ЖАС ЕРЕКШЕЛІК ПСИХОЛОГИЯСЫ пәні бойынша
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА факультеті
ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯ кафедрасы
Бекітемін
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ
Оқу-әдістемелік ісі жөніндегі
Вице-президенті,профессор
_______________ С.Қ.Тұртабаев
___ ____________2012ж.
СТУДЕНТТЕРГЕ АРНАЛҒАН ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
ЖАС ЕРЕКШЕЛІК ПСИХОЛОГИЯСЫ
пәні бойынша
Мамандық аты, шифры: 5В0511900-Ағылшын,қытай
5В0511900-Ағылшын,түрік
5В0511900-Ағылшын,араб
Оқу формасы: Күндізгі
Курс: 1
Тобы:ФАҚ-111,112
ФАА-111,ФАТ-111,112
І сем 2 сем Барлығы:
Кредит саны: 1 1
Сағат саны: 45 45
Лекция: 15 15
Практикалық - -
Семинар: - -
Лабораториялық - -
ОБСӨЖ: 15 15
СӨЖ: 15 15
Аралық бақылау (АБ)
Қорытынды бақылау: емтихан емтихан
Лектордың аты-жөні: аға оқытушы Ұ.Саурбаева
Тел. және E-mail 8 702 585 36 36, ulman_2011 @mail.r
СӨЖ қабылдау күндері, уақыты: ________________14.25-15.15
Оку-әдістемелік кешен Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым
министрлігі ... ... ... ... ... 20_ жылғы № ... ... бұйрығымен
Бекітілген Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты жұмыс оқу
жоспары және пәннің оқу бағдарламасы (20 ... .. жыл) негізінде дайындалған.
ОӘК құрастырған, аға оқытушы ___________ Ұ.Саурбаева,
ОӘК кафедраның № ______ 2012 ж. мәжілісінде қаралды.
Кафедра меңгерушісі, п.ғ.д., доцент __________ Ж.З.Торыбаева
ОӘК факультеттің Оқу-әдістемелік Кеңесінің мәжілісінде қаралып, бекітілді.
Хаттама № __________ 2012ж
Оқу-әдістемелік Кеңес төрайымы, п.ғ.к., доцент м.а. ___________
Ү.Мелдебекова
Кіріспе
Пән туралы қысқаша сипаттама: Жас ерекшелік психологиясы курсын оқу
барысында оның зерттейтін пәнін, әдістерін, психикалық дамуын, жеке адамның
өмір тіршілігінде қалыптасу заңдылықтарын танып біледі. Сонымен қатар
студенттер жалпы және кәсіптік білім беретін мектеп оқушыларының жасының
өсуіне сәйкес психикалық даму ерекшеліктерін біліп, олардың азаматтық
қасиеттерінің кемелдену жолындағы психикалық жағдайларымен танысады.
Студенттер ересек мектеп жасындағы оқушылар мен балаң жастық кезеңде оларды
мамандық таңдауға баурып, өзіндік ерекшеліктеріндегі психологиялық
заңдылықтарды білетін болады.
Бұл курсты оқып үйрену нәтижесінде студенттер оқушы жастардың оқып
білім алуы мен тәрбиесінің неғұрлым тиімді болу жолындағы психологиялық
сипаттарымен танысады. Мұғалімнің мамандық білімін көтеру және оның
ұстаздық қызметіндегі оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың психологиялық
мәселелері сөз болады. Сонымен бірге студенттердің болашақ ұстаздық
мамандығының өзіндік сыр-сипаты, творчестволық іс-әрекеті және жастарды
тәрбиелеудің қоғам алдында жауапкершілігі мен адамгершілік қасиеттерін
қалыптастырып отырудың психологиялық мәселелерін қамтиды.
Пәннің мақсаты: болашақ мұғалімдерді адамның жеке басының дамуы мен
қалыптасу заңдылықтары жайындағы біліммен қаруландыру.
Пәннің міндеттері:
- жалпы және кәсіптік білім беретін мектеп оқушыларын оқыту мен тәрбиелеу
процесінде олардың бойындағы икемділігін, өзіндік қабілетін барынша
дамытып, қоғамдық пайдалы еңбекпен шұғылдануға баулу;
- жекелеген оқушылардың сабақ үлгермеу себептерін анықтап, олардың мінез-
құлқындағы
жағымсыз қылықтарын түзетіп отырудың тиімді жолдары мен пайдалы
әдістерін іздестіру;
- жалпы тәрбие ісінің жемісті болуын қамтамасыз ету;
- болашақ ұздаздардың психология және педагогика саласындағы білімін
кеңейтіп, оны үнемі
дамытып отыру;
Пререквизиттер:
Пәнді оқыту үшін студенттер келесі курстарды меңгеруі қажет:
психология психодиагностика, жас ерекшелігі физиологиясы.
Постреквизиттер:
Пәнді меңгеру нәтижесінде алған білім “Басқару психологиясы”,
“Педагогикалық психология”, “Әлеуметтік психология”, “Практикалық
психология” курстарын игеру үшін қажет.
Қысқартылған сөздер:
СӨЖ- студенттің орындайтын өзіндік жұмысы
ОБСӨЖ – оқытушы басшылығымен орындалатын СӨЖ.
2. ЖҰМЫС ОЌУ ЖОСПАРЫНАН КӨШІРМЕ
№ Аудиториялыќ сабаќтар Аудиториядан тыс сабаќтар
Семестрлер
Лекция прак сем лабор ОБСӨЖ СӨЖ
1 4 семестр 15 - - - 15 15
барлыѓы15 - - - 15 15
3. Курстық құрылым
№ Тараулар атауы, реті СӨЖ тақырыптары
лекципрактО¤Ж
я ика
1,2Жас ерекшелігі және педагогикалық 2 2 Қазіргі жас ерекшелігі
психологияның тарихи даму кезеңдері. психологиясы пәнінің
1.Жас ерекшелігі психологиясының бала жөнінідегі
пайда болуы және алғашқы дамуы. ғылымдар жүйесіндегі
2. Жас ерекшелігі және педагогикалық алатын орны мен маңызы.
психологияның дамуындағы Бала психикасын
биогенетикалық және социогенетикалық онтогенезде қалыптасуын
бағыттар. тусінудегі
3. Педалогияға сын. А.В.Выгодский
4. С.Выготскийдің жоғары психикалық теориясының маңызы.
функцияларды дамыту теориясы.
5. А.С. Макаренко және педагогикалық
психология.
6. Оқыту мен тәрбиелеудің негізгі
психологиялық теорияары.
3 Жас ерекшелігі және педагогикалық 1 1 Бала психикасын
психологиясы пәні, оның міндеттері онтогенезде қалыптасуын
мен зерттеу әдістері. түсінудегі
1. Жас ерекшелігі және педагогикалық А.В.Выгодский
психологиясы пәні. теориясының маңызы.
2. Жас ерекшелігі және педагогикалық
психологиясының зерттеу әдістері.
4 Балалар психикасы дамуының жалпы 1 1 Баланың ана құрсағында
мәселелері. дамуы.
1. Психикалық даму туралы ұғым.
2. Биологиялық және әлеуметтік
факторлардың бала психикасының
дамуына тигізетін әсері.
3. Психикалық даму және оқыту.
4. Балалар жасын кезеңдерге
топтастыру.
5. Бала психикасының дамуындағы
сензитивтік кез.
5 Нәрестелік және бөбек жасындағы 1 1 Психикалық дамудың аса
баланың психикалық дамуы. маңызды факторы
1. Баланың ана құрсағында нерв ретіндегі баланың жеке
системасының дамуы және басы белсенділігінің
биогенетикалық зэаңдылық. маңызы.
2. Нәресте жасындағылардың психикалық
дамуы.
3. Бөбек жасындағылардың психикалық
дамуы.
6 Ерте сәбилік шақтағы балалардың 1 1 Сәбилік шақтың негізгі
психологиялық ерекшеліктері. жетістіктері
1. Ерте сәбилік шақтың аса маңызы
жетістіктері
2. Сәбилік шақтағы бала тілінің дамуы
3. Ерте сәбилік баланың ақыл- ойының
дамуы
4. . Баланың жеке басын
қалыптастырудың бастапқы кезеңі.
5. Үш жас дағдарысы
7 Мектеп жасына дейінгі бала дамуының 1 1 Қазіргі психологиядағы
психикалық ерекшеліктері. оқыту мен дамудың
1. Мектепке дейінгі баланың жалпы арақатынасы проблемасы.
сипатамасы
2. Мектеп жасына дейінгі баланың
іс-әрекетінің негізгі түрлері.
3. Мектепке дейінгі балалық шақтағы
сенсорлық даму.
4. Мектеп жасына дейінгі балалардың
интеллектуалдық дамуы.
5. Мектеп жасына дейінгінің жеке
басының қалыптасуы және үлкендермен
қарым-қатынасы.
8 Баланы мектепте оқытуға психологиялық1 1 Мектеп жасына дейінгі
даярлықты қалыптастыру. балаларға арналған
1. Жеке адамның эмоциялық-ерік ұлттық ойындары
сферасы мен қасиеттерінің қалыптасуы.
2. Мектепте оқытуға психологиялық
даярлықты қалыптастыру.
3. Мектепке кіруге дайындық.
9, Бастауыш мектеп жасындағылардың 2 2 Балалар
10 психикалық дамуы. психологиясын-дағы жас
1. Кіші оқушының психологиялық туралы ұғым.
сипаты.
2. Кіші оқушының
анатомиялық-физиологиялық дамуы.
3. Кіші оқушының ойын әрекеттері.
4. Кіші оқушының таным процестері.
5. Кіші оқушының жеке басының дамуы.
6. Бірінші сынып оқушылары бастан
кешетін қиыншылықтардың негізгі
түрлері.
11Бастауыш сынып оқушыларының оқу 1 1 1. Бастауыш сынып
іс-әрекетінің құрылысы. оқушыларының
1. Бастауыш мектеп шағындағы жаңа эстетикалық талғамын
құрылымдар қалыптастыру жолдары
2. Бастауыш мектеп оқушыларының жеке 2. Бастауыш сынып
басының дамуы. оқушыларына тәрбие
3. Бастауыш мектеп оқушыларының беруде ұжымның
эмоциялары және олардың жетілуі. атқаратын ролі
12,Жеткіншек жасындағылардың психикалық 2 2 Қиын балалар. Олардың
13 дамуы. мінез-құлқын түзету
1. Жеткіншек психикасының дамуының мүмкіндіктері.
өзіндік сипаты. Жеткіншектің оқуы мен
2. Жеткіншектің дене құрылысы мен таным процестерінің
физиологиялық дамуы. дамуы
3. Жеткіншектің Мен деген
қасиетінің және үлкендермен
байланысы.
4. Жеткіншектің жолдастарымен
қарым-қатынасы.
5. Жеткіншектің оқуы мен таным
процестерінің дамуы.
14,Ересек жастағылардың психикалық 2 2 Мектеп оқушыларының
15 дамуы. іс-әрекетінің жетекші
Баланың жас өспірімдік психологиясы. типтері.
Ересектің оқу үстіндегі
1. Ересек жасының жалпы сипаты. ақыл-ойы мен
2. Ересектің азаматтылығы және Мен рефлексивтік
дейтін қасиеті. Үнсіз айтыс. процестерінің
3. Ұлдар мен қыздардың өзара қалыптасуы.
қатынасы.
4. Ересектің оқу үстіндегі ақыл-ойы
мен рефлексивтік процестерінің
қалыптасуы.
5. Ересектің мамандықты таңдауы.
6.Жас өспірімдік - әлеуметтік
психологиялық құбылыс.
7. Жас өспірімдік және оның жас
шағының шектері
Барлығы: 15 15
Жас ерекшелік психологиясы
Пән туралы қысқаша сипаттама: Жас ерекшелік психологиясы курсын оқу
барысында оның зерттейтін пәнін, әдістерін, психикалық дамуын, жеке адамның
өмір тіршілігінде қалыптасу заңдылықтарын танып біледі. Сонымен қатар
студенттер жалпы және кәсіптік білім беретін мектеп оқушыларының жасының
өсуіне сәйкес психикалық даму ерекшеліктерін біліп, олардың азаматтық
қасиеттерінің кемелдену жолындағы психикалық жағдайларымен танысады.
Студенттер ересек мектеп жасындағы оқушылар мен балаң жастық кезеңде оларды
мамандық таңдауға баурып, өзіндік ерекшеліктеріндегі психологиялық
заңдылықтарды білетін болады.
Бұл курсты оқып үйрену нәтижесінде студенттер оқушы жастардың оқып
білім алуы мен тәрбиесінің неғұрлым тиімді болу жолындағы психологиялық
сипаттарымен танысады. Мұғалімнің мамандық білімін көтеру және оның
ұстаздық қызметіндегі оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың психологиялық
мәселелері сөз болады. Сонымен бірге студенттердің болашақ ұстаздық
мамандығының өзіндік сыр-сипаты, творчестволық іс-әрекеті және жастарды
тәрбиелеудің қоғам алдында жауапкершілігі мен адамгершілік қасиеттерін
қалыптастырып отырудың психологиялық мәселелерін қамтиды.
Пәннің мақсаты: болашақ мұғалімдерді адамның жеке басының дамуы мен
қалыптасу заңдылықтары жайындағы біліммен қаруландыру.
Пәннің міндеттері:
- жалпы және кәсіптік білім беретін мектеп оқушыларын оқыту мен тәрбиелеу
процесінде олардың бойындағы икемділігін, өзіндік қабілетін барынша
дамытып, қоғамдық пайдалы еңбекпен шұғылдануға баулу;
- жекелеген оқушылардың сабақ үлгермеу себептерін анықтап, олардың мінез-
құлқындағы
жағымсыз қылықтарын түзетіп отырудың тиімді жолдары мен пайдалы
әдістерін іздестіру;
- жалпы тәрбие ісінің жемісті болуын қамтамасыз ету;
- болашақ ұздаздардың психология және педагогика саласындағы білімін
кеңейтіп, оны үнемі
дамытып отыру;
1-2 лекция
Жас ерекшелігі және педагогикалық психологияның
тарихи даму кезеңдері.
1. Жас ерекшелігі және педагогикалық психологияның пайда болуы және алғашқы
дамуы.
2. Жас ерекшелігі және педагогикалық психологияның дамуындағы
биогенетикалық және социогенетикалық бағыттар.
3. Педалогияға сын.
4. А.С.Макаренко және педагогикалық психология.
5. Л.С.Выготскийдің жоғары психикалық функцияларды дамыту теориясы.
6. Оқыту мен тәрбиелеудің негізгі психологиялық теориялары.
1. Жас ерекшелігі және педагогикалық психологияның
пайда болуы және алғашқы дамуы.
Жас ерекшелігі және педагогикалық психологияның өмірге келуі ХІХ
ғасырдың екінші жартысына жатады және психология ғылымына генетикалық
идеяның енуімен байланысты. Даму үстіндегі психологиялық-педагогикалық ой-
пікірге көрнекті орыс педагогы К.Д.Ушинскийдің еңбектері, алдымен оның
“Адам - тәрбие тақырыбы” деген жұмысы едәуір үлес қосты. Адамды жан-жақты
тәрбиелеуге ұмтылған педагог, алдымен оны барлық жағынан танып білуі тиіс
деп есептейді. Жас ерекшелігі психологиясының дамуына Ч.Дарвиннің
эволюциялық идеяларының айтарлықтай ықпалы тиді. Психология зерттейтін
деректердің рефлекстік мәнін түсінудегі психикалық іс-әрекеттің маңызын
көрнекті орыс ғалымы И.М.Сеченов те атап көрсетті.
Бала психикасының даму және оны оқыту процесін бақылау эмперикалық
материалдарының жинақталуы және қорытылуымен қатар педагогикалық және
балалар психологиясына эксперименттік зерттеулер енгізе
бастайды.Эксперименттік зерттеу балалар мен жеткіншектердің психикалық
дамуына объективті сипаттама беріп оқыту мен тәрбиелеуге ғылыми тұрғыдан
келуді негіздей алатыны педагогтар мен психологтарға айқын болды. Алайда
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында психологиялық экспериментті
педагогикада қолданудың арнайы жолдары әлі табыла қоймады. Эксперменттің
жалпы психологиядағы едәуір жетістіктері (Вебер мен Фехнердің
психофизиологиялық заңды ашуы, Эббингауздың есті зерттеуі, Гельмолцтің
сезім мүшелерінің психофизиологиясын талдауы, Вундтың түйсік пен
физиологиялық психологиядағы қимыл-қозғалыстарды зерттеуі т.б.), оны жас
ерекшелігі және педагогикалық психологияда қолдануға болатындығы жөнінде
үміт туғызды. Психофизиология заңдарын немесе қимыл-қозғалыс реакцияларының
жылдамдығы мен формасына қатысты фактілерді біле отырып, мұғалімдер
міндетті түрде баланың жан дүниесі мен оқу материалдарын игерудің заңдарын
түсіне алады деген жорамал болды. Орыс педагогі және психологы
П.Ф.Каптеревтің “Педагогикалық психологиясы” (1877), америка психологы
У.Джемстің “психология жөнінде мұғалімдермен әңгіме” (1902) атты кітабы
және сол кездегі басқа да психологиялық-педагогикалық еңбектер осындай
сенімде жазылды.
Педагогиканы жалпы психологиямен байланыстырып, осы қосындыдан жаңа
педагогикалық психология көруге тырысудың сәтсіздігінің тағы бір себебі
жалпы психологияның А.П.Нечаев бағдар алуға тырысқан теориялық негіздері
сипаты жағынан идеалистік болғандығынан еді. Педагогикалық психологияның
негізсіздігі жұрттың бәріне айқын болды.
Педагогикалық психологияны құрудың алғашқы тәжірибелері нәтижесінде
жасалынатын аса маңызды қорытынды мынада ппсихологияны педагогикалық
практикамен жақындастыру тек оқыту мен тәрбиелеу процесінің өзінде
эксперименттік зерттеу жолында ғана мүмкін. Эксперименттік деректер
психологиялық-педагогикалық зерттеулерге сырттан әкеліп қосылмай, олардың
өз зерттеулерінің нәтижесінде алынуы қажет. Бұл мақсат үшін педагогикалық
және жас ерекшелігі психологиясының маңызды теориялық әрі методологиялық
міндеттерінің дұрыс шешімдерін табу қажет болады. Бұл жерде оқыту процесіне
қатысы бар психикалық дамудың қайнар көздері деген проблема алдыңғы орынға
шықты.
2. Жас ерекшелігі және педагогикалық психологияның дамуындағы
биогенетикалық және социогенетикалық бағыттар.
Балалардың психикалық даму проблемасы, бұл дамудың қайнар көдері мен
заңдылықтары педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы үшін әрқашанда
басты проблема. Оқыту мен тәрбиелеудің жолдарын, олардың аса маңызды
тәсілдерін анықтап, балаға деген қарым-қатынас және ересек адамдармен
салыстырғандағы оның өзіне тән ерекшеліктерін түсіну осы проблеманың
шешілуіне байланысты.
ХХ ғасырдың басында жас ерекшелігі және педагогикалық психология
саласында балалардың психикалық дамуының қайнар көздерін (факторларын)
әртүрлі түсіндіруші екі ағым айқындалды. Бұл бағыттар бір-бірінен бала
дамуының негізіне қандай факторды, биологиялық және әлеуметтік факторды
алуымен ерекшеленеді. Бұл, әрине, бір бағыт өкілдері балаға әлеуметтік
әсердің болатынын, ал екінші бағыт өкілдері дамудың биологиялық алғы
шарттарын толық жоққа шығарды деген сөз емес. Биогенетикалық және
социогенетикалық бағыттар жайын сөз ете отырып, бұндай жіктеуді мүлдем
абсолюттік деп қарауға болмайды. Ол баланың психикалық даму концепциясын
жасаудың басым тенденциясын ғана шамалап айқындайды.
Баланың психикалық дамуын түсіндіруде биогенетикалық бағытқа не тән?
Оған “туа біткен ерекшеліктерді” мойындау, баланың мінез-құлқы мен дамуын
жеңіл-желпі, атүсті түсіну тенденциясы тән. Биологияшылдар үшін дамудың
биологиялық және әлеуметтік факторлары қатар тұратын тәрізді болып
көрінгенімен биологиялық ең алдымен тұқым қуалаушылық фактор айқындаушы
фактор болып есептеледі. Биологияшылдардың пікірінше, даму, жеке адамның
сапалық және сандық жақтары сөзсіз түрде тұқым қуалаушылықпен айқындалады,
ал орта - бойында көптеген мүмкіндіктері бар икемді тұқым қуалаушылықпен
өзара әсер ететін тек реттеуші, көрсетуші, қайсыбір өзгермейтін фактор
ғана.
Психикалық дамуда биологияшылдарға тән тұқым қуалаушылық факторларды
артық бағалауы, олардың психологиядағы биогенетикалық деп аталатын заңға
еруі толық айқындап бейнеледі. Психологиядағы биогенетикалық заң дегеніміз
ХІХ ғасырда Геккель тұжырымдаған белгілі эволюция заңын (онтогенез
филогенездің қысқара қайталануы) жас ерекшелігі психологиясы саласына
ауыстыру әрекеті. Құрсақтағы тіршілігі кезеңде адам ұрығы бір клеткалы
жанды заттан адамға дейінгі бүкіл даму сатысын қайталайтыны тәрізді, бала
адамзат тарихының негізгі кезеңдерін жаңғыртып шығады. Биологиялық
күштердің әсерімен психологиялық даму кезеңдері мен бала мінез-құлқының
формалары бірін-бірі заңды түрде ауыстырып отырады.
Сонымен, психологиядағы биогенетикалық заңның негізіне ішкі
себептермен пайда болған, тәрбиеге тәуелсіз баланың психикалық дамуы
жатады, ол сыртқы фактор ретінде қайсыбір тұқым қуалаушылыққа байланысты
психикалық қасиеттердің көріну процесін тежеуге немесе тездетуге ғана
жарамды болады деген идея жатқызылды. Биогенетикалық заңнан кертартпа
педагогикалық қорытындылар шығарылды. Бала дамуының табиғи барысына араласу
жәберуге болмайтын қателік ретінде қаралды. Биогенетизм “еркін тәрбиелеу”
деген педагогикалық теорияның психологиялық негізіне айналды.
Педагогикалық психологиядағы социогенетикалық бағыттың да қателігі аз
болған жоқ. Айырмашылығы бар сяқты болып көрінгенімен бұл теориялар көп
жағынан жақындасып жатады. Бұл бағытты жақтаушылардың пікірі бойынша бала
дауының орташа шешуші факторы ретінде көрінеді, сондықтан да адамды зерттеп
білу үшін оның ортасының құрылымын талдау жеткілікті: қоршаған орта қандай
болса, адамның түптеп келгендегі жеке басы, оның мінез-құлықтарының
механизмі, даму жолдары (бұл әуел бастан және мүлдем тікелей ортада
беріледі) сондай болмақ. Мінез-құлық пен дамуды генетикалық бейімділіктің
жүзеге асуына апарып танып, адам белсенділігін жоққа шығарған биогенетиктер
тәрізді социогенетиктер де барлық себепті әлеуметтік орта әсіресе таным,
жеке адам белсенділігін мойындамады. Нәтижесінде белгілі бір әлеуметтік
орта жағдайында көптеген көрсеткіштері жағынан мүлдем алуан түрлі
адамдардың қалайша қалыптасатыны, ал неліктен түрлі ортада ішкі жан
дүниесі, мінез-құлықтарының маңызы мен формалары жағынан өте ұқсас адамдар
шығатындығы түсініксіз болып келеді. Даму мәселесіне механистік қатынас,
жеке адамның өз белсенділігін, оның қалыптасуының диалектикалық
қайшылықтарын елемеу - педагогикалық психологиядағы социогенетикалық
бағыттың анық идеялық-теориялық ақаулары осылар.
Биогенетиктер де, социогенетиктер де баланың психикалық дамуының
қайнар көздері мен механизмдері жөніндегі дұрыс түсінік бере алмайды. Бұл
міндетті жүзеге асыруға педология деп аталған арнайы пәннің де қабілеті
жетпеді.
3. Педалогияға сын.
Педологияның мазмұнын бала дамуының психологиялық, физиологиялық,
биологиялық концепцияларының жай жиынтығы құрастырды. Психологияға
эволюциялық идеялардың енуіне байланысты ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың
басында пайда болған (Батыста - С.Холл, Э.Мейман, В.Прейер, Россияда -
И.В.Бехтерев, А.П.Ничаев, Г.И.Россолимо) 20 жылдары және 30 жылдардың
басындағы педология балалар туралы маркстік ғылымның жеке-дара ролін
атқаруға талаптана бастайды. Ол балалық шақ педагогикасы мен физиологиясын
ығыстырып, баланы зерттеу құқығын өзі иемденуге кірісті. Педология - даму
үстіндегі адамды зерттейтін әртүрлі ғылыми пәндердің зерттеу нәтижелерін
қамтитын комплексті ғылым ретінде жарыққа шықты. Сөз жоқ, баланы комплексті
синтезді зерттеу, даму проблнмасын зерттеу жұмысының өзіне ұсыну сияқты,
психологиялық және педагогикалық ойлардың құнды жетістігі болған болар еді.
Бірақ ғылыми синтез алудың сәті түспеді. Педология психологияның,
анатомияның, физиологияның және педагогиканың деректеріне алдын ала талдау
жасай алмады. Өйткені ол синтездің негізіне даму процесін тікелей
анықтамайды делінген “екі фактор” (орта және тұқым қуалаушылық) әсерін
есептеу жатады деген механистік түсінікте болды. Даму үстіндегі адамның
сапалық ерекшеліктерін биологиялық сипаттамамен араластырып, баланың жеке
өзін зерттеуді ортаны зерттеумен алмастырып, педология антипсихологизм
көрсетті. Педологтар диалектикалық-материалистік қайта құрылуына байланысты
болып жатқан өзгерістерін түсінбей психологияны “субъект жөніндегі ғылым”
деп есептеді. Педагогикаға да педология өшпенділікпен қарап, “эмпирика”
деп кемсітті.
Алайда педологияның сыналуы педологияға қандай да болмасын бір қатысы
болып, бірақ сонымен бірге педагогика мен психологияны творчестволықпен
дамытып жүрген совет ғылымдарының жағымды істерін де көбіне теріске
шығарды. Педагогтардың қатал да көп жағдайда әділ сыналуы жасқа қарай
дамудың бүкіл проблемасына теріс көзқарас та туғызды.
Аса көрнекті педагогы Н.К.Крупская бұл кезеңде педагогтар түсіндіруде
айтарлықтай қателіктер жіберген жас ерекшелігі психологиясының проблемасы
және жасқа қарай даму проблемасының педагогика мен педагогикалық психология
үшін өз маңызын жойып алмауына қамқорлық жасап отырды.
20-30 жылдарыда педагогикалық психология саласына қазіргі
психологияның табиғи құрамына енген сол зерттеушілік мағлуматы бар орасан
көп ғылыми жұмыстар жасалды. Дәл осы кезде бүгінгі күнге дейін өз маңызын
жоймаған көптеген психологиялық-педагогикалық концепциялар
қалыптасады.Олардың ғылыми құндылығы қазіргі кезде, қай кездегіден де,
айқынырақ және нақтырақ ұғынылып отыр. Осыған байланысты баланың жеке басы
және балалар коллективі жөнінде А.С.Макаренко тұжырымдаған көзқарастар
жүйесі (кейін ол жүйе жеке адм мен коллективтің даму проблемаларына
арналған бірқатар психологиялық зерттеулердің қанат жаюына негіз болды)
және Л.С.Выготскийдің жоғары психикалық функцияларды дамыту теориясы аталуы
тиіс.
4. А.С.Макаренко және педагогикалық психология.
Бала және оның дамуы жөнінде 20 жылдарда және 30 жылдардың бірінші
жартысында қалыптасқан А.С.Макаренконың баланың жеке басы және оның дамуы
туралы психологиялық көзқарастары жеке адамды коллективте қалыптастыру
жөніндегі кемелденген ілім болып есептеледі. А.С.Макаренконың ілімі оның
орасан бай педагогикалық тәжірибесін жинақтап қорытты және өскелең ұрпаққа
коммунистік тәрбие беру саласындағы одан кейінгі жұмыстарға негіз болды.
Жеке адам психологиясының түйінді проблемаларын Макаренко жеке адам
мен коллективтің қарым-қатынасын биогенетикалық және социогенетика
тұрғысынан түсіндірушілермен өткір айтыс үстінде шешті. Социогенетиктердің
коллективті қайсыбір тітіркендіргіштерге біркелкі жауап беретін индивидтер
жиынтығы деп дәлелдеуі Макаренконың қарсылығы туғызды, ол коллективті
ұйымдасқан жеке адамдардың мақсатқа бағытталған комплексі деп қарады.
Макаренко жеке адам қасиеттерін зерттеуге үлкен мән берді. Бұл,
алдымен тербие мақсаты әрбір жеке адамның қасиеттерін, мінез-құлық
көріністерін және олардың даму жолдарын жобалап құрудан туындады, ол әрбір
жеке-жеке адам үшін айқын белгіленді.
А.С.Макаренко жеке адамның мотивтік сферасын оның қоғамдық сапаларының
қалыптасу заңдылықтарын терең зерттеді. Оның ішінде қажеттіліктерді дамыту
мен қалыптастыру проблемасы өзекті дерлік орын алады. “Тәрбие жұмысының аса
терең мәні - адам қажеттіліктерін таңдап алу мен тәрбиелеуде, оларды тек
тапсыз қоғамда ғана болуы мүмкін және адамды оның әрі қарай жетіле беруі
үшін күреске итермелейтін адамгершілік биіктікке әкелуде болып табылады”.
Макаренко шығармаларында ұжымшыл болу қажеттілігін тәрбиелеуге басты роль
беріле отырып, жеке адамның қозғаушы күштерін зерттеудің кең де батыл
программасы жасалынған.
Еңбек пен қоғамдық іс-әрекет процесінде қалыптасқан жеке адамды тұтас
талдау мүмкіндігі психологтардың алдында алғашқы рет Макаренко еңбектерінде
ашылып көрсетілді. Макаренко психолог ретінде мейлінше құнды ерекшелігі -
жеке адамды психологиялық зерттеудегі енжар пайымдаушылықты жеңе білуінде
болды. “Тәрбиеленушіні білу тәрбиешіге оны қалай болса солай зерттеу
процесінде келмей, онымен бірлесіп жұмыс жасау және оған белсенді көмек
беру процесінде келуі тиіс. Тәрбиеші тәрбиеленушіге зерттеу объектісі
ретінде емес, тәрбие объектісі ретінде қарауы керек”.
5. Л.С.Выготскийдің жоғары психикалық функцияларды дамыту теориясы.
20-30 жылдары Л.С.Выготскийдің жоғары психикалық функцияларды дамыту
теориясы қалыптасады. Выготский Ф.Энгельстің адамның табиғатқа икемделудегі
және өндіріс процесінде құралдардың көмегімен табиғат күштерін өзгертудегі
еңбектің ролі жөніндегі идеяларына сүйене отырып, еңбек - адамның құралмен
істейтін іс-әрекеті, ол адамның мінез-құлық типін өзгертуге, адамды
жануарлардан ерекшелеуге жеткізеді деген ой айтты. Адамның бұл ерекшелігі
оның іс-әрекетінің жанама сипатта болуынан білінеді. Жанамалау адамның
сыртқы практикалық іс-әрекетінде құралды қолданатыны сияқты, өзінің ішкі
психикалық іс-әрекетінде белгілерді (сөзді, санды т.б.) пайдалануы
негізінде мүмкін болады. Құрал мен белгінің ұқсастығы (психологиялық
жағынан) олардың жанама іс-әрекеті жүзеге асыруға мұмкіндік беруінен
көрінеді. Құрал мен белгі арасындағы айырмашылық олардың түрлі бағыттарынан
келіп шығады. Құрал сыртқары бағытталған, ол объектіде өзгеріс тигізуі
тиіс, ол табиғатты игеруге бағытталған адамның сыртқы іс-әрекетінің құралы.
Белгі ішке бағытталған, ол объектіде еш өзгеріс туғызбай, адамның мінез-
құлқына әсер етеді. Табиғатты игеру мен мінез-құлықты игеру өзара
байланысты, өйткені адамның табиғатты өзгертуі адамның өз табиғатын да
өзгертеді.
Адамның дамуы оқыту арқылы осы тәсілдердің (құралдардың да,
белгілердің де) барлығын игеру процесінде жүзеге асады. Міне, сондықтан да,
оқыту баланың психикалық дамуын анықтай отырып, оның өмірін ұйымдастырудың
бүкіл жүйесінде негізгі орын алады.
Бала тілінің дамуында маңызды роль атқаратын, Л.С.Выготскийдің
сезімін айтқанда, мінез-құлықтың барлық жоғары формаларының ең көне негізі
болып саналатын көрсеткіш ымның тарихы, міне, осындай. Бастапқыда көрсеткіш
ым - іс-әрекет алдында затқа бағытталған сәтсіз қармау қимылы (қолын затқа
қарай созады, бірақ ұстай алмайды). Балаға ересек адам келіп көмектесе
отырып, сәбиді қызықтырған заттың көрсеткіші ретінде ымды ұғындырады.
Осылайша көрсеткіш ым сәтсіз қарамау қимылынан басқалар үшін көрсеткіш мәні
бар ымға ауысады. Ым - белгіге, қармау-көрсеткішке айналады.
Сонымен, барлық жоғары псикалық функциялардан адамдардың әлеуметтік
қарым-қатынастары көрініп жатады. Л.С.Выготский адамның психологиялық
табиғаты дегеніміз ішке енгізілген және жеке адам функциясы мен оның
құрылымының формалары болған қоғамдық қарым-қатынастар жиынтығы деп жазды.
Әлеуметтік мінез-құлықты генетикалық түрде жеке-дара мінез-құлықтан
шығарған дәстүрлі психологияға қарама-қарсы Л.С.Выготский жоғары психикалық
функциялар алдымен адам арасындағы қарым-қатынастар ретінде қалыптасады да,
тек содан кейін ғана жеке адамның психикалық функциясына айналады деп
көрсетті.Жеке адамның қалыптасу процесі дегеніміз жеке адамның кім болып
шығуы оның басқа адамдарға жасаған қарым-қатынасы арқылыболады деген сөз.
Мінез-құлық дамуының құралы ретінде сыртқы белгілер баланың ақыл-ой
өрісінің дамуында ақау бар, жоқтығын психологтың анықтау қажеттілігі туған
жағдайда маңызды көрсеткіш (диагностық) құрал болып та саналады. Ақыл-ой
дамуында кемшілігі бар балаға жүргізілген бақылаулар бала белгілерді
қолданған жерде кемшіліктің орнын толтыру мүмкіншілігі сақталатынын,
дамудың келешегі бар екенін көрсетіп отыр. Ал, белгілерді қолдану бөгелген
немесе қалыптаспаған жағдайда ақыл-ой дамуының да бөгеліске түсетіні немесе
тоқтап қалатыны анықталады.
6. Оқыту мен тәрбиелеудің негізгі психологиялық теориялары.
Жас ерекшелігі және педагогикалық психологиясы психология ғылымының
ертеден келе жатқан және тұрақты дәстүрі бар неғұрлым дамыған саласы. Жас
ерекшелігі және педагогикалық психологиясы проблемаларын ғылымды күрделі
еңбектерімен байытқан белгілі психолог-ғалымдар Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович,
П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, А.В.Запорожец, Л.В.Занков, Г.С.Костюк,
А.Н.Леонтьев, Н.А.Менченская, Н.Ф.Талызина, Д.Б.Эльконин т.б. нәтижелі
зерттеді және зерттеп келеді.
Психикалық даму әлеуметтік тәжірибені меңгеру жолымен, оқыту арқылы
жүзеге асады деген идея, тек оқыту психологиясы үшін ғана емес, сонымен
бірге тәрбие психологиясы үшін де басты идея болып табылады. Әлеуметтік
тәжірибені игеруші жас адамның жеке басының қалыптасуы автоматты түрде
емес бүкіл тәрбиелік әсерлерді дәнекерлейтін (Л.И.Божович, Т.Е.Конникова
т.б.) оның ішкі жан дүниесінің, ішкі позициясының өзгеруі арқылы болады.
Тәрбие нәтижесінде қалыптасқан адамның қажеттіліктерін, оның мұратын
бағалауын әрі өзін-өзі бағалауын білдіретін жеке адамның іс-әрекет
мотивтерінің жиынтығы, позициясы жоғары саналып өткен ішкі жағдайлар арқылы
болатын түрлі сыртқы іс-әрекет әсерлеріне жеке адамды біршама тәуелсіз
етеді. Бұл идеяны жүзеге асыра отырып, психологтар жеке адамның психикалық
процестері мен қасиеттерін белсенді қалыптастырудың стратегиясын жасады.
Психикалық дамудың жеткен дәрежесін тіркеумен ғана шектелген басқа
психологиялық-педагогикалық концепцияларға қарама-қарсы, зерттеушілер
белсенді қалыптастыру жолымен баланың психикалық дамуының эксперименттік
үлгісін жасау қажет есептеді.
Жас ерекшелігі және педагогикалық психологиясы концепциясының бірі
ақыл-ой әрекетінің кезеңмен қалыптастыру теориясы болды. Ол 50 жылдарда
П.Я.Гальпериннің еңбектерінде қалыптасты. Ақыл-ой әрекеттерінің кезеңмен
қалыптасу теориясының негізгі идеясы мынадан тұрады: білімдер алу
оқушылардың іс-әрекеті процесінде, әрекеттердің белгілі бір жүйесін олардың
орындауыжағдайында және соның нәтижесінде жүзеге асырылады. Адам ой
әрекетін табиғаттан даяр күйінде алмайды, ол ойлауды үйренеді, ойлау
операцияларын игереді. Педагогтың міндеті - осы процесті шебер басқара
білу, тек ойлау іс-әрекетінің нәтижелерін ғана емес, оның қалыптасу барысын
да бақылап отыру.
Психологияның аса маңызды принципі - сана мен іс-әрекеттің
біртұтастығы принципіне сүйене отырып, П.Я.Гальперин, Н.Ф.Талызина және
олардың қызметкерлері білім игеруді белгілі бір әрекеттерді орындай және
игеру нәтижесінде болатын процесс ретінде қарастырады. Осы көзқарас
тұрғысынан алғагда психикалық іс-әрекеттің бастапқы формасы - қоршаған
дүниенің объектілері, өзгеретін, материалдық, сыртқы, нақты іс-әрекеті.
Ішкі, психикалық, ойлау іс-әрекетінің жаңа тәсілдерінің игерілуі сыртқы,
материалдық кезең (нақты заттармен жұмыс жасау) немесе материалданған
(үлгілермен жұмыс жасау) іс-әрекеттер кезеңі арқылы өтпейінше еш мүмкін
емес.
Ұғынудың барысы мен сапасы танымдық іс-әрекеттің бағдарлау
бөлігімен, яғни с-әрекетті орындаған кезде оқушы бағдар алатын объективті
жағдайлардың жиынтығымен анықталады. Мәселен, ақыл-ой әрекетін кезеңмен
игеру теориясына сәйкес, жалпылап қорыту - ойлау іс-әрекетінің маңызды
жағы, ол тек іс-әрекеттің бағдарлау негізіне кіретін қасиеттер арқылы ғана
қалыптасады.
Бірқатар ғалымдардың еңбегінде (Н.А.Менченская, Г.С.Костюк т.б.)
оқушылардың материалды игеруі олардың танымдық іс-әрекеттерінің құрылымына
тәуелді болып келетіндігі, ал оның өзі оқыту әдістерімен анықталатындығы
байқалды, яғни оқушылардың білімді игеруі мен ойларының дамуы оқытудың
сипатына, оның мазмұны мен әдістеріне тәуелді болатыны ашып көрсетілді.
Мұғалімнің басшылығымен оқушылар игерілуге тиісті ұғымдардың белгілері мен
жаңа типті есептерді шығарудың тәсілдерін өздігінен іздестірген жағдайларда
оқытуда неғұрлым жоғары дамытушы нәтиже пайда болады.
Танымдық мәселелерді дербес шеше білу, проблемалық ситуациядан
өздігінен жол табу жайын сөз еткенде, оқыту процесінде оқушылардың ойы
қалыптаса ма деген сұрақ туады. Д.В.Эльконин мен В.В.Давыдов проблеманы
осылай қойған болатын. Тиісті дәрежеде дербес ойлай алмаушылық оқыту
процесінде білім берудің жеміссіз тәсілдерін, мәселен бастауыш сынып
оқушыларына көп жағдайда жалпылаудың формальды-логикалық қолданудан болады
деген жорамал ұсынылды. Бастауыш мектептің ұзақ жылдар бойы жүрген негізгі
жолы - нақтылы жекеден формальды жалпыға ұқсасқа, біртектестікке көшу
жолымен жалпылауды қалыптастыру болды.
3-лекция.
Жас ерекшелігі және педагогикалық психологиясы пәні, оның
міндеттері мен зерттеу әдістері.
1. Жас ерекшелігі және педагогикалық психологиясы пәні.
2. Жас ерекшелігі және педагогикалық психологиясының зерттеу әдістері.
1. Жас ерекшелігі және педагогикалық психологиясы пәні.
Жас ерекшелігі психологиясы - психология ғылымының саласы. Оның
зерттейтін пәні - адам психикасының жас ерекшелігі динамикасы, даму
үстіндегі адамның психикалық процестері мен психологиялық қасиеттерінің
онтогенезі. Балалар психологиясы, төменгі сынып оқушылары психологиясы,
жеткіншектер психологиясы, баланың жас өспірімдер психологиясы, ересек адам
психологиясы, героптопсихология жас ерекшелігі психологиясының тармақтары
болып есептеледі. Жас ерекшелігі психологиясы психикалық процестердің жас
ерекшеліктерін, білімді игерудің жасқа лайық мүмкіндіктерін, жеке адамның
дамуының жетекші факторларын т.б. зерттейді. Жас ерекшелігі психологиясы
педагогикалық психологиямен ажырамастай тығыз байланысты.
Педагогикалық психологияның пәні - оқу мен тәрбиелеудің психологиялық
заңдылықтарын зерттеу. Педагогикалық психология оқыту процесін басқарудың
психологиялық мәселелерін, танымдық процестерінің қалыптасуын зерттейді,
ақыл-ой дамуының сенімді белгілерін іздеп тауып, оқыту процесіндегі ақыл-
ойдың тиімді дамуының шарттарын анықтайды, педагог пен оқушылардың
арасындағы қарым-қатынастарды, сондай-ақ оқушылардың өзара қарым-
қатынастарын қарастырады. Бұлармен қоса, педагогикалық психология
оқушыларға жеке-дара қатынас жасауға байланысты мәселелерді де зерттейді.
Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясының біртұтастығы
зерттелу объектісі - бала, жеткіншек, жас өспірім - ортақтығымен
түсіндіріледі; олар , егер жас ерекшелігіне сай даму динамикасы тұрғысында
зерттелсе, жас еркшелігі психологиясының зерттеу объектілері, ал егер
пежагогтың мақсатты ықпалдары қарастырылса, педагогикалық психологияның
объектілері болып табылады. Мектепке дейінгі балалар психологиясы, төменгі
сынып оқушылары психологиясы, жеткіншектер, жас өспірімдер психологиясы -
жас ерекшелігі психологиясының бөлімдері. Оқыту психологиясы, тәрбиелеу
психологиясы, мұғалім психологиясы - педагогикалық психологияның бөлімдері.
Оқыту мен даму проблемаларына арналған бөлім педагогикалық және жас
еркшелігі психологиясына теңдей қатысты. Педагогикалық және жас ерекшелігі
психологиясы ажырамастай біртұтас құрайды: баланы оқыту мен тәрбиелеу
процесінде қарастырады, сонымен бірге оқыту мен тәрбиелеу де өзінен-өзі
оқыту мен тәрбиелеудің объектісінен, яғни баладан тыс қаралуы мүмкін емес.
Бұл жағдай педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы проблемаларды
баяндау шекарасын шартты ете түседі.
2. Жас ерекшелігі және педагогикалық психологиясының
зерттеу әдістері.
Психологияның осы салаларының зерттеу әдістерінің азды-көпті өзіндік
ерекшеліктері бар. Негізінде мынадай екі жолы бар: біріншісі салыстыру
жолы.Әр жастағы баланың психикасын, мысалы, 7,11,15,18 жастағылардың
психикасын зерттеп, әр жас туралы табылған мағлуматтарды статистика амалын
қолданып салыстырады. Салыстыру жолының мұндай түрін “кесіңді” тәсіл деп
атайды. Солай дейтін себебі салыстыру кезінде бала психикасы үздіксіз
зерттелінбейді, оның әр жастағы психикалық сапасын тиіп-қашып зерттейді.
Жас психологиясындағы мағлуматтардың басым көпшілігі осындай әдістерді
өолданып табылған.
Зерттеудің екінші жолы - генетикалық жол. Осыны қолданған баланың бір
қасиетін алады да, соны ұзақ уақыттың (бір жыл, не үш жыл немесе одан да
көп жылдарды) зерттейді. Осыны кейде “лоннгитюд” тәсіл деп атайды.
Зерттеудің бұл жолы тым сирек кездеседі, себебі бір немесе топ бплпны ұзақ
жылдардың ішінде (10,20,30) үздіксіз зерттеу қиын. Бірақ осыны қолданған
жағдайда бұл тәсілді пайдалану үшін үлкен даярлық жасайды.
Осы зерттеулер, әсіресе ізденудің генетикалық жолы бойынша есею
үстінде балада қалыптасқан қасиеттер бірінің үстіне бірі үйіліп жата ма
немесе жаңа қасиеттерге (дамудың жаңа түріне) ие болғанда, осыған дейін
болып келген қасиеттер жоқ болып кете ме, - осыған жауап іздестіруге
көшелік.
Бұл мәселе былайша шешіледі. Бұрынғы қалыптасып келген қасиет бала
бойында тіпті жоқ болып кетпейді, жаңа қасиет үстем алғандықтан,
бұрынғылардың ролі күннен-күнге азая бастайды. Бұл жәйіттер тек жас
психологиясының өзі үшін ғана емес, жалпы психологияның дәрежесін
ұлғайтады.
Ал педагогикалық психологияның зерттеу әдістері оның Гаденетін
объектісінің ерекшелігіне қарай келеді. Педагогикалық психологияның
шұғылданатын объектісі - мектепте өтетін оқу материалдарды балалар
қайткенде ұғынып, соларды көкейіне қондыра алуы. Сол сияқты бала
үлкендердің тілін қайткенде алады, мұна да зерттейді. Ескерте кететін
мәселе, зерттеушілердің арманы тек белгілі нәрсемен шұғылдану емес, сол
шұғылданатын объектіден нәтиже табу. Нәтижеге жету үшін педагогикалық
психология жас психологияның жетістігіне сүйенеді. Бала психологиясын
зерттеуде мынадай әдістер қолданылады:
Бала психологиясы тарапынан жасалынатын эксперименттер мектепке
дейінгі және мектеп жасындағылармен түрліше жүргізіледі.
Бала бақшасындағыларға бір зерттеуде рычагты пайдалана білуге
арналған мынадай үш тапсырма берді: бір топқа рычагты пайдаланып, ілулі
тұрған затты түсіруді талап етеді, есепті текст ретінде береді; екінші
тобына нақты рычагты (сымды) қолына беріп, ілулі тұрған затты түсіруді
талап етеді. Соңғы тапсырманы 3-4 жастағы балалар, біріншісін 6-7 жастағы
балалар тобы шеше алатыны анықталыпты.
Осыған қарап соңғы топқа нақты бейне ойы, біріншісінде сөз арқылы
ойлау қалыптасқан деген қорытындыға келеді. Мектеп жасындағы балаларға
жасалған эксперименттін көбі солардың оқу үлгеріміне қарай жүргізіледі.
Жеткіншек жасындағылардың жанында мазмұнның қалуы үшін жауапкершіліктің
үлкен маңызы бар.
Бала психологиясында эксперименттің көбі констатациялау және оқыту
(“қалыптастыру”) эксперименттеріне бөлінеді. Констатациялау экспериментінің
алдына қойылатын мақсаты тесерілетін мәселенің бағытын алдынала білу. Мұнын
мәнісі мынада: Дәрігер ауырған адамды емдеу үшін алдымен оның ауруына
диагноз қойып, аурудың атын және себебтерін анықтайды. Бұдан соң емдеуге
кіріседі. Сол сияқты педагогикалық психология әуелі сабақты үлгермеудің
себебін біліп “диагноз” қояды. Сосын барып диагноздың түріне қарай оқытуға
кіріседі.
Бақылау - жас және педагогикалық психологияда жүргізілетін
зерттеулерде кеңінен қолданылады. Бақылау зерттеудің тек тиісті
объектілерге қарауы емес, әдейі мақсат қойып, баланың тиісті мінез-құлқын
(сөзін, ісін) тексеру. Бақылау бір жағдайда “кесінді” ретінде жүргізіледі.
Кесінді дейтін себебі бақылау үздіксіз жүргізілмейді, керек деген мезгілде
(аз уақыттың ішінде) жүргізіледі.
Балалар ісінің қортындысына талдау жасау өзінше зерттеу әдісі болып
саналады. Баланың іс-қорытындысына, мысалы, қыздардың тіккен кестелеріне,
ұлдардың жасаған мүліктеріне т.б. негізделеді. Балалардың осы іс-
қорытындыларына қарап, оның сол кездегі психикалық ерекшелігін дәл байқауға
болады.
Әңгімелесу бала психикасының сырын білудегі әдістің бір түрі. Бірақ
кез-келген әңгіме сырды білуге мүмкіндік бермейді. Мұндай дәрежеге жету
үшін әңгіменің алдына қоятын мақсатқа қарай даярланып, сөйлесетін кісіден
жауап алу үшін сұрақтар қандай болып келуі жөнінде ойлануы қажет. Әңгімеде
көлденең сұрақ тәсілі деген әдіс кездеседі. Мұның мәні мынада: егер бала
тәрбиешіге шынын айтқысы келмесе, не шынын айтқаны үшін біреуден қорқатын
болса, ұстаз оның ойламаған кезінде сұрақтар қояды. Бұл көптеген сұрақ
болғандықтан, бала аңдамай шынын айтып қоюы ықтимал.
Қазіргі кезде әлеумет психологиясының тәсілдері жас және
педагогикалық психологияға еніп келеді, сол амалдардың бірі - Австрияның
психиаторы Я.Морено ұсынған социометрия тәсілі. Бұл тәсіл топ адамдардың
татулығын не наразылығын зерттеуге арналған. Социометрия тәсілі бастауыш
мектеп жасындағыларға былайша жүргізіледі: егер сыныптағы оқушылар саны 40
бала болса, жаңа жыл алдында солардың әрқайсысына открытка алып, кейін
оларды сыныптан шығарып, аудиторияға бір-бірлеп жібереді. Әр оқушының
қолына 39 открытка беріп, сыныптағы әр оқушының қажет десеңіздер бір-бір
открыткадан, мейраммен құттықтау ретінде, қойыңыздар дейді. Мұны әр бала
орындаған соң зерттеуші сол бала кімдердің орнына открытка қойды, кімдерге
қойған жоқ, осыларды есептейді. Кейін екінші бала осындай тапсырмамен
сыныпқа жіберіледі т.с.с. 40 бала осындай тапсырманы орындап өткен соң,
солардың кімге открытка қойғанын не қоймағанын математикалық статистиканы
қолданып есептеп, кім кіммен тату, кіммен наразы екенін біледі. Осы есептің
қорытындысын кейін зерттеуші социограмма ретінде көрсетіп, белгілі тәртіпке
келтіреді. Мұндай тәсілді студенттер педпрактика кезеңде оқушылар арасында
жүргізіп, социометрия арқылы балалардың достығын не дос еместігін біліп,
солардың себебіне талдау жасайды.
4-лекция.
Балалар психикасы дамуының жалпы мәселелері.
1. Психикалық даму туралы ұғым.
2. Биологиялық және әлеуметтік факторлардың бала психикасының дамуына
тигізетін әсері.
3. Психикалық даму және оқыту.
4. Балалар жасын кезеңдерге топтастыру:
а) Қазақ халқының балалар жасын топқа бөлу тарихынан;
ә) Ғылым тұрғысынан бала психикасының дамуын кезеңдерге топтастыру.
5. Бала психикасының дамуындағы сензитивтік кез.
1. Психикалық даму туралы ұғым.
Баланың есеюін, оның психикалық дамуын түсіну үшін алдымен “даму”
деген сөз не, соған тоқталайық. Даму дегеніміз өзгерілудің бір түрі. Бірақ
өзгерілудің бәрі даму болып есептелінбейді. Даму деген ұғымды көпшілік
әдебиеттерде қарапайым түрден күрделі түрге көшу деп түсінеді.Бұл негізінде
бөтен болғанымен, даму тек алға қарай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА факультеті
ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯ кафедрасы
Бекітемін
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ
Оқу-әдістемелік ісі жөніндегі
Вице-президенті,профессор
_______________ С.Қ.Тұртабаев
___ ____________2012ж.
СТУДЕНТТЕРГЕ АРНАЛҒАН ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
ЖАС ЕРЕКШЕЛІК ПСИХОЛОГИЯСЫ
пәні бойынша
Мамандық аты, шифры: 5В0511900-Ағылшын,қытай
5В0511900-Ағылшын,түрік
5В0511900-Ағылшын,араб
Оқу формасы: Күндізгі
Курс: 1
Тобы:ФАҚ-111,112
ФАА-111,ФАТ-111,112
І сем 2 сем Барлығы:
Кредит саны: 1 1
Сағат саны: 45 45
Лекция: 15 15
Практикалық - -
Семинар: - -
Лабораториялық - -
ОБСӨЖ: 15 15
СӨЖ: 15 15
Аралық бақылау (АБ)
Қорытынды бақылау: емтихан емтихан
Лектордың аты-жөні: аға оқытушы Ұ.Саурбаева
Тел. және E-mail 8 702 585 36 36, ulman_2011 @mail.r
СӨЖ қабылдау күндері, уақыты: ________________14.25-15.15
Оку-әдістемелік кешен Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым
министрлігі ... ... ... ... ... 20_ жылғы № ... ... бұйрығымен
Бекітілген Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты жұмыс оқу
жоспары және пәннің оқу бағдарламасы (20 ... .. жыл) негізінде дайындалған.
ОӘК құрастырған, аға оқытушы ___________ Ұ.Саурбаева,
ОӘК кафедраның № ______ 2012 ж. мәжілісінде қаралды.
Кафедра меңгерушісі, п.ғ.д., доцент __________ Ж.З.Торыбаева
ОӘК факультеттің Оқу-әдістемелік Кеңесінің мәжілісінде қаралып, бекітілді.
Хаттама № __________ 2012ж
Оқу-әдістемелік Кеңес төрайымы, п.ғ.к., доцент м.а. ___________
Ү.Мелдебекова
Кіріспе
Пән туралы қысқаша сипаттама: Жас ерекшелік психологиясы курсын оқу
барысында оның зерттейтін пәнін, әдістерін, психикалық дамуын, жеке адамның
өмір тіршілігінде қалыптасу заңдылықтарын танып біледі. Сонымен қатар
студенттер жалпы және кәсіптік білім беретін мектеп оқушыларының жасының
өсуіне сәйкес психикалық даму ерекшеліктерін біліп, олардың азаматтық
қасиеттерінің кемелдену жолындағы психикалық жағдайларымен танысады.
Студенттер ересек мектеп жасындағы оқушылар мен балаң жастық кезеңде оларды
мамандық таңдауға баурып, өзіндік ерекшеліктеріндегі психологиялық
заңдылықтарды білетін болады.
Бұл курсты оқып үйрену нәтижесінде студенттер оқушы жастардың оқып
білім алуы мен тәрбиесінің неғұрлым тиімді болу жолындағы психологиялық
сипаттарымен танысады. Мұғалімнің мамандық білімін көтеру және оның
ұстаздық қызметіндегі оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың психологиялық
мәселелері сөз болады. Сонымен бірге студенттердің болашақ ұстаздық
мамандығының өзіндік сыр-сипаты, творчестволық іс-әрекеті және жастарды
тәрбиелеудің қоғам алдында жауапкершілігі мен адамгершілік қасиеттерін
қалыптастырып отырудың психологиялық мәселелерін қамтиды.
Пәннің мақсаты: болашақ мұғалімдерді адамның жеке басының дамуы мен
қалыптасу заңдылықтары жайындағы біліммен қаруландыру.
Пәннің міндеттері:
- жалпы және кәсіптік білім беретін мектеп оқушыларын оқыту мен тәрбиелеу
процесінде олардың бойындағы икемділігін, өзіндік қабілетін барынша
дамытып, қоғамдық пайдалы еңбекпен шұғылдануға баулу;
- жекелеген оқушылардың сабақ үлгермеу себептерін анықтап, олардың мінез-
құлқындағы
жағымсыз қылықтарын түзетіп отырудың тиімді жолдары мен пайдалы
әдістерін іздестіру;
- жалпы тәрбие ісінің жемісті болуын қамтамасыз ету;
- болашақ ұздаздардың психология және педагогика саласындағы білімін
кеңейтіп, оны үнемі
дамытып отыру;
Пререквизиттер:
Пәнді оқыту үшін студенттер келесі курстарды меңгеруі қажет:
психология психодиагностика, жас ерекшелігі физиологиясы.
Постреквизиттер:
Пәнді меңгеру нәтижесінде алған білім “Басқару психологиясы”,
“Педагогикалық психология”, “Әлеуметтік психология”, “Практикалық
психология” курстарын игеру үшін қажет.
Қысқартылған сөздер:
СӨЖ- студенттің орындайтын өзіндік жұмысы
ОБСӨЖ – оқытушы басшылығымен орындалатын СӨЖ.
2. ЖҰМЫС ОЌУ ЖОСПАРЫНАН КӨШІРМЕ
№ Аудиториялыќ сабаќтар Аудиториядан тыс сабаќтар
Семестрлер
Лекция прак сем лабор ОБСӨЖ СӨЖ
1 4 семестр 15 - - - 15 15
барлыѓы15 - - - 15 15
3. Курстық құрылым
№ Тараулар атауы, реті СӨЖ тақырыптары
лекципрактО¤Ж
я ика
1,2Жас ерекшелігі және педагогикалық 2 2 Қазіргі жас ерекшелігі
психологияның тарихи даму кезеңдері. психологиясы пәнінің
1.Жас ерекшелігі психологиясының бала жөнінідегі
пайда болуы және алғашқы дамуы. ғылымдар жүйесіндегі
2. Жас ерекшелігі және педагогикалық алатын орны мен маңызы.
психологияның дамуындағы Бала психикасын
биогенетикалық және социогенетикалық онтогенезде қалыптасуын
бағыттар. тусінудегі
3. Педалогияға сын. А.В.Выгодский
4. С.Выготскийдің жоғары психикалық теориясының маңызы.
функцияларды дамыту теориясы.
5. А.С. Макаренко және педагогикалық
психология.
6. Оқыту мен тәрбиелеудің негізгі
психологиялық теорияары.
3 Жас ерекшелігі және педагогикалық 1 1 Бала психикасын
психологиясы пәні, оның міндеттері онтогенезде қалыптасуын
мен зерттеу әдістері. түсінудегі
1. Жас ерекшелігі және педагогикалық А.В.Выгодский
психологиясы пәні. теориясының маңызы.
2. Жас ерекшелігі және педагогикалық
психологиясының зерттеу әдістері.
4 Балалар психикасы дамуының жалпы 1 1 Баланың ана құрсағында
мәселелері. дамуы.
1. Психикалық даму туралы ұғым.
2. Биологиялық және әлеуметтік
факторлардың бала психикасының
дамуына тигізетін әсері.
3. Психикалық даму және оқыту.
4. Балалар жасын кезеңдерге
топтастыру.
5. Бала психикасының дамуындағы
сензитивтік кез.
5 Нәрестелік және бөбек жасындағы 1 1 Психикалық дамудың аса
баланың психикалық дамуы. маңызды факторы
1. Баланың ана құрсағында нерв ретіндегі баланың жеке
системасының дамуы және басы белсенділігінің
биогенетикалық зэаңдылық. маңызы.
2. Нәресте жасындағылардың психикалық
дамуы.
3. Бөбек жасындағылардың психикалық
дамуы.
6 Ерте сәбилік шақтағы балалардың 1 1 Сәбилік шақтың негізгі
психологиялық ерекшеліктері. жетістіктері
1. Ерте сәбилік шақтың аса маңызы
жетістіктері
2. Сәбилік шақтағы бала тілінің дамуы
3. Ерте сәбилік баланың ақыл- ойының
дамуы
4. . Баланың жеке басын
қалыптастырудың бастапқы кезеңі.
5. Үш жас дағдарысы
7 Мектеп жасына дейінгі бала дамуының 1 1 Қазіргі психологиядағы
психикалық ерекшеліктері. оқыту мен дамудың
1. Мектепке дейінгі баланың жалпы арақатынасы проблемасы.
сипатамасы
2. Мектеп жасына дейінгі баланың
іс-әрекетінің негізгі түрлері.
3. Мектепке дейінгі балалық шақтағы
сенсорлық даму.
4. Мектеп жасына дейінгі балалардың
интеллектуалдық дамуы.
5. Мектеп жасына дейінгінің жеке
басының қалыптасуы және үлкендермен
қарым-қатынасы.
8 Баланы мектепте оқытуға психологиялық1 1 Мектеп жасына дейінгі
даярлықты қалыптастыру. балаларға арналған
1. Жеке адамның эмоциялық-ерік ұлттық ойындары
сферасы мен қасиеттерінің қалыптасуы.
2. Мектепте оқытуға психологиялық
даярлықты қалыптастыру.
3. Мектепке кіруге дайындық.
9, Бастауыш мектеп жасындағылардың 2 2 Балалар
10 психикалық дамуы. психологиясын-дағы жас
1. Кіші оқушының психологиялық туралы ұғым.
сипаты.
2. Кіші оқушының
анатомиялық-физиологиялық дамуы.
3. Кіші оқушының ойын әрекеттері.
4. Кіші оқушының таным процестері.
5. Кіші оқушының жеке басының дамуы.
6. Бірінші сынып оқушылары бастан
кешетін қиыншылықтардың негізгі
түрлері.
11Бастауыш сынып оқушыларының оқу 1 1 1. Бастауыш сынып
іс-әрекетінің құрылысы. оқушыларының
1. Бастауыш мектеп шағындағы жаңа эстетикалық талғамын
құрылымдар қалыптастыру жолдары
2. Бастауыш мектеп оқушыларының жеке 2. Бастауыш сынып
басының дамуы. оқушыларына тәрбие
3. Бастауыш мектеп оқушыларының беруде ұжымның
эмоциялары және олардың жетілуі. атқаратын ролі
12,Жеткіншек жасындағылардың психикалық 2 2 Қиын балалар. Олардың
13 дамуы. мінез-құлқын түзету
1. Жеткіншек психикасының дамуының мүмкіндіктері.
өзіндік сипаты. Жеткіншектің оқуы мен
2. Жеткіншектің дене құрылысы мен таным процестерінің
физиологиялық дамуы. дамуы
3. Жеткіншектің Мен деген
қасиетінің және үлкендермен
байланысы.
4. Жеткіншектің жолдастарымен
қарым-қатынасы.
5. Жеткіншектің оқуы мен таным
процестерінің дамуы.
14,Ересек жастағылардың психикалық 2 2 Мектеп оқушыларының
15 дамуы. іс-әрекетінің жетекші
Баланың жас өспірімдік психологиясы. типтері.
Ересектің оқу үстіндегі
1. Ересек жасының жалпы сипаты. ақыл-ойы мен
2. Ересектің азаматтылығы және Мен рефлексивтік
дейтін қасиеті. Үнсіз айтыс. процестерінің
3. Ұлдар мен қыздардың өзара қалыптасуы.
қатынасы.
4. Ересектің оқу үстіндегі ақыл-ойы
мен рефлексивтік процестерінің
қалыптасуы.
5. Ересектің мамандықты таңдауы.
6.Жас өспірімдік - әлеуметтік
психологиялық құбылыс.
7. Жас өспірімдік және оның жас
шағының шектері
Барлығы: 15 15
Жас ерекшелік психологиясы
Пән туралы қысқаша сипаттама: Жас ерекшелік психологиясы курсын оқу
барысында оның зерттейтін пәнін, әдістерін, психикалық дамуын, жеке адамның
өмір тіршілігінде қалыптасу заңдылықтарын танып біледі. Сонымен қатар
студенттер жалпы және кәсіптік білім беретін мектеп оқушыларының жасының
өсуіне сәйкес психикалық даму ерекшеліктерін біліп, олардың азаматтық
қасиеттерінің кемелдену жолындағы психикалық жағдайларымен танысады.
Студенттер ересек мектеп жасындағы оқушылар мен балаң жастық кезеңде оларды
мамандық таңдауға баурып, өзіндік ерекшеліктеріндегі психологиялық
заңдылықтарды білетін болады.
Бұл курсты оқып үйрену нәтижесінде студенттер оқушы жастардың оқып
білім алуы мен тәрбиесінің неғұрлым тиімді болу жолындағы психологиялық
сипаттарымен танысады. Мұғалімнің мамандық білімін көтеру және оның
ұстаздық қызметіндегі оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың психологиялық
мәселелері сөз болады. Сонымен бірге студенттердің болашақ ұстаздық
мамандығының өзіндік сыр-сипаты, творчестволық іс-әрекеті және жастарды
тәрбиелеудің қоғам алдында жауапкершілігі мен адамгершілік қасиеттерін
қалыптастырып отырудың психологиялық мәселелерін қамтиды.
Пәннің мақсаты: болашақ мұғалімдерді адамның жеке басының дамуы мен
қалыптасу заңдылықтары жайындағы біліммен қаруландыру.
Пәннің міндеттері:
- жалпы және кәсіптік білім беретін мектеп оқушыларын оқыту мен тәрбиелеу
процесінде олардың бойындағы икемділігін, өзіндік қабілетін барынша
дамытып, қоғамдық пайдалы еңбекпен шұғылдануға баулу;
- жекелеген оқушылардың сабақ үлгермеу себептерін анықтап, олардың мінез-
құлқындағы
жағымсыз қылықтарын түзетіп отырудың тиімді жолдары мен пайдалы
әдістерін іздестіру;
- жалпы тәрбие ісінің жемісті болуын қамтамасыз ету;
- болашақ ұздаздардың психология және педагогика саласындағы білімін
кеңейтіп, оны үнемі
дамытып отыру;
1-2 лекция
Жас ерекшелігі және педагогикалық психологияның
тарихи даму кезеңдері.
1. Жас ерекшелігі және педагогикалық психологияның пайда болуы және алғашқы
дамуы.
2. Жас ерекшелігі және педагогикалық психологияның дамуындағы
биогенетикалық және социогенетикалық бағыттар.
3. Педалогияға сын.
4. А.С.Макаренко және педагогикалық психология.
5. Л.С.Выготскийдің жоғары психикалық функцияларды дамыту теориясы.
6. Оқыту мен тәрбиелеудің негізгі психологиялық теориялары.
1. Жас ерекшелігі және педагогикалық психологияның
пайда болуы және алғашқы дамуы.
Жас ерекшелігі және педагогикалық психологияның өмірге келуі ХІХ
ғасырдың екінші жартысына жатады және психология ғылымына генетикалық
идеяның енуімен байланысты. Даму үстіндегі психологиялық-педагогикалық ой-
пікірге көрнекті орыс педагогы К.Д.Ушинскийдің еңбектері, алдымен оның
“Адам - тәрбие тақырыбы” деген жұмысы едәуір үлес қосты. Адамды жан-жақты
тәрбиелеуге ұмтылған педагог, алдымен оны барлық жағынан танып білуі тиіс
деп есептейді. Жас ерекшелігі психологиясының дамуына Ч.Дарвиннің
эволюциялық идеяларының айтарлықтай ықпалы тиді. Психология зерттейтін
деректердің рефлекстік мәнін түсінудегі психикалық іс-әрекеттің маңызын
көрнекті орыс ғалымы И.М.Сеченов те атап көрсетті.
Бала психикасының даму және оны оқыту процесін бақылау эмперикалық
материалдарының жинақталуы және қорытылуымен қатар педагогикалық және
балалар психологиясына эксперименттік зерттеулер енгізе
бастайды.Эксперименттік зерттеу балалар мен жеткіншектердің психикалық
дамуына объективті сипаттама беріп оқыту мен тәрбиелеуге ғылыми тұрғыдан
келуді негіздей алатыны педагогтар мен психологтарға айқын болды. Алайда
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында психологиялық экспериментті
педагогикада қолданудың арнайы жолдары әлі табыла қоймады. Эксперменттің
жалпы психологиядағы едәуір жетістіктері (Вебер мен Фехнердің
психофизиологиялық заңды ашуы, Эббингауздың есті зерттеуі, Гельмолцтің
сезім мүшелерінің психофизиологиясын талдауы, Вундтың түйсік пен
физиологиялық психологиядағы қимыл-қозғалыстарды зерттеуі т.б.), оны жас
ерекшелігі және педагогикалық психологияда қолдануға болатындығы жөнінде
үміт туғызды. Психофизиология заңдарын немесе қимыл-қозғалыс реакцияларының
жылдамдығы мен формасына қатысты фактілерді біле отырып, мұғалімдер
міндетті түрде баланың жан дүниесі мен оқу материалдарын игерудің заңдарын
түсіне алады деген жорамал болды. Орыс педагогі және психологы
П.Ф.Каптеревтің “Педагогикалық психологиясы” (1877), америка психологы
У.Джемстің “психология жөнінде мұғалімдермен әңгіме” (1902) атты кітабы
және сол кездегі басқа да психологиялық-педагогикалық еңбектер осындай
сенімде жазылды.
Педагогиканы жалпы психологиямен байланыстырып, осы қосындыдан жаңа
педагогикалық психология көруге тырысудың сәтсіздігінің тағы бір себебі
жалпы психологияның А.П.Нечаев бағдар алуға тырысқан теориялық негіздері
сипаты жағынан идеалистік болғандығынан еді. Педагогикалық психологияның
негізсіздігі жұрттың бәріне айқын болды.
Педагогикалық психологияны құрудың алғашқы тәжірибелері нәтижесінде
жасалынатын аса маңызды қорытынды мынада ппсихологияны педагогикалық
практикамен жақындастыру тек оқыту мен тәрбиелеу процесінің өзінде
эксперименттік зерттеу жолында ғана мүмкін. Эксперименттік деректер
психологиялық-педагогикалық зерттеулерге сырттан әкеліп қосылмай, олардың
өз зерттеулерінің нәтижесінде алынуы қажет. Бұл мақсат үшін педагогикалық
және жас ерекшелігі психологиясының маңызды теориялық әрі методологиялық
міндеттерінің дұрыс шешімдерін табу қажет болады. Бұл жерде оқыту процесіне
қатысы бар психикалық дамудың қайнар көздері деген проблема алдыңғы орынға
шықты.
2. Жас ерекшелігі және педагогикалық психологияның дамуындағы
биогенетикалық және социогенетикалық бағыттар.
Балалардың психикалық даму проблемасы, бұл дамудың қайнар көдері мен
заңдылықтары педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы үшін әрқашанда
басты проблема. Оқыту мен тәрбиелеудің жолдарын, олардың аса маңызды
тәсілдерін анықтап, балаға деген қарым-қатынас және ересек адамдармен
салыстырғандағы оның өзіне тән ерекшеліктерін түсіну осы проблеманың
шешілуіне байланысты.
ХХ ғасырдың басында жас ерекшелігі және педагогикалық психология
саласында балалардың психикалық дамуының қайнар көздерін (факторларын)
әртүрлі түсіндіруші екі ағым айқындалды. Бұл бағыттар бір-бірінен бала
дамуының негізіне қандай факторды, биологиялық және әлеуметтік факторды
алуымен ерекшеленеді. Бұл, әрине, бір бағыт өкілдері балаға әлеуметтік
әсердің болатынын, ал екінші бағыт өкілдері дамудың биологиялық алғы
шарттарын толық жоққа шығарды деген сөз емес. Биогенетикалық және
социогенетикалық бағыттар жайын сөз ете отырып, бұндай жіктеуді мүлдем
абсолюттік деп қарауға болмайды. Ол баланың психикалық даму концепциясын
жасаудың басым тенденциясын ғана шамалап айқындайды.
Баланың психикалық дамуын түсіндіруде биогенетикалық бағытқа не тән?
Оған “туа біткен ерекшеліктерді” мойындау, баланың мінез-құлқы мен дамуын
жеңіл-желпі, атүсті түсіну тенденциясы тән. Биологияшылдар үшін дамудың
биологиялық және әлеуметтік факторлары қатар тұратын тәрізді болып
көрінгенімен биологиялық ең алдымен тұқым қуалаушылық фактор айқындаушы
фактор болып есептеледі. Биологияшылдардың пікірінше, даму, жеке адамның
сапалық және сандық жақтары сөзсіз түрде тұқым қуалаушылықпен айқындалады,
ал орта - бойында көптеген мүмкіндіктері бар икемді тұқым қуалаушылықпен
өзара әсер ететін тек реттеуші, көрсетуші, қайсыбір өзгермейтін фактор
ғана.
Психикалық дамуда биологияшылдарға тән тұқым қуалаушылық факторларды
артық бағалауы, олардың психологиядағы биогенетикалық деп аталатын заңға
еруі толық айқындап бейнеледі. Психологиядағы биогенетикалық заң дегеніміз
ХІХ ғасырда Геккель тұжырымдаған белгілі эволюция заңын (онтогенез
филогенездің қысқара қайталануы) жас ерекшелігі психологиясы саласына
ауыстыру әрекеті. Құрсақтағы тіршілігі кезеңде адам ұрығы бір клеткалы
жанды заттан адамға дейінгі бүкіл даму сатысын қайталайтыны тәрізді, бала
адамзат тарихының негізгі кезеңдерін жаңғыртып шығады. Биологиялық
күштердің әсерімен психологиялық даму кезеңдері мен бала мінез-құлқының
формалары бірін-бірі заңды түрде ауыстырып отырады.
Сонымен, психологиядағы биогенетикалық заңның негізіне ішкі
себептермен пайда болған, тәрбиеге тәуелсіз баланың психикалық дамуы
жатады, ол сыртқы фактор ретінде қайсыбір тұқым қуалаушылыққа байланысты
психикалық қасиеттердің көріну процесін тежеуге немесе тездетуге ғана
жарамды болады деген идея жатқызылды. Биогенетикалық заңнан кертартпа
педагогикалық қорытындылар шығарылды. Бала дамуының табиғи барысына араласу
жәберуге болмайтын қателік ретінде қаралды. Биогенетизм “еркін тәрбиелеу”
деген педагогикалық теорияның психологиялық негізіне айналды.
Педагогикалық психологиядағы социогенетикалық бағыттың да қателігі аз
болған жоқ. Айырмашылығы бар сяқты болып көрінгенімен бұл теориялар көп
жағынан жақындасып жатады. Бұл бағытты жақтаушылардың пікірі бойынша бала
дауының орташа шешуші факторы ретінде көрінеді, сондықтан да адамды зерттеп
білу үшін оның ортасының құрылымын талдау жеткілікті: қоршаған орта қандай
болса, адамның түптеп келгендегі жеке басы, оның мінез-құлықтарының
механизмі, даму жолдары (бұл әуел бастан және мүлдем тікелей ортада
беріледі) сондай болмақ. Мінез-құлық пен дамуды генетикалық бейімділіктің
жүзеге асуына апарып танып, адам белсенділігін жоққа шығарған биогенетиктер
тәрізді социогенетиктер де барлық себепті әлеуметтік орта әсіресе таным,
жеке адам белсенділігін мойындамады. Нәтижесінде белгілі бір әлеуметтік
орта жағдайында көптеген көрсеткіштері жағынан мүлдем алуан түрлі
адамдардың қалайша қалыптасатыны, ал неліктен түрлі ортада ішкі жан
дүниесі, мінез-құлықтарының маңызы мен формалары жағынан өте ұқсас адамдар
шығатындығы түсініксіз болып келеді. Даму мәселесіне механистік қатынас,
жеке адамның өз белсенділігін, оның қалыптасуының диалектикалық
қайшылықтарын елемеу - педагогикалық психологиядағы социогенетикалық
бағыттың анық идеялық-теориялық ақаулары осылар.
Биогенетиктер де, социогенетиктер де баланың психикалық дамуының
қайнар көздері мен механизмдері жөніндегі дұрыс түсінік бере алмайды. Бұл
міндетті жүзеге асыруға педология деп аталған арнайы пәннің де қабілеті
жетпеді.
3. Педалогияға сын.
Педологияның мазмұнын бала дамуының психологиялық, физиологиялық,
биологиялық концепцияларының жай жиынтығы құрастырды. Психологияға
эволюциялық идеялардың енуіне байланысты ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың
басында пайда болған (Батыста - С.Холл, Э.Мейман, В.Прейер, Россияда -
И.В.Бехтерев, А.П.Ничаев, Г.И.Россолимо) 20 жылдары және 30 жылдардың
басындағы педология балалар туралы маркстік ғылымның жеке-дара ролін
атқаруға талаптана бастайды. Ол балалық шақ педагогикасы мен физиологиясын
ығыстырып, баланы зерттеу құқығын өзі иемденуге кірісті. Педология - даму
үстіндегі адамды зерттейтін әртүрлі ғылыми пәндердің зерттеу нәтижелерін
қамтитын комплексті ғылым ретінде жарыққа шықты. Сөз жоқ, баланы комплексті
синтезді зерттеу, даму проблнмасын зерттеу жұмысының өзіне ұсыну сияқты,
психологиялық және педагогикалық ойлардың құнды жетістігі болған болар еді.
Бірақ ғылыми синтез алудың сәті түспеді. Педология психологияның,
анатомияның, физиологияның және педагогиканың деректеріне алдын ала талдау
жасай алмады. Өйткені ол синтездің негізіне даму процесін тікелей
анықтамайды делінген “екі фактор” (орта және тұқым қуалаушылық) әсерін
есептеу жатады деген механистік түсінікте болды. Даму үстіндегі адамның
сапалық ерекшеліктерін биологиялық сипаттамамен араластырып, баланың жеке
өзін зерттеуді ортаны зерттеумен алмастырып, педология антипсихологизм
көрсетті. Педологтар диалектикалық-материалистік қайта құрылуына байланысты
болып жатқан өзгерістерін түсінбей психологияны “субъект жөніндегі ғылым”
деп есептеді. Педагогикаға да педология өшпенділікпен қарап, “эмпирика”
деп кемсітті.
Алайда педологияның сыналуы педологияға қандай да болмасын бір қатысы
болып, бірақ сонымен бірге педагогика мен психологияны творчестволықпен
дамытып жүрген совет ғылымдарының жағымды істерін де көбіне теріске
шығарды. Педагогтардың қатал да көп жағдайда әділ сыналуы жасқа қарай
дамудың бүкіл проблемасына теріс көзқарас та туғызды.
Аса көрнекті педагогы Н.К.Крупская бұл кезеңде педагогтар түсіндіруде
айтарлықтай қателіктер жіберген жас ерекшелігі психологиясының проблемасы
және жасқа қарай даму проблемасының педагогика мен педагогикалық психология
үшін өз маңызын жойып алмауына қамқорлық жасап отырды.
20-30 жылдарыда педагогикалық психология саласына қазіргі
психологияның табиғи құрамына енген сол зерттеушілік мағлуматы бар орасан
көп ғылыми жұмыстар жасалды. Дәл осы кезде бүгінгі күнге дейін өз маңызын
жоймаған көптеген психологиялық-педагогикалық концепциялар
қалыптасады.Олардың ғылыми құндылығы қазіргі кезде, қай кездегіден де,
айқынырақ және нақтырақ ұғынылып отыр. Осыған байланысты баланың жеке басы
және балалар коллективі жөнінде А.С.Макаренко тұжырымдаған көзқарастар
жүйесі (кейін ол жүйе жеке адм мен коллективтің даму проблемаларына
арналған бірқатар психологиялық зерттеулердің қанат жаюына негіз болды)
және Л.С.Выготскийдің жоғары психикалық функцияларды дамыту теориясы аталуы
тиіс.
4. А.С.Макаренко және педагогикалық психология.
Бала және оның дамуы жөнінде 20 жылдарда және 30 жылдардың бірінші
жартысында қалыптасқан А.С.Макаренконың баланың жеке басы және оның дамуы
туралы психологиялық көзқарастары жеке адамды коллективте қалыптастыру
жөніндегі кемелденген ілім болып есептеледі. А.С.Макаренконың ілімі оның
орасан бай педагогикалық тәжірибесін жинақтап қорытты және өскелең ұрпаққа
коммунистік тәрбие беру саласындағы одан кейінгі жұмыстарға негіз болды.
Жеке адам психологиясының түйінді проблемаларын Макаренко жеке адам
мен коллективтің қарым-қатынасын биогенетикалық және социогенетика
тұрғысынан түсіндірушілермен өткір айтыс үстінде шешті. Социогенетиктердің
коллективті қайсыбір тітіркендіргіштерге біркелкі жауап беретін индивидтер
жиынтығы деп дәлелдеуі Макаренконың қарсылығы туғызды, ол коллективті
ұйымдасқан жеке адамдардың мақсатқа бағытталған комплексі деп қарады.
Макаренко жеке адам қасиеттерін зерттеуге үлкен мән берді. Бұл,
алдымен тербие мақсаты әрбір жеке адамның қасиеттерін, мінез-құлық
көріністерін және олардың даму жолдарын жобалап құрудан туындады, ол әрбір
жеке-жеке адам үшін айқын белгіленді.
А.С.Макаренко жеке адамның мотивтік сферасын оның қоғамдық сапаларының
қалыптасу заңдылықтарын терең зерттеді. Оның ішінде қажеттіліктерді дамыту
мен қалыптастыру проблемасы өзекті дерлік орын алады. “Тәрбие жұмысының аса
терең мәні - адам қажеттіліктерін таңдап алу мен тәрбиелеуде, оларды тек
тапсыз қоғамда ғана болуы мүмкін және адамды оның әрі қарай жетіле беруі
үшін күреске итермелейтін адамгершілік биіктікке әкелуде болып табылады”.
Макаренко шығармаларында ұжымшыл болу қажеттілігін тәрбиелеуге басты роль
беріле отырып, жеке адамның қозғаушы күштерін зерттеудің кең де батыл
программасы жасалынған.
Еңбек пен қоғамдық іс-әрекет процесінде қалыптасқан жеке адамды тұтас
талдау мүмкіндігі психологтардың алдында алғашқы рет Макаренко еңбектерінде
ашылып көрсетілді. Макаренко психолог ретінде мейлінше құнды ерекшелігі -
жеке адамды психологиялық зерттеудегі енжар пайымдаушылықты жеңе білуінде
болды. “Тәрбиеленушіні білу тәрбиешіге оны қалай болса солай зерттеу
процесінде келмей, онымен бірлесіп жұмыс жасау және оған белсенді көмек
беру процесінде келуі тиіс. Тәрбиеші тәрбиеленушіге зерттеу объектісі
ретінде емес, тәрбие объектісі ретінде қарауы керек”.
5. Л.С.Выготскийдің жоғары психикалық функцияларды дамыту теориясы.
20-30 жылдары Л.С.Выготскийдің жоғары психикалық функцияларды дамыту
теориясы қалыптасады. Выготский Ф.Энгельстің адамның табиғатқа икемделудегі
және өндіріс процесінде құралдардың көмегімен табиғат күштерін өзгертудегі
еңбектің ролі жөніндегі идеяларына сүйене отырып, еңбек - адамның құралмен
істейтін іс-әрекеті, ол адамның мінез-құлық типін өзгертуге, адамды
жануарлардан ерекшелеуге жеткізеді деген ой айтты. Адамның бұл ерекшелігі
оның іс-әрекетінің жанама сипатта болуынан білінеді. Жанамалау адамның
сыртқы практикалық іс-әрекетінде құралды қолданатыны сияқты, өзінің ішкі
психикалық іс-әрекетінде белгілерді (сөзді, санды т.б.) пайдалануы
негізінде мүмкін болады. Құрал мен белгінің ұқсастығы (психологиялық
жағынан) олардың жанама іс-әрекеті жүзеге асыруға мұмкіндік беруінен
көрінеді. Құрал мен белгі арасындағы айырмашылық олардың түрлі бағыттарынан
келіп шығады. Құрал сыртқары бағытталған, ол объектіде өзгеріс тигізуі
тиіс, ол табиғатты игеруге бағытталған адамның сыртқы іс-әрекетінің құралы.
Белгі ішке бағытталған, ол объектіде еш өзгеріс туғызбай, адамның мінез-
құлқына әсер етеді. Табиғатты игеру мен мінез-құлықты игеру өзара
байланысты, өйткені адамның табиғатты өзгертуі адамның өз табиғатын да
өзгертеді.
Адамның дамуы оқыту арқылы осы тәсілдердің (құралдардың да,
белгілердің де) барлығын игеру процесінде жүзеге асады. Міне, сондықтан да,
оқыту баланың психикалық дамуын анықтай отырып, оның өмірін ұйымдастырудың
бүкіл жүйесінде негізгі орын алады.
Бала тілінің дамуында маңызды роль атқаратын, Л.С.Выготскийдің
сезімін айтқанда, мінез-құлықтың барлық жоғары формаларының ең көне негізі
болып саналатын көрсеткіш ымның тарихы, міне, осындай. Бастапқыда көрсеткіш
ым - іс-әрекет алдында затқа бағытталған сәтсіз қармау қимылы (қолын затқа
қарай созады, бірақ ұстай алмайды). Балаға ересек адам келіп көмектесе
отырып, сәбиді қызықтырған заттың көрсеткіші ретінде ымды ұғындырады.
Осылайша көрсеткіш ым сәтсіз қарамау қимылынан басқалар үшін көрсеткіш мәні
бар ымға ауысады. Ым - белгіге, қармау-көрсеткішке айналады.
Сонымен, барлық жоғары псикалық функциялардан адамдардың әлеуметтік
қарым-қатынастары көрініп жатады. Л.С.Выготский адамның психологиялық
табиғаты дегеніміз ішке енгізілген және жеке адам функциясы мен оның
құрылымының формалары болған қоғамдық қарым-қатынастар жиынтығы деп жазды.
Әлеуметтік мінез-құлықты генетикалық түрде жеке-дара мінез-құлықтан
шығарған дәстүрлі психологияға қарама-қарсы Л.С.Выготский жоғары психикалық
функциялар алдымен адам арасындағы қарым-қатынастар ретінде қалыптасады да,
тек содан кейін ғана жеке адамның психикалық функциясына айналады деп
көрсетті.Жеке адамның қалыптасу процесі дегеніміз жеке адамның кім болып
шығуы оның басқа адамдарға жасаған қарым-қатынасы арқылыболады деген сөз.
Мінез-құлық дамуының құралы ретінде сыртқы белгілер баланың ақыл-ой
өрісінің дамуында ақау бар, жоқтығын психологтың анықтау қажеттілігі туған
жағдайда маңызды көрсеткіш (диагностық) құрал болып та саналады. Ақыл-ой
дамуында кемшілігі бар балаға жүргізілген бақылаулар бала белгілерді
қолданған жерде кемшіліктің орнын толтыру мүмкіншілігі сақталатынын,
дамудың келешегі бар екенін көрсетіп отыр. Ал, белгілерді қолдану бөгелген
немесе қалыптаспаған жағдайда ақыл-ой дамуының да бөгеліске түсетіні немесе
тоқтап қалатыны анықталады.
6. Оқыту мен тәрбиелеудің негізгі психологиялық теориялары.
Жас ерекшелігі және педагогикалық психологиясы психология ғылымының
ертеден келе жатқан және тұрақты дәстүрі бар неғұрлым дамыған саласы. Жас
ерекшелігі және педагогикалық психологиясы проблемаларын ғылымды күрделі
еңбектерімен байытқан белгілі психолог-ғалымдар Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович,
П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, А.В.Запорожец, Л.В.Занков, Г.С.Костюк,
А.Н.Леонтьев, Н.А.Менченская, Н.Ф.Талызина, Д.Б.Эльконин т.б. нәтижелі
зерттеді және зерттеп келеді.
Психикалық даму әлеуметтік тәжірибені меңгеру жолымен, оқыту арқылы
жүзеге асады деген идея, тек оқыту психологиясы үшін ғана емес, сонымен
бірге тәрбие психологиясы үшін де басты идея болып табылады. Әлеуметтік
тәжірибені игеруші жас адамның жеке басының қалыптасуы автоматты түрде
емес бүкіл тәрбиелік әсерлерді дәнекерлейтін (Л.И.Божович, Т.Е.Конникова
т.б.) оның ішкі жан дүниесінің, ішкі позициясының өзгеруі арқылы болады.
Тәрбие нәтижесінде қалыптасқан адамның қажеттіліктерін, оның мұратын
бағалауын әрі өзін-өзі бағалауын білдіретін жеке адамның іс-әрекет
мотивтерінің жиынтығы, позициясы жоғары саналып өткен ішкі жағдайлар арқылы
болатын түрлі сыртқы іс-әрекет әсерлеріне жеке адамды біршама тәуелсіз
етеді. Бұл идеяны жүзеге асыра отырып, психологтар жеке адамның психикалық
процестері мен қасиеттерін белсенді қалыптастырудың стратегиясын жасады.
Психикалық дамудың жеткен дәрежесін тіркеумен ғана шектелген басқа
психологиялық-педагогикалық концепцияларға қарама-қарсы, зерттеушілер
белсенді қалыптастыру жолымен баланың психикалық дамуының эксперименттік
үлгісін жасау қажет есептеді.
Жас ерекшелігі және педагогикалық психологиясы концепциясының бірі
ақыл-ой әрекетінің кезеңмен қалыптастыру теориясы болды. Ол 50 жылдарда
П.Я.Гальпериннің еңбектерінде қалыптасты. Ақыл-ой әрекеттерінің кезеңмен
қалыптасу теориясының негізгі идеясы мынадан тұрады: білімдер алу
оқушылардың іс-әрекеті процесінде, әрекеттердің белгілі бір жүйесін олардың
орындауыжағдайында және соның нәтижесінде жүзеге асырылады. Адам ой
әрекетін табиғаттан даяр күйінде алмайды, ол ойлауды үйренеді, ойлау
операцияларын игереді. Педагогтың міндеті - осы процесті шебер басқара
білу, тек ойлау іс-әрекетінің нәтижелерін ғана емес, оның қалыптасу барысын
да бақылап отыру.
Психологияның аса маңызды принципі - сана мен іс-әрекеттің
біртұтастығы принципіне сүйене отырып, П.Я.Гальперин, Н.Ф.Талызина және
олардың қызметкерлері білім игеруді белгілі бір әрекеттерді орындай және
игеру нәтижесінде болатын процесс ретінде қарастырады. Осы көзқарас
тұрғысынан алғагда психикалық іс-әрекеттің бастапқы формасы - қоршаған
дүниенің объектілері, өзгеретін, материалдық, сыртқы, нақты іс-әрекеті.
Ішкі, психикалық, ойлау іс-әрекетінің жаңа тәсілдерінің игерілуі сыртқы,
материалдық кезең (нақты заттармен жұмыс жасау) немесе материалданған
(үлгілермен жұмыс жасау) іс-әрекеттер кезеңі арқылы өтпейінше еш мүмкін
емес.
Ұғынудың барысы мен сапасы танымдық іс-әрекеттің бағдарлау
бөлігімен, яғни с-әрекетті орындаған кезде оқушы бағдар алатын объективті
жағдайлардың жиынтығымен анықталады. Мәселен, ақыл-ой әрекетін кезеңмен
игеру теориясына сәйкес, жалпылап қорыту - ойлау іс-әрекетінің маңызды
жағы, ол тек іс-әрекеттің бағдарлау негізіне кіретін қасиеттер арқылы ғана
қалыптасады.
Бірқатар ғалымдардың еңбегінде (Н.А.Менченская, Г.С.Костюк т.б.)
оқушылардың материалды игеруі олардың танымдық іс-әрекеттерінің құрылымына
тәуелді болып келетіндігі, ал оның өзі оқыту әдістерімен анықталатындығы
байқалды, яғни оқушылардың білімді игеруі мен ойларының дамуы оқытудың
сипатына, оның мазмұны мен әдістеріне тәуелді болатыны ашып көрсетілді.
Мұғалімнің басшылығымен оқушылар игерілуге тиісті ұғымдардың белгілері мен
жаңа типті есептерді шығарудың тәсілдерін өздігінен іздестірген жағдайларда
оқытуда неғұрлым жоғары дамытушы нәтиже пайда болады.
Танымдық мәселелерді дербес шеше білу, проблемалық ситуациядан
өздігінен жол табу жайын сөз еткенде, оқыту процесінде оқушылардың ойы
қалыптаса ма деген сұрақ туады. Д.В.Эльконин мен В.В.Давыдов проблеманы
осылай қойған болатын. Тиісті дәрежеде дербес ойлай алмаушылық оқыту
процесінде білім берудің жеміссіз тәсілдерін, мәселен бастауыш сынып
оқушыларына көп жағдайда жалпылаудың формальды-логикалық қолданудан болады
деген жорамал ұсынылды. Бастауыш мектептің ұзақ жылдар бойы жүрген негізгі
жолы - нақтылы жекеден формальды жалпыға ұқсасқа, біртектестікке көшу
жолымен жалпылауды қалыптастыру болды.
3-лекция.
Жас ерекшелігі және педагогикалық психологиясы пәні, оның
міндеттері мен зерттеу әдістері.
1. Жас ерекшелігі және педагогикалық психологиясы пәні.
2. Жас ерекшелігі және педагогикалық психологиясының зерттеу әдістері.
1. Жас ерекшелігі және педагогикалық психологиясы пәні.
Жас ерекшелігі психологиясы - психология ғылымының саласы. Оның
зерттейтін пәні - адам психикасының жас ерекшелігі динамикасы, даму
үстіндегі адамның психикалық процестері мен психологиялық қасиеттерінің
онтогенезі. Балалар психологиясы, төменгі сынып оқушылары психологиясы,
жеткіншектер психологиясы, баланың жас өспірімдер психологиясы, ересек адам
психологиясы, героптопсихология жас ерекшелігі психологиясының тармақтары
болып есептеледі. Жас ерекшелігі психологиясы психикалық процестердің жас
ерекшеліктерін, білімді игерудің жасқа лайық мүмкіндіктерін, жеке адамның
дамуының жетекші факторларын т.б. зерттейді. Жас ерекшелігі психологиясы
педагогикалық психологиямен ажырамастай тығыз байланысты.
Педагогикалық психологияның пәні - оқу мен тәрбиелеудің психологиялық
заңдылықтарын зерттеу. Педагогикалық психология оқыту процесін басқарудың
психологиялық мәселелерін, танымдық процестерінің қалыптасуын зерттейді,
ақыл-ой дамуының сенімді белгілерін іздеп тауып, оқыту процесіндегі ақыл-
ойдың тиімді дамуының шарттарын анықтайды, педагог пен оқушылардың
арасындағы қарым-қатынастарды, сондай-ақ оқушылардың өзара қарым-
қатынастарын қарастырады. Бұлармен қоса, педагогикалық психология
оқушыларға жеке-дара қатынас жасауға байланысты мәселелерді де зерттейді.
Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясының біртұтастығы
зерттелу объектісі - бала, жеткіншек, жас өспірім - ортақтығымен
түсіндіріледі; олар , егер жас ерекшелігіне сай даму динамикасы тұрғысында
зерттелсе, жас еркшелігі психологиясының зерттеу объектілері, ал егер
пежагогтың мақсатты ықпалдары қарастырылса, педагогикалық психологияның
объектілері болып табылады. Мектепке дейінгі балалар психологиясы, төменгі
сынып оқушылары психологиясы, жеткіншектер, жас өспірімдер психологиясы -
жас ерекшелігі психологиясының бөлімдері. Оқыту психологиясы, тәрбиелеу
психологиясы, мұғалім психологиясы - педагогикалық психологияның бөлімдері.
Оқыту мен даму проблемаларына арналған бөлім педагогикалық және жас
еркшелігі психологиясына теңдей қатысты. Педагогикалық және жас ерекшелігі
психологиясы ажырамастай біртұтас құрайды: баланы оқыту мен тәрбиелеу
процесінде қарастырады, сонымен бірге оқыту мен тәрбиелеу де өзінен-өзі
оқыту мен тәрбиелеудің объектісінен, яғни баладан тыс қаралуы мүмкін емес.
Бұл жағдай педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы проблемаларды
баяндау шекарасын шартты ете түседі.
2. Жас ерекшелігі және педагогикалық психологиясының
зерттеу әдістері.
Психологияның осы салаларының зерттеу әдістерінің азды-көпті өзіндік
ерекшеліктері бар. Негізінде мынадай екі жолы бар: біріншісі салыстыру
жолы.Әр жастағы баланың психикасын, мысалы, 7,11,15,18 жастағылардың
психикасын зерттеп, әр жас туралы табылған мағлуматтарды статистика амалын
қолданып салыстырады. Салыстыру жолының мұндай түрін “кесіңді” тәсіл деп
атайды. Солай дейтін себебі салыстыру кезінде бала психикасы үздіксіз
зерттелінбейді, оның әр жастағы психикалық сапасын тиіп-қашып зерттейді.
Жас психологиясындағы мағлуматтардың басым көпшілігі осындай әдістерді
өолданып табылған.
Зерттеудің екінші жолы - генетикалық жол. Осыны қолданған баланың бір
қасиетін алады да, соны ұзақ уақыттың (бір жыл, не үш жыл немесе одан да
көп жылдарды) зерттейді. Осыны кейде “лоннгитюд” тәсіл деп атайды.
Зерттеудің бұл жолы тым сирек кездеседі, себебі бір немесе топ бплпны ұзақ
жылдардың ішінде (10,20,30) үздіксіз зерттеу қиын. Бірақ осыны қолданған
жағдайда бұл тәсілді пайдалану үшін үлкен даярлық жасайды.
Осы зерттеулер, әсіресе ізденудің генетикалық жолы бойынша есею
үстінде балада қалыптасқан қасиеттер бірінің үстіне бірі үйіліп жата ма
немесе жаңа қасиеттерге (дамудың жаңа түріне) ие болғанда, осыған дейін
болып келген қасиеттер жоқ болып кете ме, - осыған жауап іздестіруге
көшелік.
Бұл мәселе былайша шешіледі. Бұрынғы қалыптасып келген қасиет бала
бойында тіпті жоқ болып кетпейді, жаңа қасиет үстем алғандықтан,
бұрынғылардың ролі күннен-күнге азая бастайды. Бұл жәйіттер тек жас
психологиясының өзі үшін ғана емес, жалпы психологияның дәрежесін
ұлғайтады.
Ал педагогикалық психологияның зерттеу әдістері оның Гаденетін
объектісінің ерекшелігіне қарай келеді. Педагогикалық психологияның
шұғылданатын объектісі - мектепте өтетін оқу материалдарды балалар
қайткенде ұғынып, соларды көкейіне қондыра алуы. Сол сияқты бала
үлкендердің тілін қайткенде алады, мұна да зерттейді. Ескерте кететін
мәселе, зерттеушілердің арманы тек белгілі нәрсемен шұғылдану емес, сол
шұғылданатын объектіден нәтиже табу. Нәтижеге жету үшін педагогикалық
психология жас психологияның жетістігіне сүйенеді. Бала психологиясын
зерттеуде мынадай әдістер қолданылады:
Бала психологиясы тарапынан жасалынатын эксперименттер мектепке
дейінгі және мектеп жасындағылармен түрліше жүргізіледі.
Бала бақшасындағыларға бір зерттеуде рычагты пайдалана білуге
арналған мынадай үш тапсырма берді: бір топқа рычагты пайдаланып, ілулі
тұрған затты түсіруді талап етеді, есепті текст ретінде береді; екінші
тобына нақты рычагты (сымды) қолына беріп, ілулі тұрған затты түсіруді
талап етеді. Соңғы тапсырманы 3-4 жастағы балалар, біріншісін 6-7 жастағы
балалар тобы шеше алатыны анықталыпты.
Осыған қарап соңғы топқа нақты бейне ойы, біріншісінде сөз арқылы
ойлау қалыптасқан деген қорытындыға келеді. Мектеп жасындағы балаларға
жасалған эксперименттін көбі солардың оқу үлгеріміне қарай жүргізіледі.
Жеткіншек жасындағылардың жанында мазмұнның қалуы үшін жауапкершіліктің
үлкен маңызы бар.
Бала психологиясында эксперименттің көбі констатациялау және оқыту
(“қалыптастыру”) эксперименттеріне бөлінеді. Констатациялау экспериментінің
алдына қойылатын мақсаты тесерілетін мәселенің бағытын алдынала білу. Мұнын
мәнісі мынада: Дәрігер ауырған адамды емдеу үшін алдымен оның ауруына
диагноз қойып, аурудың атын және себебтерін анықтайды. Бұдан соң емдеуге
кіріседі. Сол сияқты педагогикалық психология әуелі сабақты үлгермеудің
себебін біліп “диагноз” қояды. Сосын барып диагноздың түріне қарай оқытуға
кіріседі.
Бақылау - жас және педагогикалық психологияда жүргізілетін
зерттеулерде кеңінен қолданылады. Бақылау зерттеудің тек тиісті
объектілерге қарауы емес, әдейі мақсат қойып, баланың тиісті мінез-құлқын
(сөзін, ісін) тексеру. Бақылау бір жағдайда “кесінді” ретінде жүргізіледі.
Кесінді дейтін себебі бақылау үздіксіз жүргізілмейді, керек деген мезгілде
(аз уақыттың ішінде) жүргізіледі.
Балалар ісінің қортындысына талдау жасау өзінше зерттеу әдісі болып
саналады. Баланың іс-қорытындысына, мысалы, қыздардың тіккен кестелеріне,
ұлдардың жасаған мүліктеріне т.б. негізделеді. Балалардың осы іс-
қорытындыларына қарап, оның сол кездегі психикалық ерекшелігін дәл байқауға
болады.
Әңгімелесу бала психикасының сырын білудегі әдістің бір түрі. Бірақ
кез-келген әңгіме сырды білуге мүмкіндік бермейді. Мұндай дәрежеге жету
үшін әңгіменің алдына қоятын мақсатқа қарай даярланып, сөйлесетін кісіден
жауап алу үшін сұрақтар қандай болып келуі жөнінде ойлануы қажет. Әңгімеде
көлденең сұрақ тәсілі деген әдіс кездеседі. Мұның мәні мынада: егер бала
тәрбиешіге шынын айтқысы келмесе, не шынын айтқаны үшін біреуден қорқатын
болса, ұстаз оның ойламаған кезінде сұрақтар қояды. Бұл көптеген сұрақ
болғандықтан, бала аңдамай шынын айтып қоюы ықтимал.
Қазіргі кезде әлеумет психологиясының тәсілдері жас және
педагогикалық психологияға еніп келеді, сол амалдардың бірі - Австрияның
психиаторы Я.Морено ұсынған социометрия тәсілі. Бұл тәсіл топ адамдардың
татулығын не наразылығын зерттеуге арналған. Социометрия тәсілі бастауыш
мектеп жасындағыларға былайша жүргізіледі: егер сыныптағы оқушылар саны 40
бала болса, жаңа жыл алдында солардың әрқайсысына открытка алып, кейін
оларды сыныптан шығарып, аудиторияға бір-бірлеп жібереді. Әр оқушының
қолына 39 открытка беріп, сыныптағы әр оқушының қажет десеңіздер бір-бір
открыткадан, мейраммен құттықтау ретінде, қойыңыздар дейді. Мұны әр бала
орындаған соң зерттеуші сол бала кімдердің орнына открытка қойды, кімдерге
қойған жоқ, осыларды есептейді. Кейін екінші бала осындай тапсырмамен
сыныпқа жіберіледі т.с.с. 40 бала осындай тапсырманы орындап өткен соң,
солардың кімге открытка қойғанын не қоймағанын математикалық статистиканы
қолданып есептеп, кім кіммен тату, кіммен наразы екенін біледі. Осы есептің
қорытындысын кейін зерттеуші социограмма ретінде көрсетіп, белгілі тәртіпке
келтіреді. Мұндай тәсілді студенттер педпрактика кезеңде оқушылар арасында
жүргізіп, социометрия арқылы балалардың достығын не дос еместігін біліп,
солардың себебіне талдау жасайды.
4-лекция.
Балалар психикасы дамуының жалпы мәселелері.
1. Психикалық даму туралы ұғым.
2. Биологиялық және әлеуметтік факторлардың бала психикасының дамуына
тигізетін әсері.
3. Психикалық даму және оқыту.
4. Балалар жасын кезеңдерге топтастыру:
а) Қазақ халқының балалар жасын топқа бөлу тарихынан;
ә) Ғылым тұрғысынан бала психикасының дамуын кезеңдерге топтастыру.
5. Бала психикасының дамуындағы сензитивтік кез.
1. Психикалық даму туралы ұғым.
Баланың есеюін, оның психикалық дамуын түсіну үшін алдымен “даму”
деген сөз не, соған тоқталайық. Даму дегеніміз өзгерілудің бір түрі. Бірақ
өзгерілудің бәрі даму болып есептелінбейді. Даму деген ұғымды көпшілік
әдебиеттерде қарапайым түрден күрделі түрге көшу деп түсінеді.Бұл негізінде
бөтен болғанымен, даму тек алға қарай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz