қаракерей Қабанбай, Шақшақ Жәнібек, Тама Есет, Бәсентиін Малайсары, Тарақты
ер Байғозы және басқалар Әбілқайыр хан мен Қанжығалы Бөгенбайдың жалпы
басшылығы мен ынтымақты қимыл жасай отырып, жасақтарды ұрысқа бастады.
Жасақтарды қаруландыру жөнінде Шақшақ Жәнібек зор ұйымдастырушылық жұмыс
істеді. Дархан ұстаның басшылық етуімен Ұлытауда қара шеберлері еңбек етті.
Бұлантыдағы және басқада бірқатар шайқастардың қаһармандық рухын бізге
дейін Үмбетай жырау, Ақтамберді жырау, Тәтті қара жырау, Бұқар жырау, Көкеш
ақын туындылары жеткізді. Бөгенбай Ақшаұлы, Саңырақ Тоқтыбайұлы, Олжабай
Әлімұлы, Қонақай Жақсығұлұлы, Бөлек Сатанұлы сынды батырлардың, батыр
Баянның, Жарылқаптың және басқаларының есімдері тірі кездерінде-ақ аңызға
айналған.
Алайда оқиға мұнымен біткен жоқ. Аттылы жоңғар қолының бірбөлігі Бұланты
өзенінің жоғары ағысына қарай өтіп кетті. Бірақ бұл жерде де оларды қазақ
атты әскерінің жасақтары қуып жетті. Сөйтіп сол жерде жонғарлар тағы
талқандалды, тек жекелеген топтарының ғана Ұлытау жағына Майтөбе мен
Құрайлыдан арғы тауларға кетіп қалуына сәті түсті.
Бұланты жеріндегі жеңістің зор маңызды болды. Ол қазақ жасақтарының өз
күштеріне сенуіне, халық санасында бетбұрыс жасауға мумкіндік берді. XVIII
ғасырдың 20-жылдарының аяғына қарай жоңғарлар Ұлытау аймағынан ығыстырып
шығарылды. Мұндағы соңғы шайқас Жақсы Қон өзенінің жоғарғы ағысына
жапсарлас жатқан аудандағы Қарамолда деген жердегі ұрыс болды. Жоңғарлар
тағы да жеңіліске ұшырады. Бұл аймақ-бұл жер Қалмақ қырылған деген атпен
белгілі.
Қазақ жасақтарының Бұланты маңындағы жеңісінің жағы бір жағы-стратегиялық
тапқырлығында болды. Қазақ жасақтарының Бұланты маңындағы жеңісі Аңырақай
шайқасының табысқа жетуін анықтап берді.
Аңырақай шайқасы. Жоңғар басқыншылығына қарсы қазақ халқы Отан соғысының
(1723-1730 жж.) жеңіспен аяқталуына Аңырақай шайқасы аса көрнекті роль
атқарды. Ол туралы қазақтардың дәстүрлі ауыз әдибиетінде айтылады, сондай-
ақ оған М.Тынышбаевтың еңбегі және басқа да бірқатар жанама деректер
арналған.
1730 жылы көктемде Балқаш көлінің маңында қазақ пен жоңғарлардың арасында
тағы бір қатты қырғын соғыс басталды. Аңырақай шайқасының ұрыс қимылдары
болған алқап 200 километрдей жерді алып жатты. Оны ғасыр шайқасы деуге
болады. Аңырақай шайқасы далалық Қазақстанның және Қазақстан Оңтүстігінің
таулы әрі шөлейт аудандарының шекарасында өткен. Мұндай жер кездей соқ
таңдап алынбаған. Шайқас өтетін жер дұшпанды талқандау жөніндегі ойдың
жалпы айла-тәсіліне орайласады,ол жеңіліс тапқан жағдайда Іле өзенінің
басына дейін тоқтаусыз шегінуге мүмкіндік береді.
Балқаштың Солтүстік батыс жағында өзенінің өзі жағынан жел өткізбейтін Шу-
Іле таулары созылып жатыр. Жел сондай-ақ Қызылқұммен Мойынқұм жағынан да
соғады. Аңырақай тауларының қасында Делдітау, Желдібел орналасқан. Аңырақай
тауларында жел аңырап соғатын (Аңырақай жел). Сонымен бірге халық Аңырақай
жеңіліс тапқан жоңғалар аңырап жылаған жер деген аңыз шығарған.
Сейтіп 1730 жылы жазға салым қазақ жасақтары өз аттарын Мойынқұм
құмдарында, Бүркітті, Шабақты, Қарақоңыз, Ырғайтты, Шу өзендерінің
аңғарларында тыңайып алып, Хантау, Аңырақай таулары өңіріне шықты.
Аңырақайдағы шайқасқа Әбілқайыр хан басшылық етті. Нақ осы шайқас оның
саяси қызметінің шарықтау шыңы болды. Шайқасқа барлық үш жүздің жасақтары
қатысты. Бұл шайқаста батырлардың бойын ерлік, қайсарлық, өздерінің
жеңісіне деген мызғымас сенім биледі.
Шайқас жекпе-жектен басталды. Жоңғарлар жағынан ортаға талантты әскербасы,
қоянқолтық ұрыстың асқан шебер жауынгері Шарыш шықты. Қазақтар жағынан
жекпе-жекке 20 жасар Сабалақ (Абылайдың бүркеншік аты) сұранды. Абылай нақ
осы жекпе-жекте өзінің қатарлы қарсыласын жеңіп, есімін мәңгі даңққа
бөлеген. М.Тынышбаев кейін сол кезде Абылай өзгелерден асқан зор
батылдығымен асып түсті деп жазды.
Шайқастың сәтті басталуы қазақ жауынгерлерін жеңіске жігерлендірді. Сөйтіп
олар бұл шайқаста жеңіп шықты. Майдан даласында мыңдаған қалмақ әскерлері
қаза тапты. Көбі қырылып,жаралы болып жаны шықпай жатқан жау әскерінің
аңыраған дауыс бірнеше күң даланы басына көтерді. Бұл жер кейін Аңарақай
деп аталып кетті.
Аңырақай шайқасында жеке ерлігін және үйымдастырушылық қабілетін
көрсеткендер арасында көптеген батырлар, билер, сұлтандар, рубасылары мен
қатардағы жауынгерлерінің ерлігі мен жеке басының қажыр-қайраты, бірліктің
нәтижесінде қазақ жауынгерлері бұл шайқаста женіп шықты.
Қаратаудың, Ұлытаудың таулы аудандарын, Сарыарқа мен Жетісу жерлерін азат
ету оқиғалары халықтың тарихи жазында мәңгіге қалды. Ақтастыдағы, Бұланты
жеріндегі Қалмақ қырылған шайқастары, Аңыракай шайқасы қазақ халқының
тарихи өткен кезінің қаһармандық символына айналды.
Аңырақай шайқасы халық санасындағы бетбұрыс болды. Рухы көтерілген халық
жоңғарларды жеңуге болатын түсінді. Айбынды женіске қарамастан, жау әлі де
күшінде болатын, сондықтан кейінгі жылдарда да оларға қарсы ұзақ әрі
титықтатын күрес күтіп тұрды.
Аныракай шайқасынан кейін қазақ билеушілердің арасында жік туды.
Түпнұсқаларда Аңырақай шайқасына қатысқан сұлтандардың іс-әрекетіндегі
мұндай келіспеушіліктің (жіктелуінің) себептері жайлы айтылмайды. Одан
кейін көп ұзамай Әбілмамбет сұлтанның қазақ хандарының ордасы Түркістанға
қөшіп кеткені, ал Әбілқайырдың орыс шекараларына қарай жедел жылжығаны
белгілі.
Аңырақай шайқасынан кейн қазақ хандары мен сұлтандарының арасында жік
түының негізгі себебі жоғарғы билік үшін талас болды деп топшылауға негіз
бар. Таукенің баласы Үлкен хан Болат қайтыс болғаннан кейін оның орнын Орта
жүзден Сәмеке (Шахмұхамбет), Кіші жүзден Әбілқайыр аламыз деп дәмеленді.
Көпшіліктің қалаған адамы Әбілмәмбет (Болаттың үшінші ұлы) болды. Мұндай
таңдау жасалынғанына наразы болған Әбілқайыр хан майдан шебінен әскерін
алып, еліне кері бұрылды. Хандықтың өзіне тимегеніне риза болмаған Сәмеке
де Әбілқаирдан кейін әскерін алып Шудың бойымен Бетпақдалаға қарай бет
тузеді. Жоңғарларға қарсы майдан әлсіреп, өз әскері мен Ташкентке бағыт
алған Ұлы жүздің ханы Жолбарыс қазақ елінің қас жауы жоңғарлармен мәмлеге
келуге мәжбүр болды. Сейтіп, қазақ жерлерін жоңғар басқыншыларынан азат
етудің ортақ ісіне оңалмас ңұқсан келтірілді.
Қазақтардың 1730 жылғы Аңырақай жеңісіне қарамастан жоңғар хандырының жаңа
шабуылының тікелей қауіпі жойылмайды. Қазақ хандықтары жөнінде барынша
агрессияшыл саясат жүргізген Галдан-Цереннің (1727-1746 жж.) билік басына
келуі мұндай шабуылдың қауіпін күшейтті, қазақ хандарының өздері де, соның
ішінде Әбілқайыр да жоңғарлар тұтқын етіп әкеткен өз руластарын қайтарып
алмақ ниетінен тайған жоқ.
Қазақ хандықтарының билеушілері алдында маңызды да күрделі міндет-қазақ
жүздерін сыртқы жаудан қауіпсіздендіру және елдің феодалдық
батыраңқылығының күшейе түскен процессін жою міндеті тұрды. Олардың бұған
өз күштерімен жете алмайтындығына көздері жете түсті. Солтүстіктегі қуатты
көрші Россиямен одақтасу қажет болды. Осылайша қазақ билеушілерінде орыс-
қазақ саяси және экономикалық байланыстарың одан әрі нығайтып, Россияның
қол астына кірудің жолдарын іздеуге деген ұйғарым қалыптасты.
Сонымен, жоңғар әскерлерінің шапқыншылық жылдары қазақ жүздерінің
экономикалық және саяси өміріне ұзақ уақытқа терең із қалдырып, қазақтардың
тарихына Алапат ауыр жылдар болып енді.
Тақырып бойынша сұрақтар:
1. Ордабасы съезі қашан өткізілді, онда қаралған негізгі мәселесі.
2. Буланты маңындағы шайқасы қашан болды және ол қалай аяқталды?
3.Буланты шайқасында ерлік көрсеткен батырларды ата.
4. Аңырақай шайқасы қашан болды, ол қалай аяқталды?
5. Аңырақай шайқасында үш жүздің жасақтарын кім басқарды?
6. Аңырақай шайқасында өз есімін мәңгі даңққа бөлеген сұлтанды ата.
7. Аңырақай шайқасынан кейін қазақ билеушілерінің арасында жік туды, ол
қандай оқиғамен байланысты?
8. Аңырақай шайқасының маңызы қандай болды?
9. Жоңғар шапқыншылығының қазақ халқына әкелген зардаптары.
Қазақстанда отаршылдық кезеңінің басталуы.
1. Патша өкіметінің Қазақстандағы әскери – отаршылдық әрекеттерінің
басталуы.
Әскери бекіністер мен шептердің салынуы.
XVIIІ ғасырдың басында патшалық Россия қазақ даласында әскери бекіністерді
салу арқылы өзінің әскери – отаршылдық әрекеттерін бастады. Қазақ даласы
Россияны шығыс мемлекеттерімен жалғастыратын көпір іспетті еді. Қазақ
даласы арқылы Европа елдерінен шығыстағы едердерге және одан кері қарай
құрлықпен және сумен ең төте ежелгі сауда жолдары өтетін. Осы жолдармен
Россиядан Орта Азияға, Ауғанистанға, Персияға, Қытайға, Үндістанға және
басқа Шығыс елдеріне баруға болатын еді.
Орыс патшасы I Петр бұл елдермен экономикалық және саяси байланыс орнатып,
оны дамыту үшін алдымен Қазақстан және Орта Азия елдерін Россияға қосып алу
керек деп есептеді. Осы мақсатта қазақ жеріне бірнеше экспедиция жіберілді.
Швед флотымен теңізге шайқасқа әзірленіп жатқан корабльдермен Кронштадта
жүрген I Петр 1714 жылғы 22 мамырда Святая Наталья галерасында Иван
Дмитриевич басқаруындағы экспедицияны жабдықтау туралы жарлыққа жеке өзі
қол қойды. 1715 жылдың шілдесінде, өз құрамында 2797 адамнан тұратын И.Д.
Бухгольц отряды жорыққа шықты.
1715 жылғы бірінші қазанда И.Д. Бухгольцтің экспедициясы Ямышев көліне
жетті, сол жерде Ямышевск деп аталатын бекініс салды.
Жоңғарлар қоршау кезінде (3-ай) қиратып тастаған Ямышевск бекінісінен
қайтып келе жатып, Бухцольцтің отряды Ом өзенінің сағасына жетті және
көптен күткен қосымша күшін алып, 1716 жылғы 20 мамырда Омбы бекінісінің
негізін қалады.
Бухгольц Петербурге кеткеннен кейін толық қожайын болып алып, енді өз
қалауы бойынша әрекет етуге уәкілдік алған Сібірдің бірінші губернаторы
М.П. Гагарин Ертіс бойында жаңа бекіністер тұрғызу үшін воевода Павел
Северский мен Василий Чередовты жібереді. 1717 жылдың жазында П.
Северскийдің отряды – Железинск, В. Чередовтың отряды – Қолбасин
бекіністерін салды. В.Чередов одан әрі жүріп, жаңа бекініс- Семипалатинск
(Семей) бекінісін 1718 жылы салды.
Көп кешікпей патшаның өз өкімімен майор И.М.Лихарев басқаратын тағы бір
әскери команда дайындалды, оған көлді (Зайсан) толығырақ зерттеу, сондай-ақ
оған И.Д.Бухгольңтің экспедициясының сәтсіздікке ұшырауының егыжей-тегжейін
білу тапсырылды.
Экспедицияның келе жатқан жолын үздіксіз қадағалап отырған жоңғарлар
И.М.Лихаревтің солдаттарына оқ атып, оларды шегінуге, мәжбүр етті, сөйтіп
шегінуге мәжбүр болған И.М.Лихарев қайтар жолында 1720 жылы Өскемен
бекінісін салды. Нақты сол жылы тағы да бірнеше бекініс - Черноморецк,
Черноярск, Верблюжск, Осморыжск, Убинск, Семиярск форттарын салып, 3 әскери-
саяси шеп-Сібір, Ертіс және Колыван шептері үшін негіз қалады.
Абакан Острогімен (1707 ж.), Бикатун бекінісімен (1709 ж.) қатар, жақсы
машықтандырылған гарнизондары, зеңбіректері көп, стратегиялық жағынан
орналасқан жері қолайлы бұл бекіністер жергілікті тұрғындарды құнарсыз
жерлерге ығыстырып, Ертіс өзендерінің аралығын Россия иелігіне бекітуді,
өзін казак қоныстары арқылы қауіпсіздендіріп, отарлау тірегіне айналдыруды
қамтамасыз етті.
XVIII ғасырдың орта шенінде патша үкіметі бүкіл елде, оның ішінде Еділ
бойы, Орал, Сібір мен Қазақстан өңірінде әскери бекіністердің ескі
шептерінің жарақталуын жақсартуға және жаңа шептер салуға кірісті. Осы
кезде оң жағалауда Жайық казактарының күшімен 14 қамал: Переволоцк,
Чернорегенск, Татищев, Нижнеозерная, Расыпная, Елек қалашығы, Жайық,
Сахарная, Калмыкова, Көш-Жайық, Кулагина, Тополев, Бақсай, Гурьев қамалдары
салынды. 1769 жылдың қарсаңында Жайық шебі бойында гарнизон әскерлері бар,
семьяларымен қоса қазақтар мен қоныс аударған шаруалар бар 15000-ға жуық
адам тұрды.
1734 жылы Жоғарғы Жайық шебінің негізі қаланды. XVIII ғ. 30-40-шы жылдары
Жоғарғы Жайық қамалынан Звериноголовск қамалына дейін 770 шақырымға
созылған үй шебін құру аяқталды.
1752 жылы 9 қамал мен 53 редуттан тұратын әскери бекіністердің Ново-Ишим
шебін салу аяқталды. Бұл шеп 540 шақырымға созылған Уйск шебін Ертіс
шебімен жалғастырды. Ново-Ишим шебінде 2518 башқұрт, 2 драгун полкі, 800
казак, тұрақты әскерлердің, эскадроны болды.
XVIII ғ. 50-ші жылдарында ұзындығы 930 шақырым Ертіс шебін (Семей, Омбы,
Железинск, Петропавл, Өскемен, Ямышев қалалары) салу аяқталды.
Сөйтіп, қазақ даласы әскери бекіністер шебімен біртендеп қамту патша
үкіметінің отарлауына кең мүмкіндіктер ашты. Әскери бекіністер шебінің
бойында орыс, қалмақ, башқұрт халқы тез көбейді, казак станицалары мен
шаруа слободалары пайда болды.
2. Кіші жүз бен Орта жүз қазақтарының Россия бодандығын қабылдау.
Экономикалық мешеулікпен, феодалдық бытыраңқылықпен қатар Қазақстанның
өндіргіш күштерінің дамуын тежеген факторлардың бірі сыртқы саяси қауіп
болды.
Халық үшін осы ауыр жағдайда қазақ хандықтары билеушілерінің алдында
маңызды да күрделі міндет қазақ жүздерін сыртқы жаудан қауіпсіз ету және
елде күшейе түскен феодалдық бытыраңқылық үрдісін жою міндеті тұрды.
Қазақ қоғамының ішкі күрделі даму жағдайларында, жоңғарлар мен Еділ
қалмақтарының, башқұрттардың, Жайық және Сібір қазақтарының қоршауында шын
мәнінде экономикалық оқшаулау, ұлы империяның тұрақты қысым көрсетуі
жағдайында бола отырып, қазақ жүздерінің билеушілері Россия империясы
сияқты одақтас іздеуге мәжбүр болды.
Кіші жүздің Россия құрамына енуі туралы мәселені шешу кезінде Кіші жүз ханы
Әбілқайыр бастаған хан партиясы елеулі роль атқарды. Ол қазақ хандықтары
тап болған күрделі ішкі және халықаралық жағдайда қырдағы басқа топтардан
гөрі дұрыс бағалап, бірінші кезекте Кіші жүзде Россия құрамына қосқан
жағдайда Россияның көмегімен ғана Жоңғария, сондай-ақ Цин империясы
тарапынан төнген қауіп-қатерді жоюға және ішкі алауыздықтарды тоқтатуға
болатынын басқалардан бұрынырақ түсіне білді.
XVIII ғасырдың 20-жылдарына дейін султан болып жүрген кезінде Әбілқайыр
орыстың дипломатиялық топтарына едәуір белгілі болатын. Ақылы жеткілікті
және қулықтан да ада емес адам - деп ол жөнінде А.И.Тевкелев осындай пікір
айтқан. Ол ең алдымен қазақ мемлекеттілігінің стратегиялық мүдделерін
басшылыққа алып, екінші жағынан Россия әкімшілігіне сүйене отырып, өзінің
басқа бәсекелестерінен жоғары болуға, оларды саяси аренадан ығыстырып
шығаруға ұмтылды, атақты Тәуке ханның заманында болғанындай, өзі билеген
хандықтың жеке-дара басшысы болу мақсатымен, халыққа қасіретті зардабын
тигізетін жоңғар басқыншылығына жол бермеу үшін күш пен мүмкіндікті
біріктіруге тырысты. Осы міндеттерді іс жүзіне асыруға ұмтылған Әбілқайыр
1730 жылдың жазында Уфа наместниктігі арқылы Петербургке елші жібереді.
1730 жылы 8 қыркүйекте Уфаға Әбілқайырдың Сейтқұл Қойдағұлов пен Құлымбет
Қоштаев бастаған елшілігі келіп жетті. Олар әйел патша Анна Иоанновнаға
Кіші жүзді Россия империясының құрамына қосу жөнінде өтініш жасады. Біз
Әбілқайыр хан,- деп көрсетілді жолдамада,- маған карасты Орта жүз бен Кіші
жүздің көптеген ...халқымен сіздің алдыңызға күлліміз бас иеміз... Сіздің
қамқорлығыңызда болсақ дейміз. Әбілқайыр өз жолдамасында қазақтар мен
башқұрттар арасында қалыптасқан тым шиеленіскен қарым – қатынасты баса
айтты. Хан Кіші жүзді Россия құрамына қосу бұл қарама қайшылықтарды жояды
деп есептеді.
1731 жылғы 19 февральда императрица Анна Иоанновна Әбілқайыр ханға және
бүкіл қазақ халқына олардың Россия қоластына ерікті түрде қабылданғандығы
туралы грамотаға қол қойды. Оны қазақтарға жеткізу үшін 1731 жылдың 30
сәуірде Кіші жүзге А.И. Тевкелев бастаған елшілік жіберілді. Олармен бірге
Петроградка жіберілген қазақ елшілері де оралды.
Кіші жүз қазақтарының Россия қоластына қабылдануында атақты Бөгенбай батыр
елеулі роль атқарды. 1731 жылғы 10 қазанда Тевкелевті қазақ ру басыларының
жиналысына шақырды, онда Әбілқайыр, содан соң Бөгенбай батыр, Есет, оның
тумасы Құдайназар мырза, ал олардан кейін тағы да 27 білікті қазақ
феодалдары Кіші жүздіңРоссияға өз еркімен қосылуы туралы юридикалық актіге
қол қойды.
Орта жүздің Россия бодандығын қабылдау 1731 жылы 15 желтоқсанда Тевкелевпен
келіссөз жүргізген Орта жүздің ханы Сәмеке Россия империясының құрамына
кіретінін білдіріп, ант беріп, өзінің мөрін басты.
Россия патшасының Кіші жүзді қоластына алғанын естіп, Ұлы жүздің атынан
Қодар би, Төле би, Сатан батыр, Бөлек батыр әйел патша Анна Иоанновнаға хат
жазып, Ұлы жүзді де өз қоластына қабылдау жөнінде өтініш жасады. Бұл хатты
Петроградқа Қангелді батыр жеткізді. Мұның өзі Россия құрамына енуге Ұлы
жүз тарапынан жасалған алғашқы әрекет болды.
1734 жылы 10 тамызда Россия патшасы Ұлы жүзді Россия құрамына қабылдау
жөніндегі құжатқа қол қойып, Ұлы жүз хандығына “ Сіздерді қоластымызға
Әбілқайырды алған шарттар бойынша аламыз”. –деген қағаз жіберді. Алайда Ұлы
жүздің Россиядан шалғайлығы сондай-ақ оның Жоңғариямен мейлінше күрделі әрі
шиелініскен қарым – қатынас қазақ жерлерінің Россия құрамына енуін іс
жүзінде асыруға кедергі келтірді. Оның үстіне Ұлы жүздің Россияға қосылуын
белсене жақтаушылардың бірі Жолбарыс хан 1740 жылдың 5 сәуірінде
опасыздықпен өлтірілді.
1740 жылы Орынбор экспедициясынің бастығы генерал – лейтенант князь
В.А.Урусов Орынборға елшілік тапсырмамен келіп, 19 мамыр және қыркүйек
аралығында Нуралы, Ералы султандармен, Жәнібек, Бөгенбай және Есет батырлар
кейінрек Орта жүздің ханы Әбілмәмбет пен Абылай султанмен келіссөздер
жүргізді.
Келіссөздердің барысында 22 тамызда Нуралы, Ералы султандармен Жәнібек
батырға ере келген 106 ру басы Россияға қарайтыны туралы ант берді, ал 28
тамызда 1740 жылы Орта жүздің ханы Әбілмәмбет пен Абылай султан Россияға
қарайтыны жөніндегі шартқа қол қойды. Сөйтіп, 1740 жылғы тамыздың аяғында
Кіші жүздің барлығы 399 өкілі Россияға қарайтыны туралы шарттың
міндеттемелер қабылдады.
Патша үкіметінің қазақ жүздеріндегі саясаты олардың қосылуы басталғаннан
кейінгі алғашқы жылда әжептәуір икемді саясат болды. Жерді пайдалану
саласындағы шектеу шараларымен, әскери барлаулар, ұлттар арасындағы
қақтығыстар, қазақ феодалдарын бір-біріне қарсы қою практикасымен қатар
келіссөздер де жүргізіліп, сауда қатынастары көтермеленіп отырды.
Сонымен Кіші және Орта жүздерінің бір топ султандары мен ру басыларының
1740 жылы ант беруі Россияға Орта жүздің тек 1 бөлігінің ғана қосылуын
қамтамасыз етті. Ал Солтүстік – шығыс және Орталық Қазақстанның негізгі
аймақтары империя құрамына тек XIX ғасырдың20-40 жылдыры ғана патша
өкіметінің әскери-саяси акциялары салдарынан қосылды.
3. XVIII ғ. екінші жартысындағы Қазақстан. Абылай хан (1771-1781 жж.).
XVIII ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстан.
XVIII ғасырдың ортасында Орталық Азияда маңызды өзгерістер болып өтті.
Жоңғарлардың қазақтарға қарсы жауластық әрекеттері 1745 жылы Калдан-Церен
қайтыс болғаннан кейін Жоңғар хандығының өз ішінде орын алған оқиғаларға
байланысты әлсірей түсті. Жоңғарияның әлсіреуімен оның қазақ жерлерін
жаулап алу қауіпі жойылды. 1748 жылы Әбілқайыр ханды Барақ султанның
өлтіруі Россия өкіметін мазаламай қалмады. Әбілқайыр тұсында қалыптасқан
саясатты жалғастыруға мүдделі Петербург сарайы Россияға бейімделушілік
бағытын устаған феодалдық топтарға үміт артты. 1749 жылы Нуралы Кіші жүздің
ханы болып тағайындалды. Алайда патша үкіметінің отарлау бағытындағы
саясатының күшеюі жүздегі старшиндардың ханға бағынбауының әртүрлі
формасында көрінген ішкі саяси жағдайы шиеленістіріп жіберді. Бұл Орал
мағайын ашық отарлау жолына түскен Орынбор әкімшілігіне және Россияның
саясатын қолдаған Нуралы ханға қарсы күрес еді.
1756 жылы қазақтардың қысқы уақыттарында малдарын Жайықтың оң жағалауына
өткізуіне тыйым салған патша (Елизавета Петровна) жарлығы шықты. Жайық
қазақтарының мүддесі үшін қабылданған үкімет шешімі оған қарсы көңіл-күйді
күшейте түсті. Орыс селендерін көшпелілер шапқыншылығынан қорғауға
бағыштап, патша үкіметі әсіресе Жаық өзені бойымен жылдамдата салған
бекіністер мен басқада әскери құрылыстар қазақ жерлерін отарлау
орталықтарына айналды.
Қазақ мемлекеттілігінің қалдықтарымен күресудің келесі кезеңі Кіші жүзде
хан билігінің жойылуына әкеп соғатын Россиялық басқарудың жаңа жүйесін
енгізу әрекеттері болды. Алайда, Орынбор губернаторы барон Игельстромның
әуел баста II Екатирина мақұлдаған бұл реформасының жобасы сәтсіздікке
ұшырап, іске аспай қалды. Көп кешікпей Россия саясатын жүргізуді қамтамасыз
етпеген және батыр Сырым Датұлы көтерілісінің қыспағында ұшыраған Нуралы
хан биліктен шеттетілді.
Шығысында Цан империясымен тікелей жанасатын, сондықтан Россия империясы
билеуші топтарының ерекше қам жасауын тұғызған Орта жүздегі жағдай бұдан
біршама басқаша қалыптасты. Көбінесе Жоңғарияның циндер жаулап алған
иеліктерін құрайтын жерлерден Циньцзян имперлік уәлилігінің құрылуы қазақ-
орыс және қазақ- қытай қарым – қатынастарына көптеген өзгерістер енгізді.
Сөйтіп, патша өкіметінің осы аймақта әскери - әкімшілік әрекеттер жүргізуін
едәуір дәрежеде тездете түсті.
Орта жүзде әскери желілер салу қазақ жерлерін күрделі саяси жағдайда
отарлаудың тірек базасына айналды. Шекаралық желі үш бөлімнен тұрды:
Оңтүстік – батыс жағынан - Сібір далалық бекінісінен Омск бекінісіне дейін
ұзындығы 553 шақырым Горькая желісі, Омск бекінісінен Ертістің оң
жағалауымен Малонарымск дала бекінісіне дейін, жалпы ұзындығы 1684 шақырым
Өскемен бекінісінен Алтай тауларының батыс беткейімен Колывандық тау-кен
заводтарының арасы арқылы Кузнецк бекінісі бағытында (Колыванск желісі),
ұзындығы 723 шақырым.
Бекіністердің құрылымы қазақтардың дәстүрлі қоныстарын тарылтты. Сібір
әкімшілігі мен қазақ султандары арасында шиелініс тудырды. Аймақта патша
өкіметі әскери әрекеттерінің күшеюі, циндік әскерлердің Қазақстан жеріне
басып кіру қаупі Абылай бастаған ықпалды султандардың Россия бодандығын
сақтай отырып, Цин богдыханның сюзерендік жоғарғы өкімет билігін
қабылдауына түркі болды.
Абылай және оның билігінің нығаюы.
Орта жүз бен Ұлы жүздегі жағдай аз уақыт турақталғаннан кейін XVIII
ғасырдың 40-жылдарының аяғына қарай тағыда шиелініске бастады. Қойтайшы
Калдан –Церен қайтыс болған соң Жоңғарғарияда орын алған өзара қырқыс осы
құдіретті державаның әлсіресеуіне және бүкіл аумақтағы саяси жағдайдың
шиеленісуіне әкеп соқты. Қалыптасқан жағдайды пайдаланған қазақ даласының
билеушіері де Жоңғария мен көрші мемлекеттердің істеріні белсене араласа
бастады. Орта жүз бен Ұлы жүздің ресми ханы Әбілмәмбет болып қалғанына
қарамастан, нақты билік бірте-бірте ықпалды султан Абылайдың қолына
жинақтала берді, ол қазақ – жоңғар соғыстарының барысында қалыптасқан
батырлар мен билердің үлкен қолдауын сүйенетін.
Абылай хан 1711 жылы қанішер Абылай ханның баласы Уәли султанның
шаңырағында дүниеге келген. Оның азан шақырып қойған аты Әбілмансұр
болатын. Жоңғарлар Түркестанды алып, Уәли султанды өлтірген кезде, 13 жасар
бала мүлде панасыз қалады да, Әбілмансұр Ораз дейтін құлының арқасында жан
сақтап, бұғанасы бекиді. Ұйпа – тұйпа болып жүргені үшін жұрт оны Сабалақ
деп атап кеткен. Болашақ хан Әбілмансұр 1730 жылы ауыл адамдарымен бірге
жоңғарларға қарсы шайқасқа қатынасып, өзінің асқан ерлігі, батылдығымен
көзге түседі. Сөйтіп, Абылай 30-жылдардың аяғынан бастап, елдің саяси
өмірінде тағдырлы соғыс және бейбітшілік проблемаларын шешкен көрнекті
тұлғаға айналды. Сол арқылы Абылай бүкіл күш- қарайтын жоғарғы билікті
нығайтуға және қазақ хандығын ұзаққа созылған саяси дағдырыстан шығаруға
бағыттады. Қазақ руларының Абылай төңірегіне топтасуы оның Жоңғарияға қарсы
белсенді де нысаналы қимылдауына көп жағынан көмектесті.
Цин агрессиясына тойтарыс беру және Қазақстанның шығысындағы жерлердің
қайтарылуы Орта жүзде ғана емес, Ұлы жүзде де Кіші жүзде Абылай султанның
билігін нығайтты. 1752 жылы Барақ султан қайтыс болғаннан кейін ол іс
жүзінде қазақ жерлеріндегі бірден - бір толық құқығы билеушіге айналды.
Әбілмамбеттің мәртөбесі 2 жақты болды. Бір жағынан, ол жоғарғы хан деп
есептеле берді және Ұлы жүз бен Орта жүз қоңыстарын тексеру сапарына жиі
шығып тұрды. Екінші жағынан Әбілмамбет Абылайсыз бірде – бір елеулі шешім
қабылдамайтын. Мәселен, 1763 жылы Орталық Азия елдерінің циндерге қарсы
одағына қосылуға шақырып, өзіне жолданған хатты ол Абылайға жіберген .
Орта жүзде Абылай билігінің нығайюына елдің оңтүстік шекараларын нығайту
жөніндегі белсенді қызметі себепші болды. 50-60 жылдардың басында
қазақтардың қырғыздармен қатынастары ерекше шиеленісіп кетті. Алатаудың
солтүстік жағындағы, Жоңғария құлағыннан кейін қазақтар да, қырғыздар да
көз тіккен Жетісу жайылымдары дау нысанасына айналды. 50 жылдардың аяғында
бұл жерлерге Ұлы жүздің қауымдары берік орнығып алған еді, алайда 60-
жылдардың басында жер дауы ашық соғысқа ұласты. 1760 жылы қырғыздар дулат
және қоңырат руларының қоңыстарына шабуыл жасады. Бұған жауап ретінде
Абылай едәуір әскер жинап, тамыз айында Талас қырғыздарын жеңіліске
ұшыратты. Алайда, қазақтардың жеңіске жеткеніне қарамастан, 60 жылдарда
жанжал шешілген жоқ. Бұған Қазақстанның халықаралық аренадағы күрделі
жағдайын, қытайлардың басып кіру қауіпінің сақталуы, сондай-ақ күшейіп келе
жатқан Қоқан мемлекеті тарапынан қауіп тууы себебі болған еді. Дегенмен, 60-
жылдардың аяғында Абылай Қазақстанның онтүстігінде де өз жағдайын нығайтып
алды. Ұлы жүздің қазақтары әділетті түрде оны өз мүдделерін қорғаушы деп
біле бастады. Сонымен, 60-жылдардың аяғына қарай Абылай султан Қазақстанның
көпшілігі бөлігінде жоғарғы билікті нығайтып алды. Орта жүз бен Ұлы жүз
оған толық бағынды, Кіші жүздің көптеген билеушілерімен ол әулеттік қыз
алысып, қыз берісу арқылы туыстық жағынан байланысты болды. Батыр хан мен
Ералы султан оның одақтастары еді, тіпті Нуралы хан онымен санасуға мәжбүр
болды. Әбден қартайған Әбілмәмбет ресми түрде жоғарғы билеуші болып
қалғанымен, сол кезеңнің өзінде-ақ Абылай ресми хат алысқанда хан деп атала
бастайды. Әбілмамбет қайтыс болғаннан кейін ғана Абылай 1771 жылы жалпы
қазақ ханы болып жарияланды. Бұл бір тутас тәуелсіз қазақ хандығын сақтауға
жасалған соңғы әрекет еді.
Абылай ханның ішкі саясатты.
1771 жылы Абылайды жалпы қазақ ханы етіп сайлау үшін жағдай жасалды. 1771
жылдың күзінде ұзақ уақыт бойы ақылдасқаннан кейін барлық үш жүздің
өкілдері жаңа ханды сайлау үшін хандықтың ежелгі астанасы Түркістан
қаласына келді. Абылайға ықпалды жырау Бұқар Қалқаманұлы, Әбілпейіз және
Болат султандар, Нуралы ханды қоспағанда, Кіші жүз қазақтарының
билеушілері, Орта жүз бен Ұлы жүздің өкілдері сөзсіз қолдау көрсетті. Халық
көп жиналған кезде қазақ дәстүрі бойынша Абылай ақ киізге көтеріліп, үш
жүздің ханы болып жарияланды. Абылай қазақ хандығының бірлігін қалпына
келтіре алды.
Бүкілхалықтық мойындауға және үш жүздің ханы атағына қарамастан, Абылайдың
билігі шексіз билік болған жоқ. Султандардың едәуір бөлігі әсіресе Барақ
султан мен Әбілмамбет ханның ұрпақтары Абылайды тақты заңсыз иеленді деп
санады. Хан билігіне наразы болған кейбір ру басылар оны тіпті әскери
күшпен құлатуға да тырысты. Дағдылы құқықпен шектеулі Абылай,
Ш.Уәлихановтың айтуынша, султандар мен рубасылардың бетімен кетуін
ауыздықтауға ұмтылды. Абылайдың орасан зор беделі қазақтарды ханға
бағынышты ұстамды. Абылай өзгерген сыртқы саяси жағдайда аман келу үшін
қазақ хандығының саяси жүйесін көбірек орталықтану жағына қарай өзгерту
қажет екенін өте жақсы тусінді. Бұған жету үшін хан бірнеше бағытта әрекет
жасады.
Біріншіден, Абылай биліктің орталықтандырылуын нығайтуға ұмтылды. XVIII
ғасырдың бірінші ширегінде әрбір ру бірлестігі іс жүзінде автономиялы болды
және оларды өздерінің билері, рубасылар басқарды. Бұл жүйе жағдайында хан
көп жағынан билердің еркіне тәуелді болды және оның жекелеген рулар
деңгейінде шешім қабылдауға ықпал етуге үлкен мүмкіндіктері болмады. XVIII
ғасырдың 20-30 жылдарыңда бұл жүйе өзгере бастады, султандардың рөлі арта
түсті. Абылай хан 3 жүзді өзінің туыстары, балалары арқылы билей бастады.
1774 жылы Әділ султан Ұлы жүздің бір бөлігінің билеушісі болып
тағайындайды, Солтүстік – шығыс Жетісуді оның басқа бір баласы Сүйік,
орталық Қазақстанды Қасым билік етті. Орта жүз бен Ұлы жүздің барлық дерлік
жері ханның балалары арасында бөлінді. Тек, Кіші жүзде және Орта жүзден
батыс бөлігінде Қайып ұрпақтары, Орталық Қазақстанның кейбір аудандарынды
-Барақтың ұрпақтары, ал Қытаймен шекара өңіріне таяу жерлерде және
Сырдарияда Әбілмамбеттің ұрпақтары- султандар билік етті.
Орталық билікті күшейту үшін Абылай бір қатар жаңа өзгерістерді енгізіп
заңдастырды. Есім ханның Ескі жолы, Қасым ханның Қасқа жолы , Тәуке
ханның Жеті жарғы заңдарындағы хан билігіне қойылған шектеулерді жойды.
Ірі ұлыстарды билеуде хан өзіне жақын султандарды тағайындауда, олардың
қызметі және оның тұлға ретіндегі қассиеттеріне сүйенді. Дағдылы құқықтың
дәстүрлі түсініктеріне қарамастан, Абылай хан қылмыскерлерді өлім жазасына
кесуге үкім шығару құқығын өзі алды. Бұл міндет бұрын билер қазылығында
ғана болатын. Сөйтіп, сот істерін шариғат ережелерін негізгі алып
жүргізетін билер сотына шек қойылды. Сонымен қатар Билер Кеңесі мен рубасы
ақсақалдар съезінің құқықтары едәуір шектелді. Сарай маңына топтасқан
батырларға сүйеніп, Абылай хан өзіне қарсы шыққандарды қатыгездікпен басып
тастап отырды.
Абылай хан әскери істерді де қайта кұруға жан-тәнін жұмсады. Көшпелілердің
Шыңғыс хан заманынан бері сүйекке сіңген соғыс машығын (тактикасын) кеңінен
қолдану мен қатар, жаңа жағдайға байланысты жаңа әдіс-тәсілдер шығарып
отырды. Жеке жауынгерлердің белсенділігін арттырумен қатар, бір-екі жылға
емес ұзаққа созылуы мүмкін үлкен соғыстың стратегиялық жоспарын жасайды.
Абылай хан қазақ елінің шаруашылық құрылымына өзгерістер енгізуге тырысты.
Ертіс пен Еділ бойында, Көкшетау, Тарбағатай өңірлерінде егін
шаруашылығының дамуына зор мән беріп, барынша қолдап отырды. 1761 жылы
императрица Елизавета Петровнаға жолдаған хатында ағаштан үй түрғызу үшін
бірнеше ұстаны және 200-300 пұт астық жіберуді сұраған. 1772 жылы вице-
канцлер М.Л.Воронцовтың жарлығымен Абылай ханға арналған Есіл өзеніне таяу
Жаңғызтау деген жерде ағаштан үй салынды. Абылай хан қазақ халқының
мәдениетін дамытуға белгілі көңіл бөлді. Оның төңірегіне аса белгілі
жыраулар мен күйшілер, шешендер, қазақ даласына белгілі суырып салма
ақындар топтасты. Олар: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz