Жаратылыстану-математикалық бағытта бейіндік оқытудың әдістемелік ерекшеліктері
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы
Жаратылыстану-математикалық бағытта
бейіндік оқытудың әдістемелік ерекшеліктері
Әдістемелік құрал
Астана
2013
Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы Ғылыми кеңесімен баспаға
ұсынылды (2013 жылғы 24 мамырдағы № 3 хаттама).
Жаратылыстану-математикалық бағытта бейіндік оқытудың әдістемелік
ерекшеліктері. Әдістемелік құрал. – Астана: Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық
білім академиясы, 2013. – 89 б.
Ұсынылып отырған әдістемелік құралда орта мектепте бейінді-бағдарлы
оқытуды ұйымдастыру бойынша шетелдік және отандық тәжірибелер талданып,
бейіндік-бағдарлы оқытудың негізгі тұжырымдамалық ережелері анықталған және
жаратылыстану-математикалық бағыттағы бейіндік пәндердің білім мазмұнына
қойылатын талаптар мен жаратылыстану-математикалық бағыттағы сыныптарда
бейіндік пәндерді оқытудың әдістемелік ерекшеліктері берілген.
Бұл әдістемелік құрал жоғары оқу орындарының ғылыми қызметкерлері мен
оқытушыларына, мұғалімдерді қайта даярлау және біліктілігін арттыру
институттарының мамандарына, орта мектептің оқу-ісі жөніндегі орынбасарлары
мен мұғалімдеріне арналады.
©
Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық
білім академиясы, 2013.
Кіріспе
Бүгінгі таңда адамзаттың жоғары индустриалды және ақпаратты қоғамға
қарқынды түрде өтуіне байланысты өркениеттің бет-бейнесі тұтастай өзгеруде.
Елдің өркендеуі білім беру жүйесін, онын мазмұны мен құрылымын жаңартуды
қажет етеді. Яғни, қазіргі қоғамның маңызды проблемаларының бірі - бұл
құбылмалы әлеуметтік және экономикалық жағдайда өмір сүріп қана қоймай,
болып жатқан құбылысқа белсенді әсер ете отырып, оны жақсартуға бейім
тұлғаны қалыптастыру болып отыр. Мұндай тұлғаға - шығармашыл, белсенді,
әлеуметтік жауапты, жақсы дамыған интеллект иесі, жоғары білімді, кәсіби
сауатты болуы қажет.
Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан-2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты
атты Қазақстан халқына Жолдауында [1], Қазақстан Республикасы Бiлiм
туралы Заңында [2], Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-
2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында [3] және
12 жылдық білім беру бойынша құжаттарда ұлттық және жалпыадамзаттық
құндылықтар, ғылым мен техника жетiстiктерi негiзiнде тұлғаның қалыптасуы
және дамуы үшiн жағдайлар туғызу қажеттігі атап көрсетiлген. Сонымен қатар
бұл құжаттарда білім беру саясатының басым бағыттарының бірі ретінде
мектептің жоғары сыныптарына бағдарлы оқытудың енгізілуі және ол оқушыларды
әлеуметтендіруге, оқытуды даралауға, оқушылардың бейiмдiлiктерi мен
қабiлеттiлiктерiн толығырақ ескеруге, оқуларын әрі қарай жалғастыруы үшiн
жағдайлар туғызуға бағытталған оқыту жүйесі екендігі көрсетілген. Сондықтан
мектептiң алдында қазiргi заманғы өзгермелi жағдайларда еркiн бағдарлана
алуға, бiлiм алуын жалғастыруға мүмкiндiгi бар, өзiнiң болашақ қызметiнде
жетiстiкке жете алатын бәсекеге қабілетті мектеп түлегiн дайындау мiндетi
тұр.
Жалпы орта білім берудің жалпы білім беретін оқу бағдарламалары
жаратылыстану-математикалық және қоғамдық-гуманитарлық бағыттар бойынша
бейіндік оқытуды енгізе отырып саралау, интеграциялау және білім беру
мазмұнын кәсіптік бағдарлау негізінде әзірленеді.
Бағдарлы пән ретіндегі жаратылыстану-математикалық пәндерінің мазмұнын
анықтауда бұл сыныптардағы оқушылардың оқу-танымдық iс-әрекеттерiнiң
ерекшелiктерi мен мүдделерi, жаратылыстану пәндерін оқытудың жалпы және
арнайы мақсаттары, пән мазмұнын түзудiң принциптерi және оларға сәйкес оқу
материалын таңдап алудың критерийлері, оқу материалын таңдап алудың арнайы
құраушылары ескерiлуi тиiс екендiгiн басшылыққа алынады.
Бағдарлы пән ретіндегі жаратылыстану-математикалық пәндерінің мазмұнына
енетін вариативті оқу ақпараты инвариантты өзекке кіретін білім мазмұнын
таңдап алудың дидактикалық принциптері негізінде іріктеліп алынады. Бұл
бағдардағы сыныптарға арналған білім мазмұнын анықтауда:
( оқу проблемаларын шешудің логикалық кезеңдерін анықтауға
зерттеушілік тұрғыдан қарау және оқушылардың шығармашылық ізденісіне
жетістікті қамтамасыз ету;
( бағдарлы білім беру мазмұнының оқу элементі ретіндегі білімнің
ауқымды танымдық дидактикалық бірліктермен (іргелі заңдар мен деректер,
түйінді ұғымдар, әмбебеап іс-әрекет түрлері және т.б.) берілуін ескеру;
( оқу бағдарламаларын, оқу тақырыптарын түзуге модульдік тұрғыдан
қарауды басшылыққа алу принциптері, сондай-ақ қосымша оқу ақпаратының оқу
бағдарына сәйкес келуі; жаратылыстану-математикалық пәндердің мазмұнын
толықтыру және дамыту; оқушылардың бағдарлы пәндерді зерделеу кезінде
алынған білімдері мен біліктерін пайдалану арнайы принциптерінің көрініс
табуы қажет.
Осыған байланысты мектептегі жаратылыстану-математикалық бағыттағы
пәндері бойынша бейіндік-бағдарлы оқытудың негізгі тұжырымдамалық ережелері
анықталып және жаратылыстану-математикалық бағыттағы бейіндік пәндердің
білім мазмұнына қойылатын талаптар мен жаратылыстану-математикалық
бағыттағы сыныптарда бейіндік пәндерді оқытудың әдістемелік ерекшеліктері
нақтылануы қажет.
Оған педагогикадағы іргелі зертгеулер негіз болады. Жалпы орта білім
мазмұнын негіздеуге бағытталған Л.Я.Зорина, В.В.Краевский, В.СЛеднев,
И.Я.Лернер, И.И.Логвинов жэне т.б. зерттеулерінде білім мазмұнын әрі қарай
жетілдіру мен дамытудың қажеттігі [4, 5, 6]; Ю.К.Бабанский, В.В.Краевский,
И.Я.Лернер, НА.Менчинская және т.б. еңбектерінде оқыту мен тәрбиенің
біртұтастығын жүзеге асыру және оқушының өзбетінше ойлау қабілетін дамыту
[4, 5, 6]; В.СЛеднев, Л.Я.Зорина, И.К.Журавлев және т.б. еңбектерінде
үздіксіз білім мазмұнының теориясын жасау, мазмұнды негіздеу [7];
М.Н.Скаткин, В.В.Краевский және т.б. еңбектерінде педагогикадағы жалпы
білім тұжырымдамасының дамуы және мектептегі жалпы орта білім мазмұнын
жетілдіру сияқты күрделі мәселелер қарастырылды [4, 8]. Білім мазмұнын
іріктеудің теориялық негіздерін жасау мен пәндік оқу бағдарламаларын
құрудың жолдарын айқкындауда В.В.Давыдов, В.М.Монахов, В.Г.Бейлинсон,
М.Н.Скаткин сияқты ғалымдар еңбектерінің маңызы ерекше. Оған отандық
ғалымдар А.Е.Әбілқасымова, Б.Б.Баймұханов, С.Е.Шәкілікова, Е.Ө.Медеуов,
Р.Башарулы, С.Қ.Қариев, Ж.Б.Шілдебаев және т.б. пән мазмұнын анықтауға,
оқытудың әдістемелік жүйесін құруға және жеке пәндерді оқыту мәселелерін
зерттеуге арналған еңбектерін жатқызуға болады [8, 9]. Ал жаратылыстану-
математикалық бағытта бейіндік-бағдарлы білім берудің әдіснамалық негіздері
Н.Н.Нұрахметов, А.Қ.Құсайынов, Қ.С.Мусин, М.Ж.Жадрина, Ғ.З.Байжасарова,
А.Е.Әбілқасымова, С.Д.Мұқанова, Ш.Ш.Қарбаева, Т.Ә.Әлдібаева,
Қ.Ә.Жұмағұлова, У.Қ.Тоқбергенова, У.К.Қазақбаева және т.б. еңбектерінде
көрініс тапқан [10, 11, 12, 13].
Жаратылыстану-математикалық бағытта бейіндік-бағдарлы білім беруді
оқытудың басты мақсаты 12 жылдық мектептерге оқушылардың кәсіби өзін-өзі
анықтауға арналған құзіреттілігін қалыптастыру және іс жүзінде кәсіби
қызметінің бағытын саналы түрде жетілдіруге қажетті ресурстармен қамтамасыз
ету саналады.
Осыған орай 12 жылдық мектептің жалпы орта білім беру деңгейіндегі
жаратылыстану-математикалық бағытта бағдарлы оқытудың әдістемелік
ерекшеліктерін анықтау өзекті мәселе болып табылады.
Қойылып отырған мәселенің шешімдерінің бірі ретінде, яғни 12 жылдық
жалпы орта мектептің базалық білім мазмұнын анықтауға арналған әдістемелік
құралын ұсынылады.
Әдістемелік құралда жаратылыстану-математикалық бағытта бейіндік-
бағдарлы білім берудің әдіснамалық негіздері, оқытуды бейіндендіруді
есепке ала отырып жасалынған жаратылыстану-математикалық бағыттағы
сыныптарда пәндерді оқытудың әдістемесі берілді.
Әдістемелік құрал екі бөлімнен, әр бөлім ішкі тақырыптардан тұрады.
Бірінші бөлімде, орта мектепте бейіндік-бағдарлы білім беруді
ұйымдастыру жөніндегі шетелдік және отандық тәжірибелер, жаратылыстану-
математикалық бағытта бейіндік-бағдарлы білім беруді дамытудың
тұжырымдамалық негіздері, жаратылыстану-математикалық бағыттағы бейіндік
пәндердің білім мазмұнына қойылатын талаптар сипатталады.
Екінші бөлімде, Математика және информатика және Жаратылыстану
білім саласы пәндерін оқытудың әдістемелік ерекшеліктері, бейіндік-бағдарлы
оқытуды жүзеге асырудағы қолданбалы курстарды өткізу және ұйымдастыру
жолдары ұсынылады.
1 Жаратылыстану-математикалық бағытта бейіндік-бағдарлы білім берудің
әдіснамалық негіздері
1.1 Орта мектепте бейіндік-бағдарлы білім беруді ұйымдастыру жөніндегі
шетелдік және отандық тәжірибелер
Алдыңғы қатарлы дамыған елдердің білім беру жүйесін зерттеу барысында
соңғы он жылдың ішінде жалпы орта білім беру жүйесінің құрылымында және
оқыту мазмұнында: білім беру философиясы мен әдіснамасының жаңаруы; білім
беру жүйесінде жетілдірілген модельдердің жасалуы; білім беруді басқарудың
тиімді жолдарының қарастырылуы; оқыту-тәрбиелеу үдерісіне жаңа
технологиялардың енгізілуі; оқытудың дәстүрлі әдіс-тәсілдерін ығыстырып,
оқушылардың танымдық белсенділігі мен өзіндік ойлауын қамтамасыз ететін
білім беру моделіне көшу; терең және белсенді кәсіби бағдар берудің ерте
жастан басталуы; оқушы жастарға азаматтық-патриоттық, рухани-адамгершілік,
көпмәдениеттілік, денсаулық сақтау және экологиялық тәрбие беру рөлінің
күшейтілуі; білім ұйымдарының оқушыны әлеуметтендірудегі рөлінің артуы
үрдістері жүзеге асырылуда [14, 15, 16].
12 жылдық оқыту моделін дүниежүзінің елдері, атап айтсақ, АҚШ, Англия,
Швейцария, Канада, Германия, Жапония, Швеция, Франция, Италия (жалпы білім
беру ұзақтығы 12 не 13 жыл) жедел дамушы және өзгермелі заман талаптарына
сай жастарға сапалы білім беру жүйесі ретінде танып отыр. Бейінді оқытуды
жүзеге асыру әр түрлі мемлекеттерде әр түрлі жолдармен жүргізіледі, бірақ
қызмет ететін формалардың барлығы да негізгі екі жолға келіп тіреледі:
Бірінші жол бөлімдермен, секциямен көрсетілген (Франция, Италия,
Испания, Дания, Нидерланд). Сабақтар оқытудың нақты бейіні үшін жасалған
жоспарлар мен бағдарламаларға сәйкес жүргізіледі.
Екінші жол оқушылардың өздігінен таңдаған элективті курстары арқылы
жүзеге асырылады және олар кейбір міндетті пәндерге қосымша болып саналады
(АҚШ). Бірақ негізгі технологиялық форма ретінде сабақ өз орнында қалады.
12 жылдық беру жүйесі бойынша әлемдік тәжірибені зерттеу және талдау
барысында мынадай бағыттар айқындалды:
– білім мазмұны оқушылардың қазіргі заманғы білім алу қажеттіліктерін
толығымен қанағаттандыруға бағытталған;
– білім берудің стандарттары мен оқу бағдарламалары өмірлік маңызды
дағдыларды дамытуға, оқушының жеке басының қызығушылығы мен талғамдарын
ескеруге, дамытуға, олардың бойында жалпы оқу іскерліктерін қалыптастыруға,
сондай-ақ әрбір оқушының және қоғамның мүддесі мен қажеттіліктерін
ескеруге, жеке тұлғаны жоғары сапамен оқытуға, тәрбиелеуге және дамытуға
бағытталған [17];
– оқушының қабілетін отбасылық экономикалық-әлеуметтік жағдайына,
жынысына, қоғамдық мәртебесіне, ұлтына, дініне қарамастан барынша дамыту
көзделген; жастардың күнделікті қоғамдық өмірдегі болып отыратын
өзгерістерге тез бейімделуіне жағдай жасалған;
– білімнің нәтижелері, ақпараттарды өздігінен табу мен өңдеу
біліктілігін қалыптастыру, ақпараттық технологияларды тиімді пайдалану,
өздігінен даму және өзін-өзі бағалау дағдыларын қалыптастыру оқушылардың
жеке мақсаттарымен байланыстырылған.
Бейіндік оқытуды ұйымдастыру бойынша шетелдік тәжірибеге сүйенсек,
негізгі мектептегі білім беру мазмұнын жоғары мектепте оның жіктелуін
үйлестіру; оқу пәндерінің (курстар) (6-7 пәндер) санын шақтау үрдістері
жүзеге асырылып, жаратылыстану ғылымдары, шетел тілдері, математика, ана
тілі, дене шынықтыру; бағыттың санын азайту: 2-ден 4-ке дейін міндетті
болып табылады (1-кесте).
1-кесте – Бейіндік оқытуды ұйымдастыру бойынша шетелдік тәжірибелер
Мемлекет Ерекшеліктері
Америка Жалпы орта білімнің құрылымы – 6+3+3 немесе 8+4 (мектептің қай
Құрама штатта орналасуына байланысты). Жоғары орта мектептің 10-12
Штаты сыныптарында міндетті түрде 5 оқу пәні және тәжірибелік,
академиялық бағыттағы бейіндік пәндер оқытылады. Әрбір оқушыға
арнайы оқу жоспары құрылып, одан кейін оқушылар топтарға бөлінеді
(әр түрлі бағыттарға байланысты): филологиялық, қоғамдық,
математикалық, жаратылыстану, ақпараттық. Академиялық емес
бағыттағы оқушылар міндетті пәндерді және тәжірибелік курстарды
оқиды. Барлық оқушылар үшін міндетті пәндер және таңдау пәндері
бекітілген. Оқыту бағыты бойынша саралау (дифференциация), яғни
білім беру қызметінің вариативтілігі әртүрлі таңдау пәндері
бойынша оқу пәндерінің аймағын кеңейту арқылы жүзеге асырылады.
Барлық штаттарда ағылшын тілі (оқу), математика, жаратылыстану
ғылымдары және ғылыми әдістер, АҚШ тарихы, бейнелеу өнері,
музыка, денсаулық және тамақтану, тәжірибелік өнерлер (дизайн),
дене тәрбиесі және шетел тілдері оқытылады. Орта білім беру
жүйесінде 2 жыл математика, 2 жыл жаратылыстану ғылымдары, 4 жыл
ағылшын тілі және 3 жыл әлеуметтік пәндер оқытылады.
Англия Орта білім жүйесінің құрылымы (бастауыш мектеп + негізгі +
толықсыз орта мектеп + толық орта мектеп): 6+5+2. Академиялық
бөлімде оқитын оқушылар тереңдетілген бағдарламалар бойынша оқып,
11-ші жылдың соңында толық орта мектепке түсу үшін емтихандар
тапсырады. Міндетті мектепті бітірушілердің кейбіреулері жұмыс
істеуге немесе кәсіби мектептерде оқуға барады. Англияның орта
мектептерінде жоғары оқу орындарына түсуге бағытталған тек
академиялық оқыту жүзеге асырылады. Мұнда ғылыми-жаратылыстану
немесе гуманитарлық бағыттар; әрбір оқушы үшін жеке оқу жоспары
құрылады. Академиялық бағыт негізгі және мектептің
мүмкіндіктеріне байланысты пәндерді қамтиды. Негізгі пәндер
(ағылшын тілі және әдебиет, тарих, география, математика, физика,
химия, биология, өнер, шетел тілдері) жеке курстармен берілген.
Олардың ішіндегі 3 пән (ағылшын тілі, математика, жаратылыстану)
орта білім үшін негізгі болып саналады. Қалған жеті пән базалық
болып табылады: технология (дизайн және технология және
ақпараттық технология), тарих, география, музыка, бейнелеу өнері,
дене тәрбиесі, қазіргі заманғы шетел тілдері.
1-кестенің жалғасы
Германия Орта білім жүйесінің құрылымы (әртүрлі жерлерде): 4+5+4 және
6+4+3. 1-ші саты – бастауыш мектеп, 2-ші – жоғарғы саты, ол
міндетті кәсіби мектепті қамтиды, оның типтері: жоғары оқу
орындарына түсу үшін жалпы дайындыққа бағытталған оқыту циклі,
жоғары арнайы оқу орындарына түсу үшін дайындыққа бағытталған
оқыту циклі, кәсіп бойынша арнаулы оқыту циклі, дуальды жүйе
бойынша кәсіби оқыту (өндірістік оқыту және кәсіби мектеп).
Нақтылы мектепті бітірген оқушы орта және содан кейін арнайы
жоғары кәсіби-техникалық оқу орындарына түсе алады. Гимназия
(5–13 немесе 7–13 сыныптар) толық орта білім меңгертіледі және
университеттік үлгідегі ЖОО түсу құқығын береді. Міндетті пәндер:
неміс тілі мен әдебиеті, тарих, география, математика, биология,
дене тәрбиесі, музыка, дінтану болып табылады. Бейіндік білім
беруге байланысты әртүрлі нұсқадағы оқу бағдарламалары беріледі.
Сынып жаратылыстану-ғылыми және техникалық–математикалық,
өндірістік-экономикалық, әлеуметтік-экономикалық бағыттар бойынша
бөлінеді. Бейіндік оқыту барысында пәндер блоктарға сәйкес
біріктіріледі: тіл-әдебиет-өнер, әлеуметтік білімдер,
әлеуметтік-экономикалық, т.с.с. Тағы басқа тілдік,
әдеби-көркем, қоғамдық-ғылыми, математикалық немесе
жаратылыстану-ғылыми пәндерін меңгере алады.
Франция Орта білім жүйесінің құрылымы: 5+4+3, бірін-бірі ауыстырып
отыратын үш білім беру ұйымдарынан: бастауыш мектеп, колледж,
лицейден тұрады. Жоғары (бейінді) мектеп арнайы білім беру ұйымы
– лицей болып табылады. Лицейде оқуын жалғастыруға колледжді
(біздің елде – негізгі орта білім) бітірген азаматтар ғана
құқылы. 3 жылдың ішінде бакалавриат беретін лицейлер көп. Колледж
түлектерінің бір бөлігі мамандық алып, кәсіби лицейлерге (lycee
professionell) барады. Онда олар таңдаған бағыт бойынша білім
алады. Басқалары жоғары оқу орындарына түсуге ұмтылады. Жалпы
білім беру филология, экономика немесе жаратылыстану ғылымдары
бағыттарына орай құрылған. Жоғары мектепте төрт бөлім (бағыт)
бар: гуманитарлық, технологиялық, әлеуметтік-экономикалық,
жаратылыстану-ғылыми. Бағыттардың ішінде практикалық бағытта
көптеген оқу бейіндері ұйымдастырылған. Мамандандыруға сәйкес
лицейліктер BAC-ES (экономика және әлеуметтік ғылымдар), BAC-L
(тіл және әдебиет), BAC-S (жаратылыстану ғылымдары) игереді.
Техникалық бағыт төрт түрлі мамандандыруды қарастырады: STI
(ғылым және өндірістік технологиялар), STT (қызмет көрсету
аймағындағы технологиялар), STL (зертханалық зерттеу
технологиялары) SMS (медициналық-әлеуметтік ғылымдар).
Канада Білім беру жүйесінің құрылымы: бастауыш (1-6 сыныптар), жалпы
орта білім (7-9 сыныптар), толық орта білім (10-12 сыныптар).
Толық орта білімді жас ерекшеліктеріне сәйкес оқушылардың 90%-ы
меңгереді. Алғашқы кәсіби білім беру орта мектептің жоғары
сатысындағы 11-12 сыныптарында жүзеге асырылады. Мектепте білім
беру ағылшын және француз тілдерінде және тегін жүргізіледі. Он
жылдық оқу міндетті, кейін оқушылар өз білімдерін 11-12 (13)
сыныптарда жалғастыра алады немесе колледжге барып оқуға құқығы
бар. Әр провинциялық білім беру жүйесі өзінің дінін, тарихы мен
мәдениетін оқыта алады. Жоғары орта мектеп бағдарламасы 3-4 жылға
(10-12 және кейде 13-ші сыныпқа) арналған. Оған да төменгі орта
мектептегідей көппрофильдік, яғни әртүрлі бейіндерге бөліну
жүзеге асады: академиялық, жалпы және практикалық бағыттар.
1-кестенің жалғасы
Норвегия Толық орта білімді меңгеру 13 жылға дейін ұзартылған (6 жастан 19
жасқа дейін). Жоғары мектеп – білім беру ұйымының өзіндік түрі.
Барлық норвегиялық жоғары мектептер бейіндік болып табылады және
олар оқушыларға академиялық немесе кәсіби бағытын таңдауға
мүмкіндік береді. Академиялық бағытта оқыту 3 жыл, ал кәсіптік
оқыту 4 жыл (өндірістегі практикасымен қоса алғанда). Әрбір
жоғары мектеп жалпы білім беретін профильдерді
(физика-математикалық, ғылыми-жаратылыстану,
әлеуметтік-экономикалық, тілдік, қоғамтану) және 4-5 кәсіби
профильдерді ұсынады. Олардың қатарына: ағаш және темір өңдеу,
электроника және компьютерлік техникаға қызмет көрсету, құрылыс,
аспаздық, ауыл шаруашылығы, сонымен қатар бірнеше шығармашылық
профильдер: музыка, би, театр, журналистика негіздері және т.б.
Жапония Орта білім беру 3 сатыдан тұрады (6+3+3): бастауыш мектеп (1-6
сыныптар) – сегакко; төменгі орта мектеп (7-9 сыныптар) –
тюгакко; жоғары орта мектеп (10-12 сыныптар) – котогакко. Жоғары
орта мектепте екі бөлім бар: жалпы білім беретін және кәсіби
бөлімдер. Жалпы білім беретін бөлім екіге бөлінеді: жалпы және
академиялық (гуманитарлық және жаратылыстану-математикалық).
Жалпы бөлімде қолданбалы сипатты мазмұндағы пәндер жүреді. Кәсіби
бөлімде оқу мерзімінің жартысынан көбі кәсіби дайындыққа кетеді.
Мектептің жоғары сатысы (10-12 сыныптар) бес түрлі: техникалық,
сауда, ауылшаруашылық, флоттық, қосымша мектептер болып құрылған.
Қытай Базалық білім жүйесіне мектепке дейінгі, бастауыш, толықсыз орта
және толық орта білім беру енеді. Жалпы орта білім беру 12
жылдықты құрайды, бірақ бұл барлығына міндетті емес болып
табылады. Қытайдағы орта білім жалпы пәндер (3 жыл) және таңдау
пәндері (1 жыл) бойынша дайындық жүргізеді. Негізінен, кәсіби
білім беру жүйесі қалыптасқан. Оған жоғары, орта және бастауыш
деңгейлері және кеңірек профильдер жатады. Жоғары сыныптарда
бейіндік бағытта оқыту жүзеге асырылады. Аптасына 40 сағаттық оқу
жүктемесі жоспарланған, оның 35-і нақты сыныптық білімдерге
арналса, 3-і қайталау мен емтихандарға, ал 2-і қоғамдық
тәжірибеге (бұл әскери даярлық, әрі өндірістік және
ауылшаруашылық өндіріске) арналған. Жалпы толық орта мектептік
деңгейде 12 міндетті және 7 факультативтік пәндер енгізілген.
Базалық білімді нығайту; білімді қатаң регламенттендірілген,
орталықтандырылған түрінен мазмұны мен әдістемесі вариативті, көп
нұсқалы жүйеге ауыстыру; оқу жоспарының оқшаулығын,
шашыраңқылығын азайтып, технология мен қоғам дамуының жаңа
тенденцияларына үйлестіру; пәндік білімдерді сабақтастырып,
кешенділігін арттыру, оны практикалық іс-әрекетке, өмірлік
тәжірибеге, шығармашылыққа бағыттау, ақпаратты, көкейкесті
мәселелерді талдауға және өз бетінше шешуге қабілеттілікті
қалыптастыруды шешу жүзеге асырылуда. Жоғары кәсіби мектепті
аяқтаған оқушылар арнайы бағдарламамен оқытылу негізінде көптеген
білікті мамандарды даярлап, олар өндіріске, әлеуметтік қызмет
көрсетуге, ауылшаруашылыққа қажетті мамандар болып шығады.
Ресей Бейіндік оқыту жүйесінің дамуы әлемдік білім берудің даму
үрдісімен сәйкес келеді. Жоғары сыныптардағы бейіндік білім
берудің мақсаты: оқушылардың өздігінен даму және өзін-өзі
ұйымдастыра алу, өз құқығын қорғай білу, өзгенің пікірін қабылдай
білу, айналасындағылармен қарым-қатынас жасай білу, мәмлеге келе
білу білігін қалыптастыру, оларды бірлестікте жұмыс істеуге
дайындау, шығармашылық іс-әрекетке деген қабілетін дамыту, жалпы
орта білім берудің базалық пәндерін тереңдетіп оқыту, оқушыларға
жекелей оқу бағдарламаларын құрастыру мүмкіндігімен, жоғары сынып
оқыту мазмұнын саралау, оқушыларды әлеуметтендіру мүмкіндіктерін
кеңейту, жалпы және кәсіби білім беру деңгейлері арасындағы
сабақтастықты қамтамасыз ету, мектеп түлектерін жоғары оқу
орындарының бағдарламаларын меңгеруге тиімді даярлау. Мектептің
жоғары сатысындағы бейіндік оқыту базалық пәндер, бейіндік пәндер
және элективтік курстар арқылы жүзеге асырылады. Базалық пәндер
барлық оқыту бағдары бойынша міндетті, ал бейіндік пәндер
оқытудың нақтылы бағытын анықтайтын, жоғары деңгейдегі пәндер
болады. Мысалы, физика, химия, биология – ғылыми-жаратылыстану
бағдарының; әдебиет, орыс және шетел тілдері – гуманитарлық
бағдарының; тарих, құқық, экономика – әлеуметтік-экономикалық
бағдарының бейіндік пәндері.
Қазақстандағы бейіндік оқыту 11-жылдық білімнің МЖМБС сәйкес қоғамдық-
гуманитарлық және жаратылыстану-математика бағыттары бойынша жүзеге
асырылады. Оның негізгі идеялары Қазақстан Республикасының жалпы білім
беретін мектептерін дамыту тұжырымдамасында (1996), жалпы орта білім
мазмұнының тұжырымдамасында (1996) көрсетілген.
Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасындағы басымды бағыттарының бірі ретінде
көрсетілген 12 жылдық оқыту моделіне көшу үдерісі қазақстандық білімнің
бәсекеге қабілеттілігін арттырудың келесі міндеттерін орындауы тиіс: сапалы
білім алуы үшін барлық азаматтарға бірдей мүмкіндіктерді ұсыну;
қазақстандық патриоттыққа, адам құқықтары мен бостандығына құрметпен
қарауға, азаматтық жауапкершілікке және құқықтық сана-сезімге тәрбиелеу;
ұлттық мәдениетке құрметпен қарауға, толеранттыққа тәрбиелеу; қоғамда
әлеуметтену қабілеттілігін қалыптастыру; оқушылардың оқу жүктемесін білім
беру деңгейлеріндегі жас ерекшелік мүмкіндіктерімен және психофизиологиялық
даму заңдылықтарымен өзара байланыстыру; жеке білім беру траекториясын
қалыптастыру; жалпы орта білім беру деңгейінде оқытуды бейіндендіру;
тілдерді деңгейлеп оқытуды енгізу және оның негізінде көптілді тұлғаны
қалыптастыру [18, 19].
Орта білім мазмұнын бағдарлы жіктеу бойынша қазақстандық тәжірибені
талдау барысында, 12-жылдық білім беру жағдайында бейіндік оқытудың моделін
құрылымдау кезінде ескеру қажет болатын 11-жылдық білім берудегі бейіндік
оқытудың бірқатар мәселелері анықталды: материалдық-техникалық базаның
сәйкессіздігі; кадрмен жеткіліксіз қамтылуы; бейіналды даярлық жүйесінің
жетілмегендігі; бейіндік оқытудың екі бағытпен шектелгендігі; бейіндік
оқытудағы білім мазмұнының басқа білім деңгейлерімен сабақтастығының жүзеге
аспағандығы; бейіндік мектепте оқушылардың оқуын жалғастыруға ынтасының
төмендігі; бейіндік оқыту нәтижелерін бағалаудың дұрыс жүйесінің болмауы;
шағын жинақты мектептер жағдайында бейіндік оқытуды ұйымдастырудағы
қиыншылықтар [20].
12-жылдық білім беру жағдайында бейіндік оқыту моделін құрастыру
кезінде, әлеуметтік тәжірибені, қоғамдағы жаңа құндылықтардың бекуін және
11-жылдық білім берудегі бейіндік оқыту мәселелерін ескеру керек. 12-жылдық
білім берудегі бейіндік оқытудың мазмұны, ішкі бағдарымен екі бағыт
(жаратылыстану-математика, қоғамдық-гуманитарлық) бойынша жүзеге асырылады.
1.2 Жаратылыстану-математикалық бағытта бейіндік-бағдарлы білім беруді
дамытудың тұжырымдамалық негіздері
Мектептің негізгі орта білім деңгейін аяқтаған оқушылар таңдау бағытына
қарай жалпы орта білім беру деңгейінде оқуларын жалғастырады.
Жалпы орта білім беру оқушының табиғат, қоғам және адам туралы
біртұтас, аяқталған білім жүйесін меңгеруін, функционалдық сауаттылығының
дамуын, тұлғаның интеллектуалдық, рухани-адамгершілік және физикалық
дамуын, білім мазмұнын саралау, кіріктіру және бейіндеу негізінде болашақ
мамандығының бағытын таңдау жағдайын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар
оқушылардың бағдарлы бағыттар шеңберінде өз бетінше білімге деген
сұраныстары мен қызығушылықтарын анықтау, сондай-ақ олардың өмір бойы оқуға
дайындығын қамтамасыз ету және мамандық таңдауға дайындығы негізінде
әртүрлі типтегі білім беру мекемелерінде бейіндік-бағдарлы білім беруге
мүмкіндік береді.
Бейіндік-бағдарлы білім беру – оқушының тұлғалық және өмірлік өзін-өзі
анықтауын қамтамасыз ететін, оқытудың даралануы мен саралануын жүзеге
асыратын жалпы орта білім беруді аяқтау кезеңі. Бұл оқыту әрекетінің
ұйымдастыру жүйесінде жоғарғы сынып оқушыларының қызығушылығы мен талабы,
қабілеттері ескерілген жағдайда оқушының танымдық, болашақ кәсіби бағдарына
сәйкес дербес дамуы үшін бейіндік оқыту жүзеге асырылады [21].
Бейіндік оқыту – жалпы орта білім беретін мектептердің жоғары
сыныптарында даралап оқытуға, оқушының әлеуметтенуіне, сонымен қатар орта
және жоғары кәсіптік білім беру мекемелерімен ынтымақтастығына бағытталған
арнайы дайындық жүйесі [3].
12 жылдық білім беру жүйесіндегі бейіндік оқытудың мақсаты –
жаратылыстану-математикалық, қоғамдық-гуманитарлық бағыттары және олардың
ішкі бағдарларға бөлінуі бойынша жалпы орта білім беру мазмұнын саралау,
жүйелеу, кіріктіру және кәсіптік бейімдеу жолымен оқушылардың
қабілеттеріне, бейімділіктеріне, өмірлік қажеттіліктеріне сәйкес жеке білім
беру бағдарламаларын таңдап алып, сапалы білімді игеруіне мүмкіндік беру
болып табылады.
Жалпы орта білім беру деңгейіндегі жоғары сыныптарға арналған типтік
оқу жоспарын шартты түрде үш бөлікке бөлуге болады:
1) жалпы білім беретін базалық пәндер. Бұл сыныптағы барлық оқушылар
үшін міндетті болып саналады;
2) белгілі бір бағыттағы таңдаған оқушылар үшін міндетті және сол
бағытты толық анықтайтын тереңдетілген бейіндік пәндер;
3) оқушылардың өз таңдауы бойынша енгізілетін таңдау (қолданбалы)
курстары.
Типтік оқу жоспарының алғашқы екі бөлігі (базалық және бейіндік пәндер)
инварианттық компоненттің, ал соңғы бөлігі (қолданбалы курстар) вариативтік
компоненттің құрамына енеді.
Бейіндік оқытудың базалық пәндері және олардың мазмұны жаратылыстану-
математикалық және қоғамдық-гуманитарлық бағыттарда біркелкі болады. Ал,
бейіндік пәндердің білім мазмұны оқушылардың мүдделерін, қабілеттері мен
қажеттіліктерін есепке ала отырып тиімді педагогикалық жағдайлар жасауға
бағытталады. Сонымен қатар, ол барлық оқушыларды жоғары оқу орындарының
сәйкесінше мамандықтарында кәсіби білім алуға қажетті дайындық деңгейімен
қамтамасыз етеді.
Жаратылыстану-математикалық бағыттағы бейіндік пәндер және олардың
мазмұны: оқушы тұлғасының интелектуалдық әлеуетін дамыту мақсатында физика-
математикалық және химия-биологиялық білім беруді; бағдар бойынша базалық
пәндерді тереңдетіп оқытуды; қоршаған әлемді түрлендірудегі математиканың,
информатиканың, физиканың, биологияның және химияның рөлі туралы
түсініктерін қалыптастыруды; оқушылардың логикалық, математикалық, ғылыми-
жаратылыстану, инженерлік ойлауын қалыптастыруды, әртүрлі өмірлік
жағдайларға және болашақ кәсіби қызметіне қажетті оқушылардың аналитикалық,
практикалық біліктері мен дағдыларын жетілдіруді; оқытуды бейіндендіруге
жағдай жасауды және оқушыларды одан әрі кәсіби өзін-өзі анықтауға, өзін-өзі
дамытуға даярлауды қамтамасыз етеді [22, 23].
Жаратылыстану-математикалық білім жалпы білімнің құрамдас бөлігі
болғандықтан, оны іріктеудің негізгі ұстанымдарына: білім мазмұнының қоғам
сұраныстары мен талаптарына сәйкестігін; ғылымилығы мен жүйелілігін;
ізгілігі мен құндылығын; кіріктірілгендігі мен реттілігін; білім мазмұны
құрылымының білім берудің барлық деңгейіндегі сабақтастығы мен
үздіксіздігін; оқытудың мазмұндық және процессуалдық жақтарының бірлігін,
оқыту мен практиканың байланысын жатқызамыз. Білім мазмұны осы ұстанымдарға
бағынуы тиіс, өйткені мазмұнды таңдау мен оның құрылымын түзудің дұрыстығы
оқытудың тиімділігі мен сапасына ықпал ететін аса маңызды фактор болып
табылады [13, 24].
12 жылдық мектептегі жаратылыстану-математикалық білім мазмұнын таңдап
алу мен оның құрылымын түзудің тұжырымдамалық негіздері жаратылыстану-
математикалық білім беруді құзыреттілік тәсіл негізінде дамытудың теориялық
моделін құруға мүмкіндік берді (1-сурет).
Құрылған модель мақсаттық, мазмұндық, процессуалдық және нәтижелік
құраушылардан тұрады, сондай-ақ онда жаратылыстану-математикалық білім
беруді дамытудың кезеңдері, құзырлардың құраушылары, жаратылыстану-
математикалық білімді игерудің білу, түсіну, қолдану, білік деп бөлінетін
төрт деңгейі қамтылған. Оқытудың күтілетін нәтижесі ретінде алған
білімінің, кәсіби дағдыларының негізінде өмірдің өзгермелі жағдайларында
еркін бағдарлай алатын, өзінің алған білімін іске асыруға, өзін-өзі
дамытуға және адамгершілік тұрғыда өз бетінше дұрыс, жауапты шешім
қабылдауға қабілетті тұлға қалыптастыру көрсетілген.
1-сурет – Жаратылыстану-математикалық білім беруді құзыреттілік тәсіл
негізінде дамытудың теориялық моделі
Сонымен 12 жылдық мектептегі жаратылыстану-математикалық бағытта
бейіндік-бағдарлы оқытуды дамытудың басымды бағыттарын былайша тұжырымдауға
болады:
– оқушылардың жекелей қабілеттері мен бейімділіктерін ертерек
айқындау және тұлғалық пен кәсіби қалану болашағын ертерек
жоспарлау;
– жоғары сынып оқушыларының өздігінен практикалық іс-әрекет ету мен
өзін-өзі дамыту бойынша білімдерін қолдану үшін түйінді
құзыреттіліктері мен қабілеттерін дамыту;
– бейіндік мектепте оқуға ынтаны күшейту, жаңашыл ойлау мен сыни
тұрғысынан ойлауды, өзіндік білім алуды қалыптастыру;
– білім беру мазмұнының қолданбалы сипатын нығайту және білім беру
үдерісі үшін оқу-өндірістік жағдай жасау арқылы оқушылардың
тереңдетілген түрдегі кәсіби-бейімделген оқуын ұйымдастыру [24];
– жоғары мектеп компонентін Бейіндік мектеп бағдарламасының
мазмұнына кіріктіру жолымен, жаратылыстану-математикалық бағытта
оқушылардың жоғары оқу орнында оқуларын жалғастыру үшін оңтайлы
жағдаймен қамтамасыз ету [3];
– кредиттік оқыту жүйесінің элементтерін енгізу және кәсіптік мектеп
пен өндіріс саласының арасындағы әлеуметтік серіктестікті дамыту
жолымен инновациялық технологиялар мен қазіргі заманғы өндірістің
бастапқы негіздерін игеру;
– ауыл жастарының мүдделерін ескере отырып, ауылды сақтау мен дамыту
мақсатында мамандықтардың алғашқы деңгейін ертерек игерулері үшін
ауылдық аймақтарындағы оқушыларға жағдайлар жасау;
– еліміздің индустриалдық-инновациялық дамуын және экономиканың
дамуының өңірлік ерекшеліктерін ескере отырып, өмірлік келешектерді
саналы түрде анықтауға оқушыларды дайындау;
– типтік оқу жоспарының вариативтік компоненті мазмұнын кеңейту
жолымен оқыту мазмұнын саралау және жеке білім беру бағдарламаларын
жүзеге асыру;
– оқушылардың жаңашылдықпен ойлауын және креативтілігін, өздігінен
ғылыми-зерттеу және жобалау іс-әрекеттерін жасау, өздігінен білім
алу дағдыларын қалыптастыру.
1.3 Жаратылыстану-математикалық бағыттағы бейіндік пәндердің білім
мазмұнына қойылатын талаптар
12 жылдық мектепте бейіндік-бағдарлы білім берудегі бейіндік пәндер
және олардың мазмұны әр бағытта (жаратылыстану-математикалық және қоғамдық-
гуманитарлық бағыттар) әртүрлі болады, яғни бейіндік пәндер жоғары
сыныптағыларды оқыту бағыты мен мамандандыруды қамтамасыз етеді. Сонымен
қатар, бейіндік пәндер:
– оқыту бағыттарына сәйкес білім мазмұны сараланған түрде болады;
– инварианттық компоненттің құрамына еніп, оқу бағдарламалары мен
оқу-әдістемелік кешендері мемлекеттік деңгейде әзірленеді;
– жаңашыл және практикаға бағытталған қолданбалы мазмұнды қамтиды;
– көптілді оқыту арқылы жүзеге асырылады;
– орта мектеп пен жоғары оқу орнының сабақтастығы пәндердің білім
мазмұнының кіріктірілуі арқылы қамтамасыз етіледі.
Жалпы орта білім беру деңгейінде бейіндік-бағдарлы оқытудағы
жаратылыстану-математикалық және қоғамдық-гуманитарлық бағыттарының білім
мазмұны білім алушылардың мүдделерін, қабілеттері мен қажеттіліктерін
есепке ала отырып тиімді педагогикалық жағдайлар жасауға бағытталады.
Сонымен қатар, ол барлық оқушыларды жоғары оқу орындарының сәйкесінше
мамандықтарында кәсіби білім алуға қажетті дайындық деңгейімен қамтамасыз
етеді.
Жаратылыстану-математикалық бағыттағы білім беру мазмұны мынадай
мақсаттарға жетуді көздейді [9, 11, 12]:
– бейіндік пәндерді тереңдетіп оқытуды қамтамасыз ету;
– оқушылардың қабілеттерін, жеке бейімділіктері мен қажеттіліктерін
ескеріп оқыту мазмұнын жіктеу, оқушылардың жаратылыстану-
математикалық даму ортасын жасау;
– қоршаған әлемді танып білу мен түрлендірудегі математиканың,
информатиканың, физиканың, биологияның, химияның және географияның
рөлі туралы түсініктерін қалыптастыру;
– оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту;
– бейіндік пәндер арқылы оқытуды бейіндендіруге жағдай жасау және
оқушыларды одан әрі кәсіби өзін-өзі анықтауға, өзін-өзі дамытуға
және өз мүмкіндігін жүзеге асыруға даярлау.
Жаратылыстану-математикалық бағыттағы бейіндік пәндер:
– оқушы тұлғасының интелектуалдық әлеуетін дамытуды;
– оқушылардың логикалық, математикалық, алгоритмдік, операциялық,
ғылыми-жаратылыстану, инженерлік ойлауын қалыптастыру мен дамытуды;
– әртүрлі өмірлік жағдайларға және болашақ кәсіби қызметіне қажетті
оқушылардың аналитикалық, практикалық біліктері мен дағдыларын
жетілдіруді;
– математиканың, информатиканың, физиканың, химияның есептерін
практикалық пайдалануға бағыттауды және олардың практикалық мәнін
түсінуді;
– оқушылардың математикалық және физикалық моделдеу аппаратын
меңгерудегі құзыретті, білімді, білікті және дағдыларды
қалыптастыруды;
– әртүрлі сипаттағы қолданбалы физика-математикалық моделдерді
тұжырымдаудың практикалық дағдыларын дарытуды;
– физика-математикалық, ғылыми-жаратылыстану пәндерін пәнаралық
байланыстарды сақтай отырып, тереңдетіп және кеңейтіп оқытуды,
білім беру деңгейлерінде білім мазмұнындағы сабақтастықты;
– оқушылардың ғылыми-жаратылыстану білімінің заманауи тұжырымдамасын
меңгеруі;
– физика-математикалық және ғылыми-жаратылыстану білім мазмұндарының
жоғары білім деңгейінің мазмұнымен сабақтастығын және сәйкес саласы
бойынша оқуын жалғастыру мен мамандығын таңдауға даярлығын;
– танып білудің қазіргі заманғы ғылыми-жаратылыстану әдістерін және
оларды оқу қызметінде практикалық қолданылуын меңгеруді;
– қиындығы жоғары теориялық және қолданбалы сипаттағы есептерді
шешудің практикалық дағдыларын дамытуды;
– ғылыми-жаратылыстану объектілерді және үдерістерді моделдеу мен
зерттеу дағдылары мен қабілеттерін дамытуды қамтамасыз етуі тиіс.
Жаратылыстану-математикалық бағыттағы бейіндік пәндер инварианттық
компоненттегі Математика және информатика, Жаратылыстану білім салалары
және вариативтік компоненттегі қолданбалы курстар бойынша пәндердің
мазмұнымен жүзеге асырылады.
Математика және информатика білім саласындағы бейіндік пәндердің
мазмұны:
– мектептік білім беру деңгейлеріндегі сабақтастықты, математика мен
информатиканы оқытуда пәнаралық және пәнішілік байланыстарды;
– қазіргі қоғамда адамның күнделікті өміріне және еңбек қызметіне
қажетті, сабақтас пәндерді оқуға, үздіксіз білім беру жүйесінде
оқуын жалғастыруға жеткілікті математикалық білім мен біліктер
жүйесін оқушылардың берік және саналы меңгеруін [25];
– математиканың даму тарихымен және математикалық идеялардың дамуымен
таныстыру, ғылыми-техникалық прогресстегі математиканың маңыздылығын
түсіну арқылы математика құралдарымен тұлғаның мәдениетін
тәрбиелеуді [25];
– оқыту уәждемесін арттыруға, оқушының қабілеттерін, мүмкіндіктерін,
қажеттіліктері мен мүдделерін жүзеге асыруға мүмкіндік беретін білім
беру тек білімдік компонентке ғана емес, алдымен әрекеттік
компонентке бағдарлануын;
– практикалық мағыналы математикалық біліктер мен дағдыларды
меңгеруді және оларды математикалық пен математикалық емес есептерді
шешуде қолдануды [25];
– информатиканы және басқа да мектеп пәндерін оқыған кезде ақпараттық
және телекоммуникациялық технологияларды пайдаланып нақтылы
объектілер мен үдерістердің моделдерін қолдану және түрлендіре білу,
қазіргі ақпараттық-коммуникациялық технологиялар және визуалды
программалаудың теориялық негіздері бойынша базалық білім жүйесін
меңгеру;
– әртүрлі формаларда ұсынылған ақпаратты қабылдау мен сыни талдауын,
математика мен информатиканың әртүрлі тілдерін (ауызша, символдық,
аналитикалық, графикалық) пайдалану қабілетін дамытуды;
– болашақ кәсіби қызметіне, сонымен қатар жоғары мектепте одан әрі
оқуын жалғастыруға қажетті деңгейде логикалық және операциялық
ойлауды, алгоритмдік мәдениетті, кеңістіктік елестерді, сыни
тұрғысынан ойлауды, функционалдық сауаттылықты дамытуды;
– әртүрлі бағыттағы ғылыми жобаларды орындау кезінде түрлі
математикалық әдістер мен ақпараттық технологияларды пайдалана білу
біліктігін жүйелі дамытуды;
– оқу пәндерінің даму әлеуетін, қолданбалы және практикалық бағытты
күшейтуді, пәнді оқытудағы негізгі екі: математикалық білім беру мен
математика мен ақпараттық-коммуникациялық технология көмегімен білім
беру функцияларын үйлестіріп жүзеге асыруды қамтамасыз етуі тиіс.
Жаратылыстану білім саласындағы бейіндік пәндердің мазмұны:
– алдыңғы білім беру деңгейлерінде жаратылыстану-ғылыми пәндер
бойынша игерген білімді жүйелеуді және жалпылауды;
– мектептік білім беру деңгейлеріндегі сабақтастықты және жоғары
білім беру деңгейінде оқуын жалғастыруға дайындықты;
– қазіргі заманғы коэволюциялық, синергетикалық парадигмаға
негізделген ғылыми-жаратылыстану білім берудің жаңа
тұжырымдамасының элементтерін меңгеруді [23];
– табиғат-қоғам-адам-техносфера мегажүйесін тұрақты және
гармониялық дамуын қамтамасыз етудің құндылықтары мен мақсаттарына
жетуге бағытталуын [23];
– ноосфералық-гуманитарлық дүниетанымды және экологиялық мәдениетті
қалыптастыруды;
– Қазақстанның индустриялдық-инновациялық дамуында пайдалану
тұрғысынан жаңа ғылыми ауқымды технологияларды меңгеруге
бағытталуын;
– адамның өнімді қызметін ұйымдастыру және оның мәдениетін дамыту
құралы ретінде ғылыми-жаратылыстану білімдері мен заңдылықтарын
практикалық қолдануды;
– әлемді танып білудің ғылыми-жаратылыстану және басқадай
компоненттерін ауқымды кіріктіру негізінде әлемнің тұтас ғылыми
бейнесін қалыптастыратын іргелі ғылыми-жаратылыстану білімдері мен
ғылыми танымның әдіснамасын меңгеруді [23];
– тұрақты танымдық қажеттіліктер мен мүдделерді, креативтілікті,
сыни тұрғысынан ойлауды, өздігінен білім алуға даярлығын дамытуды;
– оқыту және жобалық зерттеулерді орындау үдерісінде ақпараттық-
коммуникациялық технологияларды пайдалану дағдыларын дамытуды
қамтамасыз етуі тиіс.
2 Оқытуды бейіндендіруді есепке ала отырып, жаратылыстану-математикалық
бағыттағы сыныптарда пәндерді оқытудың әдістемесі
2003-2004 оқу жылынан бастап Республика бойынша 12 жылдық білім беруге
көшудегі эксперименттік жұмыстар жүзеге асырылуда. Қазіргі уақытта
эксперимент өтіп жатқан мектептердің саны – 104, барлық мектептердің
сыныптарда 5784 оқушы оқиды. Қазақ тілінде оқытатын мектептерде – 3 551,
орыс тілінде оқытатын мектептерде – 2 233.
2013-2014 және 2014-2015 оқу жылдарында 12 жылдық білім беруге көшу
бойынша эксперименттік жұмыстар жалғастырылып, 11-12 сыныптарда бейіндік
оқыту жаратылыстану-математикалық және қоғамдық-гуманитарлық бағыттар
бойынша жүзеге асырылатын болады.
12 жылдық оқытуға көшу бойынша жүргізілген эксперименттік жұмыстар мен
әзірленген оқулықтар мен оқу-әдістемелік кешендері бойынша әдіскер-ғалымдар
мен практик-мұғалімдердің тиімді ұсыныстары мен пікірлері [26, 27, 28], 12
жылдық білім берудің тұжырымдамалық негіздері арқылы 12 жылдық мектептің
білім беру деңгейлері бойынша білім мазмұны мен оқушылардың дайындық
деңгейіне қойылатын талаптар, әдістемелік нұсқаулар анықталды.
Осыған орай, жалпы орта білім беру деңгейінде жаратылыстану-
математикалық бағыттағы сыныптарда бейіндік пәндер мен қолданбалы курстарды
оқытудың әдістемелік ерекшеліктерін білім салалары бойынша ұсынамыз.
2.1 Математика және информатика білім саласы пәндерін оқытудың
әдістемелік ерекшеліктері
Математика және информатика білім саласының мазмұны Математика
(алгебра және анализ бастамалары, геометрия), Информатика пәндері арқылы
жүзеге асырылады.
Математика (алгебра және анализ бастамалары, геометрия)
Математика жаратылыстану ғылымдарының көшбасшысы ретінде қоғамның
дамуына белгілі бір дәрежеде ықпал етеді. Сондықтан, жаратылыстану-
математика бағытындағы сыныптарда математика пәнін оқыту оқушылардың жоғары
оқу орнында болашақ мамандығы бойынша білім алуын жалғастыруға қажетті
математикалық білім мен біліктіліктің белгілі деңгейін қамтамасыз етуі
тиіс.
Математикалық білім беру мазмұны оқушылардың бойында қоршаған әлем
туралы біртұтас түсініктің қалыптасуына, оқушылардың интеллектуалдық
қабілеттерін дамытуға ықпал ететін жалпы ғылыми біліктерді меңгеруіне
бағытталады. Қоршаған әлемдегі және сабақтас пәндердегі үдерістер мен
құбылыстардың математикалық моделін интерпретациялау мен құрастыру
біліктігі теориялық мәселелерді зерттеуде және қолданбалы есептерді шығару
барысында қолданылады. Математиканы оқытуда қалыптасқан теориялық сұрақтар
мен есептерді шешудің зерттеу аппараты жаратылыстану-математика пәндерін
оқыту үшін үлкен рөл атқарады.
Жалпы орта білім деңгейінде математиканы оқыту келесі мақсаттарға
жетуге бағытталған [25]:
– салалас пәндер мен қолданбалы есептерді шығару және сипаттау
үшін математикалық модельдерді құрастыру мен зерттеу;
– математикалық материалдар бойынша есептерді шығару алгоритмдерін
өздігінен құру және орындау;
– практикалық жағдайларда қолдануға қажетті математикалық білім
мен біліктер жүйесін дамыту;
– практикалық есептерді шығару құралы ретінде математикалық тілді
меңгеру;
– практикалық сипаттағы есептеулерді орындау;
– математикалық формулаларды қолдану және жеке жағдайларды
жалпылау негізінде математикалық формулаларды өздігінен құру.
Жаратылыстану-математикалық бағыттағы сыныптарда математика пәнін
оқыту, оқушыдан математика бойынша білім мен біліктілігінің белгілі
деңгейін талап ететін, мамандық бойынша оқу орнында оқушының оқуын
жалғастыру мүмкіндігін қамтамасыз етуі тиіс. Сондықтан, жаратылыстану-
математикалық бағыттағы 11-12 сыныптарда оқытылатын математика пәнін игеру
жоғары оқу орнындағы математика курсын игеріп кететіндей етіп, қалыпты
көшіп отыруы қамтамасыз ететіндей жүргізілуге көңіл бөлінуі керек. Осы
себептерге байланысты, математика бағдарламасын тізбектердің шегі мен
функцияның нүктедегі шегі, комплекс сандар, комбинаторика, векторлық
алгебра, аналитикалық геометрия тарауларымен толықтыру қажеттілігі
туындады. Жоғары оқу орындарында бастапқы кезеңде математиканың осы
тараулары оқытылатындықтан, бірінші курста студенттердің оқуды бастап кетуі
барынша жеңілдейді.
Мамандыққа бейімдеудің мектептен басталуы да қоғамдық қажеттіліктен
туындаған. Осы бейімдеу математикалық мазмұн сабақтастығын іске асыру мен
мамандарды дайындаудың жаңа мүмкіндіктерін береді. Мазмұн сабақтастығын
іске асыру үшін мынадай қағидаға сүйену керек деп санаймыз: қандай да
математикалық мазмұн жоғары оқу орнында қайта қарастыруды талап етпейтіндей
етіліп немесе тоқтаған жерінен ары қарай жалғастыруға болатындай етіп
берілуі керек, яғни мектеп пен жоғары оқу орындарындағы математикалық білім
беру мазмұнының сабақтастығы екі бағытта жүзеге асуы тиіс (2-сурет):
1) жоғары оқу орнының оқытушылары жоғары оқу орындарында материалдарды
мектепте оқылған материалдармен байланыстырады;
2) орта мектеп мұғалімдері мектеп материалдарын жоғары оқу орындарында
игерілген материалға байланыстырады.
2-сурет
Оқу мазмұнындағы сабақтастықты жүзеге асыру жаңа мен бұрыннан таныс
білімдердің өзара байланысына жол ашып, сүйенуді, іріктеліп алынған оқу
материалын қолдануды және одан әрі дамытуды қажет етеді.
Осы айтылғандарды іске асыру бойынша, математика ғылымының дамуы үшін
алдымен математиканы тереңдетіп оқытуға мүмкіндік болатындай орта
қалыптасуы керек. Осы ортада оқытудың жүйелі әдіс-тәсілдері керек.
Мектептің соңғы сатысында жоғары мектепке тән оқыту формалары мен әдістерін
қолдану, ақпараттық және коммуникациялық технологияларды қолдануға
негізделген оқыту аймағын қалыптастыру, түлектің бейіні бар саланы нақты
анықтауға мүмкіндік беретін тәсілдерді қолданып сол саламен терең
айналысуға мүмкіндік жасалуы тиіс.
Сонымен, орта мектептің жаратылыстану-математикалық бағытындағы
математика мен жоғары математиканың сабақтастығын қамтамасыз ету үшін
мынадай жұмыс түрлерін жүргізу қажет [29, 30, 31]:
жоғары оқу орындары мен орта мектептер белсенді түрде қарым-қатынас жасау
(мектепте математикадан арнайы курс бағдарламаларын құрастыру және оны
жүргізу, кеңестер беру, қашықтықтан оқыту, семинарлар және т.б.);
жоғары оқу орындарымен және мұғалімдердің біліктілігін арттыру институтымен
қарым-қатынас жасау (дәрістер оқу, семинарлар ұйымдастыру);
математика пәндерін оқыту кезінде мектеп курсы бойынша сәйкес мәселелерге
үнемі талдау жасап отыру керек; логикалық, математикалық-әдістемелік
байланыстарды ашып көрсету; белгілі фактілер мен ұғымдарды студенттердің
есіне қайтадан жаңғыртуға байланысты біртекті ұғымдарды, ережелер мен
теоремаларды салыстыра, олардың жалпы және ортақ жақтарын, айырмашылықтарын
тағайындау;
мектептің математика курстарынан алынған есептерді студенттердің өзіндік
және бақылау жұмыстарына, екінші жағынан, жоғары математика курсынан
алынған есептерді жоғары сынып оқушыларының өзіндік және бақылау
жұмыстарына енгізу;
жоғары сынып оқушыларын жоғары оқу орындарының оқыту әдістерімен және
тәсілдеріне толығымен даярлау, яғни оқытудың дәрістік-семинарлық түрлерін
қолдану;
мектептің математика курстарында қолданыс тауып жатқан, оқулықтар мен
бағдарламалардың ерекшеліктеріне көбірек назар аудару.
Жаратылыстану-математикалық бағыттағы сыныптарда математика пәні осы
бағыттар Алгебра және анализ бастамалары және Геометрия курстары
бойынша бөлініп оқытылады. Бұл пәндердің өзіндік мақсаты мен міндеттері,
мазмұндық бағыттары, білім мазмұны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы
Жаратылыстану-математикалық бағытта
бейіндік оқытудың әдістемелік ерекшеліктері
Әдістемелік құрал
Астана
2013
Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы Ғылыми кеңесімен баспаға
ұсынылды (2013 жылғы 24 мамырдағы № 3 хаттама).
Жаратылыстану-математикалық бағытта бейіндік оқытудың әдістемелік
ерекшеліктері. Әдістемелік құрал. – Астана: Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық
білім академиясы, 2013. – 89 б.
Ұсынылып отырған әдістемелік құралда орта мектепте бейінді-бағдарлы
оқытуды ұйымдастыру бойынша шетелдік және отандық тәжірибелер талданып,
бейіндік-бағдарлы оқытудың негізгі тұжырымдамалық ережелері анықталған және
жаратылыстану-математикалық бағыттағы бейіндік пәндердің білім мазмұнына
қойылатын талаптар мен жаратылыстану-математикалық бағыттағы сыныптарда
бейіндік пәндерді оқытудың әдістемелік ерекшеліктері берілген.
Бұл әдістемелік құрал жоғары оқу орындарының ғылыми қызметкерлері мен
оқытушыларына, мұғалімдерді қайта даярлау және біліктілігін арттыру
институттарының мамандарына, орта мектептің оқу-ісі жөніндегі орынбасарлары
мен мұғалімдеріне арналады.
©
Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық
білім академиясы, 2013.
Кіріспе
Бүгінгі таңда адамзаттың жоғары индустриалды және ақпаратты қоғамға
қарқынды түрде өтуіне байланысты өркениеттің бет-бейнесі тұтастай өзгеруде.
Елдің өркендеуі білім беру жүйесін, онын мазмұны мен құрылымын жаңартуды
қажет етеді. Яғни, қазіргі қоғамның маңызды проблемаларының бірі - бұл
құбылмалы әлеуметтік және экономикалық жағдайда өмір сүріп қана қоймай,
болып жатқан құбылысқа белсенді әсер ете отырып, оны жақсартуға бейім
тұлғаны қалыптастыру болып отыр. Мұндай тұлғаға - шығармашыл, белсенді,
әлеуметтік жауапты, жақсы дамыған интеллект иесі, жоғары білімді, кәсіби
сауатты болуы қажет.
Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан-2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты
атты Қазақстан халқына Жолдауында [1], Қазақстан Республикасы Бiлiм
туралы Заңында [2], Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-
2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында [3] және
12 жылдық білім беру бойынша құжаттарда ұлттық және жалпыадамзаттық
құндылықтар, ғылым мен техника жетiстiктерi негiзiнде тұлғаның қалыптасуы
және дамуы үшiн жағдайлар туғызу қажеттігі атап көрсетiлген. Сонымен қатар
бұл құжаттарда білім беру саясатының басым бағыттарының бірі ретінде
мектептің жоғары сыныптарына бағдарлы оқытудың енгізілуі және ол оқушыларды
әлеуметтендіруге, оқытуды даралауға, оқушылардың бейiмдiлiктерi мен
қабiлеттiлiктерiн толығырақ ескеруге, оқуларын әрі қарай жалғастыруы үшiн
жағдайлар туғызуға бағытталған оқыту жүйесі екендігі көрсетілген. Сондықтан
мектептiң алдында қазiргi заманғы өзгермелi жағдайларда еркiн бағдарлана
алуға, бiлiм алуын жалғастыруға мүмкiндiгi бар, өзiнiң болашақ қызметiнде
жетiстiкке жете алатын бәсекеге қабілетті мектеп түлегiн дайындау мiндетi
тұр.
Жалпы орта білім берудің жалпы білім беретін оқу бағдарламалары
жаратылыстану-математикалық және қоғамдық-гуманитарлық бағыттар бойынша
бейіндік оқытуды енгізе отырып саралау, интеграциялау және білім беру
мазмұнын кәсіптік бағдарлау негізінде әзірленеді.
Бағдарлы пән ретіндегі жаратылыстану-математикалық пәндерінің мазмұнын
анықтауда бұл сыныптардағы оқушылардың оқу-танымдық iс-әрекеттерiнiң
ерекшелiктерi мен мүдделерi, жаратылыстану пәндерін оқытудың жалпы және
арнайы мақсаттары, пән мазмұнын түзудiң принциптерi және оларға сәйкес оқу
материалын таңдап алудың критерийлері, оқу материалын таңдап алудың арнайы
құраушылары ескерiлуi тиiс екендiгiн басшылыққа алынады.
Бағдарлы пән ретіндегі жаратылыстану-математикалық пәндерінің мазмұнына
енетін вариативті оқу ақпараты инвариантты өзекке кіретін білім мазмұнын
таңдап алудың дидактикалық принциптері негізінде іріктеліп алынады. Бұл
бағдардағы сыныптарға арналған білім мазмұнын анықтауда:
( оқу проблемаларын шешудің логикалық кезеңдерін анықтауға
зерттеушілік тұрғыдан қарау және оқушылардың шығармашылық ізденісіне
жетістікті қамтамасыз ету;
( бағдарлы білім беру мазмұнының оқу элементі ретіндегі білімнің
ауқымды танымдық дидактикалық бірліктермен (іргелі заңдар мен деректер,
түйінді ұғымдар, әмбебеап іс-әрекет түрлері және т.б.) берілуін ескеру;
( оқу бағдарламаларын, оқу тақырыптарын түзуге модульдік тұрғыдан
қарауды басшылыққа алу принциптері, сондай-ақ қосымша оқу ақпаратының оқу
бағдарына сәйкес келуі; жаратылыстану-математикалық пәндердің мазмұнын
толықтыру және дамыту; оқушылардың бағдарлы пәндерді зерделеу кезінде
алынған білімдері мен біліктерін пайдалану арнайы принциптерінің көрініс
табуы қажет.
Осыған байланысты мектептегі жаратылыстану-математикалық бағыттағы
пәндері бойынша бейіндік-бағдарлы оқытудың негізгі тұжырымдамалық ережелері
анықталып және жаратылыстану-математикалық бағыттағы бейіндік пәндердің
білім мазмұнына қойылатын талаптар мен жаратылыстану-математикалық
бағыттағы сыныптарда бейіндік пәндерді оқытудың әдістемелік ерекшеліктері
нақтылануы қажет.
Оған педагогикадағы іргелі зертгеулер негіз болады. Жалпы орта білім
мазмұнын негіздеуге бағытталған Л.Я.Зорина, В.В.Краевский, В.СЛеднев,
И.Я.Лернер, И.И.Логвинов жэне т.б. зерттеулерінде білім мазмұнын әрі қарай
жетілдіру мен дамытудың қажеттігі [4, 5, 6]; Ю.К.Бабанский, В.В.Краевский,
И.Я.Лернер, НА.Менчинская және т.б. еңбектерінде оқыту мен тәрбиенің
біртұтастығын жүзеге асыру және оқушының өзбетінше ойлау қабілетін дамыту
[4, 5, 6]; В.СЛеднев, Л.Я.Зорина, И.К.Журавлев және т.б. еңбектерінде
үздіксіз білім мазмұнының теориясын жасау, мазмұнды негіздеу [7];
М.Н.Скаткин, В.В.Краевский және т.б. еңбектерінде педагогикадағы жалпы
білім тұжырымдамасының дамуы және мектептегі жалпы орта білім мазмұнын
жетілдіру сияқты күрделі мәселелер қарастырылды [4, 8]. Білім мазмұнын
іріктеудің теориялық негіздерін жасау мен пәндік оқу бағдарламаларын
құрудың жолдарын айқкындауда В.В.Давыдов, В.М.Монахов, В.Г.Бейлинсон,
М.Н.Скаткин сияқты ғалымдар еңбектерінің маңызы ерекше. Оған отандық
ғалымдар А.Е.Әбілқасымова, Б.Б.Баймұханов, С.Е.Шәкілікова, Е.Ө.Медеуов,
Р.Башарулы, С.Қ.Қариев, Ж.Б.Шілдебаев және т.б. пән мазмұнын анықтауға,
оқытудың әдістемелік жүйесін құруға және жеке пәндерді оқыту мәселелерін
зерттеуге арналған еңбектерін жатқызуға болады [8, 9]. Ал жаратылыстану-
математикалық бағытта бейіндік-бағдарлы білім берудің әдіснамалық негіздері
Н.Н.Нұрахметов, А.Қ.Құсайынов, Қ.С.Мусин, М.Ж.Жадрина, Ғ.З.Байжасарова,
А.Е.Әбілқасымова, С.Д.Мұқанова, Ш.Ш.Қарбаева, Т.Ә.Әлдібаева,
Қ.Ә.Жұмағұлова, У.Қ.Тоқбергенова, У.К.Қазақбаева және т.б. еңбектерінде
көрініс тапқан [10, 11, 12, 13].
Жаратылыстану-математикалық бағытта бейіндік-бағдарлы білім беруді
оқытудың басты мақсаты 12 жылдық мектептерге оқушылардың кәсіби өзін-өзі
анықтауға арналған құзіреттілігін қалыптастыру және іс жүзінде кәсіби
қызметінің бағытын саналы түрде жетілдіруге қажетті ресурстармен қамтамасыз
ету саналады.
Осыған орай 12 жылдық мектептің жалпы орта білім беру деңгейіндегі
жаратылыстану-математикалық бағытта бағдарлы оқытудың әдістемелік
ерекшеліктерін анықтау өзекті мәселе болып табылады.
Қойылып отырған мәселенің шешімдерінің бірі ретінде, яғни 12 жылдық
жалпы орта мектептің базалық білім мазмұнын анықтауға арналған әдістемелік
құралын ұсынылады.
Әдістемелік құралда жаратылыстану-математикалық бағытта бейіндік-
бағдарлы білім берудің әдіснамалық негіздері, оқытуды бейіндендіруді
есепке ала отырып жасалынған жаратылыстану-математикалық бағыттағы
сыныптарда пәндерді оқытудың әдістемесі берілді.
Әдістемелік құрал екі бөлімнен, әр бөлім ішкі тақырыптардан тұрады.
Бірінші бөлімде, орта мектепте бейіндік-бағдарлы білім беруді
ұйымдастыру жөніндегі шетелдік және отандық тәжірибелер, жаратылыстану-
математикалық бағытта бейіндік-бағдарлы білім беруді дамытудың
тұжырымдамалық негіздері, жаратылыстану-математикалық бағыттағы бейіндік
пәндердің білім мазмұнына қойылатын талаптар сипатталады.
Екінші бөлімде, Математика және информатика және Жаратылыстану
білім саласы пәндерін оқытудың әдістемелік ерекшеліктері, бейіндік-бағдарлы
оқытуды жүзеге асырудағы қолданбалы курстарды өткізу және ұйымдастыру
жолдары ұсынылады.
1 Жаратылыстану-математикалық бағытта бейіндік-бағдарлы білім берудің
әдіснамалық негіздері
1.1 Орта мектепте бейіндік-бағдарлы білім беруді ұйымдастыру жөніндегі
шетелдік және отандық тәжірибелер
Алдыңғы қатарлы дамыған елдердің білім беру жүйесін зерттеу барысында
соңғы он жылдың ішінде жалпы орта білім беру жүйесінің құрылымында және
оқыту мазмұнында: білім беру философиясы мен әдіснамасының жаңаруы; білім
беру жүйесінде жетілдірілген модельдердің жасалуы; білім беруді басқарудың
тиімді жолдарының қарастырылуы; оқыту-тәрбиелеу үдерісіне жаңа
технологиялардың енгізілуі; оқытудың дәстүрлі әдіс-тәсілдерін ығыстырып,
оқушылардың танымдық белсенділігі мен өзіндік ойлауын қамтамасыз ететін
білім беру моделіне көшу; терең және белсенді кәсіби бағдар берудің ерте
жастан басталуы; оқушы жастарға азаматтық-патриоттық, рухани-адамгершілік,
көпмәдениеттілік, денсаулық сақтау және экологиялық тәрбие беру рөлінің
күшейтілуі; білім ұйымдарының оқушыны әлеуметтендірудегі рөлінің артуы
үрдістері жүзеге асырылуда [14, 15, 16].
12 жылдық оқыту моделін дүниежүзінің елдері, атап айтсақ, АҚШ, Англия,
Швейцария, Канада, Германия, Жапония, Швеция, Франция, Италия (жалпы білім
беру ұзақтығы 12 не 13 жыл) жедел дамушы және өзгермелі заман талаптарына
сай жастарға сапалы білім беру жүйесі ретінде танып отыр. Бейінді оқытуды
жүзеге асыру әр түрлі мемлекеттерде әр түрлі жолдармен жүргізіледі, бірақ
қызмет ететін формалардың барлығы да негізгі екі жолға келіп тіреледі:
Бірінші жол бөлімдермен, секциямен көрсетілген (Франция, Италия,
Испания, Дания, Нидерланд). Сабақтар оқытудың нақты бейіні үшін жасалған
жоспарлар мен бағдарламаларға сәйкес жүргізіледі.
Екінші жол оқушылардың өздігінен таңдаған элективті курстары арқылы
жүзеге асырылады және олар кейбір міндетті пәндерге қосымша болып саналады
(АҚШ). Бірақ негізгі технологиялық форма ретінде сабақ өз орнында қалады.
12 жылдық беру жүйесі бойынша әлемдік тәжірибені зерттеу және талдау
барысында мынадай бағыттар айқындалды:
– білім мазмұны оқушылардың қазіргі заманғы білім алу қажеттіліктерін
толығымен қанағаттандыруға бағытталған;
– білім берудің стандарттары мен оқу бағдарламалары өмірлік маңызды
дағдыларды дамытуға, оқушының жеке басының қызығушылығы мен талғамдарын
ескеруге, дамытуға, олардың бойында жалпы оқу іскерліктерін қалыптастыруға,
сондай-ақ әрбір оқушының және қоғамның мүддесі мен қажеттіліктерін
ескеруге, жеке тұлғаны жоғары сапамен оқытуға, тәрбиелеуге және дамытуға
бағытталған [17];
– оқушының қабілетін отбасылық экономикалық-әлеуметтік жағдайына,
жынысына, қоғамдық мәртебесіне, ұлтына, дініне қарамастан барынша дамыту
көзделген; жастардың күнделікті қоғамдық өмірдегі болып отыратын
өзгерістерге тез бейімделуіне жағдай жасалған;
– білімнің нәтижелері, ақпараттарды өздігінен табу мен өңдеу
біліктілігін қалыптастыру, ақпараттық технологияларды тиімді пайдалану,
өздігінен даму және өзін-өзі бағалау дағдыларын қалыптастыру оқушылардың
жеке мақсаттарымен байланыстырылған.
Бейіндік оқытуды ұйымдастыру бойынша шетелдік тәжірибеге сүйенсек,
негізгі мектептегі білім беру мазмұнын жоғары мектепте оның жіктелуін
үйлестіру; оқу пәндерінің (курстар) (6-7 пәндер) санын шақтау үрдістері
жүзеге асырылып, жаратылыстану ғылымдары, шетел тілдері, математика, ана
тілі, дене шынықтыру; бағыттың санын азайту: 2-ден 4-ке дейін міндетті
болып табылады (1-кесте).
1-кесте – Бейіндік оқытуды ұйымдастыру бойынша шетелдік тәжірибелер
Мемлекет Ерекшеліктері
Америка Жалпы орта білімнің құрылымы – 6+3+3 немесе 8+4 (мектептің қай
Құрама штатта орналасуына байланысты). Жоғары орта мектептің 10-12
Штаты сыныптарында міндетті түрде 5 оқу пәні және тәжірибелік,
академиялық бағыттағы бейіндік пәндер оқытылады. Әрбір оқушыға
арнайы оқу жоспары құрылып, одан кейін оқушылар топтарға бөлінеді
(әр түрлі бағыттарға байланысты): филологиялық, қоғамдық,
математикалық, жаратылыстану, ақпараттық. Академиялық емес
бағыттағы оқушылар міндетті пәндерді және тәжірибелік курстарды
оқиды. Барлық оқушылар үшін міндетті пәндер және таңдау пәндері
бекітілген. Оқыту бағыты бойынша саралау (дифференциация), яғни
білім беру қызметінің вариативтілігі әртүрлі таңдау пәндері
бойынша оқу пәндерінің аймағын кеңейту арқылы жүзеге асырылады.
Барлық штаттарда ағылшын тілі (оқу), математика, жаратылыстану
ғылымдары және ғылыми әдістер, АҚШ тарихы, бейнелеу өнері,
музыка, денсаулық және тамақтану, тәжірибелік өнерлер (дизайн),
дене тәрбиесі және шетел тілдері оқытылады. Орта білім беру
жүйесінде 2 жыл математика, 2 жыл жаратылыстану ғылымдары, 4 жыл
ағылшын тілі және 3 жыл әлеуметтік пәндер оқытылады.
Англия Орта білім жүйесінің құрылымы (бастауыш мектеп + негізгі +
толықсыз орта мектеп + толық орта мектеп): 6+5+2. Академиялық
бөлімде оқитын оқушылар тереңдетілген бағдарламалар бойынша оқып,
11-ші жылдың соңында толық орта мектепке түсу үшін емтихандар
тапсырады. Міндетті мектепті бітірушілердің кейбіреулері жұмыс
істеуге немесе кәсіби мектептерде оқуға барады. Англияның орта
мектептерінде жоғары оқу орындарына түсуге бағытталған тек
академиялық оқыту жүзеге асырылады. Мұнда ғылыми-жаратылыстану
немесе гуманитарлық бағыттар; әрбір оқушы үшін жеке оқу жоспары
құрылады. Академиялық бағыт негізгі және мектептің
мүмкіндіктеріне байланысты пәндерді қамтиды. Негізгі пәндер
(ағылшын тілі және әдебиет, тарих, география, математика, физика,
химия, биология, өнер, шетел тілдері) жеке курстармен берілген.
Олардың ішіндегі 3 пән (ағылшын тілі, математика, жаратылыстану)
орта білім үшін негізгі болып саналады. Қалған жеті пән базалық
болып табылады: технология (дизайн және технология және
ақпараттық технология), тарих, география, музыка, бейнелеу өнері,
дене тәрбиесі, қазіргі заманғы шетел тілдері.
1-кестенің жалғасы
Германия Орта білім жүйесінің құрылымы (әртүрлі жерлерде): 4+5+4 және
6+4+3. 1-ші саты – бастауыш мектеп, 2-ші – жоғарғы саты, ол
міндетті кәсіби мектепті қамтиды, оның типтері: жоғары оқу
орындарына түсу үшін жалпы дайындыққа бағытталған оқыту циклі,
жоғары арнайы оқу орындарына түсу үшін дайындыққа бағытталған
оқыту циклі, кәсіп бойынша арнаулы оқыту циклі, дуальды жүйе
бойынша кәсіби оқыту (өндірістік оқыту және кәсіби мектеп).
Нақтылы мектепті бітірген оқушы орта және содан кейін арнайы
жоғары кәсіби-техникалық оқу орындарына түсе алады. Гимназия
(5–13 немесе 7–13 сыныптар) толық орта білім меңгертіледі және
университеттік үлгідегі ЖОО түсу құқығын береді. Міндетті пәндер:
неміс тілі мен әдебиеті, тарих, география, математика, биология,
дене тәрбиесі, музыка, дінтану болып табылады. Бейіндік білім
беруге байланысты әртүрлі нұсқадағы оқу бағдарламалары беріледі.
Сынып жаратылыстану-ғылыми және техникалық–математикалық,
өндірістік-экономикалық, әлеуметтік-экономикалық бағыттар бойынша
бөлінеді. Бейіндік оқыту барысында пәндер блоктарға сәйкес
біріктіріледі: тіл-әдебиет-өнер, әлеуметтік білімдер,
әлеуметтік-экономикалық, т.с.с. Тағы басқа тілдік,
әдеби-көркем, қоғамдық-ғылыми, математикалық немесе
жаратылыстану-ғылыми пәндерін меңгере алады.
Франция Орта білім жүйесінің құрылымы: 5+4+3, бірін-бірі ауыстырып
отыратын үш білім беру ұйымдарынан: бастауыш мектеп, колледж,
лицейден тұрады. Жоғары (бейінді) мектеп арнайы білім беру ұйымы
– лицей болып табылады. Лицейде оқуын жалғастыруға колледжді
(біздің елде – негізгі орта білім) бітірген азаматтар ғана
құқылы. 3 жылдың ішінде бакалавриат беретін лицейлер көп. Колледж
түлектерінің бір бөлігі мамандық алып, кәсіби лицейлерге (lycee
professionell) барады. Онда олар таңдаған бағыт бойынша білім
алады. Басқалары жоғары оқу орындарына түсуге ұмтылады. Жалпы
білім беру филология, экономика немесе жаратылыстану ғылымдары
бағыттарына орай құрылған. Жоғары мектепте төрт бөлім (бағыт)
бар: гуманитарлық, технологиялық, әлеуметтік-экономикалық,
жаратылыстану-ғылыми. Бағыттардың ішінде практикалық бағытта
көптеген оқу бейіндері ұйымдастырылған. Мамандандыруға сәйкес
лицейліктер BAC-ES (экономика және әлеуметтік ғылымдар), BAC-L
(тіл және әдебиет), BAC-S (жаратылыстану ғылымдары) игереді.
Техникалық бағыт төрт түрлі мамандандыруды қарастырады: STI
(ғылым және өндірістік технологиялар), STT (қызмет көрсету
аймағындағы технологиялар), STL (зертханалық зерттеу
технологиялары) SMS (медициналық-әлеуметтік ғылымдар).
Канада Білім беру жүйесінің құрылымы: бастауыш (1-6 сыныптар), жалпы
орта білім (7-9 сыныптар), толық орта білім (10-12 сыныптар).
Толық орта білімді жас ерекшеліктеріне сәйкес оқушылардың 90%-ы
меңгереді. Алғашқы кәсіби білім беру орта мектептің жоғары
сатысындағы 11-12 сыныптарында жүзеге асырылады. Мектепте білім
беру ағылшын және француз тілдерінде және тегін жүргізіледі. Он
жылдық оқу міндетті, кейін оқушылар өз білімдерін 11-12 (13)
сыныптарда жалғастыра алады немесе колледжге барып оқуға құқығы
бар. Әр провинциялық білім беру жүйесі өзінің дінін, тарихы мен
мәдениетін оқыта алады. Жоғары орта мектеп бағдарламасы 3-4 жылға
(10-12 және кейде 13-ші сыныпқа) арналған. Оған да төменгі орта
мектептегідей көппрофильдік, яғни әртүрлі бейіндерге бөліну
жүзеге асады: академиялық, жалпы және практикалық бағыттар.
1-кестенің жалғасы
Норвегия Толық орта білімді меңгеру 13 жылға дейін ұзартылған (6 жастан 19
жасқа дейін). Жоғары мектеп – білім беру ұйымының өзіндік түрі.
Барлық норвегиялық жоғары мектептер бейіндік болып табылады және
олар оқушыларға академиялық немесе кәсіби бағытын таңдауға
мүмкіндік береді. Академиялық бағытта оқыту 3 жыл, ал кәсіптік
оқыту 4 жыл (өндірістегі практикасымен қоса алғанда). Әрбір
жоғары мектеп жалпы білім беретін профильдерді
(физика-математикалық, ғылыми-жаратылыстану,
әлеуметтік-экономикалық, тілдік, қоғамтану) және 4-5 кәсіби
профильдерді ұсынады. Олардың қатарына: ағаш және темір өңдеу,
электроника және компьютерлік техникаға қызмет көрсету, құрылыс,
аспаздық, ауыл шаруашылығы, сонымен қатар бірнеше шығармашылық
профильдер: музыка, би, театр, журналистика негіздері және т.б.
Жапония Орта білім беру 3 сатыдан тұрады (6+3+3): бастауыш мектеп (1-6
сыныптар) – сегакко; төменгі орта мектеп (7-9 сыныптар) –
тюгакко; жоғары орта мектеп (10-12 сыныптар) – котогакко. Жоғары
орта мектепте екі бөлім бар: жалпы білім беретін және кәсіби
бөлімдер. Жалпы білім беретін бөлім екіге бөлінеді: жалпы және
академиялық (гуманитарлық және жаратылыстану-математикалық).
Жалпы бөлімде қолданбалы сипатты мазмұндағы пәндер жүреді. Кәсіби
бөлімде оқу мерзімінің жартысынан көбі кәсіби дайындыққа кетеді.
Мектептің жоғары сатысы (10-12 сыныптар) бес түрлі: техникалық,
сауда, ауылшаруашылық, флоттық, қосымша мектептер болып құрылған.
Қытай Базалық білім жүйесіне мектепке дейінгі, бастауыш, толықсыз орта
және толық орта білім беру енеді. Жалпы орта білім беру 12
жылдықты құрайды, бірақ бұл барлығына міндетті емес болып
табылады. Қытайдағы орта білім жалпы пәндер (3 жыл) және таңдау
пәндері (1 жыл) бойынша дайындық жүргізеді. Негізінен, кәсіби
білім беру жүйесі қалыптасқан. Оған жоғары, орта және бастауыш
деңгейлері және кеңірек профильдер жатады. Жоғары сыныптарда
бейіндік бағытта оқыту жүзеге асырылады. Аптасына 40 сағаттық оқу
жүктемесі жоспарланған, оның 35-і нақты сыныптық білімдерге
арналса, 3-і қайталау мен емтихандарға, ал 2-і қоғамдық
тәжірибеге (бұл әскери даярлық, әрі өндірістік және
ауылшаруашылық өндіріске) арналған. Жалпы толық орта мектептік
деңгейде 12 міндетті және 7 факультативтік пәндер енгізілген.
Базалық білімді нығайту; білімді қатаң регламенттендірілген,
орталықтандырылған түрінен мазмұны мен әдістемесі вариативті, көп
нұсқалы жүйеге ауыстыру; оқу жоспарының оқшаулығын,
шашыраңқылығын азайтып, технология мен қоғам дамуының жаңа
тенденцияларына үйлестіру; пәндік білімдерді сабақтастырып,
кешенділігін арттыру, оны практикалық іс-әрекетке, өмірлік
тәжірибеге, шығармашылыққа бағыттау, ақпаратты, көкейкесті
мәселелерді талдауға және өз бетінше шешуге қабілеттілікті
қалыптастыруды шешу жүзеге асырылуда. Жоғары кәсіби мектепті
аяқтаған оқушылар арнайы бағдарламамен оқытылу негізінде көптеген
білікті мамандарды даярлап, олар өндіріске, әлеуметтік қызмет
көрсетуге, ауылшаруашылыққа қажетті мамандар болып шығады.
Ресей Бейіндік оқыту жүйесінің дамуы әлемдік білім берудің даму
үрдісімен сәйкес келеді. Жоғары сыныптардағы бейіндік білім
берудің мақсаты: оқушылардың өздігінен даму және өзін-өзі
ұйымдастыра алу, өз құқығын қорғай білу, өзгенің пікірін қабылдай
білу, айналасындағылармен қарым-қатынас жасай білу, мәмлеге келе
білу білігін қалыптастыру, оларды бірлестікте жұмыс істеуге
дайындау, шығармашылық іс-әрекетке деген қабілетін дамыту, жалпы
орта білім берудің базалық пәндерін тереңдетіп оқыту, оқушыларға
жекелей оқу бағдарламаларын құрастыру мүмкіндігімен, жоғары сынып
оқыту мазмұнын саралау, оқушыларды әлеуметтендіру мүмкіндіктерін
кеңейту, жалпы және кәсіби білім беру деңгейлері арасындағы
сабақтастықты қамтамасыз ету, мектеп түлектерін жоғары оқу
орындарының бағдарламаларын меңгеруге тиімді даярлау. Мектептің
жоғары сатысындағы бейіндік оқыту базалық пәндер, бейіндік пәндер
және элективтік курстар арқылы жүзеге асырылады. Базалық пәндер
барлық оқыту бағдары бойынша міндетті, ал бейіндік пәндер
оқытудың нақтылы бағытын анықтайтын, жоғары деңгейдегі пәндер
болады. Мысалы, физика, химия, биология – ғылыми-жаратылыстану
бағдарының; әдебиет, орыс және шетел тілдері – гуманитарлық
бағдарының; тарих, құқық, экономика – әлеуметтік-экономикалық
бағдарының бейіндік пәндері.
Қазақстандағы бейіндік оқыту 11-жылдық білімнің МЖМБС сәйкес қоғамдық-
гуманитарлық және жаратылыстану-математика бағыттары бойынша жүзеге
асырылады. Оның негізгі идеялары Қазақстан Республикасының жалпы білім
беретін мектептерін дамыту тұжырымдамасында (1996), жалпы орта білім
мазмұнының тұжырымдамасында (1996) көрсетілген.
Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасындағы басымды бағыттарының бірі ретінде
көрсетілген 12 жылдық оқыту моделіне көшу үдерісі қазақстандық білімнің
бәсекеге қабілеттілігін арттырудың келесі міндеттерін орындауы тиіс: сапалы
білім алуы үшін барлық азаматтарға бірдей мүмкіндіктерді ұсыну;
қазақстандық патриоттыққа, адам құқықтары мен бостандығына құрметпен
қарауға, азаматтық жауапкершілікке және құқықтық сана-сезімге тәрбиелеу;
ұлттық мәдениетке құрметпен қарауға, толеранттыққа тәрбиелеу; қоғамда
әлеуметтену қабілеттілігін қалыптастыру; оқушылардың оқу жүктемесін білім
беру деңгейлеріндегі жас ерекшелік мүмкіндіктерімен және психофизиологиялық
даму заңдылықтарымен өзара байланыстыру; жеке білім беру траекториясын
қалыптастыру; жалпы орта білім беру деңгейінде оқытуды бейіндендіру;
тілдерді деңгейлеп оқытуды енгізу және оның негізінде көптілді тұлғаны
қалыптастыру [18, 19].
Орта білім мазмұнын бағдарлы жіктеу бойынша қазақстандық тәжірибені
талдау барысында, 12-жылдық білім беру жағдайында бейіндік оқытудың моделін
құрылымдау кезінде ескеру қажет болатын 11-жылдық білім берудегі бейіндік
оқытудың бірқатар мәселелері анықталды: материалдық-техникалық базаның
сәйкессіздігі; кадрмен жеткіліксіз қамтылуы; бейіналды даярлық жүйесінің
жетілмегендігі; бейіндік оқытудың екі бағытпен шектелгендігі; бейіндік
оқытудағы білім мазмұнының басқа білім деңгейлерімен сабақтастығының жүзеге
аспағандығы; бейіндік мектепте оқушылардың оқуын жалғастыруға ынтасының
төмендігі; бейіндік оқыту нәтижелерін бағалаудың дұрыс жүйесінің болмауы;
шағын жинақты мектептер жағдайында бейіндік оқытуды ұйымдастырудағы
қиыншылықтар [20].
12-жылдық білім беру жағдайында бейіндік оқыту моделін құрастыру
кезінде, әлеуметтік тәжірибені, қоғамдағы жаңа құндылықтардың бекуін және
11-жылдық білім берудегі бейіндік оқыту мәселелерін ескеру керек. 12-жылдық
білім берудегі бейіндік оқытудың мазмұны, ішкі бағдарымен екі бағыт
(жаратылыстану-математика, қоғамдық-гуманитарлық) бойынша жүзеге асырылады.
1.2 Жаратылыстану-математикалық бағытта бейіндік-бағдарлы білім беруді
дамытудың тұжырымдамалық негіздері
Мектептің негізгі орта білім деңгейін аяқтаған оқушылар таңдау бағытына
қарай жалпы орта білім беру деңгейінде оқуларын жалғастырады.
Жалпы орта білім беру оқушының табиғат, қоғам және адам туралы
біртұтас, аяқталған білім жүйесін меңгеруін, функционалдық сауаттылығының
дамуын, тұлғаның интеллектуалдық, рухани-адамгершілік және физикалық
дамуын, білім мазмұнын саралау, кіріктіру және бейіндеу негізінде болашақ
мамандығының бағытын таңдау жағдайын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар
оқушылардың бағдарлы бағыттар шеңберінде өз бетінше білімге деген
сұраныстары мен қызығушылықтарын анықтау, сондай-ақ олардың өмір бойы оқуға
дайындығын қамтамасыз ету және мамандық таңдауға дайындығы негізінде
әртүрлі типтегі білім беру мекемелерінде бейіндік-бағдарлы білім беруге
мүмкіндік береді.
Бейіндік-бағдарлы білім беру – оқушының тұлғалық және өмірлік өзін-өзі
анықтауын қамтамасыз ететін, оқытудың даралануы мен саралануын жүзеге
асыратын жалпы орта білім беруді аяқтау кезеңі. Бұл оқыту әрекетінің
ұйымдастыру жүйесінде жоғарғы сынып оқушыларының қызығушылығы мен талабы,
қабілеттері ескерілген жағдайда оқушының танымдық, болашақ кәсіби бағдарына
сәйкес дербес дамуы үшін бейіндік оқыту жүзеге асырылады [21].
Бейіндік оқыту – жалпы орта білім беретін мектептердің жоғары
сыныптарында даралап оқытуға, оқушының әлеуметтенуіне, сонымен қатар орта
және жоғары кәсіптік білім беру мекемелерімен ынтымақтастығына бағытталған
арнайы дайындық жүйесі [3].
12 жылдық білім беру жүйесіндегі бейіндік оқытудың мақсаты –
жаратылыстану-математикалық, қоғамдық-гуманитарлық бағыттары және олардың
ішкі бағдарларға бөлінуі бойынша жалпы орта білім беру мазмұнын саралау,
жүйелеу, кіріктіру және кәсіптік бейімдеу жолымен оқушылардың
қабілеттеріне, бейімділіктеріне, өмірлік қажеттіліктеріне сәйкес жеке білім
беру бағдарламаларын таңдап алып, сапалы білімді игеруіне мүмкіндік беру
болып табылады.
Жалпы орта білім беру деңгейіндегі жоғары сыныптарға арналған типтік
оқу жоспарын шартты түрде үш бөлікке бөлуге болады:
1) жалпы білім беретін базалық пәндер. Бұл сыныптағы барлық оқушылар
үшін міндетті болып саналады;
2) белгілі бір бағыттағы таңдаған оқушылар үшін міндетті және сол
бағытты толық анықтайтын тереңдетілген бейіндік пәндер;
3) оқушылардың өз таңдауы бойынша енгізілетін таңдау (қолданбалы)
курстары.
Типтік оқу жоспарының алғашқы екі бөлігі (базалық және бейіндік пәндер)
инварианттық компоненттің, ал соңғы бөлігі (қолданбалы курстар) вариативтік
компоненттің құрамына енеді.
Бейіндік оқытудың базалық пәндері және олардың мазмұны жаратылыстану-
математикалық және қоғамдық-гуманитарлық бағыттарда біркелкі болады. Ал,
бейіндік пәндердің білім мазмұны оқушылардың мүдделерін, қабілеттері мен
қажеттіліктерін есепке ала отырып тиімді педагогикалық жағдайлар жасауға
бағытталады. Сонымен қатар, ол барлық оқушыларды жоғары оқу орындарының
сәйкесінше мамандықтарында кәсіби білім алуға қажетті дайындық деңгейімен
қамтамасыз етеді.
Жаратылыстану-математикалық бағыттағы бейіндік пәндер және олардың
мазмұны: оқушы тұлғасының интелектуалдық әлеуетін дамыту мақсатында физика-
математикалық және химия-биологиялық білім беруді; бағдар бойынша базалық
пәндерді тереңдетіп оқытуды; қоршаған әлемді түрлендірудегі математиканың,
информатиканың, физиканың, биологияның және химияның рөлі туралы
түсініктерін қалыптастыруды; оқушылардың логикалық, математикалық, ғылыми-
жаратылыстану, инженерлік ойлауын қалыптастыруды, әртүрлі өмірлік
жағдайларға және болашақ кәсіби қызметіне қажетті оқушылардың аналитикалық,
практикалық біліктері мен дағдыларын жетілдіруді; оқытуды бейіндендіруге
жағдай жасауды және оқушыларды одан әрі кәсіби өзін-өзі анықтауға, өзін-өзі
дамытуға даярлауды қамтамасыз етеді [22, 23].
Жаратылыстану-математикалық білім жалпы білімнің құрамдас бөлігі
болғандықтан, оны іріктеудің негізгі ұстанымдарына: білім мазмұнының қоғам
сұраныстары мен талаптарына сәйкестігін; ғылымилығы мен жүйелілігін;
ізгілігі мен құндылығын; кіріктірілгендігі мен реттілігін; білім мазмұны
құрылымының білім берудің барлық деңгейіндегі сабақтастығы мен
үздіксіздігін; оқытудың мазмұндық және процессуалдық жақтарының бірлігін,
оқыту мен практиканың байланысын жатқызамыз. Білім мазмұны осы ұстанымдарға
бағынуы тиіс, өйткені мазмұнды таңдау мен оның құрылымын түзудің дұрыстығы
оқытудың тиімділігі мен сапасына ықпал ететін аса маңызды фактор болып
табылады [13, 24].
12 жылдық мектептегі жаратылыстану-математикалық білім мазмұнын таңдап
алу мен оның құрылымын түзудің тұжырымдамалық негіздері жаратылыстану-
математикалық білім беруді құзыреттілік тәсіл негізінде дамытудың теориялық
моделін құруға мүмкіндік берді (1-сурет).
Құрылған модель мақсаттық, мазмұндық, процессуалдық және нәтижелік
құраушылардан тұрады, сондай-ақ онда жаратылыстану-математикалық білім
беруді дамытудың кезеңдері, құзырлардың құраушылары, жаратылыстану-
математикалық білімді игерудің білу, түсіну, қолдану, білік деп бөлінетін
төрт деңгейі қамтылған. Оқытудың күтілетін нәтижесі ретінде алған
білімінің, кәсіби дағдыларының негізінде өмірдің өзгермелі жағдайларында
еркін бағдарлай алатын, өзінің алған білімін іске асыруға, өзін-өзі
дамытуға және адамгершілік тұрғыда өз бетінше дұрыс, жауапты шешім
қабылдауға қабілетті тұлға қалыптастыру көрсетілген.
1-сурет – Жаратылыстану-математикалық білім беруді құзыреттілік тәсіл
негізінде дамытудың теориялық моделі
Сонымен 12 жылдық мектептегі жаратылыстану-математикалық бағытта
бейіндік-бағдарлы оқытуды дамытудың басымды бағыттарын былайша тұжырымдауға
болады:
– оқушылардың жекелей қабілеттері мен бейімділіктерін ертерек
айқындау және тұлғалық пен кәсіби қалану болашағын ертерек
жоспарлау;
– жоғары сынып оқушыларының өздігінен практикалық іс-әрекет ету мен
өзін-өзі дамыту бойынша білімдерін қолдану үшін түйінді
құзыреттіліктері мен қабілеттерін дамыту;
– бейіндік мектепте оқуға ынтаны күшейту, жаңашыл ойлау мен сыни
тұрғысынан ойлауды, өзіндік білім алуды қалыптастыру;
– білім беру мазмұнының қолданбалы сипатын нығайту және білім беру
үдерісі үшін оқу-өндірістік жағдай жасау арқылы оқушылардың
тереңдетілген түрдегі кәсіби-бейімделген оқуын ұйымдастыру [24];
– жоғары мектеп компонентін Бейіндік мектеп бағдарламасының
мазмұнына кіріктіру жолымен, жаратылыстану-математикалық бағытта
оқушылардың жоғары оқу орнында оқуларын жалғастыру үшін оңтайлы
жағдаймен қамтамасыз ету [3];
– кредиттік оқыту жүйесінің элементтерін енгізу және кәсіптік мектеп
пен өндіріс саласының арасындағы әлеуметтік серіктестікті дамыту
жолымен инновациялық технологиялар мен қазіргі заманғы өндірістің
бастапқы негіздерін игеру;
– ауыл жастарының мүдделерін ескере отырып, ауылды сақтау мен дамыту
мақсатында мамандықтардың алғашқы деңгейін ертерек игерулері үшін
ауылдық аймақтарындағы оқушыларға жағдайлар жасау;
– еліміздің индустриалдық-инновациялық дамуын және экономиканың
дамуының өңірлік ерекшеліктерін ескере отырып, өмірлік келешектерді
саналы түрде анықтауға оқушыларды дайындау;
– типтік оқу жоспарының вариативтік компоненті мазмұнын кеңейту
жолымен оқыту мазмұнын саралау және жеке білім беру бағдарламаларын
жүзеге асыру;
– оқушылардың жаңашылдықпен ойлауын және креативтілігін, өздігінен
ғылыми-зерттеу және жобалау іс-әрекеттерін жасау, өздігінен білім
алу дағдыларын қалыптастыру.
1.3 Жаратылыстану-математикалық бағыттағы бейіндік пәндердің білім
мазмұнына қойылатын талаптар
12 жылдық мектепте бейіндік-бағдарлы білім берудегі бейіндік пәндер
және олардың мазмұны әр бағытта (жаратылыстану-математикалық және қоғамдық-
гуманитарлық бағыттар) әртүрлі болады, яғни бейіндік пәндер жоғары
сыныптағыларды оқыту бағыты мен мамандандыруды қамтамасыз етеді. Сонымен
қатар, бейіндік пәндер:
– оқыту бағыттарына сәйкес білім мазмұны сараланған түрде болады;
– инварианттық компоненттің құрамына еніп, оқу бағдарламалары мен
оқу-әдістемелік кешендері мемлекеттік деңгейде әзірленеді;
– жаңашыл және практикаға бағытталған қолданбалы мазмұнды қамтиды;
– көптілді оқыту арқылы жүзеге асырылады;
– орта мектеп пен жоғары оқу орнының сабақтастығы пәндердің білім
мазмұнының кіріктірілуі арқылы қамтамасыз етіледі.
Жалпы орта білім беру деңгейінде бейіндік-бағдарлы оқытудағы
жаратылыстану-математикалық және қоғамдық-гуманитарлық бағыттарының білім
мазмұны білім алушылардың мүдделерін, қабілеттері мен қажеттіліктерін
есепке ала отырып тиімді педагогикалық жағдайлар жасауға бағытталады.
Сонымен қатар, ол барлық оқушыларды жоғары оқу орындарының сәйкесінше
мамандықтарында кәсіби білім алуға қажетті дайындық деңгейімен қамтамасыз
етеді.
Жаратылыстану-математикалық бағыттағы білім беру мазмұны мынадай
мақсаттарға жетуді көздейді [9, 11, 12]:
– бейіндік пәндерді тереңдетіп оқытуды қамтамасыз ету;
– оқушылардың қабілеттерін, жеке бейімділіктері мен қажеттіліктерін
ескеріп оқыту мазмұнын жіктеу, оқушылардың жаратылыстану-
математикалық даму ортасын жасау;
– қоршаған әлемді танып білу мен түрлендірудегі математиканың,
информатиканың, физиканың, биологияның, химияның және географияның
рөлі туралы түсініктерін қалыптастыру;
– оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту;
– бейіндік пәндер арқылы оқытуды бейіндендіруге жағдай жасау және
оқушыларды одан әрі кәсіби өзін-өзі анықтауға, өзін-өзі дамытуға
және өз мүмкіндігін жүзеге асыруға даярлау.
Жаратылыстану-математикалық бағыттағы бейіндік пәндер:
– оқушы тұлғасының интелектуалдық әлеуетін дамытуды;
– оқушылардың логикалық, математикалық, алгоритмдік, операциялық,
ғылыми-жаратылыстану, инженерлік ойлауын қалыптастыру мен дамытуды;
– әртүрлі өмірлік жағдайларға және болашақ кәсіби қызметіне қажетті
оқушылардың аналитикалық, практикалық біліктері мен дағдыларын
жетілдіруді;
– математиканың, информатиканың, физиканың, химияның есептерін
практикалық пайдалануға бағыттауды және олардың практикалық мәнін
түсінуді;
– оқушылардың математикалық және физикалық моделдеу аппаратын
меңгерудегі құзыретті, білімді, білікті және дағдыларды
қалыптастыруды;
– әртүрлі сипаттағы қолданбалы физика-математикалық моделдерді
тұжырымдаудың практикалық дағдыларын дарытуды;
– физика-математикалық, ғылыми-жаратылыстану пәндерін пәнаралық
байланыстарды сақтай отырып, тереңдетіп және кеңейтіп оқытуды,
білім беру деңгейлерінде білім мазмұнындағы сабақтастықты;
– оқушылардың ғылыми-жаратылыстану білімінің заманауи тұжырымдамасын
меңгеруі;
– физика-математикалық және ғылыми-жаратылыстану білім мазмұндарының
жоғары білім деңгейінің мазмұнымен сабақтастығын және сәйкес саласы
бойынша оқуын жалғастыру мен мамандығын таңдауға даярлығын;
– танып білудің қазіргі заманғы ғылыми-жаратылыстану әдістерін және
оларды оқу қызметінде практикалық қолданылуын меңгеруді;
– қиындығы жоғары теориялық және қолданбалы сипаттағы есептерді
шешудің практикалық дағдыларын дамытуды;
– ғылыми-жаратылыстану объектілерді және үдерістерді моделдеу мен
зерттеу дағдылары мен қабілеттерін дамытуды қамтамасыз етуі тиіс.
Жаратылыстану-математикалық бағыттағы бейіндік пәндер инварианттық
компоненттегі Математика және информатика, Жаратылыстану білім салалары
және вариативтік компоненттегі қолданбалы курстар бойынша пәндердің
мазмұнымен жүзеге асырылады.
Математика және информатика білім саласындағы бейіндік пәндердің
мазмұны:
– мектептік білім беру деңгейлеріндегі сабақтастықты, математика мен
информатиканы оқытуда пәнаралық және пәнішілік байланыстарды;
– қазіргі қоғамда адамның күнделікті өміріне және еңбек қызметіне
қажетті, сабақтас пәндерді оқуға, үздіксіз білім беру жүйесінде
оқуын жалғастыруға жеткілікті математикалық білім мен біліктер
жүйесін оқушылардың берік және саналы меңгеруін [25];
– математиканың даму тарихымен және математикалық идеялардың дамуымен
таныстыру, ғылыми-техникалық прогресстегі математиканың маңыздылығын
түсіну арқылы математика құралдарымен тұлғаның мәдениетін
тәрбиелеуді [25];
– оқыту уәждемесін арттыруға, оқушының қабілеттерін, мүмкіндіктерін,
қажеттіліктері мен мүдделерін жүзеге асыруға мүмкіндік беретін білім
беру тек білімдік компонентке ғана емес, алдымен әрекеттік
компонентке бағдарлануын;
– практикалық мағыналы математикалық біліктер мен дағдыларды
меңгеруді және оларды математикалық пен математикалық емес есептерді
шешуде қолдануды [25];
– информатиканы және басқа да мектеп пәндерін оқыған кезде ақпараттық
және телекоммуникациялық технологияларды пайдаланып нақтылы
объектілер мен үдерістердің моделдерін қолдану және түрлендіре білу,
қазіргі ақпараттық-коммуникациялық технологиялар және визуалды
программалаудың теориялық негіздері бойынша базалық білім жүйесін
меңгеру;
– әртүрлі формаларда ұсынылған ақпаратты қабылдау мен сыни талдауын,
математика мен информатиканың әртүрлі тілдерін (ауызша, символдық,
аналитикалық, графикалық) пайдалану қабілетін дамытуды;
– болашақ кәсіби қызметіне, сонымен қатар жоғары мектепте одан әрі
оқуын жалғастыруға қажетті деңгейде логикалық және операциялық
ойлауды, алгоритмдік мәдениетті, кеңістіктік елестерді, сыни
тұрғысынан ойлауды, функционалдық сауаттылықты дамытуды;
– әртүрлі бағыттағы ғылыми жобаларды орындау кезінде түрлі
математикалық әдістер мен ақпараттық технологияларды пайдалана білу
біліктігін жүйелі дамытуды;
– оқу пәндерінің даму әлеуетін, қолданбалы және практикалық бағытты
күшейтуді, пәнді оқытудағы негізгі екі: математикалық білім беру мен
математика мен ақпараттық-коммуникациялық технология көмегімен білім
беру функцияларын үйлестіріп жүзеге асыруды қамтамасыз етуі тиіс.
Жаратылыстану білім саласындағы бейіндік пәндердің мазмұны:
– алдыңғы білім беру деңгейлерінде жаратылыстану-ғылыми пәндер
бойынша игерген білімді жүйелеуді және жалпылауды;
– мектептік білім беру деңгейлеріндегі сабақтастықты және жоғары
білім беру деңгейінде оқуын жалғастыруға дайындықты;
– қазіргі заманғы коэволюциялық, синергетикалық парадигмаға
негізделген ғылыми-жаратылыстану білім берудің жаңа
тұжырымдамасының элементтерін меңгеруді [23];
– табиғат-қоғам-адам-техносфера мегажүйесін тұрақты және
гармониялық дамуын қамтамасыз етудің құндылықтары мен мақсаттарына
жетуге бағытталуын [23];
– ноосфералық-гуманитарлық дүниетанымды және экологиялық мәдениетті
қалыптастыруды;
– Қазақстанның индустриялдық-инновациялық дамуында пайдалану
тұрғысынан жаңа ғылыми ауқымды технологияларды меңгеруге
бағытталуын;
– адамның өнімді қызметін ұйымдастыру және оның мәдениетін дамыту
құралы ретінде ғылыми-жаратылыстану білімдері мен заңдылықтарын
практикалық қолдануды;
– әлемді танып білудің ғылыми-жаратылыстану және басқадай
компоненттерін ауқымды кіріктіру негізінде әлемнің тұтас ғылыми
бейнесін қалыптастыратын іргелі ғылыми-жаратылыстану білімдері мен
ғылыми танымның әдіснамасын меңгеруді [23];
– тұрақты танымдық қажеттіліктер мен мүдделерді, креативтілікті,
сыни тұрғысынан ойлауды, өздігінен білім алуға даярлығын дамытуды;
– оқыту және жобалық зерттеулерді орындау үдерісінде ақпараттық-
коммуникациялық технологияларды пайдалану дағдыларын дамытуды
қамтамасыз етуі тиіс.
2 Оқытуды бейіндендіруді есепке ала отырып, жаратылыстану-математикалық
бағыттағы сыныптарда пәндерді оқытудың әдістемесі
2003-2004 оқу жылынан бастап Республика бойынша 12 жылдық білім беруге
көшудегі эксперименттік жұмыстар жүзеге асырылуда. Қазіргі уақытта
эксперимент өтіп жатқан мектептердің саны – 104, барлық мектептердің
сыныптарда 5784 оқушы оқиды. Қазақ тілінде оқытатын мектептерде – 3 551,
орыс тілінде оқытатын мектептерде – 2 233.
2013-2014 және 2014-2015 оқу жылдарында 12 жылдық білім беруге көшу
бойынша эксперименттік жұмыстар жалғастырылып, 11-12 сыныптарда бейіндік
оқыту жаратылыстану-математикалық және қоғамдық-гуманитарлық бағыттар
бойынша жүзеге асырылатын болады.
12 жылдық оқытуға көшу бойынша жүргізілген эксперименттік жұмыстар мен
әзірленген оқулықтар мен оқу-әдістемелік кешендері бойынша әдіскер-ғалымдар
мен практик-мұғалімдердің тиімді ұсыныстары мен пікірлері [26, 27, 28], 12
жылдық білім берудің тұжырымдамалық негіздері арқылы 12 жылдық мектептің
білім беру деңгейлері бойынша білім мазмұны мен оқушылардың дайындық
деңгейіне қойылатын талаптар, әдістемелік нұсқаулар анықталды.
Осыған орай, жалпы орта білім беру деңгейінде жаратылыстану-
математикалық бағыттағы сыныптарда бейіндік пәндер мен қолданбалы курстарды
оқытудың әдістемелік ерекшеліктерін білім салалары бойынша ұсынамыз.
2.1 Математика және информатика білім саласы пәндерін оқытудың
әдістемелік ерекшеліктері
Математика және информатика білім саласының мазмұны Математика
(алгебра және анализ бастамалары, геометрия), Информатика пәндері арқылы
жүзеге асырылады.
Математика (алгебра және анализ бастамалары, геометрия)
Математика жаратылыстану ғылымдарының көшбасшысы ретінде қоғамның
дамуына белгілі бір дәрежеде ықпал етеді. Сондықтан, жаратылыстану-
математика бағытындағы сыныптарда математика пәнін оқыту оқушылардың жоғары
оқу орнында болашақ мамандығы бойынша білім алуын жалғастыруға қажетті
математикалық білім мен біліктіліктің белгілі деңгейін қамтамасыз етуі
тиіс.
Математикалық білім беру мазмұны оқушылардың бойында қоршаған әлем
туралы біртұтас түсініктің қалыптасуына, оқушылардың интеллектуалдық
қабілеттерін дамытуға ықпал ететін жалпы ғылыми біліктерді меңгеруіне
бағытталады. Қоршаған әлемдегі және сабақтас пәндердегі үдерістер мен
құбылыстардың математикалық моделін интерпретациялау мен құрастыру
біліктігі теориялық мәселелерді зерттеуде және қолданбалы есептерді шығару
барысында қолданылады. Математиканы оқытуда қалыптасқан теориялық сұрақтар
мен есептерді шешудің зерттеу аппараты жаратылыстану-математика пәндерін
оқыту үшін үлкен рөл атқарады.
Жалпы орта білім деңгейінде математиканы оқыту келесі мақсаттарға
жетуге бағытталған [25]:
– салалас пәндер мен қолданбалы есептерді шығару және сипаттау
үшін математикалық модельдерді құрастыру мен зерттеу;
– математикалық материалдар бойынша есептерді шығару алгоритмдерін
өздігінен құру және орындау;
– практикалық жағдайларда қолдануға қажетті математикалық білім
мен біліктер жүйесін дамыту;
– практикалық есептерді шығару құралы ретінде математикалық тілді
меңгеру;
– практикалық сипаттағы есептеулерді орындау;
– математикалық формулаларды қолдану және жеке жағдайларды
жалпылау негізінде математикалық формулаларды өздігінен құру.
Жаратылыстану-математикалық бағыттағы сыныптарда математика пәнін
оқыту, оқушыдан математика бойынша білім мен біліктілігінің белгілі
деңгейін талап ететін, мамандық бойынша оқу орнында оқушының оқуын
жалғастыру мүмкіндігін қамтамасыз етуі тиіс. Сондықтан, жаратылыстану-
математикалық бағыттағы 11-12 сыныптарда оқытылатын математика пәнін игеру
жоғары оқу орнындағы математика курсын игеріп кететіндей етіп, қалыпты
көшіп отыруы қамтамасыз ететіндей жүргізілуге көңіл бөлінуі керек. Осы
себептерге байланысты, математика бағдарламасын тізбектердің шегі мен
функцияның нүктедегі шегі, комплекс сандар, комбинаторика, векторлық
алгебра, аналитикалық геометрия тарауларымен толықтыру қажеттілігі
туындады. Жоғары оқу орындарында бастапқы кезеңде математиканың осы
тараулары оқытылатындықтан, бірінші курста студенттердің оқуды бастап кетуі
барынша жеңілдейді.
Мамандыққа бейімдеудің мектептен басталуы да қоғамдық қажеттіліктен
туындаған. Осы бейімдеу математикалық мазмұн сабақтастығын іске асыру мен
мамандарды дайындаудың жаңа мүмкіндіктерін береді. Мазмұн сабақтастығын
іске асыру үшін мынадай қағидаға сүйену керек деп санаймыз: қандай да
математикалық мазмұн жоғары оқу орнында қайта қарастыруды талап етпейтіндей
етіліп немесе тоқтаған жерінен ары қарай жалғастыруға болатындай етіп
берілуі керек, яғни мектеп пен жоғары оқу орындарындағы математикалық білім
беру мазмұнының сабақтастығы екі бағытта жүзеге асуы тиіс (2-сурет):
1) жоғары оқу орнының оқытушылары жоғары оқу орындарында материалдарды
мектепте оқылған материалдармен байланыстырады;
2) орта мектеп мұғалімдері мектеп материалдарын жоғары оқу орындарында
игерілген материалға байланыстырады.
2-сурет
Оқу мазмұнындағы сабақтастықты жүзеге асыру жаңа мен бұрыннан таныс
білімдердің өзара байланысына жол ашып, сүйенуді, іріктеліп алынған оқу
материалын қолдануды және одан әрі дамытуды қажет етеді.
Осы айтылғандарды іске асыру бойынша, математика ғылымының дамуы үшін
алдымен математиканы тереңдетіп оқытуға мүмкіндік болатындай орта
қалыптасуы керек. Осы ортада оқытудың жүйелі әдіс-тәсілдері керек.
Мектептің соңғы сатысында жоғары мектепке тән оқыту формалары мен әдістерін
қолдану, ақпараттық және коммуникациялық технологияларды қолдануға
негізделген оқыту аймағын қалыптастыру, түлектің бейіні бар саланы нақты
анықтауға мүмкіндік беретін тәсілдерді қолданып сол саламен терең
айналысуға мүмкіндік жасалуы тиіс.
Сонымен, орта мектептің жаратылыстану-математикалық бағытындағы
математика мен жоғары математиканың сабақтастығын қамтамасыз ету үшін
мынадай жұмыс түрлерін жүргізу қажет [29, 30, 31]:
жоғары оқу орындары мен орта мектептер белсенді түрде қарым-қатынас жасау
(мектепте математикадан арнайы курс бағдарламаларын құрастыру және оны
жүргізу, кеңестер беру, қашықтықтан оқыту, семинарлар және т.б.);
жоғары оқу орындарымен және мұғалімдердің біліктілігін арттыру институтымен
қарым-қатынас жасау (дәрістер оқу, семинарлар ұйымдастыру);
математика пәндерін оқыту кезінде мектеп курсы бойынша сәйкес мәселелерге
үнемі талдау жасап отыру керек; логикалық, математикалық-әдістемелік
байланыстарды ашып көрсету; белгілі фактілер мен ұғымдарды студенттердің
есіне қайтадан жаңғыртуға байланысты біртекті ұғымдарды, ережелер мен
теоремаларды салыстыра, олардың жалпы және ортақ жақтарын, айырмашылықтарын
тағайындау;
мектептің математика курстарынан алынған есептерді студенттердің өзіндік
және бақылау жұмыстарына, екінші жағынан, жоғары математика курсынан
алынған есептерді жоғары сынып оқушыларының өзіндік және бақылау
жұмыстарына енгізу;
жоғары сынып оқушыларын жоғары оқу орындарының оқыту әдістерімен және
тәсілдеріне толығымен даярлау, яғни оқытудың дәрістік-семинарлық түрлерін
қолдану;
мектептің математика курстарында қолданыс тауып жатқан, оқулықтар мен
бағдарламалардың ерекшеліктеріне көбірек назар аудару.
Жаратылыстану-математикалық бағыттағы сыныптарда математика пәні осы
бағыттар Алгебра және анализ бастамалары және Геометрия курстары
бойынша бөлініп оқытылады. Бұл пәндердің өзіндік мақсаты мен міндеттері,
мазмұндық бағыттары, білім мазмұны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz