Жеткіншек кезеңдегі дағдарыс проблемасына теориялық көзқарастар

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

Ж о с п а р.

1. Жеткіншек организмнің қайта құрылуы.
2. Жеткіншек кезеңдегі дағдарыс проблемасына теориялық
көзқарастар.
3. Жеткіншектік шаққа өтуде адамның басына болатын жаңа құрылымдар.
4. Жеткіншек пен ересектің өзара қарым – қатынастары.

1. Жеткіншек организмнің қайта құрылуы.

Жеткіншектің дамуындағы биологиялық фактор проблемасы баланың
организмінде нақ осы шақта биологиялық толысу жолына түбегейлі
өзгерістердің болуынан туындайды: дене күшінің дамуында жаңа кезең
басталып, жыныстық жетілу процесі өрістейді. Бұлардың бәрінің
сыртында организмнің морфологиялық және физиологиялық қайта құрылу
процестері туады.
Организмнің қайта құрылуы эндокриндік жүйедегі өзгерістерден
басталады. Гипофиздің, әсіресе оның алдыңғы бөлігінің қызметі
күшейеді, ал мұның гормондары талшықтардың өсуіне және ішкі
секрецияның басқа да өте маңызды бездерінің қызметіне қолайлы
жағдай жасайды. Олардың қызметі жеткіншектің организмінде көптеген
өзгерістер, соның ішінде неғұрлым анық көрінетін өзгерістер
туғызады. Бұл процестер қыз балаларда 11 – 13 жаста, ер балаларда 13
– 15 жаста неғұрлым жедел жүреді. Дене күшінің толысуы мен жыныстық
жетілудің акселерациясы байқалып отырған қазіргі уақытта кейбір қыз
балалар 10 – 11, ер балалар 12 – 13 жаста жыныстық жетілудің бастапқы
сатысында болады.
Бойдың ұзаруы, салмақтың артуы, кеуде клеткасы шеңберінің
өсуі – жеткіншек шақтағы дене толысуының өзіне тән жағдайлары, бұлар
күрт өсу деген ерекше терминмен белгіленеді. Осының нәтижесінде
баланың пішінімен салыстырғанда жеткіншектің пішіні өзгереді: дененің
прпорциясы ересек адамға тән пропорцияға жақындайды. Бас сүйегінің
бет бөлігінің жедел жетілуі нәтижесінде бет әлпеті де өзгереді.
Жеткіншек жасындағы жылдарда омыртқа жылдық өсуінде бойдың ұзару
қарқынынан қалып қояды. 14 жасқа дейін омыртқалар арасындағы
кеңістік әлі шеміршекпен толы болады да, ұзақ уақыт бойы сыңаржақ
салмақ түскен немесе шамадан тыс күш түскен жағдайларда омыртқа
қисайып кетуге бейім тұрады. Дене түзілісінің неғұрлым көбірек
бұзылуы 11 – 15 жаста болады, дегенмен нақ осы жастан мұндай
кемшіліктерді түзеу де одан кейінгі кездердегіден оңай болады. 20 –
21 жаста жамбас сүйектерінің бекуі аяқталады. өте биіктен секірген
кезде бұл сүйектердің тайып кетуі мүмкін, ал биік өкшелі аяқкиім
кигенде жамбастың формасы өзгеріп, мұның кейінгі босану функциясына
зиянды әсері болуы мүмкін.
Бұлшық еттің және бұлшық ет күшінің неғұрлым жедел артуы
жыныстық жетілудің аяғында болады. Бұлшық еттің дамуы ер балаларда
еркектер типінде, ал қыз балаларда әйелдер типінде болады, осыдан
келіп әр жыныстың өкілдерінде еркектерге тән немесе әйелдерге тән
белгілер қалыптасады, бірақ бұл процестің аяқталуы жеткіншектік
шақтан өткеннен кейін болады.
Бұлшық ет күшінің артуынан жеткіншектің дене күшінің
мүмкіндіктері ұлғаяды. Мұны ер балалардың өздері ұғынады және
олардың әрқайсысы үшін оның үлкен маңызы бар. Алайда ересектерге
қарағанда жеткіншектің бұлшық еттері тез шаршайды, сондықтан ұзақ
уақыт жұмыс істейтін қабілеті әлі болмайды, спортпен және дене
еңбегімен шұғылданған кезде мұны ескеріп отыру керек. Мотор
аппаратының қайта құрылуымен қатар көбіне қозғалыстардағы үйлесім
жоғалады, өз денесін дұрыс ұстай білмеушілік шығады. Бұдан күйзеле
қынжылу, өзіне сенімсіздік секілді жайлар туындауы мүмкін. Алайда 6
– 7 жастан 13 – 14 – ке дейінгі шақ - көптеген қозғалыс сапалары
оптимальды дамитын, қозғалыс функцияларының бірқатар көрсеткіштері
жедел артып жетілетін кезең. Сондықтан спортта жетістіктерге жету
мүмкіндіктері де артады.
Жеткіншектік шақта организмнің ішкі ортасында белсенді қызмет
атқаратын ішкі секреция бездері жүйесіндегі өзгерістерге байланысты
күрт ауысулар болады, осының өзінде қалқан бездері мен жыныс
бездерінің гормондары, атап айтқанда, зат алмасудың катализаторлары
болып табылады. Эндокриндік және нерв жүйелері функциялық жағынан
өзара байланысты болғандықтан, жеткіншектік шақ, бір жағынан,
энергияның қауырт өсуімен, ал екінші жағынан патогендік әсерлерге
деген сезімталдықтың артуымен сипатталады. Сондықтан ақыл – ой немесе
дене күшінің қажуы, ұзақ уақыт нервіге күш түсу, аффектілер,
күшті эмоциялық толғаныстар эндокриндік қолайсыздықтар және нерв
жүйелерінің функциялық бұзылуларына себеп болуы мүмкін. Олар тез
шамданғыштан, тежегіш механизмдердің әлсіздігінен, тез шаршаудан,
ұмытшақтық пен аңғалдықтан, жұмыста өнімділіктің төмендеуінен, ұқының
бұзылуынан байқалады. Жеткіншектік шақта эндокриндік және нерв
жүйелерінің қызметіндегі балалық шақта болатын тепе – теңдік бұзылады
да, жаңа тепе – теңдік енді ғана қалыптаса бастайды. Бұл қайта
құрылу жеткіншектің ішкі жағдайларына, әсерлеріне, көңіл күйіне әсер
етіп, оның жалпы ұшқалақтылығының, ашуланшақтығының, шамданғыштығының,
қозғыштығының, қимыл белсенділігінің, мезгіл – мезгіл селсоқтануының,
енжарлануының негізі болады. қыз балаларда мұндай жағдайлардың
көрінуі етеккір циклі басталардан біраз бұрын немесе осы цикл
кезінде байқалады.

2. Жеткіншек кезеңдегі дағдарыс проблемасына теориялық көзқарастар.

Жеткіншектің организмінде болатын елеулі өзгерістер ұзақ уақыт
бойы осы кезеңдегі жеткіншектер ерекшеліктері мен дамуының сыналу
құбылыстарының биологиялық шарттастығы туралы әр түрлі теорияларға
негіз болады. мұндай ұғым біздің ғасырымыздың алғашқы ширегінде
үстем болды. биогенетикалық универсализмнің негізін салушылар С. Холл
мен З. Фрейд болды. олар жеткіншектің дағдарысы мен өзіне тән
ерекшеліктері комплексін биологиялық шарттастығы себепті болмай
қоймайтын әрі универсал құбылыс деп санады.
20 – 30 – жылдарда әр түрлі елдерде нақты зерттеулер
жинақталғандықтан биогенетикалық универсализмге қарама – қарсы бағыт
күш ала бастады, ал бұл зерттеулерде жеткіншектің жеке басының
кейбір қасиеттерінің оның әлеуметтік қатыстылығына тәуелділігі
көрсетілді. Осындай теориялық бағыттылық советтік психологиядағы
бірқатар зерттеулерде де болды. қиын жеткіншектерді тәрбиелеу
практикасының елеулі маңызы болды; мәселен А. С. Макаренкода мұндай
жеткіншектер қысқа мерзім ішінде түзілетін еді.
Биогенетикалық универсализм теорияларына американ антропологтары
күшті соққы берді; олар адамда табиғаттан не мәдениеттен, яғни
өмір мен дамудың нақты үшін қарадүрсін цивилизациялар деп
аталатындарды зерттеді. Самоа аралығындағы жеткіншектерді зерттеген
М. Мид жеткіншектік шақта дағдарыстар мен дау – жанжалдардың болмай
қоймайтындығы туралы түсініктің қисынсыздығын дәлелдеді, сөйтіп
олардың биологиялық емес, әлеуметтік шарттастығын көрсетті. Мид
Самоадағы жеткіншек қыз балалардың балалықтан ересектікке үйлесімді,
дау – жанжалсыз өтетінін байқады да балалардың тіршілік жағдайларын,
тәрбиеленуі мен айналадағылармен қарым – қатынастарының ерекшеліктерін
егжей – тегжейлі сипаттап жазды. Қыз балалардың жеткіншектік шағын
Мид балалық және ересектік кезбен салыстырғанда тұтас алғанда
неғұрлым жақсы және ерікті кезең деп бағалады. Кейініректе ол қыз
балада жыныстық толысудың басталуы, біріншіден, оның өзі үшін
төтенше субъективтік маңызы болмауы және мүлдем дерлік елеңбей өтіп
кетуі мүмкін екенін де көрсетіп берді: бір жағдайда жыныстық
толысудың басталуы оны бой жетті деп тауып, некелесу салтанатына
қамданудың белгісі болуы мүмкін, ал басқа жағдайларда оның
праволары мен міндеттері ғана өзгереді.
Антрополог Р. Бенедикт балалықтан ереаектікке өтудің екі типін
бөліп көрсетті: 1) үздіксіз және 2) баланың балалық шағында оқып
үйренгені мен ересектің ролін жүзеге асыру үшін қажетті іс - әрекет
тәсілдері мен түсініктер арасында үзілістер болатын типі. өтудің
бірінші типі балалар мен ересектерге арналған бірқатар маңызды
нормалар мен ересектерге арналған бірқатар маңызды нормалар мен
талаптардың ұқсастығы жағдайларында болады. Мұндай жағдайларда даму
бірқалыпты өтеді, бала ересектік іс - әрекет тәсілдеріне біртіндеп
үйренеді де, ересектің статусының талаптарын орындауға даяр болып
шығады. Өтудің екінші типі балалар мен ересектерге қойылатын мәнді
талаптарда алшақтық болған кезде байқалады. Мұндай жағдайларда
балалықтан ересектікке өту әр түрлі қиыншылықтармен қабаттасып, оның
өзіне тән нәтижесі болады – ресми кемілділікке жеткен кезде
ересектің ролін атқаруға дайын болмау келіп шығады. Балалықтан
ересектікке өтетін жол. Деп атап көрсетті Бенедикт, әр түрлі
қоғамдарда әркелкі болады және оның ешқайсысы да кемелділікке
жеткізетін табиғи соқпақ деп қарастырылмайды.
Антропологтар зерттеулерінің теориялық маңызы зор. Бала
өмірінің нақты әлеуметтік жағдайларына; 1) жеткіншектік кезеңнің
ұзақтығына; 2) дағдарыстың, талас – тартыстың, қиыншылықтардың болуына;
3) балалықтан ересектікке өтудің өзінің сипатына қарай анықталатыны
дәлелденді. Бұл зерттеулерден фрейдизмге қарама – қарсы, адамдағы
табиғи дүниеге қарсы қоюға болмайды деген қорытынды шығады.
Антропологтар жеткіншектік шақты бала өзінің қоғамдағы орнына
жетер жолда болатын, оның ересектердің қоғамдық өміріне өтуі жүзеге
асатын кезең деп қарады. Бұл идеяны дамытуда К. Левин (АҚШ) ерекше
орын алады, ол жеткіншектің қазіргі қоғамдағы жағдайы мен
балалықтан ересектікке талас – тартыспен өтуіне талдау жасауды
жалғастырды. Ол қоғамда ересектер тобы мен балалар тобының бар
екенін, әрқайсысының өзіне тән артықшылықтары болатындықтан олардың
бір – бірінен бөлінгендігін, жеткіншектік кезеңде баланың балалар
тобынан ересектер тобына қарай ілгерілейтінін атап көрсетті.
Жеткіншекте ересектер тобына өтуге және үлкендердің балаларда жоқ
кейбір артықшылықтарымен пайдалануға деген ұмтылысы болады.
Л. С. Выготский сын жастарды зерттеуде жаңа проблемалар:
санадағы негізгі жаңа құрылымды бөліп көрсету және дамудың
әлеуметтік жағдайын анықтау қажеттігін қойды, бұл жағдай әрбір
шақта бала мен ортаның арасындағы қатынастардың қайталанбас жүйесі
болып табылады. Ол осы қатынастар жүйесін қайта құру өтпелі шақтағы
дағдарыстың басты мазмұнын құрайды деп пайымдады.
Сонымен, жеткіншектік кезеңдегі дағдарысты түсіндіруде
теориялық ой – пікірдің дамуы жеткіншектік кезеңнің көріністері мен
өтуінің ерекшеліктері жеткіншектің өмірі мен дамуының нақты
әлеуметтік жағдайларымен, оның ересек адамдар дүниесіндегі қоғамдық
жағдайымен анықталатынын көрсететін қорытындылардың біртіндеп
жинақталуы болды.

3. Жеткіншектік шаққа өтуде адамның басында болатын жаңа
құрылымдар.

Әлеуметтік ересектіктің дамуы дегеніміз баланың ересектер
қоғамында оның толық та тең праволы мүшесі болып өмір сүруге
деген даярлығының қалыптасуы. Бүл процесс объективтік қана емес,
субъективтік даярлықтың да дамуын көздейді, ол іс - әрекетке,
ересектердің мінез – құлқына деген көзқарастарға қойылатын қоғамдық
талаптарды меңгеру үшін қажет, өйткені әлеуметтік ересектіктің өзі
осы талаптарды игеру процесінде дамиды.
Жеткіншектік шақтың басында балалар сырт пішіні жағынан да,
мінез – құлқы жағынан да ересектерге ұқсамайды: олар әлі де көп
ойнап, көп жүгіреді, алысып – жұлысып, тентектіктер жасайды, өз
дегендерін істеп, байыз таппайды, қызу да шамданғыш, әр түрлі
салада белсенді, көбінесе ұшқалақ, ынта білдіріп, ден қоюы да,
біреуді жақсы көруі, қарым - қатынасы да тұрақсыз, басқаның
ықпалына оңай көнгіш болады. алайда балалығы қаз – қалпында болып
көрінетін сырт көрініс алдамшы болады да оның сыртында жаңаның
қалыптасуының маңызды прцестері жүріп жатады: жеткіншектер көп
жағынан әлі бала болып жүріп, елеусіз есейеді. Ересектіктің
қалыптасу процесі көзге бірден түспейді. Оның көріністері мен
нышандары әр сипатты және сан алуан. Ересектіктің алғашқы өркендері
оның дамыған формаларынан өте – мөте айрықша болып, кейде
жеткіншектің мінез – құлқында ересек адамға жағымсыз жаңа сәттерде
көрінуі мүмкін. Кіші жастағы мектеп оқушысымен салыстырғанда
жеткіншекте жаңаның көп болуының нақ өзі оның балалықтан арыла
бастағанын көрсетеді. Бұл жаңаның өзі болашаққа бағдарланған, нақ
осыған сүйену қажет.
Жеткіншектік шаққа аяқ басқан баланың жеке басының
қалыптасуындағы түбегейлі өзгерістер сана – сезімнің дамуындағы
сапалық өзгеріспен анықталады, осының арқасында бала мен ортаның
арасындағы бұрынғы қатынас бұзылады. Жеткіншектің жеке басындағы
басты және өзіне тән жаңа құрылым оның өзі туралы енді бала
емеспін дейтін түсініктің пайда болуы болады, ол өзін ересекпен деп
сезіне бастайды, ересек болуға және өзіне жұрттың осылай деп
қарауына ұмтылады. Ересектік сезімі деп аталған бұл ерекшеліктің
өзіне тән белгісі жеткіншек өзін балалар қатарынан шықтым деп
санайды, бірақ төңірегіндегілер менің ересек болғанымды таныса,
деген қажетсіну бар болғанымен, онда шынайы, толық ересектікті
сезіну әлі болмайды.
Ересектік сезім дене дамуы мен жыныстық толысудағы
ілгерілеушіліктерді ұғынып, бағалаудың нәтижесінде шығуы мүмкін;
бұларды жеткіншек анық сезінеді және оны өз ұғымында да объективті
түрде неғұрлым ересек етіп көрсетеді. Ересектік сезімі баланы
өзіне тең ұстайтын неғұрлым ересек жолдастарымен қарым – қатынаста
да қалыптасады. Жеткіншек өзін айналасындағылармен ғана емес, мұның
алдында өзінің қандай болғанымен де салыстырады, әрине, белгілі бір
бейнелерді бағдарға алып, өзіндегі прогресті өзгерістерді бөліп
көрсетеді.
Ересектік сезімі сана – сезімнің өзіне тән жаңа құрылымы
ретінде жеке адамның өзекті ерекшелігі, оның құрылымдық ортасы
болады, өйткені ол жеткіншектің өзіне, жұртқа және дүниеге деген
жаңа өмірілік позициясын білдіреді, оның әлеуметтік белсенділігінің
өзіне тән бағыты мен мазмұнын, жаңаша ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.