ЖАС ЕРЕКШЕЛІГІ ПСИХОЛОГИЯСЫ
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
Дүйсенова Ж.Қ.
ЖАС ЕРЕКШЕЛІГІ ПСИХОЛОГИЯСЫ
Студенттерге арналған қысқаша лекциялар жинағы
Түркістан-2014
1- Лекция
1.Лекция тақырыбы: Жасерекшелігі психологиясы пәні, міндеттері мен
әдістері.
2.Лекция жоспары: 1.Жас ерекшелік психологиясы пәні. Жас ерекшелік
психологиясының теориялық және практикалық міндеттері. Жас ерекшелік
психологиясының тараулары:балалық кезең, жеткіншектік, балғын жастық,
ересек, кәрілік. Олардың ғылымда өңделуі. Жас ерекшелік психологиясының
басқа ғылымдармен байланысы. Жас ерекшелік психологиясы әдістеріне
сипаттама және жіктелуі. Бақылау, оның түрлері мен ерекшеліктері.
Эксперимент, оның түрлері. Психологиялық эксперимент құрылымы. Сұрақ жауап
әдісі (әңгімелесу, сауалнама). Олардың мүмкіндіктері мен шектеулері. Тест
әдісі. Тест түрлері мен спецификасы. Егіздер әдісі, оның маңызы.
Көлденең кескіндер жас ерекшелік әдісі. Адам эвалюциясын онтогенетикалық
зерттеудің лонгитюдтік әдісі. Жас ерекшелік психологиясындағы негізгі
теориялық мәселелер
3.Лекция мақсаты:Студенттерге жас ерекшілігі психологиясы пәні, оның
зерттейтін
мәселелері туралы, адам психикасының жас ерекшелігі динамикасыжәне
кезеңдері туралы жан-жақты түсінік беру. Жас ерекшілігі психологиясы пәні
туралы білімдерін дамыту.
4.Лекция мәтіні:
Жас ерекшілігі психологиясы – психология ғылымының саласы. Оның
зерттейтін пәні – адам психикасының жас ерекшелігі динамикасы, даму
үстіндегі адамның психикалық процестері мен психологиялық қасиеттерінің
онтогензі. Балалар психологиясы, төменгі класс оқушылары психологиясы,
жеткіншектер психологиясы, балаң жас өспірімдер психологиясы, ересек адам
психологиясы, героптопсихология жас ерекшілігі психологиясының тармақтары
болып есептеледі. Жас ерекшілігі психологиясы психикалық процестердің жас
ерекшеліктерін, білімді игерудің жасқа лайық мүмкіндіктерін, жеке адамның
дамуының жетекші факторларын т.б зерттейді. Жаса ерекшелігі психологиясы
педагогикалық психологиямен ажырамастай тығыз байланысты.
Педагогикалық психологияның пәні – оқыту мен тәрбиелеудің
психологиялық заңдылықтарын зерттеу. Педагогикалық психология оқыту
процесін басқарудың психологиялық мәселелерін, танымдық процестерінің
қалыптасуын зерттейді, ақыл – ой дамуының сенімді белгілерін іздеп тауып,
оқыту процесіндегі ақыл – ойдың тиімді дамуының шарттарын анықтайды,
педагог пен оқушылардың арасындағы қарым – қатынастарды, сондай – ақ
оқушылардың өзара қарым – қатынастарын қарастырады. Бұлармен қоса,
педагогикалық психология оқушыларға жеке – дара қатынас жасауға байланысты
мәселелерді де зерттейді.
Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясының бір тұтастығы
зерттелу обьектісі – бала жеткіншек, жас өспірім – ортақтығымен
түсіндіріледі; олар, егер жас ерекшілігіне сай даму динамикасы тұрғысында
зерттелсе, жас ерекшелігі психологиясының зерттеу обьектілері, ал егер
педагогтың мақсатты ықпалдары қарастырылса, педагогикалық психологияның
обьектілері болып табылады. Мектепке дейінгі балалар психологиясы, төменгі
класс оқушылары психологиясы, жеткіншектер, жас өспірімдер психологиясы –
жас ерекшілігі психологиясының бөлімдері. Оқыту психологиясы, тәрбиелеу
психологиясы, мұғалім психологиясы – педагогикалық психологияның бөлімдері.
Оқыту мен даму проблемаларына арналған бөлім педагогикалық және жас
ерекшілігі психологиясына теңдей қатысады. Педагогикалық және жас ерекшілгі
психологиясы ажырамастай біртұтастық құрайды: баланы оқыту мен тәрбиелеу
де өзін - өзі оқыту мен тәрбиелеудің обьектісінен, яғни баладан тыс қаралуы
мүмкін емес. Бұл жағдай педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы
проблемаларды баяндау шекарасын шартты ете түседі.
Жас ерекшелігі психологиясының пайда болуы және алғашқы дамуы.
Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясының өмірге келуі XIX
ғасырдың екінші жартысына жатады және психология ғылымына генетикалық
идеяның енуімен байланысты. Даму үстіндегі психологиялық – педагогикалық
ой – пікірге көрнекті орыс педагогы К. Д.Ушинскийдің еңбектері, алдымен
оның Адам – тәрбие тақырыбы деген жұмысы едәуір үлес қосты. Адамды жан –
жақты тәрбиелеуге ұмтылған педагог, алдымен оны барлық жағынан танып білуі
тиіс деп есептей отырып, К.Д.Ушинский мұғалімдер мен тәрбиешілерге арнап:
... өзерінің басқарғыларыңыз келетін психикалық құбылыстардың заңдарын
зерттеңіздер, осы заңдарға және оларды қолданғыңыз келетін жағдайларға
сәйкес іс - әрекуетт жасаңыздар - деп жазды. Жас ерекшілігі
психологиясының дамуына Ч.Дарвиннің эвалюциялық идеяларының айтарлықтай
ықпалы тиді. Олар психикалық дамудың қайнар көздері проблемасына зейін
аудартты. Психология зерттейтін деректердің рефлекстік мәнін түсінудегі
психикалық іс - әрекеттің маңызын көрнекті орыс ғалымы И.М. Сеченов те атап
көрсетті.
Бала психикасының даму және оны оқыту процесін бақылау эмпирикалық
материалдарның жинақталуы және қорытылуымен қатар педагогикалық және балалр
психологиясына эксперименттік зерттеулер енгізе бастайды. Эксперименттік
зерттеу балалар мен жеткіншектердің психикалық дамуына обьективті
сипаттамас беріп оқыту мен тәрбиелеуге ғылыми тұрғыдан келуді негіздей
алатыны педагогтар мен психологтарға айқын болды. Алайда XIX ғасырдың аяғы
мен XX ғасырдың басында психологиялық экспериментті педагогикада қолданудың
арнайы жолдары әлі табыла қоймады. Эксперимнттің жалпы психологиядағы
едәуір жетістіктері оны педагогикалық және жас ерекшеліктері
психологиясында қолдануға болатындығы жөнінде үміт туғызады. Ағылшын
заңдылықтарды педагогикалық және балалар психологиясына тек жай ауыстыра
салса жетіп жататын тәрізденуі болып көрінеді. психофизиология заңдарын
немесе мәселен қимыл – қозғалыс реакцияларының жылдамдығы мен формасына
қатысты фактілерді біле отырып, мұғалімдер міндетті түрде баланың жан
дүниесі мен оқу материалдарын игерудің заңдарын түсіне алады деген жорамал
болды. Орыс педагогы әрі психологы П.Ф. Каптеревтің педагогикалық
психологиясы (1877), америка психологы У. Деймстің психология жөнінде
мұғалімдермен әңгіме(1902) атты кітабы және сол кедегі басқа да
психологиялық – педагогикалық еңбектер осындай сенімде жазылды
Бірақ көп кешікпей түңілушілік басталды. Ол кезңдегі жалпы психология
педагогиканың қажеттілігіне жарайтын мардымсыз ған білім қорын бере алатын.
Оның үстіне психологтардан тапқан кейбір деректері педагогтарды
қателестіруге дейін апаратын. Мәселен, Эббингауздың мағанасыз буындарды
есте сақтауда құрылған есті зерттеуі үнемі тек мағыналы материалды есте
қалдырумен шұғылданатын мұғалімдердің бай тәжірибелеріне көп жағдайда қайшы
келетінқорытындыларға алып келеді. Бұл жағынан алғанда Россиядағы
педагогикалық сьездердің тарихы көп жайды білдіреді. 1906 жылы петербургте
педагогикалық психологи жөнінде І сьезд шақырылды. Педагогикалық
психологияның өкілдері А. П. Нечаев, Н. Е. Румянцев т.б сол кездегі
педагогикалық әдебиеттер өткір сынға алды.
Педагогиканы жалпы психологиямен байланыстырып, осы қосындыдан жаңа
педагогикалық психология көруге тырысуды сәтсіздігінің тағы бір себебі
жалпы психологияның А. П Нечаев бағдар алуға тырысқан теориялық негіздері
сипаты жағынан идеалистік болғандығынан еді. Педагогикалық психологияның
(1910- жылдан бастап эксперименттік педагогика деп аталған негіздігі
жұрттың бәріне айқын болады. Педагогикалық психологияны құрудың алғашқы
тәжірибелері нәтижесінде жасалатын сас маңызды қорытынды мынада
психологияны педагогикалық пркатикамен жақындастыру тек оқыту мен
тәрбиелеу процесінің өзінде эксперименттік зерттеу жолында ғана мүмкін.
Эксперименттік деректер психологиялық - педагогикалық зерттеулерге сырттан
әкеліп қосылмай, олардың өз зерттеулерінің нәтижесінде алынуы қажет. Бұл
мақсат үшін педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясының маңызды
теориялық әрі методологиялық міндеттерінің дұрыс шешімдерін табу қажет
болды. Бұл жерде оқыту процесіне қатысты бар психикалық дамудың қайнар
көздері деген проблеме алдыңғы орынға шықты.
Жас ерекшелігі психологиясының дамуындағы биогенетикалық және
социогенетикалық бағыттар. Балалардың психикалық даму проблемасы, бұл
дамудың қайнар көздері мен заңдылықтары педагогикалық және жас ерекшелігі
психологиясы үшін әрқашанда басты проблема. Оқыту мен тәрбиелеудің
жолдарын, олардың аса маңызды тәсілдерін анықтап, балаға деген қарым –
қатынас және ересек адамдарменг салыстаырғандағы оның өзіне тән
ерекшеліктерін түсіну осы проблеманың шешілуіне байланысты.
XX ғасырдың басында педагогикалық және жас ерекшелігі психолгиясы
саласында балалардың психикалық дамуының қайнар көздерін әр түрлі
түсіндіруші екі ағым айқындалады. Бұл бағыттар бір бірінен бала дамуының
негізіне қандай факторды, биологиялық немесе әлеуметтік факторды алумен
ерекшелінеді. Бұл, әрине, бір бағыт өкілдері балаға әлеуметтік әсердің
болатынын, ал екінші бағыт өкілдері дамудың биологиялық алғы шарттарын
толық жоққа шығарады деген сөз емес. Биогенетикалық және социогенетикалық
бағыттар жайын сөз ете отырып, бұндай жіктелуді мүлдем абсалюттік деп
қарастыруға болмайды. Ол баланың психикалық даму концепциясын жасаудың
басым тенденциясын ғана шамалап айқындайды. Бұл екі бағыт та 30- жылдардың
басында совет психологиясында сынға алынды.
Баланың психикалық дамуын түсіндіруде биогенетикалық бағытқа не тән ? оған
туа біткен ерекшеліктерді мойындау, баланың мінез – құлқы мен дамуын
жеңіл – желпі, атүсті түсіну тенденциясы тән. Биологияшылар үшін дамудың
биологиялық және әлеуметтік факторлары қатар тұратын тәрізді болып
көрінгенімен биологиялық ең алдымен тұқым қуалаушылық фактор айқындаушы
фактор болып есептеледі. Биологияшылардың пікірінше, даму, жеке адамның
сапалық және сандық жақтары сөзсіз түрде тұқым қуалаушылықпен анықталады,
ал орта – болйында көптеген мүмкіндіктері бар икемді тұқым қуалаушылықпен
өзара әсер ететін тек реттеуші, көрсетуші, қайсібір өзгермейтін фактор
ғана.
Психикалық дамуда биологияшылдарға тән тұқым қуалаушылық фкторларды
артық бағалауы, олардың психологиядағы биогенетикалық деп аталған заңға
еруі толық айқындап беріледі. Психологиядағы биогенетикалық заң дегеніміз
XIX ғасырда ГЕККЕЛ тұжырымдаған белгілі эвалюция заңын жас ерекшелігі
психологясы саласына ауыстыру әрекеті. Құрсақтағы тіршілік кезеңде адам
ұрығы бір клеткалы жанды заттан адамға дейінгі бүкіл даму сатысын
қайталайтыны тәрізді, бала адамзат тарихының негізгі кезеңдерін жаңғыртып
шығады. Биологиялық күштердің әсерімен психологиялық даму кезеңдері мен
бала мінез – құлықының формалары бірін – бірі заңды түрде ауыстырып
отырады. Мәселен, бала басынан өткізеді – міс деген бес кезең: тағылық
кезең, аңшылық кезең, бақташылық кезең, егіншілік кезең, сауда -
өндірістік кезең бөліп алынды. Мұндай кезеңге бөлуге сәйкес, бала тағы
болып туып, біртіндеп дамудың барлық сатысынан өтеді де, соңғы сатыда
ақшаға, саудаға, айырбасқа сөзсіз ынта білдіреді, яғни капиталистік қоғам
мұраттарына толық сай болады.
Сонымен, психологиядағы биогенетикалық заңның негізіне ішкі
себептермен пайда болған, тәрбие тәуелсіз баланың психикалық дамуы жатады,
ол сыртқы фактор ретінде қайсібір табиғи тұқым қуалаушылыққа байланыста
психикалық қасиеттердің көріну процесін тежеуге немесе тездетуген ғана
жарамды болады деген идея жатқызлады. Биогенетикалық заңнан кертартпа
педагогикалық қорытындылар шығарылады. Бала дамуының табиғи барысына
араласу жіберуге болмайтын қателік ретінде қаралады. Биогенетизім еркін
тәрбие деген педагогикалық теорияның психологиялық негізіне айналады.
Педагогикалық психологиядағы биогентикалық бағыттың диалектикаға
қарсы, механистік сипатын совет педагогтарымен психологтары 30- жылдардың
басында жете түсінеді.
Педагогикалық психологиядағы социогенетикалық бағыттың да қателігі аз
болған жоқ. Айырмашылығы бар сияқты болып көрінгенмен бұл теориялар бір –
біріне көп жағынан жақындасып жатады. Бұл бағытты жақтаушылыадың пікірі
бойынша, бала дамуының орташа шешуші факторы ретінде көрінеді, сондықтан
да адамады зерттеп білу үшін оның мінез – құлықтарының механизімі, даму
жолдары сондай болмақ. Мінез – құлық пен дамуды генетиклық бейімділіктің
жүзеге асуына апарып таңып, адам белсенділігін жоққа шығарған биогенетиктер
тәрізді социогентиктер де барлық себепті әлеуметтік орта әсеріне таңып,
жеке адам белсенділігін мойындамады. Нәтижеснде белгілі бір әлеуметтік орта
жағдайында көптеген көрсеткіштері жағынан мүлдем алуан түрлі адамдардың
қалайша қалыптасатыны, ал неліктен түрліше ортада ішкі жан дүниесі,
мінез құлықтарының мазмұны мен формалары жағынан өте ұқсас адамдар
шығатындығы түсініксіз болып қалды. Даму мәселсіне механистік қатынас, жеке
адамның өз белсенділігін, оның қалыптасуының диалектикалық қайшылықтарын
елемеу – педагогикалық психологиядағы социогенетикалық бағыттың анық
идеялық – теориялық ақаулары осылар. Психологиядағы биогенетикалық және
социогенетикалық ағымдар 30- жылдардың өзінде – ақ советтік психологиялық –
педагогикалық ғылымның сын обьектілеріне айналады.
Биогенетиктер де, социогенетиктер де баланы психикалық дамуының
қайнар көздері мен механизімдері жөніндегі дұрыс түсінік бере алмады. Бұл
міндетті жүзеге асыруға педлогия деп аталған арнайы пәннің де қабілеті
жетпеді.
Белгілі
Жас ерекшелігі психологиясының негізгі зерттеу әдістері – бақылау және
эксперимент. Психологиялық-педагогикалық зерттеулерде лабараториялық
эксперимент баланы зерттеуде жетекші орын алып жүрген табиғи экспериментке
ғана жол береді. Және оқыту процесінде қалыптастыру(оқыту) эксперименті де
пайдаланылады.
Психологиялық-педагогикалық зерттеулерде мәліметтерді алудың ерекше бір
тәсілі-егіздер әдісі деп аталатын әдіс.
Зерттеуші психика қалыптасуының нақ сол сәттегі психологиялық
ерекшеліктерін білуге тырысқан кезде бала психикасының дамуын көлденең кесу
әдісімен зерттейді.
Кейде психологгар бір сыналушының өзін , оның психологиясындағы елеулі
өзгерістерді жүйелі тіркей отырып, ұзақ уақыт (кейде бірнеше жылдар бойы)
зерттейді . Мұны бойлай зерттеу дейміз.
5.Бақылау сұрақтары:
1.Жас ерекшелігі психологиясының пайда болу тарихы туралы.
2.Жас ерекшелігі психологиясының дамуындағы биогенетикалық және
социогенетикалық бағыттар.
4. Педалогтардың мақсаттары қандай еді?
5.Жас ерекшелігі психологиясының зерттеу әдістері.
6.Лекция тақырыптарына сәйкес СӨЖ тақырыптары.
1.Қазіргі жас ерекшелігі психологиясы пәнінің бала жөнінідегі ғылымдар
жүйесіндегі алатын орны мен маңызы.
2.Бала психикасын онтогенезде қалыптасуын түсінудегі А.В.Выготский
теориясының маңызы.
3.Психикалық дамудың аса маңызды факторы ретіндегі баланың жеке басы
белсенділігінің маңызы.
2- Лекция
1.Лекция тақырыбы: Жас және психика дамуының қозғаушы күштері мәселесі.
2.Лекция жоспары
Жас туралы түсінік. Жас мәселесі. Құжаттық, ақыл-ой, психологиялық жас.
Даму, оның мәні. Психикалық даму спецификасы. Индивидуалды дамудағы
биологиялық пен әлеуметтік даму арақатынасы. Даму жағдайы, қозғаушы
күштері, қайнар көздері. Психикалық дамудың негізгі факторлары және оларға
сипаттама. Дамудың әлеуметтік жағдайы, психологиялық жаңалықтар, іс-
әрекеттің жетекші түрлері. Психикалық дамудың жалпы заңдылықтары. Жас
дағдарысының тууының қайнар көздері мен оны жеңу механизмдері.
Лекция мәтіні:
Жас ерекшелігі психологиясы пәні бойынша балалардың даму кезеңдерін жас
шамасына қарай бірнеше кезеңдерге бөліп оқытады.
1.Мектеп жасына дейінгі кезең.
а. жаңа туған немесе нәрестелік кезең.
б. сәбилік кезең.
в. мектеп жасына дейінгі кезең.
2.Бастауыш мектеп шағындағы кезең,3.жеткіншектік кезең,4жас өспірімдік
кезең.
5.Ересектік кезең,6.қарттық кезең.
Мектепте оқыту процесіне байланысты біз жоғарыдағы 4 кезеңді қарастырамыз.
Тәрбие ісінде балалардың жас ерекшеліктерін ескеріп отыру қажеттігін
педагогика ғылымы ерте кезде-ақ көрсеткен еді. Ал белгілі педагогтер
Я.Коменский, Ж.Руссо тәрбие беру кезінде бала табиғатын, оның қабылдау,
ойлау ерекшеліктерін еске алып отыруға үндеген болатын.
Қазіргі педагогика және психология ғылымдары балалар мен жеткіншектердің
дамуындағы биологиялың фактордық рөлін айрықша көрсетеді. Педагогика ғылымы
жас ерекшеліктерін анықтауға баланың дамуын үнемі қозғалыс үрдісі ретінде
қарастыра отырып, бұл қозғалыстан сан жағынан жинақталу, сапа жағынан
елеулі өзгерістер болатынын алға тартады. Мәселеге бұлайша қарау балалардың
дене және психикалық дамуының бірқатар кезеңдерін белгілеуге мүмкіндік
береді. Осының негізінде мектеп жасындағы балалар мен жасөспірімдердің өсіп-
жетілуін мынадай кезеңдерге бөлу қабылданды:
1) төменгі сынып шағындағы кезең (7 жастан 11 жасқа дейін);
2) негізгі мектеп шағындағы жеткіншектік кезең (12 жастан 15 жасқа дейін);
3) орта мектеп шағындағы жасөспірімдік кезең (15 жастан 18 жасқа дейін).
Соңғы жылдары симпозиумда қабылданған жас кезеңдерінің сызбасына жаңа туған
баладан бастап жасөспірімдік шаққа дейінгі өзгерістер кіреді. Олардың
сатылары:
1. Жаңа туған бала (туған сәттен бір-екі айға дейін)
2. Нерестелік шақ (бір-екі айдан бір жылға дейін);
3. Ерте сәбилік шақ (бір жастан үш жасқа дейін);
4. Мектепке дейінгі балалық шақ (төрт жастан 7 жасқа дейін);
5. Бастауыш мектеп жасы (7 жастан 11,12 жасқа дейін);
6. Жеткіншек шақ (11, 12 жастан, 14, 15 жасқа дейін);
7. Жасөспірім шақ (14,5 жарым жастан, 17 жасқа дейін).
Тәрбие мен оқыту осы жас сатыларына сәйкес жүргізілуі керек. Өйткені, адам
жасының табиғи негізі - жас сатылары немесе биологиялық жетілу сатылары.
Әрбір жас шағы психикалық дамудық ерекше сапалы кезеңі болып табылады
және бала дамуының осы кезеңдегі жеке басының өзіндік құрылымының жиынтығын
құрастыратын көптеген өзгерістермен сипатталады. Осыған байланысты әрбір
педагог-маман орта мектеп оқушыларының жас кезеңдеріндегі ерекшеліктерге
сергек те сезімтал көзқараспен қарап, олардың жан дүниесін түсіне білуі
шарт.
Мектепке дейінгі балалық шақта, жас баланың 4 пен 7 жасының
аралығындағы өзіне тән ерекшеліктері, оның айналасындағы болып жатқан
құбылыстарды жіті аңғарып, көргені мен сезінгендерін зердесіне хаттай жазып
ала қоятын зеректігін ала бөтен ескерген жөн. Әрдайым қозғалыс үстінде
жетіле дамыған балалардың денесі мен салмағы да бір қалыпты мөлшерді сақтап
өсіп отырады.
4-5 жасар балалардың салыстырмалы ойлай алатын қабілеттері ерекшелене
түседі. Санамақтарды әжептәуір игеріп, аз және көп сандарды, айдық, күн,
жыл мезгілдерін айыра алатын халге жетеді. Бұл жастағылардың ойыны, әрбір
әрекеттері мазмұнға айналып, белгілі бір мақсаттарды орындауға ұмтылыс
жасайды. Бұл жастағы балалар топ-топ болып, өзара бірігіп ойнағанды жақсы
көреді. Балабақшаларының өмірге қанат қақтырар жеткіншектері — 6 жастан
өтіп 7-ге толған балалар екені әркімге де аян. Баланың мектепке 7 жасында
баруы - негізінен биологиялық және физиологиялық заңдылықтарды басшылыққа
алудан деп түсінген жөн. Дендері сау боп дүниеге келген балалар, қашан да
алғыр да зерек үғымталдығышпен ерекшеленеді. Олар айналасындағы
құбылыстарды тез байқап қабылдауға да бейімді. Жете түсінген құбылыстарын
өмір бойы ұмытпайтындықтары да
1. Жеке адамның бір-бірінен ажырағысыз және оған пәрменді түрде ықпал
ететін биологиялық белгілері мен ерекшеліктері бір-бірімен байланысты.
Анықтауыш қасиеттер - жеке адамның әлеуметтік сипаттамасы, оның себептері,
мүдделері, мақсаттары.
Жеке адам болу үшін психикалық дамудық белгілі бір дәрежесіне өтіп, басқа
адамдарға қарағанда ерекшелігі бар екенін білетіндей біртұтас тұлға болуы
тиіс.
Өмір бойы даму мен тәрбиенің нәтижесінде жеке адамның орнығып, жетілуін
қалыптасу деп атайды.
Жеке адамның қалыптасуы - күрделі, ағзаның өсуі мен жетілуін, стихиялы
әсерлерді, мақсатты, ұйымдасқан тәрбиені қамтитын қарама-қайшылықты
процесс.
Жеке адамның қалыптасуы өмірге келген сәтінен басталады, жеткіншек және
жасөспірім шақта жедел жүреді, ересек шақта өзінің біршама аяқталу кезеңіне
жетеді.
Сондай-ақ жеке адамның дамуы деген ұғымды анықталық.
Даму ұғымына ағзаның өсуі мен пісіп жетілу процесін жатқызады. Бұл
процестер психикалық дамумен өзара тығыз байланыста өтеді, оған ықпал
жасайды, бірақ адамның жеке адам ретінде қалыптасуын белгілеп бере алмайды.
Жеке адамның дамуы - бұл оның рухани өсуінің, жетілуінің процесі жеке адам
үшін елеулі болып табылатын барлық сфераларды іс-әрекетте, өзін қоршаған
құбылыстарға, адамдарға деген қарым-қатынасқа, танымдық процестерінде
болатын сапалық өзгерістер процесі.
Жеке адамның әсіресе балалың және жасөспірім шақтарында дамып,
жетілуі ең алдымен тәрбиенің ықпалы арқылы жүріп отырады. Бірақ тәрбие
әсерінің дәрежесі мен сипаты көп жағдайда тәрбиенің даму заңдылықтарын
қаншалықты ескергеніне байланысты болады. Сөйтіп, тәрбие мен дамудық
арасында екі жақты байланысы болады. Сондықтан жеке адамның даму
заңдылықтарын тереңірек қарастырған жөн.
Жеке тұлға мен қоғамдық ортаның қарым-қатынасы философия, психология,
педагогика, т.б. қоғамдық ғылымдардық көптен айналысып жүрген көкейкесті
мәселелері. Бұл жөнінде кейінгі жылдары жарық көрген философиялық,
педагогикалық, психологиялық, этикалық, ұлтаралық қарым-қатынастарға
арналған еңбектерден басқа П.И.Подласыйдық, М.Ф.Хар-ламовтың "Педагогика"
(М.1996-1997), Б.С.Гершунскийдің "XXI ғасырда білім берудің философиясы"
(1993), Г.К.Нұрғалиеваның "Тұлғаның құндылық бағытын қалыптастырудық
методологиясы, практикасы" (АД995) секілді ондаған монографиялық еңбектері
жарық көрді.
Адам баласы материалдық және рухани өмірдің ортасында тіршілік етеді де,
өзі өмір сүріп отырған қоғамның, ұжымның, ұлттың, рудық мүшесі ретінде
өзіндік ақыл-парасатымен, жеке бастың өзіне тән ақыл-ой, ерік-жігер, мінез-
құлық ерекшелігімен көрінуге тырысады. Қоғам мүшелерінің бәріне ортақ
біркелкі мінез-құлықтың, қасиеттің болуы мүмкін емес. Әр адам өзінше жеке
тұлға.
Жеке тұлғаның ерекшелігі дегеніміз — оның өзіне тән мінез-құлғындағы,
іс-әрекетіндегі, көзқарасындағы ерекшелігімен даралануы.
Қоғамдық тұлғаларға ортақ этикалың бірыңғай талаптардың болуына қарамастан,
қоршаған орта жөнінде әр адамның қалыптасқан өзіндік ой-пікірінің,
көзқарасының болуы, олардың өзі өсіріп-білген құбылысқа деген көзқарасын,
ой-пікірін білдіруі заңды құбылыс. Мәселен, біреулер - айналасындағы
құбылысқа таңдана, тамашалай қараса, енді біреулер - сын көзімен қарап, ой-
қорытуы, сын пікірлер айтуы мүмкін.
Адамдардық қоршаған ортадағы құбылыстарды түсініп қабылдауы да әр
түрлі. Ол әр адамның жеке басына тән физиологиялық, психологиялық,
биологиялың ерекшеліктеріне байланысты. Жеке тұлғаның ой-санасының, білім
көлемінің толысуына байланысты оның өмірге көзқарасы, белгілі құбылыстарға
баға беруінде де өзгерістердің болуы, толысып жаңарып отыруы заңды құбылыс.
Өмірде бір анадан туған егіз балалардың түр жағынан бір-біріне ұқсас
болғанымен, мінез-құлқы, іс-әрекеті, өмірге деген икемділігі, қабілеті
бірдей болмайды. Сондықтан әр адамды өзінше даралаған жеке тұлға деп
қараймыз. Адамның саналық, мінездемелік қасиеттерін анықтайтын оның санасы
болып табылады. Сана ақыл-ойдан туындайды. Адамның ақыл-ойы біркелкі
дамымайды. Адамдар бір-бірін бағалауда қателіктер жіберуі де мүмкін. Кейбір
адамдар өзінің жеке басын басқалардан артық бағалауға тырысады.
Жеке тұлғаға тән қасиеті - ақыл, ес, яғни, өмірді өзінің сана-сезім
өлшемімен қарап бағалауға бейім тұруы. Сондықтан өмірді танып білу -
миллиондаған жеке тұлғалардың сезім, түсінігінен тұрады.
Жеке тұлғаның еске сақтауы өзге адамдардық тәжірибесін жинақтауға да
негізделеді. Әрбір тұлға оларды оқып, көріп, оңығанын, естігенін, көргенін
өз ойына тоңып, содан сабақ алу арқылы да өзінің іс-әрекетін, мінез-құлқын,
сана-сезімін байытады.
Адам өмірде өзі жіберген қателіктерден де, басқалардың қателіктерінен де
сабақ алады. Оны қайталамауға тырысады. Мұны педагогикада адамның өзін-өзі
тәрбиелеуі деп атайды. Басқалардың өнегелі іс-әрекетінен үйрену, оны өзінің
жақсы қасиетіне айналдыру өмір заңы.
Тұлға — жеке адамның мақсатының орындалуы, ерік-жігерінің іске асуы, өзі
жөніндегі ойын, еркін іске асыруға дайындығы және оны іске асыруының
нәтижесі. Ерік-жігер механизмі дегеніміз - адамның өзіне тән қасиеттерін
іске асыруы. Адам ойына келген іс-әрекетті іске асыруда ерікке жол береді.
Бірақ адам бір нерсені істерде алдымен еркін ақыл-парасат таразысына салып,
оны іске асыру жөн бе, басқалар оған қалай қарар екен? -деген ойға қалады.
Ерік-жігердің іске асырылуы ақыл мен санаға бағынышты.
Өмірде кейбір адамдар бір іс-әрекетті іске асырарда өте байыппен қарап,
осының нәтижесі қалай болар екен деп "мың ойланып, жүз толғанып" іске
кіріседі, ал кейбіреулер бірден ойына алғанын апыр-топыр іске асырып, кейін
опық жеп жатады. Осының бәрі адамның ерік-жігер күшінің түріне байланысты.
Тұлға дегеніміз - сезімнің, әсердің, ішкі күйініш-сүйініштің бойға
жинақталған көрінісі.
Алайда, әр тұлғаның эмоциялық сезім дүниесі әр басқа. Біреу жауыздықты
көргенде айғайлап, бақырып, ішкі сезімінің сыртқа шығуына еркіндік берсе,
екінші біреу іштей булығып, көгеріп-сазарып, тас-түйін болып қатып қалады.
Бұл әр тұлғаның эмоциялық сезімі өзін-өзі ұстай алу еркіне байланысты
құбылыс.
Адамның даму және қалыптасуы жайында осы уақытқа дейін әр түрлі пікірлер
мен теориялар орын алып келеді. Атақты грек философтары Платон және
Аристотель адамның дамуын, алдын-ала тағдыр белгілеген тұқым қуалаушылық
табиғатынан деп дәлелдеді. Аристотель құл болушылық немесе бағынушылықты
табиғаттың заңы дейді.
Тұқым қуалаушылық теориясын қолданушы және уағыздаушылардың бірі -
преформистер. Преформизм - XVIII ғасырда биология саласында үстемдік еткен,
адамның дамуы жайлы диалектикаға қарсы философиялық ағым. Преформистер
ересек адамдардық барлық қасиеттері мен белгілері ана құрсағындағы сәбидің
ағзасында болады, сондықтан жеке адамның дамуын алғашқы рет ұрықта пайда
болған қасиеттердің өрістеп күшеюі мен сан жағынан артуы деп қарастырады.
Баланың дамуына әсер ететін факторлар және оның мәні.
Даму - жеке адамды жетілдірудің өте күрделі және диалектикалық процесі.
Балада анадан туа біткен белгілі идеялар мен түсініктер және өжет, жұмсақ
немесе байсалды мінез болмайды. Плланың адамгершілік, әуестік, белсенділік
және батылдық сияқты қасиеттері даму процесінде қалыптасады. Өйткені, оның
өсіп жетілуіне белгілі әлеуметтік тәрбие мен орта әсер етеді. Адаманың
дамуы және оның дүниені тануы түрлі әлеуметтік жағдайларға байланысты.
Сондықтан оның мінезінде әр түрлі ерекшеліктер мен процестер пайда болады.
Баланың дамуына ықпал ететін факторларға тұқым қуалаушылың, әлеуметтік
орта, тәрбие, т.б. жатады.
Тұқым қуалаушылық - ұрпақтың ата-ананың биологиялық ұқсастығын
елестетуі. Кейбіреулері баланың сыртқы пішініне қарап, бірден қалай әкесіне
не шешесіне ұқсап қалған деп таңданады. Әрине бұл кездейсоқ нерсе емес.
Өйткені, баланың шашы мен көзінің бояуы, терісінің пигменті, бет келбеті
мен басының формасы, жүрісі мен өзін ұстау қалпы тұқым қуалаушылық арқылы
берілетін биологиялық ұңсастықты еске түсіреді. Бала қозғалыс мүшелерін,
нерв жүйесінің функциялық қасиеттерін, ал кейде дауыс тембрі, музыкаға,
биге, математикаға қабілеттілігі сияқты өте нәзік ерекшеліктерді тұқым
қуалау арқылы алады. Бірақ, өте нәзік ерекшеліктердің тұқым қуалау жолымен
берілуі өте сирек кездесетін жағдай. Мысалы: әйгілі ұлы компо-зитор Иоганн
Себастьян Бахтың ұрпақтарында 300 жыл ішінде тек қана 20 адамдай
музыканттар болған. Мұны бір жағынан отбасы мүшелерінің табиғи
мүмкіншіліктердің (нышанның) болуына, екінші жағынан отбасындағы музыкалық
дәстүрге, музыкалық тәрбиеге байланысты деп қарастырған жөн.
Орта - адам дамуына табиғи және әлеуметтік орта ықпал жасайды.
Табиғи орта - бұл түрлі табиғат жағдайының адам тұрмысына қызметіне ықпал
жасауы. Жылы және суық климат жағдайы халықтардың тұрмысына әрекетіне
елеулі ықпал етеді. Климаты ыстық жерлерде егін шаруашылығымен шұғылданады.
Ал солтүстіктегі жерде балық, бұғы шаруашылығымен айналысады. Табиғат
жағдайына байланысты олардың мінез-құлықтары да ерекшеліктер байқалады.
Әлеуметтік орта - жеке адамның мінез-құлқының дамуына ықпал жасайтын
әлеуметтік қатынас, олардың көп қырлы іс-әрекеттері. Әлеуметтік ортаға
мектептің ықпал жасауы нәтижесінде баланың дүниеге көзқарасы, құлықтық,
эстетикалық және осы сияқты болымды қасиеттері дамып қалыптасады. Егер
адамдардық қалыптасуына ортаның қатысы шамалы болса, онда орта адамдардық
талабын қанағаттандырмайды. Сондықтан адам өзінің дамуы үшін қажетті
материалдарды осы әлеуметтік ортадан жинайды. Егер бала әлеуметтік ортадан
тыс қалса, онда оның даму дәрежесі жануарлардан жоғары болмайды.
Африкада, Үндістанда, Инденезия елдерінің ормандарында Түрлі себептерімен
аңдардық үңгірлерінде әлеуметтік ортадан тыс өмір сүретін жас баланың
санасын ояту, қабілетін дамытудық мүмкін емес екендігіне ғылыми мәліметтер
дәлел бола алады. 1920 жылы Үндістанның Гадамури деревнясында тұрғындардық
хабарлауымен аңшылар қасқырдық інінен бет әлпеті адамға ұқсайтын, бірақ
төрт аяқтап жүретін екі қыз баланы табады. Оларға Камала және Амала дейтін
ат қояды. Камала 7-8 жаста, ал Амала 2 жаста. Амала көп кешікпей өледі, ал
Камала күн сәулесінен және оттан қатты қорқып, тек шикі ет жеп қана күн
көріп, төрт аяқтап жүріп, көбінесе күндіз ұйықтап түнде бөлме ішін кезіп
жүрген, өзінің кешкі сағат ондарда, түнгі сағат бірлерде, таңға жақын, үш
мезгіл ұлыитын уақыты болған. Камаланы адамға айналдыру өте қиын болған.
Адам арасында жүрген 2 жылдан кейін Камала түрегеліп тұруды және екі
аяғымен жүріп, бірте-бірте түнде ұйықтап, тамақты қолымен жеуді үйренеді.
Адам тілін үйрету бұдан да қиын болған. Жеті жыл ішінде Камала 45 сөз ғана
түсіне білді. 15-ке келгенде оның есі екі жасар баладай, ал 17-ге келгенде
ой-өрісінің дамуы 4 жастағы баланың деңгейіне әрең жетті. Камала 17 жасқа
дейін өмір сүрген.
Адам жеке тұлға болып қалыпты өсуі және дамуы үшін тек қана адамдар
арасында өмір сүруі қажет. Соңғы кезде орталық Австралияда және Филиппиннің
Менданао аралы ормандарынан табылған жабайы адамдардық сана-сезімінің өте
төменгі сатыда екендігі байқалады. Олардың тіршілік әрекетінің де алғашқы
қауымдағы жабайы адамдардық өмір сүріп, күнін көру әрекетінің ұқсастығы
анықталады.
Педагогика адам дамуындағы әлеуметтік ортаның ықпалын мойындайды, оған зор
мән береді. Бірақ ортаны шешуші және мидын ала анықтаушы фактор деп
қарастырмайды.
5.Бақылау сұрақтары:
1.Жас ерекшелігі психологиясындағы А.С.Макаренконың ролі.
2.С. Выготскийдің жас ерекшелігі психологиясының пайда болуына қосқан
үлесі.
3.Жас шамасына қарай кезеңдерге бөлу.
4.Жас ерекшелігі психологиясының зерттеу әдістері.
6.Лекция тақырыптарына сәйкес СӨЖ тақырыптары.
1.Балалар психологиясындағы жас туралы ұғым.
2.Жас шамасына қарай кезеңдерге бөлу.
3.Жас ерекшелігі психологиясының зерттеу әдістері.
4.Жастың жалпы сипаттамасы
3- Лекция
1.Лекция тақырыбы: Шетел зерттеушілерінің еңбектеріндегі психикалық даму
кезеңдері.
2.Лекция жоспары:Психикалық даму мәселесі туралы психоанализ және оның
кезеңдері.Даму феномендері. Пиаже жаңалығы: эгоцентризм, анимизм,
артифициализм және т.б. Баланың ақыл-ой дамуының стадиялары. Қозғаушы
күштері, қайнар көздері, даму жағдайы. Отандық психологиядағы психикалық
даму кезеңдері.
Л.С.Выготский еңбектеріндегі кезеңдер мәселесі. Жас, әлеуметтік даму
жағдайы, жаңалықтар, жас дағдарысы түсінігі. Д.Б.Эльконин
жұмыстарындағы психикалық даму кезеңдері. Жетекші іс-әрекет түсінігі және
оның психикалық дамудағы ролі. Психикалық іс-әрекет субъектінің сыртқы
заттық іс-әрекетінің интероризациясы продуктісі ретінде. Онтогенездегі
жетекші іс-әрекет типтерінің ауысуы. Бала дамуындағы кезеңдер.
Ж. Пиаже 1921-1922 жж. Француз тілінде аударылған еңбегінде баланы
оқытсаң да, оқытпасаң да психикасының дамуына, ақыл-ойының өріс алуына
ықпалын тигізбейді деді. Пікір сол кездегі психологтардың көбіне жаңалық
болатын. Сондықтан Ж. Пиажені сынға алушылар әр елде көбейе бастады, соның
бірі біздің елдегі Л. С. Выготский Ж. Пиаженің пікіріне қарсы шығып, бала
психикасы тек оқытудың негізінде қалыптасады, осыған орай баланың ықпалын
дамыту үшін алдымен оны оқыту керек, - деді. Л. С. Выготскийдің айтуынша,
оқыту баланың есеюін тездетеді, яғни оны алға қарай сүйрейді, егер Баланы
ақылды етемін десеңдер,- деді Л. С. Выготский,- оқыту тәсілдерін оның қолы
жеткен даму дәрежесіне дәл ықшамдамай, шамалы алға қарай оздырып жүргізу
керек. Сонда ғана оқыту баланың ой-өрісін алға қарай сүйрейтін болады, -
дейді. Бұл пікірдің сол кездегі совет психологтарының бірқатары қостады.
Себебі оқыту бала психикасын сүйрейді дейтін қағида аса орынды көрінеді.
Шетел психологтарының ішінен Дж. Брунер Л. С Выготскийдің осы пікірін
жақтады. Бұл сындарды Ж. Пиаже аңғармаған сияқты болып, өзінің осы пікірін
одан әрі ұлғайта бастады, келіспеушіліктің осы түрінің болғанына 50 жылдай
мерзім өтті.
Соңғы жылдары ресей педагогикалық психология саласындағы дамытушы оқыту
теориясының негізін қалаушы В. В. Давыдов батыс ғалымдарының М. Коул, Д.
Шерп, Ч. Лейв Ж. Пиаженің пікірлерін қолдады.
В. В. Давыдов Париж қаласында ұйымдастырылған ХХІ халықаралық
психологтар конгресіндегі баяндамасында Пиаженің оқыту ақыл-ойдың дамуына
әсер етпейді дейтін қағидасына қазір дәстүр болып келген оқыту жүйесіне
тікелей қатысы бар, оқытудың бұл түрі баланың ой-өрісін алға қарай дамыта
алмайды,-деген. Осыны айта келіп, қазіргі оқыту тәсілдері баланың ақыл-ойын
дамыта алмайтыны дидактиканың мынадай: оқыту баланың оқу үлгеріміне тең
болуы қажет дейтін принципінен де белгілі: егер оқыту баланың сабақ
үлгеріміне шақ келсе, ол осыған қиналмайды; ой-өрісті сүйрейтін тек
қиыншылық. Егер оқу материалы балаға жеңіл түссе, немесе шақ келсе, осының
өзі баланың ой-өрісін дамыта алмайды. Баланың ой-өрісін онан әрі дамыту
үшін оқытудың айласын мүлде өзгерту қажет. Бұл жөнінде автор Д. Б.
Эльконинмен бірлесе отырып оқытудың жаңа тәсілдерін бастауыш жастарға
енгізіп отырғаны және осының өзі баланың ой-өрісін сүйрейтін құралы болуы
керек екенін ескертеді.
Ж. Коул, Д. Шерп, Ч. Лейвтің пікірлеріне келсек, бұл ғалымдар Окатан
деген Мексиканың бір ауданында сауаты жоқ және сауатты адамдардың ой-өрісі
қаншалықты дамығанын тексеру үшін, зерттеу жұмысын жүргізіп мынадай
қорытындыға келеді: егер ақыл-ой дегенді Адам бір үйренген тәсілін өзгерген
жағдайда қолдана білу десек, сауатты және сауатсыздар арасында ақыл-ой
жағынан ешқандай айырмашылық жоқ.
Бұл жерде В. В. Давыдов ақыл-ой деп оқушылардың тиісті мәселелерді
шешуде жалпы амал қолдана білуін айтатын болса, М. Коул мұны бала бір
үйренген тәсілін өзге буған қатысы жоқ жағдайға қолдана білуі деп түсінеді.
Бірақ осының екеуі де баланың ой-өрісіне жатады. Бұл жерде осы
зерттеулердің екеуінде оқытудың адам психикасының дамуына қатысы бар
екеніне күмәнданады. Демек, екеуінің пікірі Ж. Пиаженің осы жөніндегі
көзқарасына жақын.
Ескере кететін мәселе, П. Гринфилд деген әйел Африка негрлерінің
балалары арасында Дж. Брунердің басшылығымен зерттеу жұмысын жүргізіп,
мектепте оқитын және оқымайтын балалардың интеллектісі әр түрлі:
оқығандарда – терең, оқымағандарда - таяз келеді деп қорытынды шығарған
болатын. М. Коул зерттеулеріне сүйене отырып, П. Гринфелдтің қорытындысы
шикі және жете тексерілмеген деген пікірге келді. Осындай қорытындыға
келудің үлкен маңызы бар сияқты. Себебі мұның өзі Қазан революциясына
дейінгі қазақ елінің балалары мен қазіргі оқыған балалардың ақылының өзара
көлемін түсінуге мүмкіндік береді. Айталық, қазіргі оқыған балалардың ерте
кездегіден айырмашылығы, интеллекттінің басым келетінінде емес, білімінің
молдығында деп түсіну керек.
Ал жаңағы сөзінде В. В. Давыдов қазіргі заманның оқытуы бала
психикасының дамуына әсер етпейді дегенде, осының өзі дәстүрге айналған
кәдімгі мектептің оқыту тәсілі жөнінде айтылып отыр. Ал қазірге дейін болып
келген оқыту балаға әсер етпесе, онда оқытудың қандай түрі оның ой-өрісінің
қалыптасуына ықпалын тигізеді? Бұл жөнінде В. В. Давыдов оқытудың жаңа түрі
психиканың дамуына әсер етеді деген сөзін өзінің тәжірибесіне сүйеніп айтып
отыр. Оның пікірінше, қазіргі мектеп балаларда ғылыми ұғымдарға сүйеніп
оқыта алмайды. Бұл жерде ұғым деп оның жалпылау функциясын айтып отыр.
Адам ойлағанда оның сүйенетін ұғымдарының сан алуан дәрежелері
кездеседі. В. В. Давыдов ойды абстрактік деудің өзін кең мағынада, айталық
ұғымды өзінше әрекет ретінде түсінеді. Оның айтуынша, оқыту есеюге әсер
етуі үшін жас балалар мына сияқты ой ептілігіне ие болуы шарт: біріншіден,
үнсіз сөйлеп тапсырмаларды орындай білуі, екіншіден, тапсырманы оқушының
өзі қалай орындағанын тиісті оқу-құралындағы жауапты салыстырып тексеруі,
егер дәл келмеген жағдайда бұрынғысын қайтадан шығаруы. Сондықтан ескере
кететін мәселе В.В. Давыдовтың осы жөніндегі пікіріне қарам-қарсы көзқарас
та бар. Бұны қостаушылар Л.С.Выготскийдің оқыту дегеніміз бала психикасының
дамуынан аздап озып отыруы керек деген қағидасына сүйенеді. Психиканың даму
мен оқытудың өзара көлемін түсінуде келтірілген осы жөніндегі әр түрлі
пікірлердің бар екенін білу өте қажет. Себебі, осылардың ішінен қажет
дегенін басшылыққа алуға мүмкіндік туады.
Даму үдерісінде білімдер мен іс-әрекет тәсілдерінің өзгерісі,
күрделіленуі ғана болып қоймайды. Баланың психикалық дамуы оның жеке
басының тұтас өзгерісін, яғни жеке адамның жалпы қасиеттерінің дамуын да
қамтиды. Даму үдерісінде балалардың психикалық іс-әрекеттерінің түрлі қыры
өзгереді, сан алуан әрекеттерді барған сайын көбірек орындау іскерлігі,
тәсілдері жинақталып, өзгеруі болып өтеді, білімі мен ұғымы өзгереді, жаңа
мотивтері мен қызығулары қалыптасады. Солай бола тұрса да осы барлық
өзгерістерді бөліп қарауға болады екен. Оларға: баланың жеке басы
бағыттарының жалпы қасиеттері; оның іс-әрекетінің психологиялық құрылымының
ерекшеліктері; сана механизмдерінің даму дәрежесі жатады.
Адамның жеке басының бағдарын дамыту. Баланың даму үдерісінде
қалыптасатын мотивтер сан алуан болса да, балалар мен жеткіншектерді
зерттеу, оладың мінез-құлықтарының негізгі ерекшеліктерін айқындайтын
жетекші бағыттылықты бөліп алуға мүмкіндік береді. Кейбір балаларда оқу
бағдары жетекші болып табылады: олар үшін жақсы оқу, мұғалімнің талаптарын
орындау маңызды саналып, мектептегі үлгерім бағасын көбірек ойлайды. Кейде
мұндай бағдар біршама формальды қара дүрсін сипатқа ие болады. Екінші
балалар танымдық бағдарымен ерекшеленеді. Олар есептер шығарып, жаңа білім
алғанды ұнатады. Алайда, оқушылар барлық оқу пәндеріне бірдей тырыспайды.
Бұл балалар үшін бағадан гөрі осы сабақтардың танымдық құндылығы қызық
болуы маңыздырақ. Көптеген балалар үшін неғұрлым маңыздысы – айналасымен
өзара қарым-қатынас жасау. Бұл балалардың мінез-құлқы ұжымдағы
құрдастарымен, үлкендермен өзара қарым-қатынасындағы белгілібір позиция
жетістіктерімен анықталады. Төменгі сынып оқушылары үшін кейде оларды
бұрынырақ, тіпті мектепке дейінгі кезде-ақ, қалыптасқан мінез-құлық пен
қарым-қатынастың дағдылы тәсілдері маңыздырақ болып саналады. Жеткіншек
шақта, басқа типтермен қатар, өздерінің жеке басын қалыптастыру мен
нығайтуға тура бағытталуы, сондай-ақ болашақ іс-әрекетке деген мақсат
айқынырақ көрінеді.
Мақсат және оның мотивтерімен байланысы іс-әрекетте анықтаушы мәнге ие.
Баланың дамуында іс-әрекеттің, мақсатқа бағытталуы біртіндеп қалыптасады.
Мысалы, үш жасар балалар өз іс-әрекеттерін күні бұрын белгілеген мақсатқа
сай ұйымдастыра алмай, мақсатынан оңай айырылып қалады. Бес-жеті жасар
балалар үшін іс-әрекеттің көбіне материалмен, олар іс-әрекет жасайтын
заттық ситуациямен анықталуы тән.
Л.С.Выготскийдің жоғарғы психикалық функцияларды дамыту теориясы. 20-
30-жылдары Л.С.Выготскийдің жоғарғы психикалық функцияларды дамыту
қызметтері қалыптасты. Л.С.Выготский Ф. Энгельстің адамның табиғатқа
икемделудегі және өндіріс үдерісінде құралдардың көмегімен табиғат күштерін
өзгертудегі еңбектің рөлі жөніндегі идеяларына сүйене отырып, еңбек –
адамның құралмен істейтін іс-әрекеті, ол адамның мінез-құлық типін
өзгертуге, адамды жануарлардан ерекшелеуге жеткізеді деген ой айтты.
Адамның бұл ерекшелігі оның іс-әрекетінің жанама сипатта болуынан білінеді.
Жанамалау адмның сыртқы практикалық іс-әрекетінде құралды қолданатыны
сияқты, өзінің ішкі психикалық іс-әрекетінде белгілерді (сөзді, цифрді,
т.б) пайдалану негізінде мүмкін болады. Құрал мен белгінің ұқсастығы
(психологиялық жағынан) олардың жанама іс-әрекетті жүзеге асыруға мүмкіндік
беруінен көрінеді. Құрал мен белгі арасындағы айырмашылық олардың түрлі
бағыттылығынан келіп шығады. Құрал сыртқары бағытталған, ол объектіде
өзгеріс туғызуы тиіс, ол табиғатты игеруге бағытталған адамның сыртқы іс-
әрекетінің құралы. Белгі ішке бағытталған, ол объектіде еш өзгеріс
туғызбай, адамның мінез-құлқына әсер етеді. Табиғатты игеру мен мінез-
құлықты игеру өзара байланысты, өйткені адамның табиғатты өзгертуі адамның
өз табиғатын да өзгертеді. Құралды пайдалану мүшелердің табиғи іс-әрекет
түрлерін өзгертіп, психикалық белсенділік мүмкіндігін шексіз күшейтіп,
кеңейтіні тәрізді, белгілерді (қосалқы құралдарды) пайдалану, яғни жанама
іс-әрекетке көшу, адамның бүкіл психикалық іс-әрекетін өзгеріске түседі.
Адамның дамуы оқыту арқылы осы тәсәлдердің (құралдардың да, белгілердің
де) барлығын игеру үдерісінде жүзеге асады. Міне, сондықтан да, оқыту
баланың психикалық дамуын анықтай отырып, оның өмірін ұйымдастырудың бүкіл
жүйесінде негізгі орын алады. Демек, психика дамуының бұрынғы ұрпақ
тәжірибесін игеруге себепкер белгі тәсілдерді меңгерілетін әлеуметтік
ортадан тыс қаралуы да және оқытусыз түсінікті болуы да еш мүмкін
емес.Сонымен, Л. С. Выготскийдің психологиялық теориясында адамның
әлеуметтік мәні жөніндегі маркстік идея жүзеге асты. Мәдени дамудың жалпы
генетикалық заңын Выготский былайша тұжырымдады: ...баланың мәдени
дамуындағы қандай да болмасын іс-әрекет сахнада екі рет, екі бағдарда:
әуелі – әлеуметтік, кейін – психологиялық, алдымен интерпсихикалық
категория ретінде адамдар арасында, одан соң интрапсихикалық категория
ретінде, баланың ішінде көрініс береді. Қандай да жоғары психикалық функция
бастапқы әлеуметтік функция болатындықтан, өз дамуында сыртқы саты арқылы
өтуі қажет.
Бала тілінің маңызды рөл атқаратын Л.С.Выготскийдің сөзімен айтқанда,
мінез –құлықтың барлық жоғары формаларының ең көне негізі болып
саналатынкөрсеткіш ымның тарихы, міне, осындай. Бастапқыда көрсеткіш ым –
іс-әрекет алдында затқа бағытталған сәтсіз қармау қимылы (қолын затқа қарай
созады, бірақ ұстай алмайды). Балаға ересек адам келіп көмектесе отырып,
сәбиді қызықтырған заттың көрсеткіші ретінде ымды ұғындырады. Осылайша
көрсеткіш ым сәтсіз қармау қимылынан басқалар үшін көрсеткіш мәні бар ымға
ауысады. Ым – белгіге, қармау – көрсеткішке айналады. Міне, осыдан кейін
ғана бала өз қимылына көрсеткіш ретінде қарай бастайды. Басқаларға деген ым
(белгі) өзіңе деген ымға (белгіге) айналады. Сөйтіп, өзінің ымын ұғынуға
бала ең соңынан жетеді. Оның мағынасы алдымен объективтік жағдайлар, ал
соңынан баланы қоршаған адамдар арқылы жасалынады. Дәл осы заңдылықты Л. С.
Выготскийдің бала тілінің қалыптасуы үстінде де байқаған. Сөз затқа деген
қарым-қатынасты білдіреді. Сөз бен заттың арасындағы бұл обьективтік
байланысты үлкендер баламен қарым-қатынас жасау құралы ретінде пайдаланады.
Сөз баланың өзі үшін де ұғынықты болады. Міне сонда барып бастапқыда
басқаларға әсер ету құралы болған сөз енді өз мінез-құлқын басқару құралына
айналады.
Сонымен барлық жоғары психикалық функциялардан адамдардың әлеуметтік
қарым-қатынастары көрініп жатады. Л. С. Выготский адамның психологиялық
табиғаты дегеніміз ішке енгізілген және жеке адам функциясы мен оның
құрылымының формалары болған қоғамдық қарым-қатынастар жиынтығы деп жазды.
Әлеуметтік мінез-құлықты генетикалық түрде жеке-дара мінез-құлықтан
шығарған дәстүрлі психологияға қарама-қарсы Л. С. Выготский жоғары
психикалық функциялар алдымен адам арасындағы қарым-қатынастар ретінде
қалыптасады да, тек содан кейін ғана жеке адамның психикалық функциясына
айналады деп көрсетті. Выготскийдің теориясына сәйкес, талас ой
толғаныстарын туғызады. Жеке адамның қалыптасу үдерісі дегеніміз жеке
адамның кім болып шығуы оның басқа адамдарға жасаған қарым-қатынасы арқылы
болады деген сөз.
Мінез-құлық дамуының құралы ретіндегі сыртқы белгілері баланың ақыл-ой
өрісінің дамуында ақау бар, жоқтығын психологтың анықтау қажеттілігі туған
жағдайда маңызды көрсеткіш (диагностық) құрал болып та саналады. Ақыл-ой
дамуында кемшілігі бар балаға жүргізілген бақылаулар бала белгілерді
қолданған жерде кемшіліктің орнын толтыру мүмкіншілігі сақталатынын,
дамудың келешегі бар екенін көрсетіп отыр. Ал, белгілерді қолдану бөгелген
немесе қалыптаспаған жағдайда ақыл-ой дамуының да бөгеліске түсетіні немесе
тоқтап қалатыны анықталды.
Оқу мотивациясы В. В. Давыдов пен Д. Б. Элькониннің теориясы бойынша іс-
әрекет құрылымына кіретін маңызды компонент ретінде қарастырылады. Ол оқу
үдерісінің алғашқы сатысында қалыптасады.
Василий Васильевич Давыдов — педагогикалық психология саласындағы
дамытушы оқыту теориясының негізін қалаушы, осы бағытта орта мектептерде
жаңа білім беру бағдарламасын жасап, эксперименттік сыныптар ашқан. Ол А.
Н. Леонтьевтің іс-әрекет теориясы шеңберінде ғылыми-зерттеулер жүргізген
көрнекті кеңес психолог-ғалымы болып табылады. 2) Даниял Борисович Эльконин
(1904-1984) – мәдени-тарихи теорияны дамытушылардың бірі, оқытудың белсенді
әдістерінің теориялық негіздемесін құрастырған. Ол – жас ерекшелік
психологиясына елеулі үлес қосқан кеңес дәуірінің белгілі психологы. Оның
балалардың мектептегі жасын кезеңдерге бөлуі жалпы кеңестік тұлға
периодизациясының негізгі нұсқасына айналды. Жастық кезеңдер: сәби жасы (1
ай -1 жас), ерте балалық шақ (1-3 жас), мектепке дейінгі жас (3-6 жас),
бастауыш мектеп жасы (7-10 жас), орта мектеп жасы (11-15 жас), жоғары
мектеп жасы (16-17 жас).
Оқушының психикалық жаңа құрылымдары – оқушының белсенді іс-әрекет
барысында оқу субъектісіне айналуында қалыптасатын психикалық дамудың (ақыл-
ой, адамгершілік) жаңа ерекшеліктері.
Сергей Леонидович Рубинштейн (1889-1960) – белгілі кеңес психологы және
философы. Оның көзқарасы бойынша, адам және психика алдымен практикалық іс-
әрекетте қалыптасып, көрініс табады. Сондықтан олар негізгі іс-әрекет
түрлеріндегі көрінісі арқылы зерттелінуі қажет.
Алексей Николаевич Леонтьев (1903-1979) – 1920 жылдары Л. С. Выготский
және А. Р. Луриямен бірге мәдени-тарихи теорияны құрастырған кеңес психолог-
ғалымдарының бірі. Ол осы теорияға сүйене отырып, іс-әрекеттің жалпы
психологиялық теориясын егжей-тегжейлі зерттеген. А. Н. Леонтьевтің іс-
әрекет тұжырымдамасы психологияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дүйсенова Ж.Қ.
ЖАС ЕРЕКШЕЛІГІ ПСИХОЛОГИЯСЫ
Студенттерге арналған қысқаша лекциялар жинағы
Түркістан-2014
1- Лекция
1.Лекция тақырыбы: Жасерекшелігі психологиясы пәні, міндеттері мен
әдістері.
2.Лекция жоспары: 1.Жас ерекшелік психологиясы пәні. Жас ерекшелік
психологиясының теориялық және практикалық міндеттері. Жас ерекшелік
психологиясының тараулары:балалық кезең, жеткіншектік, балғын жастық,
ересек, кәрілік. Олардың ғылымда өңделуі. Жас ерекшелік психологиясының
басқа ғылымдармен байланысы. Жас ерекшелік психологиясы әдістеріне
сипаттама және жіктелуі. Бақылау, оның түрлері мен ерекшеліктері.
Эксперимент, оның түрлері. Психологиялық эксперимент құрылымы. Сұрақ жауап
әдісі (әңгімелесу, сауалнама). Олардың мүмкіндіктері мен шектеулері. Тест
әдісі. Тест түрлері мен спецификасы. Егіздер әдісі, оның маңызы.
Көлденең кескіндер жас ерекшелік әдісі. Адам эвалюциясын онтогенетикалық
зерттеудің лонгитюдтік әдісі. Жас ерекшелік психологиясындағы негізгі
теориялық мәселелер
3.Лекция мақсаты:Студенттерге жас ерекшілігі психологиясы пәні, оның
зерттейтін
мәселелері туралы, адам психикасының жас ерекшелігі динамикасыжәне
кезеңдері туралы жан-жақты түсінік беру. Жас ерекшілігі психологиясы пәні
туралы білімдерін дамыту.
4.Лекция мәтіні:
Жас ерекшілігі психологиясы – психология ғылымының саласы. Оның
зерттейтін пәні – адам психикасының жас ерекшелігі динамикасы, даму
үстіндегі адамның психикалық процестері мен психологиялық қасиеттерінің
онтогензі. Балалар психологиясы, төменгі класс оқушылары психологиясы,
жеткіншектер психологиясы, балаң жас өспірімдер психологиясы, ересек адам
психологиясы, героптопсихология жас ерекшілігі психологиясының тармақтары
болып есептеледі. Жас ерекшілігі психологиясы психикалық процестердің жас
ерекшеліктерін, білімді игерудің жасқа лайық мүмкіндіктерін, жеке адамның
дамуының жетекші факторларын т.б зерттейді. Жаса ерекшелігі психологиясы
педагогикалық психологиямен ажырамастай тығыз байланысты.
Педагогикалық психологияның пәні – оқыту мен тәрбиелеудің
психологиялық заңдылықтарын зерттеу. Педагогикалық психология оқыту
процесін басқарудың психологиялық мәселелерін, танымдық процестерінің
қалыптасуын зерттейді, ақыл – ой дамуының сенімді белгілерін іздеп тауып,
оқыту процесіндегі ақыл – ойдың тиімді дамуының шарттарын анықтайды,
педагог пен оқушылардың арасындағы қарым – қатынастарды, сондай – ақ
оқушылардың өзара қарым – қатынастарын қарастырады. Бұлармен қоса,
педагогикалық психология оқушыларға жеке – дара қатынас жасауға байланысты
мәселелерді де зерттейді.
Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясының бір тұтастығы
зерттелу обьектісі – бала жеткіншек, жас өспірім – ортақтығымен
түсіндіріледі; олар, егер жас ерекшілігіне сай даму динамикасы тұрғысында
зерттелсе, жас ерекшелігі психологиясының зерттеу обьектілері, ал егер
педагогтың мақсатты ықпалдары қарастырылса, педагогикалық психологияның
обьектілері болып табылады. Мектепке дейінгі балалар психологиясы, төменгі
класс оқушылары психологиясы, жеткіншектер, жас өспірімдер психологиясы –
жас ерекшілігі психологиясының бөлімдері. Оқыту психологиясы, тәрбиелеу
психологиясы, мұғалім психологиясы – педагогикалық психологияның бөлімдері.
Оқыту мен даму проблемаларына арналған бөлім педагогикалық және жас
ерекшілігі психологиясына теңдей қатысады. Педагогикалық және жас ерекшілгі
психологиясы ажырамастай біртұтастық құрайды: баланы оқыту мен тәрбиелеу
де өзін - өзі оқыту мен тәрбиелеудің обьектісінен, яғни баладан тыс қаралуы
мүмкін емес. Бұл жағдай педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы
проблемаларды баяндау шекарасын шартты ете түседі.
Жас ерекшелігі психологиясының пайда болуы және алғашқы дамуы.
Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясының өмірге келуі XIX
ғасырдың екінші жартысына жатады және психология ғылымына генетикалық
идеяның енуімен байланысты. Даму үстіндегі психологиялық – педагогикалық
ой – пікірге көрнекті орыс педагогы К. Д.Ушинскийдің еңбектері, алдымен
оның Адам – тәрбие тақырыбы деген жұмысы едәуір үлес қосты. Адамды жан –
жақты тәрбиелеуге ұмтылған педагог, алдымен оны барлық жағынан танып білуі
тиіс деп есептей отырып, К.Д.Ушинский мұғалімдер мен тәрбиешілерге арнап:
... өзерінің басқарғыларыңыз келетін психикалық құбылыстардың заңдарын
зерттеңіздер, осы заңдарға және оларды қолданғыңыз келетін жағдайларға
сәйкес іс - әрекуетт жасаңыздар - деп жазды. Жас ерекшілігі
психологиясының дамуына Ч.Дарвиннің эвалюциялық идеяларының айтарлықтай
ықпалы тиді. Олар психикалық дамудың қайнар көздері проблемасына зейін
аудартты. Психология зерттейтін деректердің рефлекстік мәнін түсінудегі
психикалық іс - әрекеттің маңызын көрнекті орыс ғалымы И.М. Сеченов те атап
көрсетті.
Бала психикасының даму және оны оқыту процесін бақылау эмпирикалық
материалдарның жинақталуы және қорытылуымен қатар педагогикалық және балалр
психологиясына эксперименттік зерттеулер енгізе бастайды. Эксперименттік
зерттеу балалар мен жеткіншектердің психикалық дамуына обьективті
сипаттамас беріп оқыту мен тәрбиелеуге ғылыми тұрғыдан келуді негіздей
алатыны педагогтар мен психологтарға айқын болды. Алайда XIX ғасырдың аяғы
мен XX ғасырдың басында психологиялық экспериментті педагогикада қолданудың
арнайы жолдары әлі табыла қоймады. Эксперимнттің жалпы психологиядағы
едәуір жетістіктері оны педагогикалық және жас ерекшеліктері
психологиясында қолдануға болатындығы жөнінде үміт туғызады. Ағылшын
заңдылықтарды педагогикалық және балалар психологиясына тек жай ауыстыра
салса жетіп жататын тәрізденуі болып көрінеді. психофизиология заңдарын
немесе мәселен қимыл – қозғалыс реакцияларының жылдамдығы мен формасына
қатысты фактілерді біле отырып, мұғалімдер міндетті түрде баланың жан
дүниесі мен оқу материалдарын игерудің заңдарын түсіне алады деген жорамал
болды. Орыс педагогы әрі психологы П.Ф. Каптеревтің педагогикалық
психологиясы (1877), америка психологы У. Деймстің психология жөнінде
мұғалімдермен әңгіме(1902) атты кітабы және сол кедегі басқа да
психологиялық – педагогикалық еңбектер осындай сенімде жазылды
Бірақ көп кешікпей түңілушілік басталды. Ол кезңдегі жалпы психология
педагогиканың қажеттілігіне жарайтын мардымсыз ған білім қорын бере алатын.
Оның үстіне психологтардан тапқан кейбір деректері педагогтарды
қателестіруге дейін апаратын. Мәселен, Эббингауздың мағанасыз буындарды
есте сақтауда құрылған есті зерттеуі үнемі тек мағыналы материалды есте
қалдырумен шұғылданатын мұғалімдердің бай тәжірибелеріне көп жағдайда қайшы
келетінқорытындыларға алып келеді. Бұл жағынан алғанда Россиядағы
педагогикалық сьездердің тарихы көп жайды білдіреді. 1906 жылы петербургте
педагогикалық психологи жөнінде І сьезд шақырылды. Педагогикалық
психологияның өкілдері А. П. Нечаев, Н. Е. Румянцев т.б сол кездегі
педагогикалық әдебиеттер өткір сынға алды.
Педагогиканы жалпы психологиямен байланыстырып, осы қосындыдан жаңа
педагогикалық психология көруге тырысуды сәтсіздігінің тағы бір себебі
жалпы психологияның А. П Нечаев бағдар алуға тырысқан теориялық негіздері
сипаты жағынан идеалистік болғандығынан еді. Педагогикалық психологияның
(1910- жылдан бастап эксперименттік педагогика деп аталған негіздігі
жұрттың бәріне айқын болады. Педагогикалық психологияны құрудың алғашқы
тәжірибелері нәтижесінде жасалатын сас маңызды қорытынды мынада
психологияны педагогикалық пркатикамен жақындастыру тек оқыту мен
тәрбиелеу процесінің өзінде эксперименттік зерттеу жолында ғана мүмкін.
Эксперименттік деректер психологиялық - педагогикалық зерттеулерге сырттан
әкеліп қосылмай, олардың өз зерттеулерінің нәтижесінде алынуы қажет. Бұл
мақсат үшін педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясының маңызды
теориялық әрі методологиялық міндеттерінің дұрыс шешімдерін табу қажет
болды. Бұл жерде оқыту процесіне қатысты бар психикалық дамудың қайнар
көздері деген проблеме алдыңғы орынға шықты.
Жас ерекшелігі психологиясының дамуындағы биогенетикалық және
социогенетикалық бағыттар. Балалардың психикалық даму проблемасы, бұл
дамудың қайнар көздері мен заңдылықтары педагогикалық және жас ерекшелігі
психологиясы үшін әрқашанда басты проблема. Оқыту мен тәрбиелеудің
жолдарын, олардың аса маңызды тәсілдерін анықтап, балаға деген қарым –
қатынас және ересек адамдарменг салыстаырғандағы оның өзіне тән
ерекшеліктерін түсіну осы проблеманың шешілуіне байланысты.
XX ғасырдың басында педагогикалық және жас ерекшелігі психолгиясы
саласында балалардың психикалық дамуының қайнар көздерін әр түрлі
түсіндіруші екі ағым айқындалады. Бұл бағыттар бір бірінен бала дамуының
негізіне қандай факторды, биологиялық немесе әлеуметтік факторды алумен
ерекшелінеді. Бұл, әрине, бір бағыт өкілдері балаға әлеуметтік әсердің
болатынын, ал екінші бағыт өкілдері дамудың биологиялық алғы шарттарын
толық жоққа шығарады деген сөз емес. Биогенетикалық және социогенетикалық
бағыттар жайын сөз ете отырып, бұндай жіктелуді мүлдем абсалюттік деп
қарастыруға болмайды. Ол баланың психикалық даму концепциясын жасаудың
басым тенденциясын ғана шамалап айқындайды. Бұл екі бағыт та 30- жылдардың
басында совет психологиясында сынға алынды.
Баланың психикалық дамуын түсіндіруде биогенетикалық бағытқа не тән ? оған
туа біткен ерекшеліктерді мойындау, баланың мінез – құлқы мен дамуын
жеңіл – желпі, атүсті түсіну тенденциясы тән. Биологияшылар үшін дамудың
биологиялық және әлеуметтік факторлары қатар тұратын тәрізді болып
көрінгенімен биологиялық ең алдымен тұқым қуалаушылық фактор айқындаушы
фактор болып есептеледі. Биологияшылардың пікірінше, даму, жеке адамның
сапалық және сандық жақтары сөзсіз түрде тұқым қуалаушылықпен анықталады,
ал орта – болйында көптеген мүмкіндіктері бар икемді тұқым қуалаушылықпен
өзара әсер ететін тек реттеуші, көрсетуші, қайсібір өзгермейтін фактор
ғана.
Психикалық дамуда биологияшылдарға тән тұқым қуалаушылық фкторларды
артық бағалауы, олардың психологиядағы биогенетикалық деп аталған заңға
еруі толық айқындап беріледі. Психологиядағы биогенетикалық заң дегеніміз
XIX ғасырда ГЕККЕЛ тұжырымдаған белгілі эвалюция заңын жас ерекшелігі
психологясы саласына ауыстыру әрекеті. Құрсақтағы тіршілік кезеңде адам
ұрығы бір клеткалы жанды заттан адамға дейінгі бүкіл даму сатысын
қайталайтыны тәрізді, бала адамзат тарихының негізгі кезеңдерін жаңғыртып
шығады. Биологиялық күштердің әсерімен психологиялық даму кезеңдері мен
бала мінез – құлықының формалары бірін – бірі заңды түрде ауыстырып
отырады. Мәселен, бала басынан өткізеді – міс деген бес кезең: тағылық
кезең, аңшылық кезең, бақташылық кезең, егіншілік кезең, сауда -
өндірістік кезең бөліп алынды. Мұндай кезеңге бөлуге сәйкес, бала тағы
болып туып, біртіндеп дамудың барлық сатысынан өтеді де, соңғы сатыда
ақшаға, саудаға, айырбасқа сөзсіз ынта білдіреді, яғни капиталистік қоғам
мұраттарына толық сай болады.
Сонымен, психологиядағы биогенетикалық заңның негізіне ішкі
себептермен пайда болған, тәрбие тәуелсіз баланың психикалық дамуы жатады,
ол сыртқы фактор ретінде қайсібір табиғи тұқым қуалаушылыққа байланыста
психикалық қасиеттердің көріну процесін тежеуге немесе тездетуген ғана
жарамды болады деген идея жатқызлады. Биогенетикалық заңнан кертартпа
педагогикалық қорытындылар шығарылады. Бала дамуының табиғи барысына
араласу жіберуге болмайтын қателік ретінде қаралады. Биогенетизім еркін
тәрбие деген педагогикалық теорияның психологиялық негізіне айналады.
Педагогикалық психологиядағы биогентикалық бағыттың диалектикаға
қарсы, механистік сипатын совет педагогтарымен психологтары 30- жылдардың
басында жете түсінеді.
Педагогикалық психологиядағы социогенетикалық бағыттың да қателігі аз
болған жоқ. Айырмашылығы бар сияқты болып көрінгенмен бұл теориялар бір –
біріне көп жағынан жақындасып жатады. Бұл бағытты жақтаушылыадың пікірі
бойынша, бала дамуының орташа шешуші факторы ретінде көрінеді, сондықтан
да адамады зерттеп білу үшін оның мінез – құлықтарының механизімі, даму
жолдары сондай болмақ. Мінез – құлық пен дамуды генетиклық бейімділіктің
жүзеге асуына апарып таңып, адам белсенділігін жоққа шығарған биогенетиктер
тәрізді социогентиктер де барлық себепті әлеуметтік орта әсеріне таңып,
жеке адам белсенділігін мойындамады. Нәтижеснде белгілі бір әлеуметтік орта
жағдайында көптеген көрсеткіштері жағынан мүлдем алуан түрлі адамдардың
қалайша қалыптасатыны, ал неліктен түрліше ортада ішкі жан дүниесі,
мінез құлықтарының мазмұны мен формалары жағынан өте ұқсас адамдар
шығатындығы түсініксіз болып қалды. Даму мәселсіне механистік қатынас, жеке
адамның өз белсенділігін, оның қалыптасуының диалектикалық қайшылықтарын
елемеу – педагогикалық психологиядағы социогенетикалық бағыттың анық
идеялық – теориялық ақаулары осылар. Психологиядағы биогенетикалық және
социогенетикалық ағымдар 30- жылдардың өзінде – ақ советтік психологиялық –
педагогикалық ғылымның сын обьектілеріне айналады.
Биогенетиктер де, социогенетиктер де баланы психикалық дамуының
қайнар көздері мен механизімдері жөніндегі дұрыс түсінік бере алмады. Бұл
міндетті жүзеге асыруға педлогия деп аталған арнайы пәннің де қабілеті
жетпеді.
Белгілі
Жас ерекшелігі психологиясының негізгі зерттеу әдістері – бақылау және
эксперимент. Психологиялық-педагогикалық зерттеулерде лабараториялық
эксперимент баланы зерттеуде жетекші орын алып жүрген табиғи экспериментке
ғана жол береді. Және оқыту процесінде қалыптастыру(оқыту) эксперименті де
пайдаланылады.
Психологиялық-педагогикалық зерттеулерде мәліметтерді алудың ерекше бір
тәсілі-егіздер әдісі деп аталатын әдіс.
Зерттеуші психика қалыптасуының нақ сол сәттегі психологиялық
ерекшеліктерін білуге тырысқан кезде бала психикасының дамуын көлденең кесу
әдісімен зерттейді.
Кейде психологгар бір сыналушының өзін , оның психологиясындағы елеулі
өзгерістерді жүйелі тіркей отырып, ұзақ уақыт (кейде бірнеше жылдар бойы)
зерттейді . Мұны бойлай зерттеу дейміз.
5.Бақылау сұрақтары:
1.Жас ерекшелігі психологиясының пайда болу тарихы туралы.
2.Жас ерекшелігі психологиясының дамуындағы биогенетикалық және
социогенетикалық бағыттар.
4. Педалогтардың мақсаттары қандай еді?
5.Жас ерекшелігі психологиясының зерттеу әдістері.
6.Лекция тақырыптарына сәйкес СӨЖ тақырыптары.
1.Қазіргі жас ерекшелігі психологиясы пәнінің бала жөнінідегі ғылымдар
жүйесіндегі алатын орны мен маңызы.
2.Бала психикасын онтогенезде қалыптасуын түсінудегі А.В.Выготский
теориясының маңызы.
3.Психикалық дамудың аса маңызды факторы ретіндегі баланың жеке басы
белсенділігінің маңызы.
2- Лекция
1.Лекция тақырыбы: Жас және психика дамуының қозғаушы күштері мәселесі.
2.Лекция жоспары
Жас туралы түсінік. Жас мәселесі. Құжаттық, ақыл-ой, психологиялық жас.
Даму, оның мәні. Психикалық даму спецификасы. Индивидуалды дамудағы
биологиялық пен әлеуметтік даму арақатынасы. Даму жағдайы, қозғаушы
күштері, қайнар көздері. Психикалық дамудың негізгі факторлары және оларға
сипаттама. Дамудың әлеуметтік жағдайы, психологиялық жаңалықтар, іс-
әрекеттің жетекші түрлері. Психикалық дамудың жалпы заңдылықтары. Жас
дағдарысының тууының қайнар көздері мен оны жеңу механизмдері.
Лекция мәтіні:
Жас ерекшелігі психологиясы пәні бойынша балалардың даму кезеңдерін жас
шамасына қарай бірнеше кезеңдерге бөліп оқытады.
1.Мектеп жасына дейінгі кезең.
а. жаңа туған немесе нәрестелік кезең.
б. сәбилік кезең.
в. мектеп жасына дейінгі кезең.
2.Бастауыш мектеп шағындағы кезең,3.жеткіншектік кезең,4жас өспірімдік
кезең.
5.Ересектік кезең,6.қарттық кезең.
Мектепте оқыту процесіне байланысты біз жоғарыдағы 4 кезеңді қарастырамыз.
Тәрбие ісінде балалардың жас ерекшеліктерін ескеріп отыру қажеттігін
педагогика ғылымы ерте кезде-ақ көрсеткен еді. Ал белгілі педагогтер
Я.Коменский, Ж.Руссо тәрбие беру кезінде бала табиғатын, оның қабылдау,
ойлау ерекшеліктерін еске алып отыруға үндеген болатын.
Қазіргі педагогика және психология ғылымдары балалар мен жеткіншектердің
дамуындағы биологиялың фактордық рөлін айрықша көрсетеді. Педагогика ғылымы
жас ерекшеліктерін анықтауға баланың дамуын үнемі қозғалыс үрдісі ретінде
қарастыра отырып, бұл қозғалыстан сан жағынан жинақталу, сапа жағынан
елеулі өзгерістер болатынын алға тартады. Мәселеге бұлайша қарау балалардың
дене және психикалық дамуының бірқатар кезеңдерін белгілеуге мүмкіндік
береді. Осының негізінде мектеп жасындағы балалар мен жасөспірімдердің өсіп-
жетілуін мынадай кезеңдерге бөлу қабылданды:
1) төменгі сынып шағындағы кезең (7 жастан 11 жасқа дейін);
2) негізгі мектеп шағындағы жеткіншектік кезең (12 жастан 15 жасқа дейін);
3) орта мектеп шағындағы жасөспірімдік кезең (15 жастан 18 жасқа дейін).
Соңғы жылдары симпозиумда қабылданған жас кезеңдерінің сызбасына жаңа туған
баладан бастап жасөспірімдік шаққа дейінгі өзгерістер кіреді. Олардың
сатылары:
1. Жаңа туған бала (туған сәттен бір-екі айға дейін)
2. Нерестелік шақ (бір-екі айдан бір жылға дейін);
3. Ерте сәбилік шақ (бір жастан үш жасқа дейін);
4. Мектепке дейінгі балалық шақ (төрт жастан 7 жасқа дейін);
5. Бастауыш мектеп жасы (7 жастан 11,12 жасқа дейін);
6. Жеткіншек шақ (11, 12 жастан, 14, 15 жасқа дейін);
7. Жасөспірім шақ (14,5 жарым жастан, 17 жасқа дейін).
Тәрбие мен оқыту осы жас сатыларына сәйкес жүргізілуі керек. Өйткені, адам
жасының табиғи негізі - жас сатылары немесе биологиялық жетілу сатылары.
Әрбір жас шағы психикалық дамудық ерекше сапалы кезеңі болып табылады
және бала дамуының осы кезеңдегі жеке басының өзіндік құрылымының жиынтығын
құрастыратын көптеген өзгерістермен сипатталады. Осыған байланысты әрбір
педагог-маман орта мектеп оқушыларының жас кезеңдеріндегі ерекшеліктерге
сергек те сезімтал көзқараспен қарап, олардың жан дүниесін түсіне білуі
шарт.
Мектепке дейінгі балалық шақта, жас баланың 4 пен 7 жасының
аралығындағы өзіне тән ерекшеліктері, оның айналасындағы болып жатқан
құбылыстарды жіті аңғарып, көргені мен сезінгендерін зердесіне хаттай жазып
ала қоятын зеректігін ала бөтен ескерген жөн. Әрдайым қозғалыс үстінде
жетіле дамыған балалардың денесі мен салмағы да бір қалыпты мөлшерді сақтап
өсіп отырады.
4-5 жасар балалардың салыстырмалы ойлай алатын қабілеттері ерекшелене
түседі. Санамақтарды әжептәуір игеріп, аз және көп сандарды, айдық, күн,
жыл мезгілдерін айыра алатын халге жетеді. Бұл жастағылардың ойыны, әрбір
әрекеттері мазмұнға айналып, белгілі бір мақсаттарды орындауға ұмтылыс
жасайды. Бұл жастағы балалар топ-топ болып, өзара бірігіп ойнағанды жақсы
көреді. Балабақшаларының өмірге қанат қақтырар жеткіншектері — 6 жастан
өтіп 7-ге толған балалар екені әркімге де аян. Баланың мектепке 7 жасында
баруы - негізінен биологиялық және физиологиялық заңдылықтарды басшылыққа
алудан деп түсінген жөн. Дендері сау боп дүниеге келген балалар, қашан да
алғыр да зерек үғымталдығышпен ерекшеленеді. Олар айналасындағы
құбылыстарды тез байқап қабылдауға да бейімді. Жете түсінген құбылыстарын
өмір бойы ұмытпайтындықтары да
1. Жеке адамның бір-бірінен ажырағысыз және оған пәрменді түрде ықпал
ететін биологиялық белгілері мен ерекшеліктері бір-бірімен байланысты.
Анықтауыш қасиеттер - жеке адамның әлеуметтік сипаттамасы, оның себептері,
мүдделері, мақсаттары.
Жеке адам болу үшін психикалық дамудық белгілі бір дәрежесіне өтіп, басқа
адамдарға қарағанда ерекшелігі бар екенін білетіндей біртұтас тұлға болуы
тиіс.
Өмір бойы даму мен тәрбиенің нәтижесінде жеке адамның орнығып, жетілуін
қалыптасу деп атайды.
Жеке адамның қалыптасуы - күрделі, ағзаның өсуі мен жетілуін, стихиялы
әсерлерді, мақсатты, ұйымдасқан тәрбиені қамтитын қарама-қайшылықты
процесс.
Жеке адамның қалыптасуы өмірге келген сәтінен басталады, жеткіншек және
жасөспірім шақта жедел жүреді, ересек шақта өзінің біршама аяқталу кезеңіне
жетеді.
Сондай-ақ жеке адамның дамуы деген ұғымды анықталық.
Даму ұғымына ағзаның өсуі мен пісіп жетілу процесін жатқызады. Бұл
процестер психикалық дамумен өзара тығыз байланыста өтеді, оған ықпал
жасайды, бірақ адамның жеке адам ретінде қалыптасуын белгілеп бере алмайды.
Жеке адамның дамуы - бұл оның рухани өсуінің, жетілуінің процесі жеке адам
үшін елеулі болып табылатын барлық сфераларды іс-әрекетте, өзін қоршаған
құбылыстарға, адамдарға деген қарым-қатынасқа, танымдық процестерінде
болатын сапалық өзгерістер процесі.
Жеке адамның әсіресе балалың және жасөспірім шақтарында дамып,
жетілуі ең алдымен тәрбиенің ықпалы арқылы жүріп отырады. Бірақ тәрбие
әсерінің дәрежесі мен сипаты көп жағдайда тәрбиенің даму заңдылықтарын
қаншалықты ескергеніне байланысты болады. Сөйтіп, тәрбие мен дамудық
арасында екі жақты байланысы болады. Сондықтан жеке адамның даму
заңдылықтарын тереңірек қарастырған жөн.
Жеке тұлға мен қоғамдық ортаның қарым-қатынасы философия, психология,
педагогика, т.б. қоғамдық ғылымдардық көптен айналысып жүрген көкейкесті
мәселелері. Бұл жөнінде кейінгі жылдары жарық көрген философиялық,
педагогикалық, психологиялық, этикалық, ұлтаралық қарым-қатынастарға
арналған еңбектерден басқа П.И.Подласыйдық, М.Ф.Хар-ламовтың "Педагогика"
(М.1996-1997), Б.С.Гершунскийдің "XXI ғасырда білім берудің философиясы"
(1993), Г.К.Нұрғалиеваның "Тұлғаның құндылық бағытын қалыптастырудық
методологиясы, практикасы" (АД995) секілді ондаған монографиялық еңбектері
жарық көрді.
Адам баласы материалдық және рухани өмірдің ортасында тіршілік етеді де,
өзі өмір сүріп отырған қоғамның, ұжымның, ұлттың, рудық мүшесі ретінде
өзіндік ақыл-парасатымен, жеке бастың өзіне тән ақыл-ой, ерік-жігер, мінез-
құлық ерекшелігімен көрінуге тырысады. Қоғам мүшелерінің бәріне ортақ
біркелкі мінез-құлықтың, қасиеттің болуы мүмкін емес. Әр адам өзінше жеке
тұлға.
Жеке тұлғаның ерекшелігі дегеніміз — оның өзіне тән мінез-құлғындағы,
іс-әрекетіндегі, көзқарасындағы ерекшелігімен даралануы.
Қоғамдық тұлғаларға ортақ этикалың бірыңғай талаптардың болуына қарамастан,
қоршаған орта жөнінде әр адамның қалыптасқан өзіндік ой-пікірінің,
көзқарасының болуы, олардың өзі өсіріп-білген құбылысқа деген көзқарасын,
ой-пікірін білдіруі заңды құбылыс. Мәселен, біреулер - айналасындағы
құбылысқа таңдана, тамашалай қараса, енді біреулер - сын көзімен қарап, ой-
қорытуы, сын пікірлер айтуы мүмкін.
Адамдардық қоршаған ортадағы құбылыстарды түсініп қабылдауы да әр
түрлі. Ол әр адамның жеке басына тән физиологиялық, психологиялық,
биологиялың ерекшеліктеріне байланысты. Жеке тұлғаның ой-санасының, білім
көлемінің толысуына байланысты оның өмірге көзқарасы, белгілі құбылыстарға
баға беруінде де өзгерістердің болуы, толысып жаңарып отыруы заңды құбылыс.
Өмірде бір анадан туған егіз балалардың түр жағынан бір-біріне ұқсас
болғанымен, мінез-құлқы, іс-әрекеті, өмірге деген икемділігі, қабілеті
бірдей болмайды. Сондықтан әр адамды өзінше даралаған жеке тұлға деп
қараймыз. Адамның саналық, мінездемелік қасиеттерін анықтайтын оның санасы
болып табылады. Сана ақыл-ойдан туындайды. Адамның ақыл-ойы біркелкі
дамымайды. Адамдар бір-бірін бағалауда қателіктер жіберуі де мүмкін. Кейбір
адамдар өзінің жеке басын басқалардан артық бағалауға тырысады.
Жеке тұлғаға тән қасиеті - ақыл, ес, яғни, өмірді өзінің сана-сезім
өлшемімен қарап бағалауға бейім тұруы. Сондықтан өмірді танып білу -
миллиондаған жеке тұлғалардың сезім, түсінігінен тұрады.
Жеке тұлғаның еске сақтауы өзге адамдардық тәжірибесін жинақтауға да
негізделеді. Әрбір тұлға оларды оқып, көріп, оңығанын, естігенін, көргенін
өз ойына тоңып, содан сабақ алу арқылы да өзінің іс-әрекетін, мінез-құлқын,
сана-сезімін байытады.
Адам өмірде өзі жіберген қателіктерден де, басқалардың қателіктерінен де
сабақ алады. Оны қайталамауға тырысады. Мұны педагогикада адамның өзін-өзі
тәрбиелеуі деп атайды. Басқалардың өнегелі іс-әрекетінен үйрену, оны өзінің
жақсы қасиетіне айналдыру өмір заңы.
Тұлға — жеке адамның мақсатының орындалуы, ерік-жігерінің іске асуы, өзі
жөніндегі ойын, еркін іске асыруға дайындығы және оны іске асыруының
нәтижесі. Ерік-жігер механизмі дегеніміз - адамның өзіне тән қасиеттерін
іске асыруы. Адам ойына келген іс-әрекетті іске асыруда ерікке жол береді.
Бірақ адам бір нерсені істерде алдымен еркін ақыл-парасат таразысына салып,
оны іске асыру жөн бе, басқалар оған қалай қарар екен? -деген ойға қалады.
Ерік-жігердің іске асырылуы ақыл мен санаға бағынышты.
Өмірде кейбір адамдар бір іс-әрекетті іске асырарда өте байыппен қарап,
осының нәтижесі қалай болар екен деп "мың ойланып, жүз толғанып" іске
кіріседі, ал кейбіреулер бірден ойына алғанын апыр-топыр іске асырып, кейін
опық жеп жатады. Осының бәрі адамның ерік-жігер күшінің түріне байланысты.
Тұлға дегеніміз - сезімнің, әсердің, ішкі күйініш-сүйініштің бойға
жинақталған көрінісі.
Алайда, әр тұлғаның эмоциялық сезім дүниесі әр басқа. Біреу жауыздықты
көргенде айғайлап, бақырып, ішкі сезімінің сыртқа шығуына еркіндік берсе,
екінші біреу іштей булығып, көгеріп-сазарып, тас-түйін болып қатып қалады.
Бұл әр тұлғаның эмоциялық сезімі өзін-өзі ұстай алу еркіне байланысты
құбылыс.
Адамның даму және қалыптасуы жайында осы уақытқа дейін әр түрлі пікірлер
мен теориялар орын алып келеді. Атақты грек философтары Платон және
Аристотель адамның дамуын, алдын-ала тағдыр белгілеген тұқым қуалаушылық
табиғатынан деп дәлелдеді. Аристотель құл болушылық немесе бағынушылықты
табиғаттың заңы дейді.
Тұқым қуалаушылық теориясын қолданушы және уағыздаушылардың бірі -
преформистер. Преформизм - XVIII ғасырда биология саласында үстемдік еткен,
адамның дамуы жайлы диалектикаға қарсы философиялық ағым. Преформистер
ересек адамдардық барлық қасиеттері мен белгілері ана құрсағындағы сәбидің
ағзасында болады, сондықтан жеке адамның дамуын алғашқы рет ұрықта пайда
болған қасиеттердің өрістеп күшеюі мен сан жағынан артуы деп қарастырады.
Баланың дамуына әсер ететін факторлар және оның мәні.
Даму - жеке адамды жетілдірудің өте күрделі және диалектикалық процесі.
Балада анадан туа біткен белгілі идеялар мен түсініктер және өжет, жұмсақ
немесе байсалды мінез болмайды. Плланың адамгершілік, әуестік, белсенділік
және батылдық сияқты қасиеттері даму процесінде қалыптасады. Өйткені, оның
өсіп жетілуіне белгілі әлеуметтік тәрбие мен орта әсер етеді. Адаманың
дамуы және оның дүниені тануы түрлі әлеуметтік жағдайларға байланысты.
Сондықтан оның мінезінде әр түрлі ерекшеліктер мен процестер пайда болады.
Баланың дамуына ықпал ететін факторларға тұқым қуалаушылың, әлеуметтік
орта, тәрбие, т.б. жатады.
Тұқым қуалаушылық - ұрпақтың ата-ананың биологиялық ұқсастығын
елестетуі. Кейбіреулері баланың сыртқы пішініне қарап, бірден қалай әкесіне
не шешесіне ұқсап қалған деп таңданады. Әрине бұл кездейсоқ нерсе емес.
Өйткені, баланың шашы мен көзінің бояуы, терісінің пигменті, бет келбеті
мен басының формасы, жүрісі мен өзін ұстау қалпы тұқым қуалаушылық арқылы
берілетін биологиялық ұңсастықты еске түсіреді. Бала қозғалыс мүшелерін,
нерв жүйесінің функциялық қасиеттерін, ал кейде дауыс тембрі, музыкаға,
биге, математикаға қабілеттілігі сияқты өте нәзік ерекшеліктерді тұқым
қуалау арқылы алады. Бірақ, өте нәзік ерекшеліктердің тұқым қуалау жолымен
берілуі өте сирек кездесетін жағдай. Мысалы: әйгілі ұлы компо-зитор Иоганн
Себастьян Бахтың ұрпақтарында 300 жыл ішінде тек қана 20 адамдай
музыканттар болған. Мұны бір жағынан отбасы мүшелерінің табиғи
мүмкіншіліктердің (нышанның) болуына, екінші жағынан отбасындағы музыкалық
дәстүрге, музыкалық тәрбиеге байланысты деп қарастырған жөн.
Орта - адам дамуына табиғи және әлеуметтік орта ықпал жасайды.
Табиғи орта - бұл түрлі табиғат жағдайының адам тұрмысына қызметіне ықпал
жасауы. Жылы және суық климат жағдайы халықтардың тұрмысына әрекетіне
елеулі ықпал етеді. Климаты ыстық жерлерде егін шаруашылығымен шұғылданады.
Ал солтүстіктегі жерде балық, бұғы шаруашылығымен айналысады. Табиғат
жағдайына байланысты олардың мінез-құлықтары да ерекшеліктер байқалады.
Әлеуметтік орта - жеке адамның мінез-құлқының дамуына ықпал жасайтын
әлеуметтік қатынас, олардың көп қырлы іс-әрекеттері. Әлеуметтік ортаға
мектептің ықпал жасауы нәтижесінде баланың дүниеге көзқарасы, құлықтық,
эстетикалық және осы сияқты болымды қасиеттері дамып қалыптасады. Егер
адамдардық қалыптасуына ортаның қатысы шамалы болса, онда орта адамдардық
талабын қанағаттандырмайды. Сондықтан адам өзінің дамуы үшін қажетті
материалдарды осы әлеуметтік ортадан жинайды. Егер бала әлеуметтік ортадан
тыс қалса, онда оның даму дәрежесі жануарлардан жоғары болмайды.
Африкада, Үндістанда, Инденезия елдерінің ормандарында Түрлі себептерімен
аңдардық үңгірлерінде әлеуметтік ортадан тыс өмір сүретін жас баланың
санасын ояту, қабілетін дамытудық мүмкін емес екендігіне ғылыми мәліметтер
дәлел бола алады. 1920 жылы Үндістанның Гадамури деревнясында тұрғындардық
хабарлауымен аңшылар қасқырдық інінен бет әлпеті адамға ұқсайтын, бірақ
төрт аяқтап жүретін екі қыз баланы табады. Оларға Камала және Амала дейтін
ат қояды. Камала 7-8 жаста, ал Амала 2 жаста. Амала көп кешікпей өледі, ал
Камала күн сәулесінен және оттан қатты қорқып, тек шикі ет жеп қана күн
көріп, төрт аяқтап жүріп, көбінесе күндіз ұйықтап түнде бөлме ішін кезіп
жүрген, өзінің кешкі сағат ондарда, түнгі сағат бірлерде, таңға жақын, үш
мезгіл ұлыитын уақыты болған. Камаланы адамға айналдыру өте қиын болған.
Адам арасында жүрген 2 жылдан кейін Камала түрегеліп тұруды және екі
аяғымен жүріп, бірте-бірте түнде ұйықтап, тамақты қолымен жеуді үйренеді.
Адам тілін үйрету бұдан да қиын болған. Жеті жыл ішінде Камала 45 сөз ғана
түсіне білді. 15-ке келгенде оның есі екі жасар баладай, ал 17-ге келгенде
ой-өрісінің дамуы 4 жастағы баланың деңгейіне әрең жетті. Камала 17 жасқа
дейін өмір сүрген.
Адам жеке тұлға болып қалыпты өсуі және дамуы үшін тек қана адамдар
арасында өмір сүруі қажет. Соңғы кезде орталық Австралияда және Филиппиннің
Менданао аралы ормандарынан табылған жабайы адамдардық сана-сезімінің өте
төменгі сатыда екендігі байқалады. Олардың тіршілік әрекетінің де алғашқы
қауымдағы жабайы адамдардық өмір сүріп, күнін көру әрекетінің ұқсастығы
анықталады.
Педагогика адам дамуындағы әлеуметтік ортаның ықпалын мойындайды, оған зор
мән береді. Бірақ ортаны шешуші және мидын ала анықтаушы фактор деп
қарастырмайды.
5.Бақылау сұрақтары:
1.Жас ерекшелігі психологиясындағы А.С.Макаренконың ролі.
2.С. Выготскийдің жас ерекшелігі психологиясының пайда болуына қосқан
үлесі.
3.Жас шамасына қарай кезеңдерге бөлу.
4.Жас ерекшелігі психологиясының зерттеу әдістері.
6.Лекция тақырыптарына сәйкес СӨЖ тақырыптары.
1.Балалар психологиясындағы жас туралы ұғым.
2.Жас шамасына қарай кезеңдерге бөлу.
3.Жас ерекшелігі психологиясының зерттеу әдістері.
4.Жастың жалпы сипаттамасы
3- Лекция
1.Лекция тақырыбы: Шетел зерттеушілерінің еңбектеріндегі психикалық даму
кезеңдері.
2.Лекция жоспары:Психикалық даму мәселесі туралы психоанализ және оның
кезеңдері.Даму феномендері. Пиаже жаңалығы: эгоцентризм, анимизм,
артифициализм және т.б. Баланың ақыл-ой дамуының стадиялары. Қозғаушы
күштері, қайнар көздері, даму жағдайы. Отандық психологиядағы психикалық
даму кезеңдері.
Л.С.Выготский еңбектеріндегі кезеңдер мәселесі. Жас, әлеуметтік даму
жағдайы, жаңалықтар, жас дағдарысы түсінігі. Д.Б.Эльконин
жұмыстарындағы психикалық даму кезеңдері. Жетекші іс-әрекет түсінігі және
оның психикалық дамудағы ролі. Психикалық іс-әрекет субъектінің сыртқы
заттық іс-әрекетінің интероризациясы продуктісі ретінде. Онтогенездегі
жетекші іс-әрекет типтерінің ауысуы. Бала дамуындағы кезеңдер.
Ж. Пиаже 1921-1922 жж. Француз тілінде аударылған еңбегінде баланы
оқытсаң да, оқытпасаң да психикасының дамуына, ақыл-ойының өріс алуына
ықпалын тигізбейді деді. Пікір сол кездегі психологтардың көбіне жаңалық
болатын. Сондықтан Ж. Пиажені сынға алушылар әр елде көбейе бастады, соның
бірі біздің елдегі Л. С. Выготский Ж. Пиаженің пікіріне қарсы шығып, бала
психикасы тек оқытудың негізінде қалыптасады, осыған орай баланың ықпалын
дамыту үшін алдымен оны оқыту керек, - деді. Л. С. Выготскийдің айтуынша,
оқыту баланың есеюін тездетеді, яғни оны алға қарай сүйрейді, егер Баланы
ақылды етемін десеңдер,- деді Л. С. Выготский,- оқыту тәсілдерін оның қолы
жеткен даму дәрежесіне дәл ықшамдамай, шамалы алға қарай оздырып жүргізу
керек. Сонда ғана оқыту баланың ой-өрісін алға қарай сүйрейтін болады, -
дейді. Бұл пікірдің сол кездегі совет психологтарының бірқатары қостады.
Себебі оқыту бала психикасын сүйрейді дейтін қағида аса орынды көрінеді.
Шетел психологтарының ішінен Дж. Брунер Л. С Выготскийдің осы пікірін
жақтады. Бұл сындарды Ж. Пиаже аңғармаған сияқты болып, өзінің осы пікірін
одан әрі ұлғайта бастады, келіспеушіліктің осы түрінің болғанына 50 жылдай
мерзім өтті.
Соңғы жылдары ресей педагогикалық психология саласындағы дамытушы оқыту
теориясының негізін қалаушы В. В. Давыдов батыс ғалымдарының М. Коул, Д.
Шерп, Ч. Лейв Ж. Пиаженің пікірлерін қолдады.
В. В. Давыдов Париж қаласында ұйымдастырылған ХХІ халықаралық
психологтар конгресіндегі баяндамасында Пиаженің оқыту ақыл-ойдың дамуына
әсер етпейді дейтін қағидасына қазір дәстүр болып келген оқыту жүйесіне
тікелей қатысы бар, оқытудың бұл түрі баланың ой-өрісін алға қарай дамыта
алмайды,-деген. Осыны айта келіп, қазіргі оқыту тәсілдері баланың ақыл-ойын
дамыта алмайтыны дидактиканың мынадай: оқыту баланың оқу үлгеріміне тең
болуы қажет дейтін принципінен де белгілі: егер оқыту баланың сабақ
үлгеріміне шақ келсе, ол осыған қиналмайды; ой-өрісті сүйрейтін тек
қиыншылық. Егер оқу материалы балаға жеңіл түссе, немесе шақ келсе, осының
өзі баланың ой-өрісін дамыта алмайды. Баланың ой-өрісін онан әрі дамыту
үшін оқытудың айласын мүлде өзгерту қажет. Бұл жөнінде автор Д. Б.
Эльконинмен бірлесе отырып оқытудың жаңа тәсілдерін бастауыш жастарға
енгізіп отырғаны және осының өзі баланың ой-өрісін сүйрейтін құралы болуы
керек екенін ескертеді.
Ж. Коул, Д. Шерп, Ч. Лейвтің пікірлеріне келсек, бұл ғалымдар Окатан
деген Мексиканың бір ауданында сауаты жоқ және сауатты адамдардың ой-өрісі
қаншалықты дамығанын тексеру үшін, зерттеу жұмысын жүргізіп мынадай
қорытындыға келеді: егер ақыл-ой дегенді Адам бір үйренген тәсілін өзгерген
жағдайда қолдана білу десек, сауатты және сауатсыздар арасында ақыл-ой
жағынан ешқандай айырмашылық жоқ.
Бұл жерде В. В. Давыдов ақыл-ой деп оқушылардың тиісті мәселелерді
шешуде жалпы амал қолдана білуін айтатын болса, М. Коул мұны бала бір
үйренген тәсілін өзге буған қатысы жоқ жағдайға қолдана білуі деп түсінеді.
Бірақ осының екеуі де баланың ой-өрісіне жатады. Бұл жерде осы
зерттеулердің екеуінде оқытудың адам психикасының дамуына қатысы бар
екеніне күмәнданады. Демек, екеуінің пікірі Ж. Пиаженің осы жөніндегі
көзқарасына жақын.
Ескере кететін мәселе, П. Гринфилд деген әйел Африка негрлерінің
балалары арасында Дж. Брунердің басшылығымен зерттеу жұмысын жүргізіп,
мектепте оқитын және оқымайтын балалардың интеллектісі әр түрлі:
оқығандарда – терең, оқымағандарда - таяз келеді деп қорытынды шығарған
болатын. М. Коул зерттеулеріне сүйене отырып, П. Гринфелдтің қорытындысы
шикі және жете тексерілмеген деген пікірге келді. Осындай қорытындыға
келудің үлкен маңызы бар сияқты. Себебі мұның өзі Қазан революциясына
дейінгі қазақ елінің балалары мен қазіргі оқыған балалардың ақылының өзара
көлемін түсінуге мүмкіндік береді. Айталық, қазіргі оқыған балалардың ерте
кездегіден айырмашылығы, интеллекттінің басым келетінінде емес, білімінің
молдығында деп түсіну керек.
Ал жаңағы сөзінде В. В. Давыдов қазіргі заманның оқытуы бала
психикасының дамуына әсер етпейді дегенде, осының өзі дәстүрге айналған
кәдімгі мектептің оқыту тәсілі жөнінде айтылып отыр. Ал қазірге дейін болып
келген оқыту балаға әсер етпесе, онда оқытудың қандай түрі оның ой-өрісінің
қалыптасуына ықпалын тигізеді? Бұл жөнінде В. В. Давыдов оқытудың жаңа түрі
психиканың дамуына әсер етеді деген сөзін өзінің тәжірибесіне сүйеніп айтып
отыр. Оның пікірінше, қазіргі мектеп балаларда ғылыми ұғымдарға сүйеніп
оқыта алмайды. Бұл жерде ұғым деп оның жалпылау функциясын айтып отыр.
Адам ойлағанда оның сүйенетін ұғымдарының сан алуан дәрежелері
кездеседі. В. В. Давыдов ойды абстрактік деудің өзін кең мағынада, айталық
ұғымды өзінше әрекет ретінде түсінеді. Оның айтуынша, оқыту есеюге әсер
етуі үшін жас балалар мына сияқты ой ептілігіне ие болуы шарт: біріншіден,
үнсіз сөйлеп тапсырмаларды орындай білуі, екіншіден, тапсырманы оқушының
өзі қалай орындағанын тиісті оқу-құралындағы жауапты салыстырып тексеруі,
егер дәл келмеген жағдайда бұрынғысын қайтадан шығаруы. Сондықтан ескере
кететін мәселе В.В. Давыдовтың осы жөніндегі пікіріне қарам-қарсы көзқарас
та бар. Бұны қостаушылар Л.С.Выготскийдің оқыту дегеніміз бала психикасының
дамуынан аздап озып отыруы керек деген қағидасына сүйенеді. Психиканың даму
мен оқытудың өзара көлемін түсінуде келтірілген осы жөніндегі әр түрлі
пікірлердің бар екенін білу өте қажет. Себебі, осылардың ішінен қажет
дегенін басшылыққа алуға мүмкіндік туады.
Даму үдерісінде білімдер мен іс-әрекет тәсілдерінің өзгерісі,
күрделіленуі ғана болып қоймайды. Баланың психикалық дамуы оның жеке
басының тұтас өзгерісін, яғни жеке адамның жалпы қасиеттерінің дамуын да
қамтиды. Даму үдерісінде балалардың психикалық іс-әрекеттерінің түрлі қыры
өзгереді, сан алуан әрекеттерді барған сайын көбірек орындау іскерлігі,
тәсілдері жинақталып, өзгеруі болып өтеді, білімі мен ұғымы өзгереді, жаңа
мотивтері мен қызығулары қалыптасады. Солай бола тұрса да осы барлық
өзгерістерді бөліп қарауға болады екен. Оларға: баланың жеке басы
бағыттарының жалпы қасиеттері; оның іс-әрекетінің психологиялық құрылымының
ерекшеліктері; сана механизмдерінің даму дәрежесі жатады.
Адамның жеке басының бағдарын дамыту. Баланың даму үдерісінде
қалыптасатын мотивтер сан алуан болса да, балалар мен жеткіншектерді
зерттеу, оладың мінез-құлықтарының негізгі ерекшеліктерін айқындайтын
жетекші бағыттылықты бөліп алуға мүмкіндік береді. Кейбір балаларда оқу
бағдары жетекші болып табылады: олар үшін жақсы оқу, мұғалімнің талаптарын
орындау маңызды саналып, мектептегі үлгерім бағасын көбірек ойлайды. Кейде
мұндай бағдар біршама формальды қара дүрсін сипатқа ие болады. Екінші
балалар танымдық бағдарымен ерекшеленеді. Олар есептер шығарып, жаңа білім
алғанды ұнатады. Алайда, оқушылар барлық оқу пәндеріне бірдей тырыспайды.
Бұл балалар үшін бағадан гөрі осы сабақтардың танымдық құндылығы қызық
болуы маңыздырақ. Көптеген балалар үшін неғұрлым маңыздысы – айналасымен
өзара қарым-қатынас жасау. Бұл балалардың мінез-құлқы ұжымдағы
құрдастарымен, үлкендермен өзара қарым-қатынасындағы белгілібір позиция
жетістіктерімен анықталады. Төменгі сынып оқушылары үшін кейде оларды
бұрынырақ, тіпті мектепке дейінгі кезде-ақ, қалыптасқан мінез-құлық пен
қарым-қатынастың дағдылы тәсілдері маңыздырақ болып саналады. Жеткіншек
шақта, басқа типтермен қатар, өздерінің жеке басын қалыптастыру мен
нығайтуға тура бағытталуы, сондай-ақ болашақ іс-әрекетке деген мақсат
айқынырақ көрінеді.
Мақсат және оның мотивтерімен байланысы іс-әрекетте анықтаушы мәнге ие.
Баланың дамуында іс-әрекеттің, мақсатқа бағытталуы біртіндеп қалыптасады.
Мысалы, үш жасар балалар өз іс-әрекеттерін күні бұрын белгілеген мақсатқа
сай ұйымдастыра алмай, мақсатынан оңай айырылып қалады. Бес-жеті жасар
балалар үшін іс-әрекеттің көбіне материалмен, олар іс-әрекет жасайтын
заттық ситуациямен анықталуы тән.
Л.С.Выготскийдің жоғарғы психикалық функцияларды дамыту теориясы. 20-
30-жылдары Л.С.Выготскийдің жоғарғы психикалық функцияларды дамыту
қызметтері қалыптасты. Л.С.Выготский Ф. Энгельстің адамның табиғатқа
икемделудегі және өндіріс үдерісінде құралдардың көмегімен табиғат күштерін
өзгертудегі еңбектің рөлі жөніндегі идеяларына сүйене отырып, еңбек –
адамның құралмен істейтін іс-әрекеті, ол адамның мінез-құлық типін
өзгертуге, адамды жануарлардан ерекшелеуге жеткізеді деген ой айтты.
Адамның бұл ерекшелігі оның іс-әрекетінің жанама сипатта болуынан білінеді.
Жанамалау адмның сыртқы практикалық іс-әрекетінде құралды қолданатыны
сияқты, өзінің ішкі психикалық іс-әрекетінде белгілерді (сөзді, цифрді,
т.б) пайдалану негізінде мүмкін болады. Құрал мен белгінің ұқсастығы
(психологиялық жағынан) олардың жанама іс-әрекетті жүзеге асыруға мүмкіндік
беруінен көрінеді. Құрал мен белгі арасындағы айырмашылық олардың түрлі
бағыттылығынан келіп шығады. Құрал сыртқары бағытталған, ол объектіде
өзгеріс туғызуы тиіс, ол табиғатты игеруге бағытталған адамның сыртқы іс-
әрекетінің құралы. Белгі ішке бағытталған, ол объектіде еш өзгеріс
туғызбай, адамның мінез-құлқына әсер етеді. Табиғатты игеру мен мінез-
құлықты игеру өзара байланысты, өйткені адамның табиғатты өзгертуі адамның
өз табиғатын да өзгертеді. Құралды пайдалану мүшелердің табиғи іс-әрекет
түрлерін өзгертіп, психикалық белсенділік мүмкіндігін шексіз күшейтіп,
кеңейтіні тәрізді, белгілерді (қосалқы құралдарды) пайдалану, яғни жанама
іс-әрекетке көшу, адамның бүкіл психикалық іс-әрекетін өзгеріске түседі.
Адамның дамуы оқыту арқылы осы тәсәлдердің (құралдардың да, белгілердің
де) барлығын игеру үдерісінде жүзеге асады. Міне, сондықтан да, оқыту
баланың психикалық дамуын анықтай отырып, оның өмірін ұйымдастырудың бүкіл
жүйесінде негізгі орын алады. Демек, психика дамуының бұрынғы ұрпақ
тәжірибесін игеруге себепкер белгі тәсілдерді меңгерілетін әлеуметтік
ортадан тыс қаралуы да және оқытусыз түсінікті болуы да еш мүмкін
емес.Сонымен, Л. С. Выготскийдің психологиялық теориясында адамның
әлеуметтік мәні жөніндегі маркстік идея жүзеге асты. Мәдени дамудың жалпы
генетикалық заңын Выготский былайша тұжырымдады: ...баланың мәдени
дамуындағы қандай да болмасын іс-әрекет сахнада екі рет, екі бағдарда:
әуелі – әлеуметтік, кейін – психологиялық, алдымен интерпсихикалық
категория ретінде адамдар арасында, одан соң интрапсихикалық категория
ретінде, баланың ішінде көрініс береді. Қандай да жоғары психикалық функция
бастапқы әлеуметтік функция болатындықтан, өз дамуында сыртқы саты арқылы
өтуі қажет.
Бала тілінің маңызды рөл атқаратын Л.С.Выготскийдің сөзімен айтқанда,
мінез –құлықтың барлық жоғары формаларының ең көне негізі болып
саналатынкөрсеткіш ымның тарихы, міне, осындай. Бастапқыда көрсеткіш ым –
іс-әрекет алдында затқа бағытталған сәтсіз қармау қимылы (қолын затқа қарай
созады, бірақ ұстай алмайды). Балаға ересек адам келіп көмектесе отырып,
сәбиді қызықтырған заттың көрсеткіші ретінде ымды ұғындырады. Осылайша
көрсеткіш ым сәтсіз қармау қимылынан басқалар үшін көрсеткіш мәні бар ымға
ауысады. Ым – белгіге, қармау – көрсеткішке айналады. Міне, осыдан кейін
ғана бала өз қимылына көрсеткіш ретінде қарай бастайды. Басқаларға деген ым
(белгі) өзіңе деген ымға (белгіге) айналады. Сөйтіп, өзінің ымын ұғынуға
бала ең соңынан жетеді. Оның мағынасы алдымен объективтік жағдайлар, ал
соңынан баланы қоршаған адамдар арқылы жасалынады. Дәл осы заңдылықты Л. С.
Выготскийдің бала тілінің қалыптасуы үстінде де байқаған. Сөз затқа деген
қарым-қатынасты білдіреді. Сөз бен заттың арасындағы бұл обьективтік
байланысты үлкендер баламен қарым-қатынас жасау құралы ретінде пайдаланады.
Сөз баланың өзі үшін де ұғынықты болады. Міне сонда барып бастапқыда
басқаларға әсер ету құралы болған сөз енді өз мінез-құлқын басқару құралына
айналады.
Сонымен барлық жоғары психикалық функциялардан адамдардың әлеуметтік
қарым-қатынастары көрініп жатады. Л. С. Выготский адамның психологиялық
табиғаты дегеніміз ішке енгізілген және жеке адам функциясы мен оның
құрылымының формалары болған қоғамдық қарым-қатынастар жиынтығы деп жазды.
Әлеуметтік мінез-құлықты генетикалық түрде жеке-дара мінез-құлықтан
шығарған дәстүрлі психологияға қарама-қарсы Л. С. Выготский жоғары
психикалық функциялар алдымен адам арасындағы қарым-қатынастар ретінде
қалыптасады да, тек содан кейін ғана жеке адамның психикалық функциясына
айналады деп көрсетті. Выготскийдің теориясына сәйкес, талас ой
толғаныстарын туғызады. Жеке адамның қалыптасу үдерісі дегеніміз жеке
адамның кім болып шығуы оның басқа адамдарға жасаған қарым-қатынасы арқылы
болады деген сөз.
Мінез-құлық дамуының құралы ретіндегі сыртқы белгілері баланың ақыл-ой
өрісінің дамуында ақау бар, жоқтығын психологтың анықтау қажеттілігі туған
жағдайда маңызды көрсеткіш (диагностық) құрал болып та саналады. Ақыл-ой
дамуында кемшілігі бар балаға жүргізілген бақылаулар бала белгілерді
қолданған жерде кемшіліктің орнын толтыру мүмкіншілігі сақталатынын,
дамудың келешегі бар екенін көрсетіп отыр. Ал, белгілерді қолдану бөгелген
немесе қалыптаспаған жағдайда ақыл-ой дамуының да бөгеліске түсетіні немесе
тоқтап қалатыны анықталды.
Оқу мотивациясы В. В. Давыдов пен Д. Б. Элькониннің теориясы бойынша іс-
әрекет құрылымына кіретін маңызды компонент ретінде қарастырылады. Ол оқу
үдерісінің алғашқы сатысында қалыптасады.
Василий Васильевич Давыдов — педагогикалық психология саласындағы
дамытушы оқыту теориясының негізін қалаушы, осы бағытта орта мектептерде
жаңа білім беру бағдарламасын жасап, эксперименттік сыныптар ашқан. Ол А.
Н. Леонтьевтің іс-әрекет теориясы шеңберінде ғылыми-зерттеулер жүргізген
көрнекті кеңес психолог-ғалымы болып табылады. 2) Даниял Борисович Эльконин
(1904-1984) – мәдени-тарихи теорияны дамытушылардың бірі, оқытудың белсенді
әдістерінің теориялық негіздемесін құрастырған. Ол – жас ерекшелік
психологиясына елеулі үлес қосқан кеңес дәуірінің белгілі психологы. Оның
балалардың мектептегі жасын кезеңдерге бөлуі жалпы кеңестік тұлға
периодизациясының негізгі нұсқасына айналды. Жастық кезеңдер: сәби жасы (1
ай -1 жас), ерте балалық шақ (1-3 жас), мектепке дейінгі жас (3-6 жас),
бастауыш мектеп жасы (7-10 жас), орта мектеп жасы (11-15 жас), жоғары
мектеп жасы (16-17 жас).
Оқушының психикалық жаңа құрылымдары – оқушының белсенді іс-әрекет
барысында оқу субъектісіне айналуында қалыптасатын психикалық дамудың (ақыл-
ой, адамгершілік) жаңа ерекшеліктері.
Сергей Леонидович Рубинштейн (1889-1960) – белгілі кеңес психологы және
философы. Оның көзқарасы бойынша, адам және психика алдымен практикалық іс-
әрекетте қалыптасып, көрініс табады. Сондықтан олар негізгі іс-әрекет
түрлеріндегі көрінісі арқылы зерттелінуі қажет.
Алексей Николаевич Леонтьев (1903-1979) – 1920 жылдары Л. С. Выготский
және А. Р. Луриямен бірге мәдени-тарихи теорияны құрастырған кеңес психолог-
ғалымдарының бірі. Ол осы теорияға сүйене отырып, іс-әрекеттің жалпы
психологиялық теориясын егжей-тегжейлі зерттеген. А. Н. Леонтьевтің іс-
әрекет тұжырымдамасы психологияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz