ЖАРАТЫЛЫСТАНУДЫҢ ҒЫЛЫМИ ДАМУЫ
Ж О С П А Р
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ЖАРАТЫЛЫСТАНУДЫҢ ҒЫЛЫМИ ДАМУЫ
1. Жаратылыстану пәнінің ғылыми
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 5
1.2 Қазіргі жаралыстану
концепциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 2
ІІ АДАМЗАТ ҚОҒАМЫНЫҢ ДАМУЫ
2.1 Тіршілік
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .20
2.2 Ғалам дамуы идеясының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.3 Қоғамның қалыптасу
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
5
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі заманның адамы бұл дүниеге келіп о
дүниелік болғанына дейін сырттай қарағанда бір бірімен мүлдем байланысы жоқ
екі әлемде – шынайы (табиғи) сондай ақ жасанды техно-психоәлеуметтік
ортада өмір сүретіндігі белгілі. Бұл жерде, техно- және психоәлеуметтік
ортаның табиғи ортаға қарағанда басым болатындығын атап көрсету керек.
Адамды қоршаған орта жасанды техникалық орта мен қоғамнан құралған.
Адам өз қолымен жасаған материалдық әлемнің барлығы да техникалық орта
болып табылады (мысалға: үй хайуанаттары, дәрі - дәрмек, киім, механизмдер,
үйлер және т.б.). Техникалық ортаны адамды қоршаған ортаның табиғи
психоәлеуметтік ортаға өту кезеңі, яғни, аралық өтпелі орта деп көрсетсек
те болады. Техникалық орта адамның дене және ой еңбегінің, басқа сөзбен
айтқанда білім мен ғылымның арқасында пайда болған. Техникалық орта
адамзаттың табиғатты ұзақ жылдар бойы түпкілікті зерттеуінің арқасында
қалыптастырылған (модельденген). Ал психоәлеуметтік орта болса (қоғам) осы
қоғамға тиесілі әлеуметтік-саяси институттардың негізінде қалыптасады және
дамуға ұшырайды. Осындай институттар ретінде мемлекеттің құқықтық және
идеологиялық негізі, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының сипаты мен
деңгейі, аталған қоғамда елеулі орынға ие болып отырған жанұялық, топтық,
ұйымдық, рулық, ұлттық, діни, ғылыми және т. б. түрлі әдет - ғұрып, салт-
дәстүрді көрсетсек болады.
Ғылымның дамуы нәтижесінде біздің өміріміз бір ғана ұрпақ ішінде елеулі
өзгерістерге ұшырап отыр. Қоршаған орта туралы ақпараттың ағымы бірнеше жыл
ішінде еселеп көбеюде. Адам болса бұл ақпарат ағымын жеткілікті деңгейде
қабылдап үлгере алмау үстінде. Оның себебі, қоғам дамуы барысындағы мүлдем
жаңа ғылыми пәндердің пайда болып, осыған қоса олардың тармақтанып,
салаларға бөлінуінде. Ғылымның салаларға бөліну үрдісі нәтижесінде қазіргі
кезде ғылымда 15 мыңнан астам ғылыми пән бар. Әрине, осыған байланысты
адамзаттың өзін қоршаған табиғат пен қоғам туралы білімінің тереңдігі мен
дәлдігі де елеулі түрде өскен. Осымен қатар ғылымның әртүрлі салаларының
және ғалымдардың арасындағы байланыс пен өзара түсіністіктің де
әлсірегендігін мойындау керек. Тіпті кейбір жағдайларда, бір ғылымның
әртүрлі салаларында жұмыс істейтін ғалымдар екінші бір саланың зерттеу
әдістері мен нәтижелері жайлы мүлдем бейхабар болады. Абырой болғанда
қазіргі кезде ғылымның өзі дүниені тек пәндік сипатта зерттеуге қарсы
әдістер мен құралдар қалыптастырып, шығарып отыр. Ғылыми салалардың
арасындағы байланысқа деген бұл жаңа көзқарас интегративті немесе пәнаралық
деген атқа ие болды.
Зерттеудің мақсаты:
тек жаңа білімге ие болу ғана емес, сонымен қатар бүкіл әлемдік
жаратылыстану ғылымында қоршаған әлем туралы қалыптасқан түсініктер мен
ойлаудың ғылыми, рационалды ойлау қабілетін қалыптастыру болып табылады.
Басқа сөзбен айтқанда, эрудицияны дамытып, қоршаған дүниеге, жалпы
мәдениетке деген концептуалды көзқарасты, жалпы мәдениетті және білгірлікті
қалыптастыру.
Зерттеудің міндеті:
✓ әлемнің біртұтастығы;
✓ табиғаттың даму заңдарының барлық материя түрлеріне
орындалатындығы; жаратылыстану ғылымның адамзаттың материалдық және
рухани мәдениеттеріне әсері;
✓ ғылыми-жаратылыстану мен гуманитарлық мәдениеттердің бірлігі мен
байланысы;
✓ дүниенің физикалық, химиялық, биологиялық концепцияларын және оның
қазіргі кезеңдегі ғылыми бейнесі;
✓ биосфера, неосфера және адам;
✓ дамулардың концепциялары мен тіршіліктің пайда болуы және
ерекшелігі;
✓ экологиялық апаттарды болдырмау жолдары, табиғатты сақтау;
✓ адам табиғи-биоәлеуметтік қайталанбайтын жәке тұлға;
✓ адам табиғаттың дамуы ның нәтижесінде пайда болған саналы, ақыл-
ойлы жан;
✓ жердегі тіршілік тағдыры;
✓ ғылымның болашақтағы даму бағыты мәселелерін қарастырады.
Зерттеудің әдісі:
Қазіргі заманғы ғылым белгілі методологияға, яғни қолданылатын
әдістердің жиынтығына негізделген. Жоғарыда айтылып өткен әдістердің немесе
тәсілдің ешқайсысы да, дара түрде зерттеудің негізіділігін, дәлділігі мен
дәйектілігін қажетті деңгейде қамтамасыз ете алмайды. Сол себепті зерттеуде
жоғары нәтижеге жету үшін олардың бірнеше түрінің жиынтығын пайдалану ғана
тиімді бола алады.
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
І ЖАРАТЫЛЫСТАНУДЫҢ ҒЫЛЫМИ ДАМУЫ
1.1 Жаратылыстанудың пән ретінде дамуы
Ғылымның қазіргі қоғамдағы беделі мен маңызы өлшеусіз артып отыр, сол
себегггі де қазір "білім" деген ұғымды көбінше ғылыми білім деген ұғыммен
тепе-тең ұғым деп түсінеміз. Ал, шынында да солай ма? Әрине олай емес. Адам
білімінің көптеген түрлері ғылыми емес. Мәселен, күнделікті тұрмыста
қалыптасқан білім, діни білім, бірдеңеден алатын эстетикалық әсер т.б.
ғылыми білімге жатпайды.
Ал ғылыми зерттеулер, ізденістер арқылы алынатын білімдердің мазмұны
мен сипаты мүдде басқаша. Ғылыми білімінің мазмұны мен сипатын, мәселен,
күнделікті тәжірибеде қалыптасқан тұрмыстық білімдерден ажырату үшін ғылым
деген не екенін, онын, мазмұны қандай екенін білу қажет.
Ғылым дегеніміз адамның шындық дүние жайлы қызметінің арнайы бір жүйеге
келтірілген идеялық системасы (жүйесі). Демек, ғылыми дүниетану қызметінің
басты мақсаты шындық жайлы ақиқат білімге қол жеткізу екен. Ол білім ие
үшін керек? Ол болашақ өндірістік іс-әрекетке қолданып, практикалық
қызметті ілгері дамыту, жетілдіру үшін, сөйтіп барған сайын шындық дүние
заттары мен құбылыстарын өз мақсат-мүддесіне сәйкес меңгеру үшін қажет. Бұл
ғылымның өндіргіш күш ретіндегі қоғамдық-әлеуметтік функциясы (қызметі)
болып саналады. Ғылымның екінші бір функциясы - мәдени-дүниеге көзқарастық
функциясы. Бұл соңғы жайлы кейінірек арнайы әңгіме болады.
Сөйтіп, ғылым, жалпы алғанда, дүниетану процесі болып табылады екен.
Бірақ, ол жай күнделікті таным процесі емес, арнайы ұйымдастырылған
теориялық таным процесі болып табылады. Ол — теориялық білімдер жүйесі.
Теориялық білімдер жүйесінің бастамасын салған Ертедегі Греция елі деп
саналады.
Ертедегі гректер ғылымның негізін салушы болуының себебі олардың ғылыми
фактілер мен техникалык, жаңалықтарды көбірек жинақтауында емес, ойлау
процесінің, таным процесінің, логикасы мен мазмұнына жан-жақты назар
аударуыңда, зерттеуінде болды. Ертедегі грек ойшылдары фактілерді, ой-
пікірлерді, жаңалықтарды жай жинақтап қана қойған жоқ, оларды негіздеп
дәлелдеумен айналысты, бір білімді екіншілерінен логикалық жолмен ойша
қорытып шығарумен, сөйтіп оны жүйелі, негізді және анық-айқын білім
жасаумен айналысты [1].
Сомымен бірге ескерте кеткен жөн, олартек дәлелдеуге дағдыланып қана
қойған жоқ, сондай-ақ дәлелдеу процесін талдай келе дәлелдеу теориясын
жасады — Аристотельдің логикасы сондай теория еді. Басқанын айтқанда,
ретсіз жинақталған бұрынғы тәжірибелік білімдер мен мәліметтерді тәртіпке
келтірудің әдісі анықталды. Бұл нағыз методологиялық жаңалық еді.
Дәл осы сияқты, жаңа методологиялық әдіс XVII ғасырда Жаңа заманда ғана
жасалды, өйткені ғылыми зерттеушілер тәжірибелік (эксперммеінтік)-
математикалық әдістің дүние танымдағы маңызын осы кезде түсініп осының
негізінде классикалық, жаратылыстану дүниеге келді.
Ертедегі грек ойшылдары жасаған логака (дұрыс ойлаудың заңдары мен
формалары жайлы ілім) танып білуге тиісті шындық дүниенің өзіне тікелей
қатысты емес, ол дүние жайлы ойлауға қатысты болды, яғни ғылыми талдаудың
объектісі тікелей дүние заттары меп құбылыстары болмай, олардың ойша
бейнелері — абстракция, ұғым, пікір, сан, сапа, заң, т.б. болды. Сөйтіп,
материалдық дүниеге қарағанда оның идеалдық бейнесі (дүииесі) әлдеқайда
жүйелі логикалық және занды түрде ретке келді. Білім, сөйтіп, материалдық
дүниеден "жоғарырақ" тұрғандай болып, өзіндік айтарлықтай дербес болмысы
бар теории саласын құрды. Антик ғылыми жасап берген сондай жүйелі теориялық
білімнің бірінші мысалы ретінде Евклид геометриясын алуға болады.
Осындай жаңалықтардың арқасында антик заманының мәдениеті, ғылым-
білімі, қысқа тарихи мерзімнің ішінде тамаша математикалық теориялар
(Евклид, Архимед, т.б.), космологиялық модельдер (Аристарх Самосский,
Птоломей т.б.) жасап, физика, биология т.б. болашақ ғылымдар үшін құнды-
құнды идеяларды тұжырымдады. Алайда, ең бастысы сол, нағыз ғылыми білімнің
бірінші үлгісі сынақтан өтті, оны ғылыми емес білімдерден айырып тұратын
негізгі ерекшеліктері көрінді. Олар мыналар: 1) ғылыми білім жүйелі, сондай-
ақ оны басқа білімдердеи логикалық жолмен қорытып шығаруға болады; 2)
ғылыми білімнің объектісі тікелей шындық дүние заттары мен құбылыстары
емес, идеялық объектілер, яғни олардың ойдағы бейнелері; 3) ғылыми білімнің
мазмұны оны танып білуші адамның (субъектінің) мақсат-мүддесіне тәуелсіз,
объективтік ақиқат болуы тиіс; 4) ғылым қайталанушы құбылыстарды ғана
зерттейді, жеке-дара заттар мен құбылыстарды ғана емес, белгілі бір топқа,
класқа жататын заттар мен құбылыстардың бәріне тән жалпы заңшылықтарды
іздейді, т.т. [2]
Ғылыми танымның құрылысына келсек, өзі өмір сүріп келе жатқан екі жарым
мың жылдан бері ғылым жүйелі түрде ұйымдасқан, өзіндік айқын құрылысы бар
күрделі құбылысқа айналғанын атап айтпасқа болмайды. Ғылыми білімнің
негізгі элементтері мыналар:
а) дәл анықталған фактілер;
ә) бір топ фактілердің жиынтығына қолданылатын жинақтаушы заңдылықтар;
б) шындық дүниенің бірқатар құбылыстарын түсіндіруші заңдылықтар
системасын біріктіретін теориялар;
в) бүкіл шындық дүниенің жинақталған бейнесі болып табылатын дүниенің
ғылыми көрінісі (картинасы); мұнда өзара үйлесімді теориялардың бәрі
біртұтас системаға (жүйеге) біріктіріледі.
Ғылымның сенімді негізі — әрине анықталған фактілер. Егер факті дұрыс
анықталған болса (бақылау, эксперимент, тексеріп көру арқылы), онда ол
сөзсіз ақиқат болғаны. Бұл ғылымның эмпириктік, яғни тәжірибелік негізі.
Тәжірибеде байқалған фактілердің ұқсастығы, бір түрлілігі тікелей байқалған
құбылыстардың жалпы эмпирикалық заңы, ортақ қасиеттері бар екендігін
көрсетеді.
Алайда, ғылыми зерттеу мұнымен аяқталмайды. Бұл ғылыми танымның тек
бірінші деңгейі (сатысы) ғана деп саналады. Ғылыми танымның тек бұл
эмпирикалық деңгейінен кейін келетін теориялық деңгейін айыра білу қажет.
Бұлардың арасындағы айырмашылық, ерекшелік зерттелуге тиісті нақты
материалды жалпылаудың түрлерінің ерекшеліктеріне байланысты. Ғылымның
мақсаты — заңдылықтарды ашу. Ал заң, заңдылық дегеніміз құбылыстардың
арасындағы жалпы, мәнді, қажетті, тұрақты, қайталанбалы байланыстар, яғни
шындық дүниенің қайсыбір құбылыстар тобына, класына қатысты жалпылық.
Заттар мен құбылыстардың бойындағы жалпылық абстракциялау жолымен
анықталады, яғни олардың әрқайсысына тән жекеше, ерекше белгі, қасиеттерге
назар аудармай, жалпы, ортақ белгі, қасиеттерді ойша бөліп алу арқылы іске
асады. Абстракция деген латын тіліндегі сөзді қазақшаласақ, "көңіл
аудармау" дегенді білдіреді. Логика деген ғылымда қарастырылатын формалды-
логикалық жалпылау әдісі осы абстракциялау әдісімеін іштей байланысты.
Алайда, абстракцияның көмегімен жалпылаған кезде кез келген жалпы белгі,
қасиетті ала салмай, құбылыстардың ішкі табиғатын ашып көрсететін мәнді
жалпы белгісін алу қажет. Мәселен, ертедегі грек ойшылдары "адам" деген
ұғымға анықтама бергенде "Адам дегеніміз екі аяқты, қауырсынсыз жануар" деп
анықтапты. Әрине, барлық адамдарда екі аяқ бар, бірақ сонымен бірге құстар
да екі аяқты емес пе! Адамның ішкі табиғатын ашып беретін жалпы мәнді
белгісі еңбек құралын жасауға қабілеттілік және осының негізінде тарихи
қалыптасқан ойлауға және сөйлеуге қабілеттілік қой.
Олай болса, танымның эмпирикалық және теориялық деңгейлерін бір-бірінен
ажыратып тұратын негізгі ерекшелік — заттар мен құбылыстардағы мәнді
жалпылықты табу арқылы заңдылықты ашудың тәсілінде екен: тәжірибелік
(эмпирикалық) жалпылауда тек сыртқы ортақ белгілерді ғана анықтауға болады
екеи, ал ішкі мәнді белгілерді ашуға, дәлелдеуге танымнық тек теориялық
деңгейі ғана мүмкіндік береді.
Ғылыми танымның әдіс-тәсілдері
Ғылымның күрделі творчестволық іс деп саналуының бір себебі сол, онда
тәжірибеден теорияға көшетін тікелей өткелі жоқ. Оның ғылыми жолы —
салыстыру, абстракциялау, жалпылау, талдау, синтездеу сияқты жалпы әдіс-
тәсілдерді қолдану арқылы іске асатын диалектикалық таным жолы.
Ғылыми танымның аталған деңгейлерінің зерттеу объектілері бойынша да
өзара айырмашылықтары бар. Танымның тәжірибелік деңгейінде зерттеудің
обьектісі тікелей табиғат және қоғам құбылыстары мен заттары болса, ал
теория тек идеяландырылған объектілермен (материалдық нүкте, идеалды газ,
абсолютті қатты дене т.с.с.) жұмыс істейді. Бұл зерттеу объектісі не? —
деген сұраққа жауап берсе, ал сонымен қатар ол қалай зерттеледі деген де
сұрақ бар. Екінші сұраққа жауап беру үшін ғылыми зерттеудің аталған
деңгейлерінде қандай әдіс-тәсілдер қолданылатынын білу қажет. Бұл жағынан
да олардың елеулі өзгешеліктері бар. Эмпириктік деңгейде қолданылатын
негізгі әдістер: бақылау, баяндау, сипаттау, өлшеу, эксперимент т.б. Ал
теория болса, аксиомалық әдісті, системалық, құрылымдық функционалдық
талдау, математикалық моделін жасау әдістерін т.б. пайдалануға тырысады.
Ғылымның басқа қоғамдық сана формаларынан (мәселен, діннен, өнерден)
басты бір айырмашылығы сол, онда жаңа білімді қорытып шығарудың әдіс-
тәсілдері, яғни ғылыми әдіс (метод) шешуші роль атқарады. Ғылыми білімнің
даму тарихы бүл пікірді толық растайды. XVII ғасырда, яғни классикалық
жаратылыстанудың туу дәуірінде, ағылшын ғалымы Ф.Бэкон мен француз ғалымы
Р.Декарт ғылымды дамытудың бір-біріне қарама-қарсы екі методологиялык
программасын: эмпириктік (индукциялық) және рационалистік (дедукциялық)
әдістерін тұжырымдады.
Бұл методологиялық әдістер таным процесінде маңызды тарихи роль
атқарды. Біріншіден, олар толып жатқан нақты ғылыми зерттеулердің іске
асуына көмектесті, екіншіден, ғылының танымның құрылысын дұрыс анықтауға
жол ашты. Оның құрылымы екі этажды үйге ұқсас екенін көрсетті. Теориямен
аймалысатын "жоғарғы этаж" эмпирикалық "төменгі" этаждың үстінде
тұрғанымен, бірақ бірінші этажсыз ол төмен құлап түсер еді, ал, керісінше,
екінші этажсыз үй салынып біткен құрылыс болып есептелмес еді. Бұл
қарапайым теңеуден келіп шығатын қорытынды: ғылыми фактілерді жинап беретін
индукциясыз дедукциялық өдіс ақиқат теориялы қорытынды жасай алмас еді, ал
дедукциялық әдіссіз индукция ықтимал ғана білім берер еді. Сондықтан
қазіргі заманғы ғылыми танымда бүл екі өдіс өзара бірін-бірі толықтыра
отырып, диалетикалық бірлікте қолданылады.
Біздің заманымыздағы ғылыми білімнің стандартты құрылыс моделі,
шамамен, мынадай тізбек түрінде іске асады: тәжірибелік (эмпириктік)
фактіні анықтау — алғашқы эмпирикалық қорытынды — бұл қорытындыға сәйкес
келмейтін фактілерді іздеу, табу — жаңаша түсіндіру схемасы бар теориялық
гипотеза (жорамал) ұсыну— байқалған барлық фактілердің негізінде құрылған
гипотезадан логикалық қорытынды шығару (дедукция). Ал бұл соңғы ақиқат
геориялық қорытынды болуы тиіс, өйткені расталған гипотеза теориялық заңға
айналады. Ғылыми білімнің мұндай моделі гипотетикалық-дедукциялық деп
аталады. Қазіргі заманғы ғылыми танымның кепшілігі дәл осы тәсілмен
құрылады [3].
Танымның (білімнің) ғылымилығының критерийі
Теория шындық дүниенің белгілі бір саласындағы заттар мен құбылыстардың
арасындағы мәнді байланыстар мен қатынастары жайлы біртұтас түсінік беретін
ғылыми білімдердің жинақталған формасы. Ол теория ғылыми болуы үшін ақиқат
болуы тиіс, алайда, ақиқат білімнің бәрі бірдей теория бола бермейді,
мәселен, күнделікті тұрмыстық білімдер ақиқатты білдіргенімен, бірақ
теориялық білімге жатпайды.
Білімнің ғылымилығын көрсететін критерийі (өлшеуіші) не? — деген
сұраққа ең алдымен — практика деп жауап беруіміз керек, өйткені, таным
процесінің негізі, мақсаты — практикалық қызмет. Ғылыми білім ең алдымен
практикалық қызметке, материалдық игіліктер өндіру ісіне қызмет етеді, олай
болса, ғылыми білімнің ақиқаттығының, оның ғылымилығының бірінші билшеуіші,
критерийі практика болып табылады.
Бірақ білімнің бәрі бірдей сезім мүшелерімен тікелей қабылдау немесе
эксперимент арқылы тексеріле бермейді. Ғылыми білімнің көпшілігі басқа
жолмен қорытылып шығарылады және ақиқаттығы, ғылымилығы анықталады. Ғылыми
білімнің негізгі ерекшеліктері ғылыми зерттеулердің объектілерінің
ерекшеліктеріне байланысты. Мәселен, атом ішілік микродүние немесе
галактикадағы мегадүние құбылыстарын және т.б. көптеген процестерді
күнделікті тәжірибеде немесе өндірісте қолдану арқылы тексеру мүмкін емес.
Ғылым ондай білімдердің ғылымилығын негіздеудіц басқа айрықша
әдістәсілдерін қалыптастырды — ол қайсыбір білімдердің ақиқаттығын
ақиқаттығы бұрын негізделген басқа білімдерден қорытып шығарып негіздеу
жолы, одісі. Білімді қорытып шығарудың бұл логикалық әдіс-тәсілдері бір
білімнің акиқаттығынан екінші білімнің ақиқаттығын негіздеуді ғана
қамтамасыз етпейді, сондай-ақ оларды бір-бірімен байланыстырып, біржүйеге
келтіреді. Соңдықтан, білімдердің жүйелілігі мен негізділігі — ғылыми
білімді күнделікті тұрмыстық білімдерден айырып тұратын басты мәнді
белгілерінің бірі.
Ғылым тарихында жалган ғылыми идеяларды нағыз ғылымнан айыра білу үшін
бірнеше принциптер тұжырымдалған. Солардың бірі верификация принципі деп
аталады. Латынша verificatio — дәлелдеу, растау деген сөзден шыққан бұл
принцип бойынша қандай бір ұғым, пікір болмасын тікелей тәжірибеде расталса
ғана, яғни эмпирикалық жағынам тексеруге болса ғана ақиқат деп мойындауға
болады, ал егер тәжірибеде тексеруге болмаса, онда ол ақиқат болмағаны.
Ойлаудың рационалдық әдісі бойынша, ғылыми білім мынадай методологиялық
талаптарға сәйкес келуі тиіс:
а) жалпылық, яғии нақты уақыт, орын, субъект т.б. жекеше фактілерге
тәуелсіздік;
ә) қайшылықсыздық немесе дәйектілк (бұларды білімдер жүйесін
тұжырымдайтын дедукциялық ойлау тәсілі қамтамасыз етеді);
б) түсіндіру әдіс-тәсілдерінің қарапайымдығы;
в) алдын ала болжау күшінің болуы.
Кез келген білімнің ғылымилық деңгейін көрсететін ең жалпы талаптар
(анықтауыш нормалар) міне осылар.
Білімнің ғылымилығының Аристотель белгілеген нормалары (өлшемдері),
түсіндіру мен негіздеудің үлгілері ғылымда мың жылдан астам уақыт бойы
бұлжытпай пайдаланылып келді, ал көпшілігі (мәселен, формальді логиканың
зандары) бүгінге дейін қолданылып келеді [4].
Әлем кеңістігі жайлы геоцентрлік ілімнің жүйесі дүниенің ғылыми
көрінісі (картинасы) жайлы антик заманындағы түсініктің маңызды бір белігі
болды. Сол дәуірдің геоцентризмі тікелей қабылданушы фактілердің "табиғи"
суреттемесі болған жоқ, ол — белгісіздікке жасалған қиын" да батыл қадам
еді, өйткені космос құрылысының қайшылықсыз түсіндірмесін жасау үшін аспан
әлемінің бізге көрінетін жарты шарына ұқсас Жердің көрінбейтін қарсы
бетінде де жарты шарлық космос болуы мүмкін деп жорамалдауға тура келді.
Геоцентрлік көзқарас әрине кейін дұрыс болмай шықты, бірақ ол өз кезінде
бірінші ғылыми революцияның маңызды бір құрамдас бөлігі болып табылды.
Екінші ғылыми революция ХVІ-ХVІІІ ғасырларда жүзеге асты. Оның
бастамасын құрған дүниенің геоцентрлік түсінігінен гелиоцентрлік түсінігіне
өту болды. Бұл дүниенің, ғылыми көрінісінің ауысуының ең көрнекті белгісі
екені сөзсіз, бірақ ол сол дәуірдс ғылымда болған түбірлі өзгерістердің
мәнін толық көрсете алмайды. Ол өзгерістің жалпы мәні әдетте "классикалық
жаратылыстанудың қалыптасуы" ұғымымен анықталады. Бұл ғылыми төңкерістің
бастамасын салған ғалымдардың қатарына Н.Коперник, Г.Галилей, И.Кеплер, И.
Ньютон т.б. жатады.
Бұлар жасаған жаңа ғылымның антик заманы ғылымынан түбірлі айырмашылығы
неде?
Классикалық жаратылыстану, біріншіден, математика тілімен "сөйлейтін"
болды. Егер антик заманының ғылымы жер бетінің құбылыстарын тек сапалық
жағынан ғана түсіндіру мүмкін деп есептеген болса, ал жаңа жаратылыстану
жердей денелерді объективтік сандық қатынастары (формасы, мөлшері, массасы,
қозғалысы) жағынан сипаттап, қатаң математикалық заңдылықтармен түсіндірді.
Екіншіден, европалық жаңа ғылым сондай-ақ құбылыстарды зерттеудің күшті
экспериментальды (тәжірибелік) әдісіне арқа сүйеді. Бұл табиғат
құбылыстарын зерттейді жай енжар бақылауға негіздемей, белсемді іс-әрекет
үстінде жүргізу қажеттігін көрсетті.
Үшіншіден, классикалық жаратылыстану антик заманының космос жайлы қатып-
семіп қалған, мәңгі өзгермейтін түсінігіне қарсы аянбай күресін, оның
жалғандығын дәлелдеді.
Классикалық жаратылыстанудың, одан қалды бүкіл Жаңа заман ғылымының
бұлжымас негізі механика деп саналды. Сөйтіп, табиғат жайлы білімнің бәрін
механиканың негізгі зандарымен түсіндіріп, дүниенің таза механистік
көрінісі жасалды. Бұл жаңа заман ғылымының басты бір (төртінші)
айырмашылығы болды. Осылардың негізінде ғылыми білімнің механикалық өлшемі
қалыптасты: ғылыми білім, яғни табиғаттын танымдық бейнесі ешқашан
өзгермейтін, тек кейбір жақтарын ғана шамалы түзетуге болатын абсолюттік
ақиқат болуы тиіс [5].
Жалпы және арнайы салыстырмалылық теориясы мен кванттық механика
теориясы ғылыми білімнің жаңа парадигмасының негізін салған аса маңызды
теориялар болып табылды. Бұл екі теорияның біріншісін кеңістік пен уақыттың
және тартылыстың жаңа жалпы теориясы деп санауға болады, ал екіншісі
микродүниенің заңдарының ықтималдық сипатын ашты және сондай-ақ материяның
негізін корпускулярлық-толқындық дуализм құратынын ашып берді. Осы
теориялардың тууына байланысты дүниенің жалпы жаратылыстану-ғылыми көрінісі
өзгерді. Бұл өзгерістің бұрынғыға ең қарама-қарсы көріністері мына
төмендегілер:
1. Ньютондық ғылыми революция әуелбастан-ақ геоцентризмнен
гелиоцентризмге өтумен байланысты болған еді, ал Эйнштейн жасаған төңкеріс
центризмнің қандайынан болса да бас тарту қажеттігін көрсетті: дүниенің
ешқандай центрі (орталығы) жоқ, біздің дүние жайлы кез келген түсінігіміз,
оның ішінде дүниенің ғылыми көрінісі жайлы түсініктер де өзгермелі, яғни
салыстырмалы екен.
2. Классикалық жаратылыстану бөлшектердің қозғалыс траекториясы,
кеңістік пен уақыт жайлы, жайлы себепті байланыстар т.б. жайлы ұғымдар
өзгермейтін абсолюттік сипатта деп санаған болса, олар енді микродүние мен
мегадүниені түсіндіруге жарамай қалды, сондықтан ол түсініктерді өзгертуге
тура келді. Сол себепті дүниенің жаңа көрінісі теориясы кеңістік, уақыт
себептілік, үздіксіздік сияқты ұғымдардың мазмұнын қайта түсіндірді деуге
болады.
3. Дүниенің жаратылыстану-ғылыми көрінісінің өзі жайлы өз "түсінгі" де
өзгерді: дүниенің бірден-бір ақиқат, абсолютті дөл көрінісін ешқашан
жасауға болмайтыны анықталды. Дүние көріністерінің кез келгені тек
салыстырмалы ақиқат қана бола алады.
Сөйтіп, жаратылыстанудағы үшінші түбірлі революиия, бұрынғы белгілі
теорияларға қарағанда, мүлдем жаңа фундаментальды теориялар —
салыстырмалылық және кванттық механика теорияларының тууымен байланысты
іске асты. Ол теориялардың орнығуы бүкіл жаратылыстанудың теориялық-
методологиялық бағытын өзгертті. Кейінірек, дүниенің классикалық емес
ғылыми көрінісі орныққан соң, жеке ғылымдарда мини-революциялар (кіші
революциялар) болды — астрономияда, биологияда (генетиканың тууы) т.б.
жаңалықтар ашылды.
Қорыта айтқанда, үш ірі ғылыми революция ғылымның даму тарихындағы үш
үзақ стадиясын анықтап, олардың әрқайсысына сәйкес дүниенің жалпы ғылымдық
көрінісін жасап берді Бұл, әрине, ғылым үшін маңыздысы ірі революциялық
төңкерістер ғана деген сөз емес. Ғылымның дамулық даму кезендерінде де жеке
ғылымдарда ғылыми жаңалықтар ашылып, кіші революциялар деп аталатын
өзгерістер болып тұрады, жаңа теориялар мен әдіс-тәсілдер жасалады. Алайда,
дүниенің ғылыми көрінісінің ұзақ уақыттық жалпы бейнесін анықтап беретін
фундаментальды ғылымдардың негізілің өзгерісіне байланысты революциялық
төңкерістер екені сөзсіз.
Ғылыми революциялардың маңызы мен ролін анықтап беретін тағы бір
құбылыс — ғылым дамуының барған сайын жылдамдай түсуі. Мәселен,
аристотельдік ғылыми революция мен ньютондық революциянын, аралық мерзімі
екі мың жылдай болған болса, Эйнштейн революциясы мен Ньютондық
революцияның арасы 200 жылға созылды. Ал одан кейін 100 жыл өтпей жатып,
қазір, көптеген ғалымдардың пікірі бойынша, ғылымда жаңа революциялық
өзгеріс пісіп жетілген сияқты. Евді бір зерттеушілер ондай революция
қазірдің өзінде-ақ жүріп жатыр дегенді айтады. Солай ма, әлде олай емес пе,
ол олі талас пікір.
Тағы бір айта кететін жағдай, ғылымдағы революциялық төңкеріс бұрынғы
жетістіктерді түкке жаратпай тастамайтыны, қайта ғылыми білімдердің
дамуында сабақтастық байланыс болатынын ескеру қажет. Шынында да кез келген
жаңа теория өзінен бұрынғы теорияны түгелдей жоққа шығармайды, қайта оның
дұрыс жақтарын пайдалана отырып, ғылымды ілгері дамыта алады. Ескі мен
жаңаның, революция мен дамудың бұл диалектикалық бірлігі ғылым дамуындагы
үздіксіздік пен үзілістікті көрсететін заңдылық болып табылады [6].
1.2 Қазіргі жаралыстану концепциялары
Қазіргі кезде ғылымның дамуында интеграция мен дифференциация негізгі
бағыт болып саналады. Бұл процестер жаратылыстану және гуманитарлық
ғылымдар бірлігінде айқын байқалынды.Сондықтан бұл пәнді оқып үйрену арқылы
студенттер фундаментальді және қолданбалы ғылымдардың арасындағы терең
байланыстылықты ұғынады.
Табиғаттағы негізгі заңдарды, құбылыстарды және процестерді зерттеу
адамзат пен қоғамды танып-білуімен ұштасып келеді. Жаратылыстану,
гуманитарлық, математика мен техникалық ғылымдарының жетістіктерін бір-
бірімен байланыстырып қараған кезде дүниенің біртұтас ғылыми бейнесі
қалыптасады. Болашақ маман жаратылыстану мен гуманитарлық мәдениеттердің
жетістіктерімен қаруланып, білімді, әрі ғылыми сенімді адам болып
қалыптасуы тиіс. Болашақ ұрпақ табиғаттың фундаменталь заңдарын, сан қырлы
құбылыстар мен процестерін және Әлемнің құрлысын, даму заңдылықтарын
зерделеп, дүние мен өмірдің мәнін дұрыс түсінулері қажет. Физика, химия,
биология және де басқа ғылымдардың жетістіктерін түсініп, қазіргі кездегі
ғылымдардағы бағыттар мен салалары туралы хабардар болуы керек. Мега –макро-
және –микродүниелер күрделілігін түсініп, олардағы құпия құбылыстарды
ашуға бағытталған зерделеуге қажет материалдық жаңа технологияның негізінде
жасалынған құрал-жабдықтардың қаншалықты қаржыны, еңбекті, жігерді және
білімді қажет еткендігін бағалай біледі.
Қазіргі жаралыстану концепциялары пәні - ғылымның дүниені тану
процесінің формасы екендігі және оның салалары, әдістері, таным
ерекшеліктері қарастырылады. Жаратылыстану ғылымның даму кезеңдері мен екі
мәдениеттің адамзаттың материалдық және рухани байлықтарын арттырудағы
әсерлері, дүниенің қазіргі замандағы ғылыми-жаратылыстану бейнесін оқытады.
Классикалық физика, кванттық механика және салыстырмалық теориялардың
концепциялары талданып, материя түрлері мен кеңістік – уақыт туралы соңғы
ғылыми ұғымдар талқыланды. Әлемнің құрылымы туралы космологиялық теориялар
зерделеніп, молекула мен атомдық құрылымдар туралы физикалық және химиялық
концепциялар қарастырылады. Адамның табиғат тудырған саналы жан екендігі
айқындалады, оның дамуына ортаның, еңбектің әсері сипаттанынып, жердегі
тірі мен өлі табиғатты сақтауда жауапкершілік туралы сөз болады. Ғылымдағы
техникалық жаңалықтар жаңа технологиялар мен құрал-жабдықтар талданады.
Пәннің соңғы тақырыптарында ғылымның болашағы даму бағыттары белгіленеді.
Осы ретпен пәнді баяндау арқылы студенттерге Әлемнің біртұтастығы,
табиғаттың фундаменталь заңдары, материя бірлігі және олардың даму
заңдылықтарының ортақтығы туралы көзқарас қалыптастырылады [7].
Қазіргі жаратылыстану концепциялары пәнін білу үшін экология және
мектеп бағдарламасындағы физика, химия, биология, география пәндерінен
алған білімдері қажет.
Пифагор ғылымының төрт саласын қарастырды. Оларды грек тілінде
математа деп атайды, оысдаен математика деген термин қалыптасты. Ол төрт
сала: сан туралы ғылым арияметика, музыка теориясы гармония, фигуралар
жайындағы ғылым геометрия және аспан жайындағы ғылым астрономия.
Пифагор музыканы да математикаға жатқызып, негізгі музыкалық
интервалдарды – октаваны, квинтаны, квартаны тағайындады. Пифагор
музыкалық дабыстарды сандар арқылы, ал музыкалық интервалдарды сандардың
қатынастары арқылы кескіндеген.
Дүние туралы білімдердің жинақталуына сәйкес оларды жүйелендіру
қажеттілігі пайда болды. Бұл мәселені ежелгі ойшылдардың бірі ПАристотель
б.з.д.. 384-322 жж. табысты шешті. Ол Греция мен Македония шекарасында
дүниеге келген. А. Македонскийдің ұстазы болды. 366 жылы Афинаға, Платонның
Академиясына келіп 20 жыл тұрды. Аристотель Платонның сүйікті шәкірті
болды. 335 жылы Афинада өзінің перипатетикалық сектебі-лицейді ашты.
Перипатетка-грек сөзі: peripateo –серуен құру деген мағынаны білдіреді.
Аристотель әңгімелесу, сұхбат құру барысында шәкірттерімен серуен құруды
ұнатқан. Аристотель - өз заманының ірі энциклопедист ғалымы. Аристотель
ғылыми жүйелендіруге алғаш қадам жасады.
Аристотельдің ілімі бойынша-дүниенің көзі, тұтқасы, түп негізі-заттық
нәрсе. Табиғат мәңгі қазғалыстағы, өзгерістегі материалдық заттардың
жиынтығынан тұрады. Дүниені тану деген-еі әуелі табиғи құбылыстарды білу
деген сөз. Зат туралы түйсік, елес, ұғым болу үшін ең әуелі сол бізден тыс
тұрған заттың болуы қажет.
Аристотель өзінен бұрыңғы грек ғылымының жетістіктерін жалпылай логика
ғылымын негіздейді. Аристотельдің логикасы математиканың дамуына күшті
ықпал жасады, ол дедуктивті-логикалық әдістің қалыптасыуына әкелді. Қазіргі
математикалық құрылыстың негізгі іргетасы саналатын аксиома, анықтама,
теорема, дәлелдеулер дейтіндер Аристотельдің логикасы негізіндк жасалған.
Аристотель-жанды, жансыз табиғат жөніндегі ғылымдарды жасауға көп ат
салысқан философ.
Аристотельдің жаратылыстану жөніндегі пікірлері оның философиялық
идеяларымен ұштасып жатады.
Аристотель қозғалыс жөнінде ілім тудырды, бұл ілімнің негізгі
қағидалары теріс болғанымен, ғылыми механиканының бастамасы болды деп
айтуға болады.
Аристотельдің жануарлар дүниесі туралы еңбектері биологиялық
ғылымдардың шығуына үлкен үлес қосты. Ол шәкірттерімен бірігіп 500 түрлі
жануарларға сипаттама берді, жануарлар классификациясын жасауға ұмтылды.
Аристотель саяси экономия ғылымының бастамасын жасады. Экономия
деген терминді Аристотель енгізген, ол грекше Эйкон -шаруашылық,
Намос-Заң деген маңынаны, яғни шаруашылық заңы дегенді білдіреді.
Аристотель өзіне дейінгі 300 жылға созылған грек ғылымы , философиясы
мен өнерінің жетістіктеріне қорытынды жасап, оларға жаңа сипат берді, жаңа
бағыт сілтеді. Ол әлі де болса жіктері ашыла қоймаған тұтас ғылым ішінен
бірсыпыра салаларды ажыратуға бастама жасады философия, математика,
жаратылыстану, мемлекет теориясы т.б.. Бұл бастама кейіннен ғылым
салаларының көптеп шығуына мүмкіндік туғызады.
Ірі ойшыл, ғалым, ол математиктердің бірі-Евклид б.з.д. 300-225жж..
Афинада өмірге келіп, Александрияда тұрды. Онда ғылыми мектептің іргетасын
қалады. Евклидтің өмірі жайлы мағлұматтар жоқтың қасы. Ол туралы екі аңыз
сақталған: оның біріншісі бойынша, Птолмей патшаның геометрияны бейнетсіз
оп-оңай білдіретіндей жол бар ма? деген сұрағына Евклид Геометрияда
патшалар үшін айрықша жол жоқ деп жауап қайтарыпты. Екінші аңыз бойынша,
бір шәкірт Евклидтен геометрияны оқу не пайда береді деп cұраған
көрінеді. Сонда Евклид қызметшіні шақырып алып: оқудан пайда тапқысы келіп
тұр екен, мына балаға үш теңге беріңдерші, - депті [8].
Евклид-математика, физика, астрономия, музыка ғылымдары бойынша бірнеше
еңбектер жазған оқымысты. Олардың ішіндегі еі атақтысы – Негіздер.
Евклидтің Негіздері екі мың жылдан астам уақыт бойы дүние жүзі
математиктерінің қолынан түспейтін шығарма болды. Осы еңбекте жасалған
геометрия жүйесі дұние жүзі мектептерінде сол қалпында оқытылып келеді.
Мысалы, Англияның мектептерінде геометрияны Евклидтің Негіздерінің
өңделген варианты бойынша өтеді, мектеп оқулығын Геометрия демей, жай
ғана Евклид деп атайды.
Антика ғылым тарихының жарқын беттеріне көз алсақ, онда біз ұлы
ойшыл, ежелгі грек ойшылы Архимедке кездесеміз. Ол Сицилия аралында
Сиракузда дүниеге келді. Александрияда білім алды. Архимед Ғылым мен
Адамзат тарихының тағдырын айқындаған азын-аулақ даналардың қатарына
жатады. Бұл ретте ол Ньютонға ұқсас. Осы екі данышпанның шығармалары өте
ұқсас. Екуін де математика, физика, астрономия сияқты ғылымдар саласы
қызықтырған. Бүкіл математиктер мен физиктердің ішінен Архимед пен
Ньютонның есімдері ғана бүкіл әлемге аян.
Архимедтің ғылыми еңбектері математикаға да, физикаға да,
асторномияға да жатады. Оның математикалық еңбектері өз заманынан озық
болған, бұл еңбектері дифференциалдық және көптеген математикалық
еңбектерінің ішінен қисық сызықтардың ұзындықтарын, әр түрлі фигуралар мен
денелердің көлемін және беттердің ауданын есептеу ерекше орын алған.
Архимед рычаг заңын, суда өлшеу арқылы қорытпаның құрамын анықтау тәсілін
тағайындаған, өз атымен аталған гидростатика заңын ашқан. Сұйыққа
батырылған денеге, көлемі сол дененің көлеміндей сұйықтың салмағына тең
болатын және онан әрқашанда жоғары қарай бағытталған кері итеруші күш әсер
ететіндігін айқындайтын заң аэростатика мен гидростатика заңы деп аталды.
Архимед Жер суаратын машиналарды, жүк көтеретін рчаг жүйелері мен
блоктарды, тас ататын және қамал бұзатын соғыс машиналарын т.б. ойлап
шығарған.
Архимед шығармаларының көпшілігі сақталмаған. Архимедтің шар мен
цилиндр, Дөңгелекті өлшеу және леммалар атты екі кітабы орыс тіліне
аударылған.
Архимед енгізген санына жақын мән 227 3,14 сол кездегі практикада
қолдануға тиімді болды. Ол қазір де қолданылады.
Архимедтің кейінгі кездегі шығармашылығына оның астрономияға деген
қызығушылығына тән. Астрономиядағы оның жетістігі Планитарийдің құрылымы.
Айналып тұратын сфера арқылы Күнді және бес планетаны, айдың фазасын, күн
мен айдың тұтылуларын бақылап отыруға болады. Бұл даданы еске сақтау
мақсатында Архимедтің ұрпақтары, оның ғылымның мәңгі ұранына айналған
Эврика,Эврика!-Таптым!-деген қуашһнышты айқайын бүгінгі күнге дейін
жеткізіп отыр.
Архимедтің әдісі П санының өлшемі XVII ғасырға дейін үлгі болып
келді.
П саны ғылым мен техниканың алуан түрлі салаларына ене бастайды.
Ол қазіргі кезде космоқа ұшыруларға дайындауда компьютерлер
орындайтын сызуларда кездеседі; Пи инженерлерге қажетті ондық белгілерді
бейнелейді.
Антикалық ғылым – адамзат ойының қызықты да, жарқын беттерінің бірі.
Философиялық және ғылыми идеялар, концепциялар, теориялар көбінде қазіргі
ғылымның іргетасы болып табылады. Олардың кейбіреулері үшмыңжылдықтың
барысында талқыланып, шешілді, пікір таластар тудырды, бірақ әлі де шешімін
тапқан жоқ.
Ғылым адамға өз өмірін сақтап калу үшін қажетті білім негізінде пайда
болды. Адам шөптерді қоректену және дәрі-дәрмек ретінде пайдалануды
үйреніп, жануарлардың мінезін бақылап, оларды қолға үйретті, рудамен
тәжірибе жасап, әртүрлі металдарды балқытып шығаруды үйренді. Табиғатпен
алуан түрлі тәжірибе жасау барысында адам өзінің өмірін ыңғайлы етуге
бағытталған көптеген әдіс – айланы ойлап тапты. Қазіргі замандағы біз
ыңғайлылық, денсаулық және ойын - сауық үшін былай қарағанда өзінен өзі
болуы керек сияқты көрінетін заттар мен құбылыстар ғылымның арқасында пайда
болған. Қазіргі заманда ғылым түсінігінде, адамзат баласының жүріп өткен
жолдары көрсетіледі және адамның қалыптасуының құралдары мен әдістері болып
табылған, ғылымның тарихи – мәдени құбылыс ретінде пайдалануының нысандары
көрініс тапқан [9].
Ғылыми дамудың білімді жинауға, сақтауға және ұрпақтан ұрпаққа беруге
себеп болған басты фактордың бірі болып жазбаның ойлап табылуы болды.
Шумерлердің пиктографиялық жазбасы б.э.д. 3200 ж.ж. бұрын пайда болды.
Б.э.д. 3000 ж.ж. Египетте иероглифтік жазба деген атқа ие болған жазбаның
жаңа жүйесі пайда болды. Бұл жүйеде әріпті, дыбысты және сөздерді белгілеу
үшін символдар пайдаланылған. Б.э.д. 2800 ж. бұрын шумерлердің көршілері
болған вавилондықтар, ассириялықтар мен парсылар пиктографиялық жазуды ұшты
жазбаға (клинопись) айналдырды. Ақырында б.э.д. 1300 ж. бұрын Сирияда ең
алғашқы алфавит жасалып шығарылды. Онда 32 әріп болды, әріптің әрқайсысы
белгілі бір дауысқа сәйкес болды. Көне гректер осы жазба жүйесін қабылдап,
ол кейін латын алфавитінің негізі ретінде қолданылды.
Көне әлемде білімнің жеткіліксіздігінен табиғат күштері құдайдың
құдіретті күші делініп, табиғатты зерттеушілер құдайдың абыздары деп
саналды. Египеттегі астрономдар деп аталған осындай адамдар күнді аса үлкен
сағат деп санап, ай мен жұлдыздардың орналасуына қарай, Ніл өзенінің тасу
уақытымен көптеген мерекелерді тойлау мерзімдерін анықтап отырды. 365
күннен тұратын ең алғашқы календарды египет астрономы Имхотеп жасап
шығарғандығы белгілі.
Өз кезегінде шумерлер (б.э.д. 4000-3200 жыл бұрын) есептеудің ондық
жүйесін ойлап тауып, өздерін шебер математик және астрономдар ретінде
таныта білді.
Вавилондықтар (б.э.д. 1900-600 жыл бұрын) көп жылдық бақылаулардың
нәтижесінде құрастырылған, планеталардың жылжуын сипаттайтын кестелерді
пайдаланып, жұлдыздар мен планеталардың қозғалуы жайлы жорамал бере білді.
Сонымен қатар вавилондықтар календарды жетілдіріп, болашақты болжауға
тырысты. Вавилондықтар жұлдыздарды өз құдайларының атымен атады.
Вавилондықтардың білімі ертедегі гректер астрологиясының негізі болып
табылды.
Жалпы қабылданған ұғым бойынша қазіргі заман ғылымының бастамасы –
ертедегі грек мәдениеті болып табылды, бұл көзқарасты гректің ойшылдарының
еңбектеріне сілтеме жасаған қазіргі заман ғылымының негізін салушы
Н.Коперник, И.Кеплер, Г.Галилей қуаттады. Ертедегі гректердің адамды
қоршаған әлемді зерттеуінің тереңдігі соншалық, олар түрлі бақылау
жұмыстар, есептеулер жүргізіп, қоршаған дүниені классификациялауының
арқасында, өздерін қоршаған әлемде бақыланып отырған құбылыстар мен
заттарды діни жағынан емес жаратылыстанушылық сипатта зерттеу қажеттігін
түсінді. Ертедегі гректердің ең басты жетістіктерінің ішінде заттардың
атомдық құрылысы жөніндегі ілімді шығарып, академия мен лицейлерді оқу
мекемелері ретінде ашуы болып табылды. Ежелгі гректердің атом жөніндегі
көзқарастары Р.Бойль, И.Ньютон, М.В.Ломоносов, Авогадро, Лавуазье,
Менделеев секілді көрнекті табиғат зерттеушілерінің еңбектеріне үлкен ықпал
етті. Ежелгі грек ғалымдарының еңбектерінің нәтижесінде, олардың идеяларына
сәйкес атомдық құрылыс тәжірибе жүзінде дәлелденбей тұрып-ақ, заттардың
физикалық-химиялық құрылысы жөніндегі теориясы жасалды. Аталған теорияның
негізінде Х1Х ғасырда химия саласында ғалымдар тамаша жетістіктерге
жетті[10].
Гректердің идеялары Европаға арабтар арқылы таралды. Ежелгі гректердің
барлық еңбектері бізге араб тілінен латын тіліне аудармалары бойынша таныс.
Араб ғалымдары антикалық дәуірдің идеяларын сақтай біліп, оларды
ортағасырлық Европаға жеткізе білді. Ортағасырлық арабтар, кейін римдіктер
ие болған ертедегі гректер философиясы мен білімін тек игеріп қана қоймай,
сонымен қатар аса ірі ғылыми жетістіктерге де жетті. Араб әлемінде әсіресе
900 – 1200 ж.ж. аралығы ғылым мен өнер шарықтап тұрған дәуір болды. Араб
ойшылдары алгебраны ойлап тапты. Тіпті олардың ақындары бірінші болып
математикамен айналысып, кейін ақын болып өлең шығарды. лкен қалалардың
көркейіп, өсуі медицинаның дамуына ықпал етті. Қазіргі Өзбекстанның
жерінен шыққан Абу Али Ибн Синаның (Авиценна) "Медицина канондары" атты
еңбегі XІV ғасырға дейін дерлік барлық дәрігерлер үшін канондар ретінде
пайдаланылды.
Араб ойшылдары ғылымға тек қана методологиялық нұсқаулар ғана емес,
сондай – ақ көптеген терминдер енгізді: аль хебри - алгебра, аль хемия-
алхимия, аль хогол-алкоголь және т.б. Ғылыми құбылыстар әдетте көптеген
латын және грек сөздерімен белгіленеді де, олар көп жағдайда терминдер
ретінде қалыптасады. Ал араб оқымыстылары болса сол терминдерді ойлап
тапты, ал кейін латын тіліне аударылды. Әрбір ғылымның тек өзіне ғана тән
түсініктері мен терминдерден құралған тілі болатындығы белгілі. Грек
тілінің көптеген сөздері латын сөздерімен қатар ғылыми терминдер түрінде
қолданылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ЖАРАТЫЛЫСТАНУДЫҢ ҒЫЛЫМИ ДАМУЫ
1. Жаратылыстану пәнінің ғылыми
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 5
1.2 Қазіргі жаралыстану
концепциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 2
ІІ АДАМЗАТ ҚОҒАМЫНЫҢ ДАМУЫ
2.1 Тіршілік
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .20
2.2 Ғалам дамуы идеясының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.3 Қоғамның қалыптасу
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
5
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі заманның адамы бұл дүниеге келіп о
дүниелік болғанына дейін сырттай қарағанда бір бірімен мүлдем байланысы жоқ
екі әлемде – шынайы (табиғи) сондай ақ жасанды техно-психоәлеуметтік
ортада өмір сүретіндігі белгілі. Бұл жерде, техно- және психоәлеуметтік
ортаның табиғи ортаға қарағанда басым болатындығын атап көрсету керек.
Адамды қоршаған орта жасанды техникалық орта мен қоғамнан құралған.
Адам өз қолымен жасаған материалдық әлемнің барлығы да техникалық орта
болып табылады (мысалға: үй хайуанаттары, дәрі - дәрмек, киім, механизмдер,
үйлер және т.б.). Техникалық ортаны адамды қоршаған ортаның табиғи
психоәлеуметтік ортаға өту кезеңі, яғни, аралық өтпелі орта деп көрсетсек
те болады. Техникалық орта адамның дене және ой еңбегінің, басқа сөзбен
айтқанда білім мен ғылымның арқасында пайда болған. Техникалық орта
адамзаттың табиғатты ұзақ жылдар бойы түпкілікті зерттеуінің арқасында
қалыптастырылған (модельденген). Ал психоәлеуметтік орта болса (қоғам) осы
қоғамға тиесілі әлеуметтік-саяси институттардың негізінде қалыптасады және
дамуға ұшырайды. Осындай институттар ретінде мемлекеттің құқықтық және
идеологиялық негізі, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының сипаты мен
деңгейі, аталған қоғамда елеулі орынға ие болып отырған жанұялық, топтық,
ұйымдық, рулық, ұлттық, діни, ғылыми және т. б. түрлі әдет - ғұрып, салт-
дәстүрді көрсетсек болады.
Ғылымның дамуы нәтижесінде біздің өміріміз бір ғана ұрпақ ішінде елеулі
өзгерістерге ұшырап отыр. Қоршаған орта туралы ақпараттың ағымы бірнеше жыл
ішінде еселеп көбеюде. Адам болса бұл ақпарат ағымын жеткілікті деңгейде
қабылдап үлгере алмау үстінде. Оның себебі, қоғам дамуы барысындағы мүлдем
жаңа ғылыми пәндердің пайда болып, осыған қоса олардың тармақтанып,
салаларға бөлінуінде. Ғылымның салаларға бөліну үрдісі нәтижесінде қазіргі
кезде ғылымда 15 мыңнан астам ғылыми пән бар. Әрине, осыған байланысты
адамзаттың өзін қоршаған табиғат пен қоғам туралы білімінің тереңдігі мен
дәлдігі де елеулі түрде өскен. Осымен қатар ғылымның әртүрлі салаларының
және ғалымдардың арасындағы байланыс пен өзара түсіністіктің де
әлсірегендігін мойындау керек. Тіпті кейбір жағдайларда, бір ғылымның
әртүрлі салаларында жұмыс істейтін ғалымдар екінші бір саланың зерттеу
әдістері мен нәтижелері жайлы мүлдем бейхабар болады. Абырой болғанда
қазіргі кезде ғылымның өзі дүниені тек пәндік сипатта зерттеуге қарсы
әдістер мен құралдар қалыптастырып, шығарып отыр. Ғылыми салалардың
арасындағы байланысқа деген бұл жаңа көзқарас интегративті немесе пәнаралық
деген атқа ие болды.
Зерттеудің мақсаты:
тек жаңа білімге ие болу ғана емес, сонымен қатар бүкіл әлемдік
жаратылыстану ғылымында қоршаған әлем туралы қалыптасқан түсініктер мен
ойлаудың ғылыми, рационалды ойлау қабілетін қалыптастыру болып табылады.
Басқа сөзбен айтқанда, эрудицияны дамытып, қоршаған дүниеге, жалпы
мәдениетке деген концептуалды көзқарасты, жалпы мәдениетті және білгірлікті
қалыптастыру.
Зерттеудің міндеті:
✓ әлемнің біртұтастығы;
✓ табиғаттың даму заңдарының барлық материя түрлеріне
орындалатындығы; жаратылыстану ғылымның адамзаттың материалдық және
рухани мәдениеттеріне әсері;
✓ ғылыми-жаратылыстану мен гуманитарлық мәдениеттердің бірлігі мен
байланысы;
✓ дүниенің физикалық, химиялық, биологиялық концепцияларын және оның
қазіргі кезеңдегі ғылыми бейнесі;
✓ биосфера, неосфера және адам;
✓ дамулардың концепциялары мен тіршіліктің пайда болуы және
ерекшелігі;
✓ экологиялық апаттарды болдырмау жолдары, табиғатты сақтау;
✓ адам табиғи-биоәлеуметтік қайталанбайтын жәке тұлға;
✓ адам табиғаттың дамуы ның нәтижесінде пайда болған саналы, ақыл-
ойлы жан;
✓ жердегі тіршілік тағдыры;
✓ ғылымның болашақтағы даму бағыты мәселелерін қарастырады.
Зерттеудің әдісі:
Қазіргі заманғы ғылым белгілі методологияға, яғни қолданылатын
әдістердің жиынтығына негізделген. Жоғарыда айтылып өткен әдістердің немесе
тәсілдің ешқайсысы да, дара түрде зерттеудің негізіділігін, дәлділігі мен
дәйектілігін қажетті деңгейде қамтамасыз ете алмайды. Сол себепті зерттеуде
жоғары нәтижеге жету үшін олардың бірнеше түрінің жиынтығын пайдалану ғана
тиімді бола алады.
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
І ЖАРАТЫЛЫСТАНУДЫҢ ҒЫЛЫМИ ДАМУЫ
1.1 Жаратылыстанудың пән ретінде дамуы
Ғылымның қазіргі қоғамдағы беделі мен маңызы өлшеусіз артып отыр, сол
себегггі де қазір "білім" деген ұғымды көбінше ғылыми білім деген ұғыммен
тепе-тең ұғым деп түсінеміз. Ал, шынында да солай ма? Әрине олай емес. Адам
білімінің көптеген түрлері ғылыми емес. Мәселен, күнделікті тұрмыста
қалыптасқан білім, діни білім, бірдеңеден алатын эстетикалық әсер т.б.
ғылыми білімге жатпайды.
Ал ғылыми зерттеулер, ізденістер арқылы алынатын білімдердің мазмұны
мен сипаты мүдде басқаша. Ғылыми білімінің мазмұны мен сипатын, мәселен,
күнделікті тәжірибеде қалыптасқан тұрмыстық білімдерден ажырату үшін ғылым
деген не екенін, онын, мазмұны қандай екенін білу қажет.
Ғылым дегеніміз адамның шындық дүние жайлы қызметінің арнайы бір жүйеге
келтірілген идеялық системасы (жүйесі). Демек, ғылыми дүниетану қызметінің
басты мақсаты шындық жайлы ақиқат білімге қол жеткізу екен. Ол білім ие
үшін керек? Ол болашақ өндірістік іс-әрекетке қолданып, практикалық
қызметті ілгері дамыту, жетілдіру үшін, сөйтіп барған сайын шындық дүние
заттары мен құбылыстарын өз мақсат-мүддесіне сәйкес меңгеру үшін қажет. Бұл
ғылымның өндіргіш күш ретіндегі қоғамдық-әлеуметтік функциясы (қызметі)
болып саналады. Ғылымның екінші бір функциясы - мәдени-дүниеге көзқарастық
функциясы. Бұл соңғы жайлы кейінірек арнайы әңгіме болады.
Сөйтіп, ғылым, жалпы алғанда, дүниетану процесі болып табылады екен.
Бірақ, ол жай күнделікті таным процесі емес, арнайы ұйымдастырылған
теориялық таным процесі болып табылады. Ол — теориялық білімдер жүйесі.
Теориялық білімдер жүйесінің бастамасын салған Ертедегі Греция елі деп
саналады.
Ертедегі гректер ғылымның негізін салушы болуының себебі олардың ғылыми
фактілер мен техникалык, жаңалықтарды көбірек жинақтауында емес, ойлау
процесінің, таным процесінің, логикасы мен мазмұнына жан-жақты назар
аударуыңда, зерттеуінде болды. Ертедегі грек ойшылдары фактілерді, ой-
пікірлерді, жаңалықтарды жай жинақтап қана қойған жоқ, оларды негіздеп
дәлелдеумен айналысты, бір білімді екіншілерінен логикалық жолмен ойша
қорытып шығарумен, сөйтіп оны жүйелі, негізді және анық-айқын білім
жасаумен айналысты [1].
Сомымен бірге ескерте кеткен жөн, олартек дәлелдеуге дағдыланып қана
қойған жоқ, сондай-ақ дәлелдеу процесін талдай келе дәлелдеу теориясын
жасады — Аристотельдің логикасы сондай теория еді. Басқанын айтқанда,
ретсіз жинақталған бұрынғы тәжірибелік білімдер мен мәліметтерді тәртіпке
келтірудің әдісі анықталды. Бұл нағыз методологиялық жаңалық еді.
Дәл осы сияқты, жаңа методологиялық әдіс XVII ғасырда Жаңа заманда ғана
жасалды, өйткені ғылыми зерттеушілер тәжірибелік (эксперммеінтік)-
математикалық әдістің дүние танымдағы маңызын осы кезде түсініп осының
негізінде классикалық, жаратылыстану дүниеге келді.
Ертедегі грек ойшылдары жасаған логака (дұрыс ойлаудың заңдары мен
формалары жайлы ілім) танып білуге тиісті шындық дүниенің өзіне тікелей
қатысты емес, ол дүние жайлы ойлауға қатысты болды, яғни ғылыми талдаудың
объектісі тікелей дүние заттары меп құбылыстары болмай, олардың ойша
бейнелері — абстракция, ұғым, пікір, сан, сапа, заң, т.б. болды. Сөйтіп,
материалдық дүниеге қарағанда оның идеалдық бейнесі (дүииесі) әлдеқайда
жүйелі логикалық және занды түрде ретке келді. Білім, сөйтіп, материалдық
дүниеден "жоғарырақ" тұрғандай болып, өзіндік айтарлықтай дербес болмысы
бар теории саласын құрды. Антик ғылыми жасап берген сондай жүйелі теориялық
білімнің бірінші мысалы ретінде Евклид геометриясын алуға болады.
Осындай жаңалықтардың арқасында антик заманының мәдениеті, ғылым-
білімі, қысқа тарихи мерзімнің ішінде тамаша математикалық теориялар
(Евклид, Архимед, т.б.), космологиялық модельдер (Аристарх Самосский,
Птоломей т.б.) жасап, физика, биология т.б. болашақ ғылымдар үшін құнды-
құнды идеяларды тұжырымдады. Алайда, ең бастысы сол, нағыз ғылыми білімнің
бірінші үлгісі сынақтан өтті, оны ғылыми емес білімдерден айырып тұратын
негізгі ерекшеліктері көрінді. Олар мыналар: 1) ғылыми білім жүйелі, сондай-
ақ оны басқа білімдердеи логикалық жолмен қорытып шығаруға болады; 2)
ғылыми білімнің объектісі тікелей шындық дүние заттары мен құбылыстары
емес, идеялық объектілер, яғни олардың ойдағы бейнелері; 3) ғылыми білімнің
мазмұны оны танып білуші адамның (субъектінің) мақсат-мүддесіне тәуелсіз,
объективтік ақиқат болуы тиіс; 4) ғылым қайталанушы құбылыстарды ғана
зерттейді, жеке-дара заттар мен құбылыстарды ғана емес, белгілі бір топқа,
класқа жататын заттар мен құбылыстардың бәріне тән жалпы заңшылықтарды
іздейді, т.т. [2]
Ғылыми танымның құрылысына келсек, өзі өмір сүріп келе жатқан екі жарым
мың жылдан бері ғылым жүйелі түрде ұйымдасқан, өзіндік айқын құрылысы бар
күрделі құбылысқа айналғанын атап айтпасқа болмайды. Ғылыми білімнің
негізгі элементтері мыналар:
а) дәл анықталған фактілер;
ә) бір топ фактілердің жиынтығына қолданылатын жинақтаушы заңдылықтар;
б) шындық дүниенің бірқатар құбылыстарын түсіндіруші заңдылықтар
системасын біріктіретін теориялар;
в) бүкіл шындық дүниенің жинақталған бейнесі болып табылатын дүниенің
ғылыми көрінісі (картинасы); мұнда өзара үйлесімді теориялардың бәрі
біртұтас системаға (жүйеге) біріктіріледі.
Ғылымның сенімді негізі — әрине анықталған фактілер. Егер факті дұрыс
анықталған болса (бақылау, эксперимент, тексеріп көру арқылы), онда ол
сөзсіз ақиқат болғаны. Бұл ғылымның эмпириктік, яғни тәжірибелік негізі.
Тәжірибеде байқалған фактілердің ұқсастығы, бір түрлілігі тікелей байқалған
құбылыстардың жалпы эмпирикалық заңы, ортақ қасиеттері бар екендігін
көрсетеді.
Алайда, ғылыми зерттеу мұнымен аяқталмайды. Бұл ғылыми танымның тек
бірінші деңгейі (сатысы) ғана деп саналады. Ғылыми танымның тек бұл
эмпирикалық деңгейінен кейін келетін теориялық деңгейін айыра білу қажет.
Бұлардың арасындағы айырмашылық, ерекшелік зерттелуге тиісті нақты
материалды жалпылаудың түрлерінің ерекшеліктеріне байланысты. Ғылымның
мақсаты — заңдылықтарды ашу. Ал заң, заңдылық дегеніміз құбылыстардың
арасындағы жалпы, мәнді, қажетті, тұрақты, қайталанбалы байланыстар, яғни
шындық дүниенің қайсыбір құбылыстар тобына, класына қатысты жалпылық.
Заттар мен құбылыстардың бойындағы жалпылық абстракциялау жолымен
анықталады, яғни олардың әрқайсысына тән жекеше, ерекше белгі, қасиеттерге
назар аудармай, жалпы, ортақ белгі, қасиеттерді ойша бөліп алу арқылы іске
асады. Абстракция деген латын тіліндегі сөзді қазақшаласақ, "көңіл
аудармау" дегенді білдіреді. Логика деген ғылымда қарастырылатын формалды-
логикалық жалпылау әдісі осы абстракциялау әдісімеін іштей байланысты.
Алайда, абстракцияның көмегімен жалпылаған кезде кез келген жалпы белгі,
қасиетті ала салмай, құбылыстардың ішкі табиғатын ашып көрсететін мәнді
жалпы белгісін алу қажет. Мәселен, ертедегі грек ойшылдары "адам" деген
ұғымға анықтама бергенде "Адам дегеніміз екі аяқты, қауырсынсыз жануар" деп
анықтапты. Әрине, барлық адамдарда екі аяқ бар, бірақ сонымен бірге құстар
да екі аяқты емес пе! Адамның ішкі табиғатын ашып беретін жалпы мәнді
белгісі еңбек құралын жасауға қабілеттілік және осының негізінде тарихи
қалыптасқан ойлауға және сөйлеуге қабілеттілік қой.
Олай болса, танымның эмпирикалық және теориялық деңгейлерін бір-бірінен
ажыратып тұратын негізгі ерекшелік — заттар мен құбылыстардағы мәнді
жалпылықты табу арқылы заңдылықты ашудың тәсілінде екен: тәжірибелік
(эмпирикалық) жалпылауда тек сыртқы ортақ белгілерді ғана анықтауға болады
екеи, ал ішкі мәнді белгілерді ашуға, дәлелдеуге танымнық тек теориялық
деңгейі ғана мүмкіндік береді.
Ғылыми танымның әдіс-тәсілдері
Ғылымның күрделі творчестволық іс деп саналуының бір себебі сол, онда
тәжірибеден теорияға көшетін тікелей өткелі жоқ. Оның ғылыми жолы —
салыстыру, абстракциялау, жалпылау, талдау, синтездеу сияқты жалпы әдіс-
тәсілдерді қолдану арқылы іске асатын диалектикалық таным жолы.
Ғылыми танымның аталған деңгейлерінің зерттеу объектілері бойынша да
өзара айырмашылықтары бар. Танымның тәжірибелік деңгейінде зерттеудің
обьектісі тікелей табиғат және қоғам құбылыстары мен заттары болса, ал
теория тек идеяландырылған объектілермен (материалдық нүкте, идеалды газ,
абсолютті қатты дене т.с.с.) жұмыс істейді. Бұл зерттеу объектісі не? —
деген сұраққа жауап берсе, ал сонымен қатар ол қалай зерттеледі деген де
сұрақ бар. Екінші сұраққа жауап беру үшін ғылыми зерттеудің аталған
деңгейлерінде қандай әдіс-тәсілдер қолданылатынын білу қажет. Бұл жағынан
да олардың елеулі өзгешеліктері бар. Эмпириктік деңгейде қолданылатын
негізгі әдістер: бақылау, баяндау, сипаттау, өлшеу, эксперимент т.б. Ал
теория болса, аксиомалық әдісті, системалық, құрылымдық функционалдық
талдау, математикалық моделін жасау әдістерін т.б. пайдалануға тырысады.
Ғылымның басқа қоғамдық сана формаларынан (мәселен, діннен, өнерден)
басты бір айырмашылығы сол, онда жаңа білімді қорытып шығарудың әдіс-
тәсілдері, яғни ғылыми әдіс (метод) шешуші роль атқарады. Ғылыми білімнің
даму тарихы бүл пікірді толық растайды. XVII ғасырда, яғни классикалық
жаратылыстанудың туу дәуірінде, ағылшын ғалымы Ф.Бэкон мен француз ғалымы
Р.Декарт ғылымды дамытудың бір-біріне қарама-қарсы екі методологиялык
программасын: эмпириктік (индукциялық) және рационалистік (дедукциялық)
әдістерін тұжырымдады.
Бұл методологиялық әдістер таным процесінде маңызды тарихи роль
атқарды. Біріншіден, олар толып жатқан нақты ғылыми зерттеулердің іске
асуына көмектесті, екіншіден, ғылының танымның құрылысын дұрыс анықтауға
жол ашты. Оның құрылымы екі этажды үйге ұқсас екенін көрсетті. Теориямен
аймалысатын "жоғарғы этаж" эмпирикалық "төменгі" этаждың үстінде
тұрғанымен, бірақ бірінші этажсыз ол төмен құлап түсер еді, ал, керісінше,
екінші этажсыз үй салынып біткен құрылыс болып есептелмес еді. Бұл
қарапайым теңеуден келіп шығатын қорытынды: ғылыми фактілерді жинап беретін
индукциясыз дедукциялық өдіс ақиқат теориялы қорытынды жасай алмас еді, ал
дедукциялық әдіссіз индукция ықтимал ғана білім берер еді. Сондықтан
қазіргі заманғы ғылыми танымда бүл екі өдіс өзара бірін-бірі толықтыра
отырып, диалетикалық бірлікте қолданылады.
Біздің заманымыздағы ғылыми білімнің стандартты құрылыс моделі,
шамамен, мынадай тізбек түрінде іске асады: тәжірибелік (эмпириктік)
фактіні анықтау — алғашқы эмпирикалық қорытынды — бұл қорытындыға сәйкес
келмейтін фактілерді іздеу, табу — жаңаша түсіндіру схемасы бар теориялық
гипотеза (жорамал) ұсыну— байқалған барлық фактілердің негізінде құрылған
гипотезадан логикалық қорытынды шығару (дедукция). Ал бұл соңғы ақиқат
геориялық қорытынды болуы тиіс, өйткені расталған гипотеза теориялық заңға
айналады. Ғылыми білімнің мұндай моделі гипотетикалық-дедукциялық деп
аталады. Қазіргі заманғы ғылыми танымның кепшілігі дәл осы тәсілмен
құрылады [3].
Танымның (білімнің) ғылымилығының критерийі
Теория шындық дүниенің белгілі бір саласындағы заттар мен құбылыстардың
арасындағы мәнді байланыстар мен қатынастары жайлы біртұтас түсінік беретін
ғылыми білімдердің жинақталған формасы. Ол теория ғылыми болуы үшін ақиқат
болуы тиіс, алайда, ақиқат білімнің бәрі бірдей теория бола бермейді,
мәселен, күнделікті тұрмыстық білімдер ақиқатты білдіргенімен, бірақ
теориялық білімге жатпайды.
Білімнің ғылымилығын көрсететін критерийі (өлшеуіші) не? — деген
сұраққа ең алдымен — практика деп жауап беруіміз керек, өйткені, таным
процесінің негізі, мақсаты — практикалық қызмет. Ғылыми білім ең алдымен
практикалық қызметке, материалдық игіліктер өндіру ісіне қызмет етеді, олай
болса, ғылыми білімнің ақиқаттығының, оның ғылымилығының бірінші билшеуіші,
критерийі практика болып табылады.
Бірақ білімнің бәрі бірдей сезім мүшелерімен тікелей қабылдау немесе
эксперимент арқылы тексеріле бермейді. Ғылыми білімнің көпшілігі басқа
жолмен қорытылып шығарылады және ақиқаттығы, ғылымилығы анықталады. Ғылыми
білімнің негізгі ерекшеліктері ғылыми зерттеулердің объектілерінің
ерекшеліктеріне байланысты. Мәселен, атом ішілік микродүние немесе
галактикадағы мегадүние құбылыстарын және т.б. көптеген процестерді
күнделікті тәжірибеде немесе өндірісте қолдану арқылы тексеру мүмкін емес.
Ғылым ондай білімдердің ғылымилығын негіздеудіц басқа айрықша
әдістәсілдерін қалыптастырды — ол қайсыбір білімдердің ақиқаттығын
ақиқаттығы бұрын негізделген басқа білімдерден қорытып шығарып негіздеу
жолы, одісі. Білімді қорытып шығарудың бұл логикалық әдіс-тәсілдері бір
білімнің акиқаттығынан екінші білімнің ақиқаттығын негіздеуді ғана
қамтамасыз етпейді, сондай-ақ оларды бір-бірімен байланыстырып, біржүйеге
келтіреді. Соңдықтан, білімдердің жүйелілігі мен негізділігі — ғылыми
білімді күнделікті тұрмыстық білімдерден айырып тұратын басты мәнді
белгілерінің бірі.
Ғылым тарихында жалган ғылыми идеяларды нағыз ғылымнан айыра білу үшін
бірнеше принциптер тұжырымдалған. Солардың бірі верификация принципі деп
аталады. Латынша verificatio — дәлелдеу, растау деген сөзден шыққан бұл
принцип бойынша қандай бір ұғым, пікір болмасын тікелей тәжірибеде расталса
ғана, яғни эмпирикалық жағынам тексеруге болса ғана ақиқат деп мойындауға
болады, ал егер тәжірибеде тексеруге болмаса, онда ол ақиқат болмағаны.
Ойлаудың рационалдық әдісі бойынша, ғылыми білім мынадай методологиялық
талаптарға сәйкес келуі тиіс:
а) жалпылық, яғии нақты уақыт, орын, субъект т.б. жекеше фактілерге
тәуелсіздік;
ә) қайшылықсыздық немесе дәйектілк (бұларды білімдер жүйесін
тұжырымдайтын дедукциялық ойлау тәсілі қамтамасыз етеді);
б) түсіндіру әдіс-тәсілдерінің қарапайымдығы;
в) алдын ала болжау күшінің болуы.
Кез келген білімнің ғылымилық деңгейін көрсететін ең жалпы талаптар
(анықтауыш нормалар) міне осылар.
Білімнің ғылымилығының Аристотель белгілеген нормалары (өлшемдері),
түсіндіру мен негіздеудің үлгілері ғылымда мың жылдан астам уақыт бойы
бұлжытпай пайдаланылып келді, ал көпшілігі (мәселен, формальді логиканың
зандары) бүгінге дейін қолданылып келеді [4].
Әлем кеңістігі жайлы геоцентрлік ілімнің жүйесі дүниенің ғылыми
көрінісі (картинасы) жайлы антик заманындағы түсініктің маңызды бір белігі
болды. Сол дәуірдің геоцентризмі тікелей қабылданушы фактілердің "табиғи"
суреттемесі болған жоқ, ол — белгісіздікке жасалған қиын" да батыл қадам
еді, өйткені космос құрылысының қайшылықсыз түсіндірмесін жасау үшін аспан
әлемінің бізге көрінетін жарты шарына ұқсас Жердің көрінбейтін қарсы
бетінде де жарты шарлық космос болуы мүмкін деп жорамалдауға тура келді.
Геоцентрлік көзқарас әрине кейін дұрыс болмай шықты, бірақ ол өз кезінде
бірінші ғылыми революцияның маңызды бір құрамдас бөлігі болып табылды.
Екінші ғылыми революция ХVІ-ХVІІІ ғасырларда жүзеге асты. Оның
бастамасын құрған дүниенің геоцентрлік түсінігінен гелиоцентрлік түсінігіне
өту болды. Бұл дүниенің, ғылыми көрінісінің ауысуының ең көрнекті белгісі
екені сөзсіз, бірақ ол сол дәуірдс ғылымда болған түбірлі өзгерістердің
мәнін толық көрсете алмайды. Ол өзгерістің жалпы мәні әдетте "классикалық
жаратылыстанудың қалыптасуы" ұғымымен анықталады. Бұл ғылыми төңкерістің
бастамасын салған ғалымдардың қатарына Н.Коперник, Г.Галилей, И.Кеплер, И.
Ньютон т.б. жатады.
Бұлар жасаған жаңа ғылымның антик заманы ғылымынан түбірлі айырмашылығы
неде?
Классикалық жаратылыстану, біріншіден, математика тілімен "сөйлейтін"
болды. Егер антик заманының ғылымы жер бетінің құбылыстарын тек сапалық
жағынан ғана түсіндіру мүмкін деп есептеген болса, ал жаңа жаратылыстану
жердей денелерді объективтік сандық қатынастары (формасы, мөлшері, массасы,
қозғалысы) жағынан сипаттап, қатаң математикалық заңдылықтармен түсіндірді.
Екіншіден, европалық жаңа ғылым сондай-ақ құбылыстарды зерттеудің күшті
экспериментальды (тәжірибелік) әдісіне арқа сүйеді. Бұл табиғат
құбылыстарын зерттейді жай енжар бақылауға негіздемей, белсемді іс-әрекет
үстінде жүргізу қажеттігін көрсетті.
Үшіншіден, классикалық жаратылыстану антик заманының космос жайлы қатып-
семіп қалған, мәңгі өзгермейтін түсінігіне қарсы аянбай күресін, оның
жалғандығын дәлелдеді.
Классикалық жаратылыстанудың, одан қалды бүкіл Жаңа заман ғылымының
бұлжымас негізі механика деп саналды. Сөйтіп, табиғат жайлы білімнің бәрін
механиканың негізгі зандарымен түсіндіріп, дүниенің таза механистік
көрінісі жасалды. Бұл жаңа заман ғылымының басты бір (төртінші)
айырмашылығы болды. Осылардың негізінде ғылыми білімнің механикалық өлшемі
қалыптасты: ғылыми білім, яғни табиғаттын танымдық бейнесі ешқашан
өзгермейтін, тек кейбір жақтарын ғана шамалы түзетуге болатын абсолюттік
ақиқат болуы тиіс [5].
Жалпы және арнайы салыстырмалылық теориясы мен кванттық механика
теориясы ғылыми білімнің жаңа парадигмасының негізін салған аса маңызды
теориялар болып табылды. Бұл екі теорияның біріншісін кеңістік пен уақыттың
және тартылыстың жаңа жалпы теориясы деп санауға болады, ал екіншісі
микродүниенің заңдарының ықтималдық сипатын ашты және сондай-ақ материяның
негізін корпускулярлық-толқындық дуализм құратынын ашып берді. Осы
теориялардың тууына байланысты дүниенің жалпы жаратылыстану-ғылыми көрінісі
өзгерді. Бұл өзгерістің бұрынғыға ең қарама-қарсы көріністері мына
төмендегілер:
1. Ньютондық ғылыми революция әуелбастан-ақ геоцентризмнен
гелиоцентризмге өтумен байланысты болған еді, ал Эйнштейн жасаған төңкеріс
центризмнің қандайынан болса да бас тарту қажеттігін көрсетті: дүниенің
ешқандай центрі (орталығы) жоқ, біздің дүние жайлы кез келген түсінігіміз,
оның ішінде дүниенің ғылыми көрінісі жайлы түсініктер де өзгермелі, яғни
салыстырмалы екен.
2. Классикалық жаратылыстану бөлшектердің қозғалыс траекториясы,
кеңістік пен уақыт жайлы, жайлы себепті байланыстар т.б. жайлы ұғымдар
өзгермейтін абсолюттік сипатта деп санаған болса, олар енді микродүние мен
мегадүниені түсіндіруге жарамай қалды, сондықтан ол түсініктерді өзгертуге
тура келді. Сол себепті дүниенің жаңа көрінісі теориясы кеңістік, уақыт
себептілік, үздіксіздік сияқты ұғымдардың мазмұнын қайта түсіндірді деуге
болады.
3. Дүниенің жаратылыстану-ғылыми көрінісінің өзі жайлы өз "түсінгі" де
өзгерді: дүниенің бірден-бір ақиқат, абсолютті дөл көрінісін ешқашан
жасауға болмайтыны анықталды. Дүние көріністерінің кез келгені тек
салыстырмалы ақиқат қана бола алады.
Сөйтіп, жаратылыстанудағы үшінші түбірлі революиия, бұрынғы белгілі
теорияларға қарағанда, мүлдем жаңа фундаментальды теориялар —
салыстырмалылық және кванттық механика теорияларының тууымен байланысты
іске асты. Ол теориялардың орнығуы бүкіл жаратылыстанудың теориялық-
методологиялық бағытын өзгертті. Кейінірек, дүниенің классикалық емес
ғылыми көрінісі орныққан соң, жеке ғылымдарда мини-революциялар (кіші
революциялар) болды — астрономияда, биологияда (генетиканың тууы) т.б.
жаңалықтар ашылды.
Қорыта айтқанда, үш ірі ғылыми революция ғылымның даму тарихындағы үш
үзақ стадиясын анықтап, олардың әрқайсысына сәйкес дүниенің жалпы ғылымдық
көрінісін жасап берді Бұл, әрине, ғылым үшін маңыздысы ірі революциялық
төңкерістер ғана деген сөз емес. Ғылымның дамулық даму кезендерінде де жеке
ғылымдарда ғылыми жаңалықтар ашылып, кіші революциялар деп аталатын
өзгерістер болып тұрады, жаңа теориялар мен әдіс-тәсілдер жасалады. Алайда,
дүниенің ғылыми көрінісінің ұзақ уақыттық жалпы бейнесін анықтап беретін
фундаментальды ғылымдардың негізілің өзгерісіне байланысты революциялық
төңкерістер екені сөзсіз.
Ғылыми революциялардың маңызы мен ролін анықтап беретін тағы бір
құбылыс — ғылым дамуының барған сайын жылдамдай түсуі. Мәселен,
аристотельдік ғылыми революция мен ньютондық революциянын, аралық мерзімі
екі мың жылдай болған болса, Эйнштейн революциясы мен Ньютондық
революцияның арасы 200 жылға созылды. Ал одан кейін 100 жыл өтпей жатып,
қазір, көптеген ғалымдардың пікірі бойынша, ғылымда жаңа революциялық
өзгеріс пісіп жетілген сияқты. Евді бір зерттеушілер ондай революция
қазірдің өзінде-ақ жүріп жатыр дегенді айтады. Солай ма, әлде олай емес пе,
ол олі талас пікір.
Тағы бір айта кететін жағдай, ғылымдағы революциялық төңкеріс бұрынғы
жетістіктерді түкке жаратпай тастамайтыны, қайта ғылыми білімдердің
дамуында сабақтастық байланыс болатынын ескеру қажет. Шынында да кез келген
жаңа теория өзінен бұрынғы теорияны түгелдей жоққа шығармайды, қайта оның
дұрыс жақтарын пайдалана отырып, ғылымды ілгері дамыта алады. Ескі мен
жаңаның, революция мен дамудың бұл диалектикалық бірлігі ғылым дамуындагы
үздіксіздік пен үзілістікті көрсететін заңдылық болып табылады [6].
1.2 Қазіргі жаралыстану концепциялары
Қазіргі кезде ғылымның дамуында интеграция мен дифференциация негізгі
бағыт болып саналады. Бұл процестер жаратылыстану және гуманитарлық
ғылымдар бірлігінде айқын байқалынды.Сондықтан бұл пәнді оқып үйрену арқылы
студенттер фундаментальді және қолданбалы ғылымдардың арасындағы терең
байланыстылықты ұғынады.
Табиғаттағы негізгі заңдарды, құбылыстарды және процестерді зерттеу
адамзат пен қоғамды танып-білуімен ұштасып келеді. Жаратылыстану,
гуманитарлық, математика мен техникалық ғылымдарының жетістіктерін бір-
бірімен байланыстырып қараған кезде дүниенің біртұтас ғылыми бейнесі
қалыптасады. Болашақ маман жаратылыстану мен гуманитарлық мәдениеттердің
жетістіктерімен қаруланып, білімді, әрі ғылыми сенімді адам болып
қалыптасуы тиіс. Болашақ ұрпақ табиғаттың фундаменталь заңдарын, сан қырлы
құбылыстар мен процестерін және Әлемнің құрлысын, даму заңдылықтарын
зерделеп, дүние мен өмірдің мәнін дұрыс түсінулері қажет. Физика, химия,
биология және де басқа ғылымдардың жетістіктерін түсініп, қазіргі кездегі
ғылымдардағы бағыттар мен салалары туралы хабардар болуы керек. Мега –макро-
және –микродүниелер күрделілігін түсініп, олардағы құпия құбылыстарды
ашуға бағытталған зерделеуге қажет материалдық жаңа технологияның негізінде
жасалынған құрал-жабдықтардың қаншалықты қаржыны, еңбекті, жігерді және
білімді қажет еткендігін бағалай біледі.
Қазіргі жаралыстану концепциялары пәні - ғылымның дүниені тану
процесінің формасы екендігі және оның салалары, әдістері, таным
ерекшеліктері қарастырылады. Жаратылыстану ғылымның даму кезеңдері мен екі
мәдениеттің адамзаттың материалдық және рухани байлықтарын арттырудағы
әсерлері, дүниенің қазіргі замандағы ғылыми-жаратылыстану бейнесін оқытады.
Классикалық физика, кванттық механика және салыстырмалық теориялардың
концепциялары талданып, материя түрлері мен кеңістік – уақыт туралы соңғы
ғылыми ұғымдар талқыланды. Әлемнің құрылымы туралы космологиялық теориялар
зерделеніп, молекула мен атомдық құрылымдар туралы физикалық және химиялық
концепциялар қарастырылады. Адамның табиғат тудырған саналы жан екендігі
айқындалады, оның дамуына ортаның, еңбектің әсері сипаттанынып, жердегі
тірі мен өлі табиғатты сақтауда жауапкершілік туралы сөз болады. Ғылымдағы
техникалық жаңалықтар жаңа технологиялар мен құрал-жабдықтар талданады.
Пәннің соңғы тақырыптарында ғылымның болашағы даму бағыттары белгіленеді.
Осы ретпен пәнді баяндау арқылы студенттерге Әлемнің біртұтастығы,
табиғаттың фундаменталь заңдары, материя бірлігі және олардың даму
заңдылықтарының ортақтығы туралы көзқарас қалыптастырылады [7].
Қазіргі жаратылыстану концепциялары пәнін білу үшін экология және
мектеп бағдарламасындағы физика, химия, биология, география пәндерінен
алған білімдері қажет.
Пифагор ғылымының төрт саласын қарастырды. Оларды грек тілінде
математа деп атайды, оысдаен математика деген термин қалыптасты. Ол төрт
сала: сан туралы ғылым арияметика, музыка теориясы гармония, фигуралар
жайындағы ғылым геометрия және аспан жайындағы ғылым астрономия.
Пифагор музыканы да математикаға жатқызып, негізгі музыкалық
интервалдарды – октаваны, квинтаны, квартаны тағайындады. Пифагор
музыкалық дабыстарды сандар арқылы, ал музыкалық интервалдарды сандардың
қатынастары арқылы кескіндеген.
Дүние туралы білімдердің жинақталуына сәйкес оларды жүйелендіру
қажеттілігі пайда болды. Бұл мәселені ежелгі ойшылдардың бірі ПАристотель
б.з.д.. 384-322 жж. табысты шешті. Ол Греция мен Македония шекарасында
дүниеге келген. А. Македонскийдің ұстазы болды. 366 жылы Афинаға, Платонның
Академиясына келіп 20 жыл тұрды. Аристотель Платонның сүйікті шәкірті
болды. 335 жылы Афинада өзінің перипатетикалық сектебі-лицейді ашты.
Перипатетка-грек сөзі: peripateo –серуен құру деген мағынаны білдіреді.
Аристотель әңгімелесу, сұхбат құру барысында шәкірттерімен серуен құруды
ұнатқан. Аристотель - өз заманының ірі энциклопедист ғалымы. Аристотель
ғылыми жүйелендіруге алғаш қадам жасады.
Аристотельдің ілімі бойынша-дүниенің көзі, тұтқасы, түп негізі-заттық
нәрсе. Табиғат мәңгі қазғалыстағы, өзгерістегі материалдық заттардың
жиынтығынан тұрады. Дүниені тану деген-еі әуелі табиғи құбылыстарды білу
деген сөз. Зат туралы түйсік, елес, ұғым болу үшін ең әуелі сол бізден тыс
тұрған заттың болуы қажет.
Аристотель өзінен бұрыңғы грек ғылымының жетістіктерін жалпылай логика
ғылымын негіздейді. Аристотельдің логикасы математиканың дамуына күшті
ықпал жасады, ол дедуктивті-логикалық әдістің қалыптасыуына әкелді. Қазіргі
математикалық құрылыстың негізгі іргетасы саналатын аксиома, анықтама,
теорема, дәлелдеулер дейтіндер Аристотельдің логикасы негізіндк жасалған.
Аристотель-жанды, жансыз табиғат жөніндегі ғылымдарды жасауға көп ат
салысқан философ.
Аристотельдің жаратылыстану жөніндегі пікірлері оның философиялық
идеяларымен ұштасып жатады.
Аристотель қозғалыс жөнінде ілім тудырды, бұл ілімнің негізгі
қағидалары теріс болғанымен, ғылыми механиканының бастамасы болды деп
айтуға болады.
Аристотельдің жануарлар дүниесі туралы еңбектері биологиялық
ғылымдардың шығуына үлкен үлес қосты. Ол шәкірттерімен бірігіп 500 түрлі
жануарларға сипаттама берді, жануарлар классификациясын жасауға ұмтылды.
Аристотель саяси экономия ғылымының бастамасын жасады. Экономия
деген терминді Аристотель енгізген, ол грекше Эйкон -шаруашылық,
Намос-Заң деген маңынаны, яғни шаруашылық заңы дегенді білдіреді.
Аристотель өзіне дейінгі 300 жылға созылған грек ғылымы , философиясы
мен өнерінің жетістіктеріне қорытынды жасап, оларға жаңа сипат берді, жаңа
бағыт сілтеді. Ол әлі де болса жіктері ашыла қоймаған тұтас ғылым ішінен
бірсыпыра салаларды ажыратуға бастама жасады философия, математика,
жаратылыстану, мемлекет теориясы т.б.. Бұл бастама кейіннен ғылым
салаларының көптеп шығуына мүмкіндік туғызады.
Ірі ойшыл, ғалым, ол математиктердің бірі-Евклид б.з.д. 300-225жж..
Афинада өмірге келіп, Александрияда тұрды. Онда ғылыми мектептің іргетасын
қалады. Евклидтің өмірі жайлы мағлұматтар жоқтың қасы. Ол туралы екі аңыз
сақталған: оның біріншісі бойынша, Птолмей патшаның геометрияны бейнетсіз
оп-оңай білдіретіндей жол бар ма? деген сұрағына Евклид Геометрияда
патшалар үшін айрықша жол жоқ деп жауап қайтарыпты. Екінші аңыз бойынша,
бір шәкірт Евклидтен геометрияны оқу не пайда береді деп cұраған
көрінеді. Сонда Евклид қызметшіні шақырып алып: оқудан пайда тапқысы келіп
тұр екен, мына балаға үш теңге беріңдерші, - депті [8].
Евклид-математика, физика, астрономия, музыка ғылымдары бойынша бірнеше
еңбектер жазған оқымысты. Олардың ішіндегі еі атақтысы – Негіздер.
Евклидтің Негіздері екі мың жылдан астам уақыт бойы дүние жүзі
математиктерінің қолынан түспейтін шығарма болды. Осы еңбекте жасалған
геометрия жүйесі дұние жүзі мектептерінде сол қалпында оқытылып келеді.
Мысалы, Англияның мектептерінде геометрияны Евклидтің Негіздерінің
өңделген варианты бойынша өтеді, мектеп оқулығын Геометрия демей, жай
ғана Евклид деп атайды.
Антика ғылым тарихының жарқын беттеріне көз алсақ, онда біз ұлы
ойшыл, ежелгі грек ойшылы Архимедке кездесеміз. Ол Сицилия аралында
Сиракузда дүниеге келді. Александрияда білім алды. Архимед Ғылым мен
Адамзат тарихының тағдырын айқындаған азын-аулақ даналардың қатарына
жатады. Бұл ретте ол Ньютонға ұқсас. Осы екі данышпанның шығармалары өте
ұқсас. Екуін де математика, физика, астрономия сияқты ғылымдар саласы
қызықтырған. Бүкіл математиктер мен физиктердің ішінен Архимед пен
Ньютонның есімдері ғана бүкіл әлемге аян.
Архимедтің ғылыми еңбектері математикаға да, физикаға да,
асторномияға да жатады. Оның математикалық еңбектері өз заманынан озық
болған, бұл еңбектері дифференциалдық және көптеген математикалық
еңбектерінің ішінен қисық сызықтардың ұзындықтарын, әр түрлі фигуралар мен
денелердің көлемін және беттердің ауданын есептеу ерекше орын алған.
Архимед рычаг заңын, суда өлшеу арқылы қорытпаның құрамын анықтау тәсілін
тағайындаған, өз атымен аталған гидростатика заңын ашқан. Сұйыққа
батырылған денеге, көлемі сол дененің көлеміндей сұйықтың салмағына тең
болатын және онан әрқашанда жоғары қарай бағытталған кері итеруші күш әсер
ететіндігін айқындайтын заң аэростатика мен гидростатика заңы деп аталды.
Архимед Жер суаратын машиналарды, жүк көтеретін рчаг жүйелері мен
блоктарды, тас ататын және қамал бұзатын соғыс машиналарын т.б. ойлап
шығарған.
Архимед шығармаларының көпшілігі сақталмаған. Архимедтің шар мен
цилиндр, Дөңгелекті өлшеу және леммалар атты екі кітабы орыс тіліне
аударылған.
Архимед енгізген санына жақын мән 227 3,14 сол кездегі практикада
қолдануға тиімді болды. Ол қазір де қолданылады.
Архимедтің кейінгі кездегі шығармашылығына оның астрономияға деген
қызығушылығына тән. Астрономиядағы оның жетістігі Планитарийдің құрылымы.
Айналып тұратын сфера арқылы Күнді және бес планетаны, айдың фазасын, күн
мен айдың тұтылуларын бақылап отыруға болады. Бұл даданы еске сақтау
мақсатында Архимедтің ұрпақтары, оның ғылымның мәңгі ұранына айналған
Эврика,Эврика!-Таптым!-деген қуашһнышты айқайын бүгінгі күнге дейін
жеткізіп отыр.
Архимедтің әдісі П санының өлшемі XVII ғасырға дейін үлгі болып
келді.
П саны ғылым мен техниканың алуан түрлі салаларына ене бастайды.
Ол қазіргі кезде космоқа ұшыруларға дайындауда компьютерлер
орындайтын сызуларда кездеседі; Пи инженерлерге қажетті ондық белгілерді
бейнелейді.
Антикалық ғылым – адамзат ойының қызықты да, жарқын беттерінің бірі.
Философиялық және ғылыми идеялар, концепциялар, теориялар көбінде қазіргі
ғылымның іргетасы болып табылады. Олардың кейбіреулері үшмыңжылдықтың
барысында талқыланып, шешілді, пікір таластар тудырды, бірақ әлі де шешімін
тапқан жоқ.
Ғылым адамға өз өмірін сақтап калу үшін қажетті білім негізінде пайда
болды. Адам шөптерді қоректену және дәрі-дәрмек ретінде пайдалануды
үйреніп, жануарлардың мінезін бақылап, оларды қолға үйретті, рудамен
тәжірибе жасап, әртүрлі металдарды балқытып шығаруды үйренді. Табиғатпен
алуан түрлі тәжірибе жасау барысында адам өзінің өмірін ыңғайлы етуге
бағытталған көптеген әдіс – айланы ойлап тапты. Қазіргі замандағы біз
ыңғайлылық, денсаулық және ойын - сауық үшін былай қарағанда өзінен өзі
болуы керек сияқты көрінетін заттар мен құбылыстар ғылымның арқасында пайда
болған. Қазіргі заманда ғылым түсінігінде, адамзат баласының жүріп өткен
жолдары көрсетіледі және адамның қалыптасуының құралдары мен әдістері болып
табылған, ғылымның тарихи – мәдени құбылыс ретінде пайдалануының нысандары
көрініс тапқан [9].
Ғылыми дамудың білімді жинауға, сақтауға және ұрпақтан ұрпаққа беруге
себеп болған басты фактордың бірі болып жазбаның ойлап табылуы болды.
Шумерлердің пиктографиялық жазбасы б.э.д. 3200 ж.ж. бұрын пайда болды.
Б.э.д. 3000 ж.ж. Египетте иероглифтік жазба деген атқа ие болған жазбаның
жаңа жүйесі пайда болды. Бұл жүйеде әріпті, дыбысты және сөздерді белгілеу
үшін символдар пайдаланылған. Б.э.д. 2800 ж. бұрын шумерлердің көршілері
болған вавилондықтар, ассириялықтар мен парсылар пиктографиялық жазуды ұшты
жазбаға (клинопись) айналдырды. Ақырында б.э.д. 1300 ж. бұрын Сирияда ең
алғашқы алфавит жасалып шығарылды. Онда 32 әріп болды, әріптің әрқайсысы
белгілі бір дауысқа сәйкес болды. Көне гректер осы жазба жүйесін қабылдап,
ол кейін латын алфавитінің негізі ретінде қолданылды.
Көне әлемде білімнің жеткіліксіздігінен табиғат күштері құдайдың
құдіретті күші делініп, табиғатты зерттеушілер құдайдың абыздары деп
саналды. Египеттегі астрономдар деп аталған осындай адамдар күнді аса үлкен
сағат деп санап, ай мен жұлдыздардың орналасуына қарай, Ніл өзенінің тасу
уақытымен көптеген мерекелерді тойлау мерзімдерін анықтап отырды. 365
күннен тұратын ең алғашқы календарды египет астрономы Имхотеп жасап
шығарғандығы белгілі.
Өз кезегінде шумерлер (б.э.д. 4000-3200 жыл бұрын) есептеудің ондық
жүйесін ойлап тауып, өздерін шебер математик және астрономдар ретінде
таныта білді.
Вавилондықтар (б.э.д. 1900-600 жыл бұрын) көп жылдық бақылаулардың
нәтижесінде құрастырылған, планеталардың жылжуын сипаттайтын кестелерді
пайдаланып, жұлдыздар мен планеталардың қозғалуы жайлы жорамал бере білді.
Сонымен қатар вавилондықтар календарды жетілдіріп, болашақты болжауға
тырысты. Вавилондықтар жұлдыздарды өз құдайларының атымен атады.
Вавилондықтардың білімі ертедегі гректер астрологиясының негізі болып
табылды.
Жалпы қабылданған ұғым бойынша қазіргі заман ғылымының бастамасы –
ертедегі грек мәдениеті болып табылды, бұл көзқарасты гректің ойшылдарының
еңбектеріне сілтеме жасаған қазіргі заман ғылымының негізін салушы
Н.Коперник, И.Кеплер, Г.Галилей қуаттады. Ертедегі гректердің адамды
қоршаған әлемді зерттеуінің тереңдігі соншалық, олар түрлі бақылау
жұмыстар, есептеулер жүргізіп, қоршаған дүниені классификациялауының
арқасында, өздерін қоршаған әлемде бақыланып отырған құбылыстар мен
заттарды діни жағынан емес жаратылыстанушылық сипатта зерттеу қажеттігін
түсінді. Ертедегі гректердің ең басты жетістіктерінің ішінде заттардың
атомдық құрылысы жөніндегі ілімді шығарып, академия мен лицейлерді оқу
мекемелері ретінде ашуы болып табылды. Ежелгі гректердің атом жөніндегі
көзқарастары Р.Бойль, И.Ньютон, М.В.Ломоносов, Авогадро, Лавуазье,
Менделеев секілді көрнекті табиғат зерттеушілерінің еңбектеріне үлкен ықпал
етті. Ежелгі грек ғалымдарының еңбектерінің нәтижесінде, олардың идеяларына
сәйкес атомдық құрылыс тәжірибе жүзінде дәлелденбей тұрып-ақ, заттардың
физикалық-химиялық құрылысы жөніндегі теориясы жасалды. Аталған теорияның
негізінде Х1Х ғасырда химия саласында ғалымдар тамаша жетістіктерге
жетті[10].
Гректердің идеялары Европаға арабтар арқылы таралды. Ежелгі гректердің
барлық еңбектері бізге араб тілінен латын тіліне аудармалары бойынша таныс.
Араб ғалымдары антикалық дәуірдің идеяларын сақтай біліп, оларды
ортағасырлық Европаға жеткізе білді. Ортағасырлық арабтар, кейін римдіктер
ие болған ертедегі гректер философиясы мен білімін тек игеріп қана қоймай,
сонымен қатар аса ірі ғылыми жетістіктерге де жетті. Араб әлемінде әсіресе
900 – 1200 ж.ж. аралығы ғылым мен өнер шарықтап тұрған дәуір болды. Араб
ойшылдары алгебраны ойлап тапты. Тіпті олардың ақындары бірінші болып
математикамен айналысып, кейін ақын болып өлең шығарды. лкен қалалардың
көркейіп, өсуі медицинаның дамуына ықпал етті. Қазіргі Өзбекстанның
жерінен шыққан Абу Али Ибн Синаның (Авиценна) "Медицина канондары" атты
еңбегі XІV ғасырға дейін дерлік барлық дәрігерлер үшін канондар ретінде
пайдаланылды.
Араб ойшылдары ғылымға тек қана методологиялық нұсқаулар ғана емес,
сондай – ақ көптеген терминдер енгізді: аль хебри - алгебра, аль хемия-
алхимия, аль хогол-алкоголь және т.б. Ғылыми құбылыстар әдетте көптеген
латын және грек сөздерімен белгіленеді де, олар көп жағдайда терминдер
ретінде қалыптасады. Ал араб оқымыстылары болса сол терминдерді ойлап
тапты, ал кейін латын тіліне аударылды. Әрбір ғылымның тек өзіне ғана тән
түсініктері мен терминдерден құралған тілі болатындығы белгілі. Грек
тілінің көптеген сөздері латын сөздерімен қатар ғылыми терминдер түрінде
қолданылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz