Жасөспірім психологиясы пәнінен ЛЕКЦИЯЛАР ЖИНАҒЫ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАЃЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
Жасөспірім психологиясы пәнінен
ЛЕКЦИЯЛАР ЖИНАҒЫ
Мамандық аты, шифры: 5В011400-Тарих_______________
Оқу формасы: күндізгі _______________
Курс: IV,
_________________
VII сем ... ... сем Барлығы:
Кредит саны: 2 2
Сағат саны 90 90
Лекция: ____15____ __________ ____15____
Практикалық 15 15
Семинар:
Лабораториялық
ОБСӨЖ: 30 30
СӨЖ: 30 30
Аралық бақылау (АБ)
Қорытынды бақылау: Емтихан Емтихан
Лекциялар жинағын құрастырған: аға оқытушы Н.Қ.Байкенже
Мекен жайы: Түркістан қ., Тел. сот: 8 701 383 54 47,
nora_nur@mail.ru
Түркістан 2013
1.№1.Лекция тақырыбы:Жасөспірім психологиясына кіріспе.
2.Лекция жоспары:
1.Жасөспірім психологиясының пәні.
2.Жасөспірім психологиясының міндеттері.
3.Жасөспірім психологиясының басқа ғылымдармен байланысы.
3.Лекция мақсаты: Студенттерге жасөспірім психологиясының мақсаты мен
міндеттері жайында теориялық білімнен мәлімет беру.
4.Лекция мәтіні:
1.Жасөспірім психологиясының пәні.
Жасөспірім психологиясы - психология ғылымының саласы. Оның
зерттейтін пәні – жасөспірімдердің ерекшелігі динамикасы, даму үстіндегі
адамның психикалық процестері мен психологиялық қасиеттерінің онтогенезі.
Жас өспірімдер психологиясы, Жасөспірім психологиясы психикалық
процестердің жас ерекшеліктерін, білімді игерудің жасқа лайық
мүмкіндіктерін, жеке адамның дамуының жетекші факторларын т.б. зерттейді.
Жас ерекшелігі психологиясы педагогикалық психологиямен ажырамастай тығыз
байланысты.
Жасөспірім психологиясының біртұтастығы зерттелу объектісі -
жасөспірім - ортақтығымен түсіндіріледі; олар, егер жас ерекшелігіне сай
даму динамикасы тұрғысында зерттелсе, жас еркшелігі психологиясының зерттеу
объектілері, ал егер пежагогтың мақсатты ықпалдары қарастырылса,
педагогикалық психологияның объектілері болып табылады.
Жасөспірімдік жасты зерттеу XIX-ғасырдың аяғынан басталған, ол кезде
алғашында қоғамның жоғарғы қабатындағы жасөспірімдер өкілдері зерттелген.
Нәтижесінде XIX-ғасырдың аяғы мен XX-ғасырдың басында ішкі кризистің
периоды болып табылатын жасөспірімділіктің романтикалық моделі алға шықты,
оған сезімдердің оянуын да жатқызуымызға болады. XX-ғасырдың 20-шы
жылдарынан бастап жағдай бірден өзгерді: Э. Шпрангердің, М.М.Рубинштейннің,
М. Мидтің, Л.С. Выготскийдің еңбектерінен кейін, ал кейіннен Б. Заззо мен
басқаларынан кейін этномәдениеттік және әлеуметтік-мәдени айырмашылықтарды
тіркемей, жасөспірімдік жасты талдау мүмкін болмай кетті.
2.Жасөспірім психологиясының міндеттері.
Жасөспірімдік психологиясы курсын оқу барысында оның зерттейтін пәнін,
әдістерін, психикалық дамуын, жасөспірімдердің өмір тіршілігінде қалыптасу
заңдылықтарын танып біледі. Сонымен қатар студенттер жалпы және кәсіптік
білім беретін мектеп оқушыларының жасының өсуіне сәйкес психикалық даму
ерекшеліктерін біліп, олардың азаматтық қасиеттерінің кемелдену жолындағы
психикалық жағдайларымен танысады. Студенттер ересек мектеп жасындағы
оқушылар мен балаң жастық кезеңде оларды мамандық таңдауға баурып, өзіндік
ерекшеліктеріндегі психологиялық заңдылықтарды білетін болады.
Бұл курсты оқып үйрену нәтижесінде студенттер оқушы жасөспірімдердің
оқып білім алуы мен тәрбиесінің неғұрлым тиімді болу жолындағы
психологиялық сипаттарымен танысады. Мұғалімнің мамандық білімін көтеру
және оның ұстаздық қызметіндегі жаңа білім жұмыстарын ұйымдастырудың
психологиялық мәселелері сөз болады. Сонымен бірге студенттердің болашақ
ұстаздық мамандығының өзіндік сыр-сипаты, шығармашылық іс-әрекеті және
жастарды қоғам алдында жауапкершілігі мен адамгершілік қасиеттерін
қалыптастырып отырудың психологиялық мәселелерін қамтиды.
3.Жасөспірім психологиясының басқа ғылымдармен байланысы.
Жасөспірім психологиясы басқа ғылымдармен: философиямен,
педагогикамен, медицинамен, анатомиямен, және физиологиямен тығыз
байланысты. Сондай-ақ психология ғылымының жалпы психология, педагогикалық
психология, әлеуметтік психология сияқты бөлімдермен де тығыз байланысты.
Жасөспірім психологиясы педагогикалық психологиямен тығыз
байланысты. Педагогикалық психологияның пәні – оқыту мен тәрбиелеудің
психологиялық заңдылықтарын зерттеу.
Педагогикалық және жасөспірімнің психологиясының бір тұтастығы
зерттелу объектісі – бала, жеткіншек, жасөспірім ортақтығымен
түсіндіріледі; олар егер жас ерекшелігіне сай даму динамикасы тұрғысында
зерттелсе, даму психолоиясыың зерттеу объектілері, ал егер педагогтың
мақсатты ықпалдары қарастырылсы, педагогикалық психологияның объектілері
болып табылады. Мектепке дейінгі балалар психологиясы, төменгі сынып
оқушылар психологиясы, жеткіншектер, жасөспірімдер психологиясы даму
психологиясының бөлімдері, ал оқыту психологиясы, тәрбиелеу психологиясы,
мұғалімдер психологиясы – педагогикалық психологиясының бөлімдері болып
табылады.
Жасөспірім психологиясы психологияның басқа да салаларымен (еңбек
психологиясымен, әлеуметтік психологиямен, және т. б.) тығыз байланысты.
Тек қана психология емес, сондай-ақ жас ерекшелік физиологиясымен,
гигиенасымен, анатомиямен және т. б. байланысты.
5.Бақылау сұрақтары:
1.Жасөспірім психологиясының пәні туралы түсінік
2.Жасөспірім психологиясының міндеттері қандай?
3.Жасөспірім психологиясының қандай ғылымдармен байланысты?
1.№2. Лекция тақырыбы: Жасөспірім психологиясының әдістері
2.Лекция жоспары:
1.Психологиялық зерттеу әдістеріне сипаттама.
2.Жасөспірім психологиясының әдістерін топтастыру.
3.Психологиялық зерттеу әдістері жасөспірімдер психологиясында қолдану.
3.Лекция мақсаты: Студенттерге психологиялық зерттеу әдістері жөнінде
мәлімет беру.
4.Лекция мәтіні:
1.Психологиялық зерттеу әдістеріне сипаттама.
Әдіс сµзі ѓылыми білім ж‰йесін т‰зу мен негіздеудіњ жолын білдіреді,
сонымен бірге болмысты тєжірибелік жєне теориялыќ т±рѓыдан игерудіњ
тєсілдері мен ќимыл-єрекеттер тобын танытады.
Әдіс (грек. Methodos – теория, ілім, зерттеу жолы) – көздеген
мақсатқа жетудің бірыңғайланған тәсілдері, тәртіпке келтірілген қызмет
жүйесі. Ғылыми негізделген әдістерді саналы түрде қолдану – жаңа
мағұлматтар алудың аса маңызды шарты. Әдістеріді жасап, топтастыру
ғылымдағы негізгі міндеттердің бірі. Әдіс – пәннің ерекшелігі арқылы
анықталғанымен, олар бір-бірімен қарама-қарсылықта болады. Пән мен әдістің
бірлігі қарама-қайшылықтардың бірлігі болып табылады. Әдіс зерттелетін
пәннің ішкі заңдылықтарын біртіндеп қарау арқылы ғана ашады. Әдіс пен
пәннің толық сәйкес келуі субьектінің обьектіге біртіндеп жақындауы
нәтижесінде болуы мүмкін.
Әрбір ғылымның өзіндік пәні, демек өзіне сәйкес әдістері болады.
Әдістің негізінде білімдер жүйесі жатқандықтан (мысалы математикалық немесе
философиялық және т.б.) олардың әдістері де әр алуан болып келеді. Осыған
орай, ғылымда әдістерді топтастыру мәселесі пайда болды. Топтастыру әдістер
белгісіне (қолдану өресіне, оның заңдылықтары мен ұғымдарының сипатына
байланысты) қарай іске асырылады. Осыған байланысты әдістерді екі үлкен
топқа бөлуге болады: философиялық әдіс және жеке ғылымдар әдісі.
Философиялық әдіс таным теориясымен байланысты болғандықтан, барлық ғылымға
ортақ болып келеді. Белгілі бір ғылым саласында философиялық әдісті дұрыс
қолдана білмеу көптеген әдіснамалық қателерге соқтырады. Диалектикалық
материализм – дүниені танудың және өзгертудің бірден – бір ғылыми әдісі.
Психологиялық зерттеулер теориялық және эмпирикалық болып бөлінеді.
Егер де зерттеу тар мағынада алғанда нақты практикалық тапсырманың шешіміне
бағытталған болса, оны қолданбалы деп атайды. Ереже бойынша, зерттеулердің
көпшілігі қолданбалы- теориялық сипатта болады. Теориялық зерттеулер
көбінесе әдіснамалық проблемалардың білім жүйесінің даму беталысының тарихи
мәселелеріне бағытталып, және бұл жағдайда да эмпирикалық базаға сүйенеді.
Алайда, психологиялық зерттеулер қандай сипатта болмасын, (теориялық,
қолданбалы – теориялық, қолданбалы), бұлардың барлығы жалпы ғылыми логикаға
тәуелді болып келеді.
Эмпирикалық зерттеу танымды білікті түрле оқыту әдістемесінде
қолданатын зерттеулердің бір түрі.
Зерттеу әдістерін сипаттау кезінде оларды шартты түрде эмпирикалық
және теоретикалық зерттеу әдістеріне бөлуге болады.
Эмпирикалық білім зерттеліп отырған объектілердің негізгі параметрлері
туралы білім болып табылады. Эмпирикалық білім мәліметтері ретінде заттар
мен құбылыстардың байланысы, қасиеті және қатынастары туралы сөз етуге
болады. Эмпирикалық бъектінің сипатты белгісі – оның сезімін білдіру
мүмкіндігі болып табылады.
Эмпирикалық мәліметтерді талдау нәтижелерді, фактілерді белгілеу
формасында ғана емес, сонымен бірге эмпирикалық талдау қорыту түрінде де
болады. Педагогикалық зерттеулерде мысалы, статистикалық жағынан
объектілерді, олардың өзгеру динамикасының сандық қатынастары белгіленеді.
Бар теориялардың жазылған принцптері базасында, эмпирикалық деңгейде жіктеу
жүргізілуі, жазылған фактілер мен оларды талдап қорыту салыстырылады. Жалпы
және әлуметтік педагогикада, педагогикалық психологияда олар көптеп
келтірілген. Мысалы, оларға тәрбиешінің беделі мен тәрбие процесінің
нәтижелері арасында байланыстылық, қызметтің алуан түрлілігімен
жасөспірімнің өзін-өзі көтеруі үшін мүмкіндіктері арасында,
жасөспірімдердің еңбек етуі мен құқық бұзушылықтың семья арасындағы
байланыстылық жатады.
Теоретикалық білім мен оған қол жеткізу үшін пайдаланатын әдістер
эмпирикалық базадан өткізуге жіне процестің мәнініе ойша енуге, ішкі
байланыстарды, құрылымның, қозғаушы күш және факторлар. Тенденциялар мен
динамикасына байланысты болады.
Психологиялық – педагогикалық процесті, эмпирикалық мәліметтерді алуға
мүмкіндік беретін зерттеу әдістеріне мыналарды жатқызуға болады: әдебиет
пен құжаттарды зерттеу, қызмет нәтижесін зерттеу, бақылау, сұрақ-жауап,
бағалау, диагностикалық ахуал құруды жатқызуға болады.
Психологияѓа орайластыра єдісті психика жµніндегі деректерді алудыњ
жєне оларды талдап т‰сінудіњ жолы деп білеміз.
2.Жасөспірім психологиясының әдістерін топтастыру
Қазіргі заман ғылыми психологиясында әдістердің келесі 4 тобы
қолданымын табуда:
Ұйымдастыру әдістері өз ішіне салыстыру әдісі (әрқандай топты жасы,
қызметі ж.т.б. бойынша салыстыра, зерттеу); лонгитюд әдісі (бір адамды не
адамдар тобын ұзақ уақыт аралығында қайталап, зерттеп бару); комплекстік
әдіс (зерттеуге әртүрлі ғылымдар өкілдері қатысып, бір объектті жан-жақты,
әртүрлі құралдармен зерттеу). Мұндай зерттеудің нәтижесінде сан қилы
құбылыстар мен байланыстар және тәуелді қатынастарды ашу мүмкіндігі туады.
Мысалы, жеке адамның физиологиялық, психологиялық және әлеуметтік тұрғыдан
даму байланысы.
Эмпирикалық әдістер. Бұл топқа енетіндер: бақылау мен өзіндік
бақылау, экспериментальды (лабораториялық, табиғи, қалыптастырушы) әдістер;
психологиялық болжау (психодиагностика): тест, анкета, сұрақ беру,
социометрия, интервью, әңгімелесу - әдістері; шығармашылық, іс-әрекет
өнімдерін талдау әдістері; өмірбаянымен танысу әдістері.
Деректерді өңдеу әдістері: сандық (статистикалық) және сапалық
(алынған материалды топқа жіктеу, талдау) әдістері.
Реттеу - түзету әдістері: аутотренинг, топ тренингі, психотерапиялық
ықпал ету әдісі, оқу-үйрету әдісі.
3.Психологиялық зерттеу әдістері жасөспірімдер психологиясында қолдану.
Психологияның осы салаларының зерттеу әдістерінің азды-көпті өзіндік
ерекшеліктері бар. Негізінде мынадай екі жолы бар: біріншісі салыстыру
жолы.Әр жастағы баланың психикасын, мысалы, 7,11,15,18 жастағылардың
психикасын зерттеп, әр жас туралы табылған мағлуматтарды статистика амалын
қолданып салыстырады. Салыстыру жолының мұндай түрін “кесіңді” тәсіл деп
атайды. Солай дейтін себебі салыстыру кезінде бала психикасы үздіксіз
зерттелінбейді, оның әр жастағы психикалық сапасын тиіп-қашып зерттейді.
Жас психологиясындағы мағлуматтардың басым көпшілігі осындай әдістерді
қолданыс табылған.
Зерттеудің екінші жолы - генетикалық жол. Осыны қолданған баланың бір
қасиетін алады да, соны ұзақ уақыттың (бір жыл, не үш жыл немесе одан да
көп жылдарды) зерттейді. Осыны кейде “лоннгитюд” тәсіл деп атайды.
Зерттеудің бұл жолы тым сирек кездеседі, себебі бір немесе топ бплпны ұзақ
жылдардың ішінде (10,20,30) үздіксіз зерттеу қиын. Бірақ осыны қолданған
жағдайда бұл тәсілді пайдалану үшін үлкен даярлық жасайды.
Осы зерттеулер, әсіресе ізденудің генетикалық жолы бойынша есею
үстінде балада қалыптасқан қасиеттер бірінің үстіне бірі үйіліп жата ма
немесе жаңа қасиеттерге (дамудың жаңа түріне) ие болғанда, осыған дейін
болып келген қасиеттер жоқ болып кете ме, - осыған жауап іздестіруге
көшелік.
Бұл мәселе былайша шешіледі. Бұрынғы қалыптасып келген қасиет бала
бойында тіпті жоқ болып кетпейді, жаңа қасиет үстем алғандықтан,
бұрынғылардың ролі күннен-күнге азая бастайды. Бұл жәйіттер тек жас
психологиясының өзі үшін ғана емес, жалпы психологияның дәрежесін
ұлғайтады.
Жасөспірім психологиясында эксперименттің көбі констатациялау және
оқыту (“қалыптастыру”) эксперименттеріне бөлінеді. Констатациялау
экспериментінің алдына қойылатын мақсаты тесерілетін мәселенің бағытын
алдын ала білу. Мұның мәнісі мынада: Дәрігер ауырған адамды емдеу үшін
алдымен оның ауруына диагноз қойып, аурудың атын және себебтерін анықтайды.
Бұдан соң емдеуге кіріседі. Сол сияқты педагогикалық психология әуелі
сабақты үлгермеудің себебін біліп “диагноз” қояды. Сосын барып диагноздың
түріне қарай оқытуға кіріседі.
Бақылау - жас және педагогикалық психологияда жүргізілетін
зерттеулерде кеңінен қолданылады. Бақылау зерттеудің тек тиісті
объектілерге қарауы емес, әдейі мақсат қойып, баланың тиісті мінез-құлқын
(сөзін, ісін) тексеру. Бақылау бір жағдайда “кесінді” ретінде жүргізіледі.
Кесінді дейтін себебі бақылау үздіксіз жүргізілмейді, керек деген мезгілде
(аз уақыттың ішінде) жүргізіледі.
Жасөспірімдер ісінің қортындысына талдау жасау өзінше зерттеу әдісі
болып саналады. Баланың іс-қорытындысына, мысалы, қыздардың тіккен
кестелеріне, ұлдардың жасаған мүліктеріне т.б. негізделеді.
Жасөспірімдердің осы іс-қорытындыларына қарап, оның сол кездегі психикалық
ерекшелігін дәл байқауға болады.
Әңгімелесу жасөспірім психикасының сырын білудегі әдістің бір түрі.
Бірақ кез-келген әңгіме сырды білуге мүмкіндік бермейді. Мұндай дәрежеге
жету үшін әңгіменің алдына қоятын мақсатқа қарай даярланып, сөйлесетін
кісіден жауап алу үшін сұрақтар қандай болып келуі жөнінде ойлануы қажет.
Әңгімеде көлденең сұрақ тәсілі деген әдіс кездеседі. Мұның мәні мынада:
егер бала тәрбиешіге шынын айтқысы келмесе, не шынын айтқаны үшін біреуден
қорқатын болса, ұстаз оның ойламаған кезінде сұрақтар қояды. Бұл көптеген
сұрақ болғандықтан, бала аңдамай шынын айтып қоюы ықтимал.
Қазіргі кезде әлеумет психологиясының тәсілдері жас және
педагогикалық психологияға еніп келеді, сол амалдардың бірі - Австрияның
психиаторы Я.Морено ұсынған социометрия тәсілі. Бұл тәсіл топ адамдардың
татулығын не наразылығын зерттеуге арналған. Социометрия тәсілі бастауыш
мектеп жасындағыларға былайша жүргізіледі: егер сыныптағы оқушылар саны 40
оқушы болса, жаңа жыл алдында солардың әрқайсысына открытка алып, кейін
оларды сыныптан шығарып, аудиторияға бір-бірлеп жібереді. Әр оқушының
қолына 39 открытка беріп, сыныптағы әр оқушының қажет десеңіздер бір-бір
открыткадан, мейраммен құттықтау ретінде, қойыңыздар дейді. Мұны әр бала
орындаған соң зерттеуші сол бала кімдердің орнына открытка қойды, кімдерге
қойған жоқ, осыларды есептейді. Кейін екінші бала осындай тапсырмамен
сыныпқа жіберіледі т.с.с. 40 оқушы осындай тапсырманы орындап өткен соң,
солардың кімге открытка қойғанын не қоймағанын математикалық статистиканы
қолданып есептеп, кім кіммен тату, кіммен наразы екенін біледі. Осы есептің
қорытындысын кейін зерттеуші социограмма ретінде көрсетіп, белгілі тәртіпке
келтіреді.
5.Бақылау сұрақтары
1.Психологиялық зерттеу әдістеріне сипаттама.
2.Жасөспірім психологиясының әдістерін топтастыру.
3.Психологиялық зерттеу әдістері жасөспірімдер психологиясында қолдану.
1.№3.Лекция тақырыбы:Психологиялық дамудың жағдайлары.
2.Лекция жоспары:
1.Психологиялық дамудың көздері.
2.Психологиялық күштердің қозғаушы күштері.
3.Жасөспірімдердің психологиялық дамуындағы өзгешеліктері.
4Жасөспірімдердің дене күшінің дамуы.
3.Лекция мақсаты: Студенттерге психологиялық дамудың көздері мен қозғаушы
күштері, жасөспірімдердің психологиялық дамуындағы өзгешіліктері жөнінде
мағұлмат беру.
1.Психологиялық дамудың көздері.
Даму дегеніміз не? Ол немен сипатталынады? Объектінің басқа
өзгерістерінен дамудың принципиалды өзгешелігі неде? Объект өзгере
алатындығы, бірақ дамымайтындығы белгілі. Осыдан өсу-бұл объекттің сандық
өзгерісі, оның ішкі құрылымы және оның құрамына кіретін жекелеген
элементтер мен процестердің өзгеруінсіз. Мысалы, баланың физикалық өсуін
өлшей отырып, оның сандық өсуін көруге болады. Өсу құбылысы психикалық
құбылыстарда да бар. Мысалы, сөйлеу қабілетінің функциясының өзгеруінсіз
баланың сөздік қорының өсуі. Осыдан өсу – бұл даму емес, бірақ оның
симптомы бола алады.
Даму сапалық өзгерістермен, жаңа құрылымдардың, жаңа
процестердің, жаңа бейнелердің, жаңа механизмдердің пайда болуымен
сипатталады. Л.С.Выготский дамудың реформдалған және реформдалмаған
типтерін бөлген. Реформдалған – бұл құбылыстың (ағзаның ) өтетін кезеңі,
сол сияқты соңғы нәтижесі де ең басынан бастап бекітіліп берілген даму
типі. Дамудың бұл типіне мысал эмбрионалды даму бола алады. Реформдалмаған
тип – бұл ең басынан бастап не құбылыс ( ағза) өтетін кезеңдері, не оның
нәтижесі берілмеген даму типі. Оған мысал галактиканың, адам қоғамының
дамуы бола алады. Cондай-ақ психикалық даму процесі де реформдалмаған болып
табылады. Сонымен қатар бұл ерекшк процесс. Ол сол қоғам дамуының берілген
деңгейінде бар іс әрекеттің теориялық және практикалық формасымен
детерминатталған. Осыдан онтогенетикалық даму берілген қоғавмдв бар үлгі
бойынша жүреді. Және психикалық дамудың спецификасы осында жатыр. Жалпы
жеке адам дамуы адамзаттың рухани және материалдық байлығын меңгеру
процесінен тыс жүруі мүмкін емес.
2.Психологиялық күштердің қозғаушы күштері.
Дамудың қозғаушы күштері. Жеке бас өз өмірінде ішкі
қайшылықтардың әсері негізінде дамиды. Олар жеке бастың қоршаған ортамен
қарым-қатынасына, оның жетістіктері мен сәтсіздіктеріне, қоғам мен
индивидтің тепе-теңдігінің бұзылуына байланысты. Қарама-қайшылық жаңа
қасиеттердің және жеке сапалардың тууына байланысты шешіледі. Кейбір қарама-
қайшылық жаңа қарама-қайшылықпен ауысады. Егер олардың шешімі табылмаса,
дамудың тежелуіне, дағдарысқа әкеп соқтырады. Дамушы жеке бас жаңаша өмір
сүру жағдайларына, қоғамдықмаңызды әрекетке қарай ұмтылады, осы мақсатты
жүзеге асыруда өз дамуының жаңа қайнар көздерін табады.
Холл, Э. Шпрангер айтқан тұжырымдарын талқылай келе, жасөспірімдердің
психологиялық қозғаушы күшетрінің даму деңгейінің үш типін бөліп көрсетеді:
1) Өткір ашулы кризистік уақытпен сипатталады. Ол қайта дүниеге келген
адамдай уайым – қайғыға түседі, түп тамырында оның жаңа өзіндік мені
пайда болады.
2) Өте баяу, ақырын, жайбасар тұлға. Жасөспірім ересектік өмірге өзінің
жеке тұлғасында ешқандай өзгеріс енгізбей аяң басумен сипатталады.
3) Жасөспірім белсенді және саналы түрде өзін тәрбиелейді, өзін - өзі
қалыптастырады. Өзінің ерік – жігерінің күшімен ішкі кризистерімен
мазасыздығын жеңеді, бұл өзіндік бақылау мен өзіндік мінез-құлқы жоғары
деңгейдегі адамға тән. Бұл жастағы ең басты жаңа құрылым - Э. Шпрангер
бойынша, өзіндік менінің ашылуы рефлексияның пайда болуы; өзінің жеке
даралығы саналы түрде түсінуі, тұлғаның өзіндік анықталуы.
Жасөспірім кезеңде – дамудың бар жақтарын өзгерту. Осы кезеңде адамның
өз беттілігі өмірге деген дайындығымен анықталады. Мұнда жасөпірімнің
дүниетанымы, кәсіби іс - әрекетті таңдауы және тұлғаның азаматтылық
маңыздылығын нақтылау аяқталады. Факторлар әсерінен тұлғаның қоршаған
адамдармен қатынас жүйесі және өзіне деген қатынас өзгереді. Осы әлеуметтік
позицияның әсерінен оның қоғамдық пайдалы іс - әрекетке, оқуға деген
қатынасы өзгереді. Белгілі бір болашақ мамандыққа деген байланыс
қалыптасады. Берілген кезең жасөспірімнің үлкендермен мінез – құлықтың
барлық аймақтарында тәуелсіздігін көрсетеді.
3.Жасөспірімдердің психологиялық дамуындағы өзгешеліктері.
Жасөспірім шақта және жасөспірім кезеңінде де ересек жастағы сияқты
адам өзінің ішкі әлемін дамыған рефлексивті қабілеттері арқылы ашады. Бұл
сезім мен ой – тылсымдарын тануға бағытталған.
Жасөспірім кезеңі 15-16, 21-25 жас аралыққа дейінгі жас мөлшерін
қамтиды. Бұл кезең адамның сенімсіздік пен жүйесіздік кезеңінен шынайы ер
жету шағы. Жасөспірім кезеңінде адамдарда өмір құндылықтарын таңдау
мәселесі пайда болады.
Жалпы адам құндылықтарының икемділігімен, құнды бағыт - бағдарының
құрылымымен талдамасын тануға ұмтылған адамға, өзінің іс - әрекетін балалық
және ересек жаста анықтай-тын, тарихи бекітілген нормативтермен
құндылықтарды саналы түрде бұзуға, қабылдауға тура келеді. Ол өзінің
бейімделген және бейімделмеген өмір позициясының жағдайы, сонымен қатар
оның ойынша, бұл таңдаған позиция, ол үшін ең неізгі, ең қажетті, ең
таңдаулы болуы тиіс.
Жасөспірім қоршаған әлемдегі өз орнын табуға қандай күш салып
бағытталса да, барлық өмір мәнділігін тануға интеллектуалды дайын болса да,
ол көп нәрсені білмейді, өйткені ол өзін қоршаған адамдарды және рухани
өмір тәжірибесін білмейді.
Әсіресе жасөспірім шақта табиғи берілген басқа жынысқа деген талпыныс
қозады. Жасөспірімдік кезең адам өзінің рефлексивті жаттығуларын бағалайтын
кезең. Ал бұл рефлексивті жаттығулар ішінен ол өзі, досы, барлық адамзат
кіреді. Жасөспірім өзінің тұрақты рефлексиясы арқылы өзінің негізін, мәнін
ашады. Ол нәзік жанды, тез уайымдауға, сәтсіздікке берілгіш болады. Қандай
болмасын ерекше бөгде көзқарас, әсерлі сөз, ерекше әсерлі болып оны жолынан
тайдыруы мүмкін.
Л.Ф. Обухова психологиялық зерттеулерінде жасөспірім тұлғасының
ерекшелігі психологиялық жаңа құрылымдардың түп тамыры, жеткіншек жаста
қалыптасып қойған туындысы болып табылады. Өзіндік жеке тұлғасына деген
қызығушылықтың күшейуі, сыншыл-дықтың көрінуі – бұлардың барлығы ерте
жеткіншек жаста сақталады, бірақ, олар мәнді өзгерістерге ұшырап, саналы
түрде бейнеленеді. Ең негізгі мәнді өзгеріс тұлғаның өзіндік дамуында
болады. Оның айрықша ерекшелігі болып, өзіндік рефлексиясының күштілігі
табылады. Яғни, өзін - өзі тануға, бағалауға, өз мүмкіншіліктері мен
қабілеттіліктерін білуге талпынысы жатады.
Мен кіммін?, Мен қандаймын?, Менің қабілеттерім қандай?, Менің
өмірлік идеалым қандай?, Мен кім болғым келеді? - міне осы сияқты
сұрақтар жасөспірім жастағыларға өте қатты әсер етеді .
Филип Роистың Психология подроскового и юношеского возраста
-оқулығында: жасөспірімдердің өзінің уайым қайғылары ойлары, сезімдері мен
қызығушылықтары, арман тілектері мен талпыныстары нақты зерттеу мен зейін
салу мәніне айналады дейді. Бұл кезеңде оқушы өзінің ішкі әлемін енді
ашады, субъективті уайымдарына Өзіндік меніне қызығушылық таныта
бастайды. Өз тұлғасына қызығушылығына төмен жеткіншектерге қарағанда,
жасөспірім-дердің өзін - өзі тануы, өзіндік сана – сезімі белсенді және өз
тұлғасын өз өзіне бағындыруы туа бастайды.
Психолог В.А. Крутецкийдің бекітуі бойынша жасөспірімдердің жетілуі
жеткіншектерге қарағанда жоғары деңгейде. Жеткіншектердің айқын сезімін
сырттан қарағанда ересек адамдарға келеді. Оларға қарағанда
жасөспірімдердің ортаны бөлек олардың басқаға ұқсамауы және құр-
былыстарымен ересек адамдардың ара-сында ерекше болуы, әр түрлі бағытта өз
- өзін көрсетуі және өзінің өзіндігін бекітуі тән.
Жасөспірім кезеңі жалпы тұлға болып дамуындағы маңызды фаза.
Жасөспірімнің жеке басы дамуының аса маңызды факторы – оның өзінің ауқымды
әлеуметтік белсенділігі. Ол белгілі бір үлгілер мен игіліктерді игеруге,
үлкендермен және жолдастарымен, ақы-рында өзінің жеке басы мен өзінің
болашағын және ниетін, мақсаты мен міндетін жүзеге асыру әрекеттерін
жобалау бағытталады.
Жасөспірім - сөзінің мағынасы ішкі дүниенің негізгі тенденциясының
дамуын көрсетеді. Жасөспірім шаққа аяқ басқан баланың қалыптасуындағы
түбегейлі өзгерістер сана – сезімнің дамуындағы сапалық өзгеріспен анық-
талады, осының арқасында бала мен ортаның арасындағы қатынас бұзылады.
Жасөспірімнің жеке басындағы басты және діни тән жаңа құрылымын оның өзі
туралы енді бала емеспін дейтін түсініктің пайда болуы орын алады. Ол өзін
ересекпін деп сезіне бастайды, ересек болуға және өзіне жұрттың осылай деп
қарауына ұмтылады.
Осы жастағы өзгешелік психолог А.Г. Ковалев биологиялық әсері туралы
сұрақты ашып тастамай, соның ішінде психикалық сферадағы жыныстық жетілу
жасөспірімнің эмоциялық қалпына беттесуін біз тұтас деп айтсақ, онда оның
психикалық кескінін биологиялық фактормен анықтаймыз.
В.Г. Асеева бойынша мектеп жасындағы жетілу немесе басқа сөзбен
айтқанда ерте жетілу - адамның туғаннан бастап физиологиялық, психологиялық
және азаматтық ересектік жетілу кезеңі.
Мектеп оқушыларының өміріндегі ересектену (14 –15 жастан бастап 17–18
жас аралығында) өте құнды кезең. Осы жаста жасөспірімдердің мектептен оқу
процесі аяқталады. Физиологиялық жетілуі баяулап, жыныстық оқдасы ерте
жетіледі. Осының арқасында физиологиялық қызметі реттеледі және қан
айналымы жақсарады т.с.с. Жасөспірімдердің даму кезеңінде қан тамырларының
қан айналу жүйесі күшейіп, сол кезде жүрек ауруы, бас айналуы, қан
қысымының көтерілуі жойылады.
Жасөспірімдердің ерте жетілу кезеңдерінде орталық жүйке жүйесі ересек
адамдікімен теңеледі. Мидың салмағы мен көлемі және фукционалды
белсенділігі ересек адамдардың ойлауынан қарағанда айырмашылығы болмайды.
Сонымен қатар функционалды жетілу жалғасып, осы кезеңде мидың жетілуі
ерекше морфологиялық және функционалдық дамуымен анықталады.
Рувинский Л.И., Хохлова С.И. еңбектерінде жасөспірім шақ - бұл
қоғамдық жүйедегі көз – қарасқа байланысты дүниетанымның бірінші элементі
байқала бастайды, бірақ та әлемге деген көз – қарасын толығымен пайымдай
алмайды. Тек жасөспірімдерде фило-софиялық ойлау әрекетінің қанағаттануы
мүмкін болса, пайда болады. Бұған арқау болатын түрткі - оқудағы білім,
тәртіп пен информация, әдеби оқулықтар және сыртқы ортадан алатын
көріністер мен үлкендермен қарым – қатынас..
Ш. Бюллер жасөспірімдік кезеңді фаза бойынша бөліп қарастырады.
Негативті фаза пубертадты кезеңде басталады. Негативті кезеңге
жеткіншектердің дамуын қоюға болады. Ал, позитивті фазада өмірге деген
қызығушылықтың пайда болуы, адамға деген ыстық сезім, табиғатты түйсіну
т.с.с болады. Бұл фазаны жасөспірімдерге қатысты деуге болады.
А.В. Мудрик жасөспірім кезеңінің ең басты жағдайын ашып көрсетеді. Ол
екіжақтылық пен қарама – қайшылық деген. Педагогикада жасөспірімді өскен
адам, бірақ ересек адам емес ақпаратталған бірақ әлі жетік білмейді деп
пайымдайды.
Холл ең алғаш бірнеше негізгі қарама – қайшылықтарды бөліп көрсете
отырып, жасөспірім мінезіндегі амбиваленттілікпен сипаттаған.
Жасөспірімдерде шектен тыс белсенділік - аяқ шалысқа шектен тыс көңілділік
- уайым, өзіне сенімділік - ұялшақтық пен қорқыныш жоғары деңгейдегі
адамгершілік талпыныстарының күрт төмендеуі ашық қарым – қатынастық, өте
нәзік сезімталдық апатияға, өткір құштарлық – бірбеткейлікке оқуға деген
ынта белгісіздікке, бақылау мен әуестілік сияқты талқылаулар болады. Ол бұл
кезеңді Боран мен тегеурін кезең деп атайды. Ст. Холл жасөспірім кезеңнің
мазмұнын өзіндік сана – сезім кризисі деп сипаттайды. Тек осыны басынан
өткеріп ғана жеке даралы сезіміне ие болады.
Келесі жасөспірім шақты зерттеуші неміс философы мен психологы Э.
Шпрангер болды. Ол 1924 жылы жасөспірім кезең психологиясы деген еңбекті
басылымға берді. Ол еңбегі бүгінге дейін қолданылып келеді. Э. Шпрангер
жасөспірім кезеңін толық қарастыра отырып, жас кезеңді қыз балаларды 13 –19
жас, ұл балаларды 14 – 21 жас деп қарастырды. Ол тәуелділік - еркіндік
мазмұны болып табылатын кризиспен сипатталады.
Э. Шпрангер жасөспірім кезеңнің мәдени – психологиялық концепциясын
жасады. Э. Шпрангер бойынша жасөс-пірімдік кезең мәдениет деңгейіне өсу
жасы. Ол психикалық даму жеке даралық психиканың осы дәуірде обьективті
және нормативті рухқа өсуі деп жазады.
Э. Шпрангер, өзіндік – сана сезімді, құнды бағыт бағдарлықты
жасөспірімдердің дүниетанымын зерттеуге бастауы деп санады .
Э. Штерн жасөспірімдік кезеңді жеке тұлғаның қалыптасуының бір кезеңі
деп қарастырды. Психологияның қай бағыты болмасын, барлығының орталық
мәселесі, оның ойынша адам тұлғасының мәселесі болу керек.
Өтпелі кезең тек ғана ой мен сезімдерден талпыныс пен идеялдардан ғана
емес, сонымен қатар әрекеттің ерекше бейнесімен сипатталу қажет дейді.
Жасөспірімнің өз көзқарасы бар, жасөспірімдер үнемі өз жетістіктерін
өсіріп, кемшіліктерін азайтып отырады. Өз құрдастарының арасында болуға
ұмтылыс, оларды белсенді түрде үлкендер арасынан өзі соған ұқсағысы келетін
адам іздейді. Бұл жерде идентификация туындайды.
Ал 15-17 жас жасөспірімдердің ең басты оқу-кәсіби іс-әрекетінің
арқасында жасөспірімнің танымдық-кәсіби қызы-ғушылықтары артады. Эмоция мен
психосексуалды дамуы жағдайына байланысты, жанұя құру деген бұл жаста
қарастырылмайды.
К. Юнг бойынша осы жас дағдарыс кезеңі. Шынайы өмірдің талаптарына
жасөспірім бейімінің сай келмеуі орын алады.
1920-шы жылы психолог Л.С. Выготскийдің айтуы бойынша жасөспірім
кезеңіне қатысты психологияда біршама жалпы теория қарастырылған. Бұл
теориялар қазіргі заманда мәнді болып келеді. Кең түрде жасөспірім кезеңін
3 негізгі тұрғыда қарастыруға болады.
1) Биогенетикалық биологиялық процес негізінде және дамудың басқа да
процестері қарастырды.
2) Социогенетикалық тұрғы тұл-ғаның өмір барысында алдына қойған мақсаты
мен әлеуметтік процестеріне басты зейін аударуын бекітеді.
3) Психологенетикалық - өзіндік даму негізіндегі психика процестерінің
қызметтерін негіз етіп қою.
Биологиялық теорияның өнімі американ психологы Ст. Холл ол даму
психологиясының басты заңы (рекапитуляция заңы) деп қарастырды. Мұнда
индивидуалды даму, финогендік басты сатысының қайталануы болып табылады.
Биогенетикалық концепциясының неміс өкілдері “Конституционная
психология” Э. Кречмер әртүрлі биологиялық фактор негізінде, тұлға
типолониясының басты проблемасын жасады. Адамның физиологиясы мен дамуының
арасында ерекше байланыс бар деді. Кречмер барлық адамдардың екі түрі
болатындығын көрсетті.
Бірінші бағытқа циклоидты: көңіл күйі ауыспалы, тез қозғалғыш, мазасыз
т.с.с., ал 2 түріне шизоидты тұйық қатынасқа түспейтін эмоционалды тырыспа
адамдар.
Н. Кречмер мен Конорадта осыған байланысты жеткіншектерді циклоидқа, ал
жасөспірімдерді шизоидқа жатқызады.
Жасөспірім шизоидты тұлға ретінде күрделі алдында ұзақ мерзімді
жүреді.
В. Целлерді “Конституция и развития” - деген еңбегінде бала дене бітімінің
құрылысының дамуындағы өзгерістер самотикалық өзін сезінуі психологияның
және самотинзалық өзара байланысуы айтылады. Биогенетика өкілдері психиканы
және физиологияны дамуын өзара тәуелділігі бағыты қатты қызықтырады.
А. Гезел концепциясында “өсу мен даму” синоним, мінез-құлық, жүріс-
тұрысы қабілеті интеграциясы мен дифферен-циациясы мағынасын білдіреді.
Гезел қандай болмасын индивидті мәдениетке оқыту мен үйрету, оның
жетілуінде ешбір орын ауыстыра алмайды деп санайды.
Жасөспірім баланың ересектікке өтуі. Гезел байынша 11 мен 21 жас
аралығын ең маңызды жас мөлшері.
15 жас Гезелдің жазуынша рухани ішкі жан дүниесінің өсуі, тәуелсіздік, өз-
өзін ұстамдылығы, өз - өзін тәрбиелеу мен өте сезімтал болады. 16 жаста
қайтадан салмақтылық пайда бола бастайды, ішкі жауапкершілігі ұлғайып,
эмоция байсалды, қарым-қатынасқа тез түсуі, болашаққа бағыт бағдар жасайды.
Биогенетикалық тұрғыға қарама-қайшы социогенетика. Ол жасөспірімнің
құрылымын өздерін қоршаған адамдар мен қарым-қатынас жасау арқылы
анықталады.
Социогенетикалық тұрғыда неміс психологы Левин теориясын айта кеткен жөн.
Адамның мінез-құлық, жүріс-тұрыс қызметінің бір жағы тұлға екінші жағынан
оны қоршаған орта, бірақта да тұлға қасиеті мен қоршаған орта өте тығыз
байланысты.
Левин бойынша өтпелі кезеңдегі ең маңызды процесс тұлғаның өмірлік әлемінің
кеңейуі, қарым-қатынас жасайтын ортасы, өз үйренген топ және адамдарға
қатысты.
Қазіргі заманда жасөспірім психодинамикалық теорияның басталуы өкілі
танымал американ психологы Э. Эриксон философия-методологиялық ұстамын
Фрейдтік психоанализ дамуының жалғасын жасаған. З. Фрейд ойынша дамудың ең
негізгі қозғалыс күші тұлғаның биологиялық жыныстың қызығушылығы (либидо)
дәлірек айтқанда психосексуалды қақтығыстың тууы. Біріқта Эриксон белгілі
мөлшерде биология мен поксексуалдықтан ауытқыды. Эриксон барлық өмір циклін
сегіз фазаға бөліп көрсетті. Оның әрқайсысы болашақта дамудың қолайлы,
қолайсыз жағын шешетін ерекшелік.
Сонымен жасөспірім шақта адам өзінің өмір сүруіндегі мәнділікті іздейді,
өзінің біртұтастылығын игеруге талпы-нады, басқалар арасында өз орнын
табуға тырысады.
4.Жасөспірімдердің дене күшінің дамуы.
Балаң жастық — адамның дене дамуының аяқталатын кезеңі. Бойдың ұзаруы
жеткіншек кезеңге қарағанда баяулайды. Қыздардың бойының толуы орта есеппен
16 мен 17-нің арасында болады (ауытқу плюс-минус 13 ай), жігіттерде 17 мен
18-дін арасы (ауытқу плюс-минус 10 ай). Салмағы артады, осының өзінде ер
балалар қыздардан қалып келген есесін толтырады. Бұлшық ет күші өте тез
өседі: 16 жаста ер бала 12 жастағысынан бұл тұрғыдан екі есе асып түседі.
Бойы толысқаннан кейін шамамен бір жылдан кейін адам қалыпты ересектік
бұлшық ет күшіне жетеді. Әрине, көп нәрсе дұрыс тамақтану режимі мен дене
шынықтырумен шұғылдануға байланысты. Спорттың кейбір түрлерінде балаң
жастық — ең көп жетістіктерге жететін кезең.
Жыныстық даму жөнінен жігіттер мен қыздардың көбі бұл жаста
постпубертаттық кезеңде болады. Қөп тараған тусініктерге қарамастан,
жыныстық толысудың мерзімі нәсілдік және ұлттық ерекшеліктерге, климатқа
байланысты емес. Оның есесіне тамақтану сипатындағы айырмашылықтар мен
басқа да әлеуметтік-экономикалық факторлар ықпал етеді. Мұның үстіне орташа
статистикалық норманың жеке физиологиялық нормамен үйлеспейтінін ескеру өте
маңызды. Кейбір әбден қалыпты адамдар орташа статистикалық мерзімдерден көп
озық не қалыңқы дамиды. Қарқынның бұл вариацияларын патологиялық жағдай-
лардан ажырату әрдайым оңай бола бермейді.
5.Бақылау сұрақтары:
1.Психологиялық дамудың көздері.
2.Психологиялық күштердің қозғаушы күштері.
3.Жасөспірімдердің психологиялық дамуындағы өзгешеліктері.
4Жасөспірімдердің дене күшінің дамуы.
1. № 4 Лекция тақырыбы:Психологиялық дамудың жас және жастық кезеңдерінің
мәселелері
2. Лекция жоспары:
1.Жастың жалпы сипаттамасы.
2.Балдырғандық және мектепке деінгі кезең.
3.Бастауыш мектеп жасындағы кезең.
4.Жеткіншек жасындағылардың психикалық дамуы.
5.Жасөспірімдердің психикалық дамуы.
3. Лекция мақсаты: Студенттерге психологиялық дамудың жас және жастқы
кезеңдері жөнінде теориялық білімді меңгерту.
4.Лекция мәтіні:
1.Жастың жалпы сипаттамасы.
Бала жасын кезеңдерге бөлудің жобасы, біріншіден, жабайы өмірден
алынған; екіншіден, психология ғылымы тұрғысынан дәлелденген болатын. Жасты
кезеңдерге бөлуді жабайы өмір тұрғысынан Г.Гете мен Л.Н.Толстой жазады.
Л.Н.Толстой бөбек пен жеткіншек (“отрочество”) балалардың балалық және
ересек (“юность”) туралы әдейі кітап жазып, сол кітабын балалардың есеюіне
арнаған болатын.
Әдетте, жасты кезеңдерге бөлуде мынадай деректерге сүйенеді. Әр жас
кезеңдеріне жататындардың бәріне тән өзінше психикалық қасиеттер бар деген
шешімге келеді. Өзінше психикалық қасиет деп отырғаны, сол жас кезеңіне тән
пәлендей ақыл-ой жағынан белгілі бір жәрежеге жетуі. Осыны ғылым дамымай
тұрғанда көптеген елдерде жақсы білген.
Әр елде есеюді, әр жас кезеңіне қандай ат беруді өзінше түсінген.
Себебі әр елдің қоғамдық және мәдени дамулары әр түрлі дәрежеде болып
келді. Кейбір тайпалардың қоғамдық қатынасы мен мәдениеті төменгідәрежеде
болды. Мұнымен қатар, осы даму сатысындағы тайпаларда балаларды материалдың
игіліктерді өндіруге ерте жасынан (мысалы, Эксимос елінде 5-6 жасынан,
өзгелерінде 7-8 жасынан) жекті. Осыған сүйене отырып есеюді әлеумет жасына
және әр баланың өзіне тән хроникалық жасына бөлуге болады. Әлеумет жасы
дегеніміз әр елде есеюді қоғамдық жағдайдың ерекшелігінің билеуі.
Бұрынғы қазақ елінде баланың жасын кезеңдерге бөлу тарихынан. Қазақ
еліндегі адамдар өзге халықтар сияқты балалары қай жасында қандай
өзгерістерге ұшырайтынын бақылап, оның есеюіне орай жасты неше түрлі
кезеңдерге бөлген. Осының қажет екені мынадан: Әр жас кезінде баланың өз үй-
ішінде және құбылары арасында алатын орны түрліше келеді дегенде, біз
олардың атқаратын қызметінің жасына қарай болуын, не киетін киімдерінің
түрліше келуін айтып отырмыз. Осыған орай жас кезеңін топтастырып көрейік.
Туғаннан 1 жасқа дейінгі кезең - нәресте жас кезеңі. Нәресте жасы
мынадай 2 кезеңге бөлінеді:
а) бесік жасына (туғаннан 7 айға дейін);
б) еңбектеу жасына (7 айдан 12 айға дейін).
1-ден 3 жасқа дейінгі кезді - бөбектер жасы деді. Бұл кезбаланың тілі
шығып, денесі нығайып, ойнай бастау мезгілі. Бөбек өте мейрімді келеді. 3-
тен 7-ге дейін сәби жасы. Бұл жастағылар жұмыстың қарапайым түрлерін
орындауға қатысты: Қыздар көбіне қазан-аяқ ұстап шешелеріне көмектесті (нан
илеу, от жағу, су әкелу т.б.). Ұлдар бұзау, не қозы бағып, тезек теріп, оны
үйге артып әкелетін.
8-ден 11 жасқа дейін періште жасы. Психикалық және физиологиялық даму
жағынан қыз бала ұл балаға қарағанда қазіргі ғылым тұрғысынан (1-1,5) жыл
алда келетінін, елде мәдениет таралмай тұрған кезде әбден жақсы білінді.
Бұл жас кезеңін періште жасы дейтін себебі әдеп-ғұрыптарды сақтау
міндеттелінді. Егер бұлар бұзақы іс жасай қалғанда соны кінә екені осы
жастардан соң есептелінді.
12 жастан 15 жасқа дейін бозбала (қыз бала) кезеңі.
Бұл мезгіл ұл мен қыздардың недәуір есейіп қалған кезі. Мұны мынадан
байқауға болады: үйге қонақ түскенде осы жастағы қыздар қонақтардың көзіне
көрінбейтін. Ұлдарды үлкендермен бірге табақтас ететін, киген киімі де
өткен жастағыдай емес, үлкендермен қатар атқа мініп, саяхат жасауға (аң
аулау т.б.) қосылатын.
15 жастан бастап үлкендер жасы. Бұл кез ұлдарды үйлендіріп, еншісін
бөліп беріп, қыздарды ұзату мезгілі болатын.
Ғылыми тұрғыдан балалар психикасының дамуын кезеңдерге топтастыру.
Баланың ақыл-ойының өріс алуы тек білімге тәуелді емес. Себебі білім мен
психикалық даму бір емес екенін ілгеріде ескерттік. Егер ілгеріде аталып
кеткен психиканың дамуына оқыту әсер етпейді дейтін Ж.Пиажэнің пікірін
басшылыққа алсақ, онда психиканың дамуы баланың қай жаста екеніне тәуелді
келеді дейміз. Әрине, бала психикасының қандай болып келуіне әлеумет
ортасының недәуір ықпалы бар.
Жасты ғылыми тұрғыдан тиісті кезеңдерге бөлу, сол кезеңге тән баланың
есеюіне әсер ететін себептер: үлкендердің балаға қоятын талабы мен баланың
өзбеттілік ұмтылуының арасындағы қайшылық “дағдарыс” тез кездеседі.
Психологиялық тұрғыдан осы процестерді зерттеп жас өспірімдер жасын мына
кезеңдерге бөледі:
Туғаннан 1 жасқа дейін - нәресте жасы. Бұл кезең әр нәрсені сезуден
және қозғалудан (еңбектеу т.б.) тұрады.
1-ден 3-ке дейінгі алғашқы балалық, яғни бөбек кезі. Бұл кезде
баланың тілі шығып, әсіресе тілдің лексикасын және грамматикалық ережелерін
меңгере бастайды.
3-тен 7-ге дейін мектепке дейінгі жас. Баланың қимыл-қозғалысы ойын
үстінде қалыптасып қалған. Тіл қабілеті жөнінен өріс алады.
7-ден 11-ге дейін - бастауыш мектеп жасы. Бұл жаста баланың сөйлеу
қабілеті үлкен дәрежеге жетеді, нақты бейне ойы күрделі болып дамиды.
11-16 орта сыныптағылар, яғни жеткіншек жасы. Оқытудың ықпалынан бұл
жаста баланың ой-өрісі мен қиялдары кеңінен өріс алады. Бұл жастарда
балалар биологиялық (жыныс т.б.) жағынан үлкен өзгерістерге
ұшырайтындықтын, осы жас кезеңі ерекше сипатталынады. Жеткіншек - балалық
кез бен ересек жасының көзқарасы болып есептеледі.
16-18 аға сыныптар, яғни ересектер жасы. Жастың бұл кезеңін кейбір
зерттеушілер 19-20 жасқа дейін апарады. Себебі 16-ға толғандар ересек
болғанымен, бұлардың балаға да ұқсас жастары бар. Сондықтан ересек бала мен
үлкендердің аралығында кездеседі. Бірақ ересек жаста “балалық” қасиеттер
бірте-бірте азая бастайды.
Жасты тиісті кезеңдерге бөлудің бұл келтірілген сипаттамасы ілгеріде
қамтылған қазақ елінде жастарды тиісті кезеңдерге бөлуіне қарағанда баланың
есеюі көпке дейін созылып отыр. Бұл екі арадағы есеюдің алшақтығы әр
дәуірдегі әлеумет ортасының түрліше келуінен.
Жасты кезеңдерге бөлудің келтірілген осы жолы үнемі өзгерілмейтін
нәрсе емес. Заманның өзгерілуіне, соның ішінде әлеумет ортасының жағдайына
сай жастарды топтастыруда азды-көпті өзгерістер болып отырады.
Жасөспірімдік жас-адам өміріндегі жеткіншектікпен ересектіктің
арасындағы период. Жастың биохимиялық,физиологиялық және морфологиялық
мәселелері бойынша жұмыс жасайтын мамандардың қабылдауымен жасөспірімдік
жас ұл балалар үшін 17-21 жас, қыз балалар үщін 16-20 жас аралығы
белгіленді.
И.С.Конның анықтауы бойынша жасөспірімдік жастың шекаралары 14-18 жас
аралығында орналасады. Дегенмен бұл кезеңді көбінесе 15-17 аралығымен
шектеу кейде кездесіп жатады, сонда жасөспірімдік факт түрінде жалпы білім
беретін мектептердің жоғарғы сынып оқушыларының жас периодымен сәйкес
келеді.
Жасөспірімдік жаста негізінен ағзаның физикалық дамуы, жыныстық
толысуы аяқталады, дененің өсу темпі баяулайды, жұмысқа қабілеттілік және
бұлшықет күштері айтарлықтай өсе түседі, тканьдардың және мүшелердің
функционалды дамуы және қалыптасуы аяқтала бастайды.
Жасөспірімдік жас тарихи тұрғыдан алғанда өте кеш қалыптасатын период;
оның қажет екендігі күрделенумен айтылып отырады, жекелеп айтқанда
технологиялық, әлеуметтік өмірдің және қазіргі заманғы қоғамның
жасөспірімдерге қоятын талаптарымен байланысты күрделенулер. Осының
салдарынан жасөспірімдік жас толығымен тұрақтанған болып табылмайды, 15-17
жастағы адамдар бір елдің тұрғындары болса да, әрқайсысында дамудың
әлеуметтік жағдайы әр түрліше өтуі мүмкін. Сонымен қатар физикалық,
физиологиялық, психикалық және әлеуметтік толысулардың барлық адамда бір
ағынмен жүрмейтінін ескерсек, адамдардың дамуындағы бұл маңызды этапты
сипаттау және зерттеу қиынға түседі.
Жасөспірімдік жасты зерттеу XIX-ғасырдың аяғынан басталған, ол кезде
алғашында қоғамның жоғарғы қабатындағы жасөспірімдер өкілдері зерттелген.
Нәтижесінде XIX-ғасырдың аяғы мен XX-ғасырдың басында ішкі кризистің
периоды болып табылатын жасөспірімділіктің романтикалық моделі алға шықты,
оған сезімдердің оянуын да жатқызуымызға болады. XX-ғасырдың 20-шы
жылдарынан бастап жағдай бірден өзгерді: Э. Шпрангердің, М.М.Рубинштейннің,
М. Мидтің, Л.С. Выготскийдің еңбектерінен кейін, ал кейіннен Б. Заззо мен
басқаларынан кейін этномәдениеттік және әлеуметтік-мәдени айырмашылықтарды
тіркемей, жасөспірімдік жасты талдау мүмкін болмай кетті.
Психологиялық – педагогикалық ғылымның тереңдетіліп дамуына
байланысты,
жас кезеңдері де зеттелуде. Бұған Д.Б. Элькониннің еңбектері дәлел бола
алады.
Д.Б. Элькониннің жас кезеңдері мына кестеде көрсетіледі:
Нәрестелік жас туғаннан кейін -1 жас. жетекші әрекеті –эмоциональды
қарым-қатынас. Бұл жастағы маңызды жаңалық (жетістік) қарым-қатынасқа деген
қажеттілік басқа адаммен.
Сәбилік кезең 1-3 жас. Жетекші әрекеті – заттық әрекет. Жетістік
сөйлеудің дамуы және көрнекі әрекеттік ойлаудың дамуы.
Мектептегі жасқа дейінгі кезең-3-7 жас. Жетекші әрекеті – рольдік
ойын. Жетістігі –қоғамдық маңызы, қоғам бағалы іс-әрекетке ұмтылу.
Бастауыш сынып оқушысы-7-14 жас. Жетекші әрекеті – оқу. өз процесінде
ес қалыптасады., сыртқы әлемнің заттарын меңгереді. Бұл жастың жетістігі
болып психикалық құбылыстардың ырықтылығы, ішкі әрекет жоспары, рефлекция
алынады.
Жеткіншілік жас 11-15 жас. Жетекші әрекеті қоғамда пайдалы іс-әрекет
жүйесіндегі қарым-қатынас (оқу, қоғамдық –ұйымдастыру, еңбек т.б.) бұл
процесте жеткіншек әртүрлі жағдайдағы қарым қатынас дағдыларын меңгереді.
Маңызды жетістіктері болып өзін-өзі бағалаудың қалып, қоршаған адам. Сын
көзбен қарау ересек болуға ұмтылу және ұжым өмірінің нормаларына бағына
білу іскерлігі мен дербестігінің қалыптасуы.
Балғын жастық шақ 15-17 жас. Жетекші әрекет - кәсіптік оқу, жетістігі:
оқу процесінде дүниетанымы, кәсіби қызығушылығын, өзіндік санасы, арман,
мұраты қалыптасады.
Бұл классификация жас кезеңдерінің өзгеру механизмін ашуға,
диалетикалық материалистік ілгеріге сүйене отырып дамудың қозғаушы
күштерінің, яғни жаңа қажеттіліктер мен (оларды бұрынғыша) ескі
мүмкіндіктерді қанағаттандыру арасындағы қайшылықтар күресін түсінуше
мүмкіндік береді.
Жас кезеңдері (Д.Б. Эльконин бойынша).
Жас кезеңі.Жетекші Танымдық Психиканың қай Жетістігі
әрекет. іс-әрекет негесферасы басым (жаңалығы).
бағытталған. дамиды.
Нәрестелік Эмоционал-дҚатынасты Жеке бастық Қарым-қатынасқ
кезең.(ту-ғы тануға (қажеттілік- а деген
аннан – 1 қарым-қатынбағытталған. мотивациялық) қажеттілік.
жас) ас.
Сәбилік Заттық Затты тануға. Танымдық Сөйлеу және
кезең. (1-3іс-әрекет. процестер. көрнекі
жас) әрекеттік
ойлау.
Мектеп Рольдік Қатынасты Жеке бастық Қоғамдық –
жасына ойын. тануға. (қажеттілік- маңызды және
дейін кезең мотивациялық) қоғамдық –
(3-7 жас) бағалы
іс-әрекет.
Бастауыш Оқу. Алғашқы Интеллектуал-дыӘрекеттің ішкі
сынып ғылымды танымдық. жоспары.
оқушыла-ры. тануға. өзін-өзі
бақылау.
Рефлексия.
Жеткін-шек Оқу Әр түрлі Жеке бастық Үлкен болуға
жас (11-15 процесіндегситуациядағы (қажеттілік- ұмтылу, ұжым
жас). і қатынас мотивациялық) өмірінің
қарым-қатынжүйесін тану. нормаларына
ас бағыну.
іс-әрекеті,
ұйымдасқан
еңбек
іс-әрекеті.
Жастар Кәсіптік Мамандықты Танымдық. Дүниетаным
кезеңі оқу. тануға. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
Жасөспірім психологиясы пәнінен
ЛЕКЦИЯЛАР ЖИНАҒЫ
Мамандық аты, шифры: 5В011400-Тарих_______________
Оқу формасы: күндізгі _______________
Курс: IV,
_________________
VII сем ... ... сем Барлығы:
Кредит саны: 2 2
Сағат саны 90 90
Лекция: ____15____ __________ ____15____
Практикалық 15 15
Семинар:
Лабораториялық
ОБСӨЖ: 30 30
СӨЖ: 30 30
Аралық бақылау (АБ)
Қорытынды бақылау: Емтихан Емтихан
Лекциялар жинағын құрастырған: аға оқытушы Н.Қ.Байкенже
Мекен жайы: Түркістан қ., Тел. сот: 8 701 383 54 47,
nora_nur@mail.ru
Түркістан 2013
1.№1.Лекция тақырыбы:Жасөспірім психологиясына кіріспе.
2.Лекция жоспары:
1.Жасөспірім психологиясының пәні.
2.Жасөспірім психологиясының міндеттері.
3.Жасөспірім психологиясының басқа ғылымдармен байланысы.
3.Лекция мақсаты: Студенттерге жасөспірім психологиясының мақсаты мен
міндеттері жайында теориялық білімнен мәлімет беру.
4.Лекция мәтіні:
1.Жасөспірім психологиясының пәні.
Жасөспірім психологиясы - психология ғылымының саласы. Оның
зерттейтін пәні – жасөспірімдердің ерекшелігі динамикасы, даму үстіндегі
адамның психикалық процестері мен психологиялық қасиеттерінің онтогенезі.
Жас өспірімдер психологиясы, Жасөспірім психологиясы психикалық
процестердің жас ерекшеліктерін, білімді игерудің жасқа лайық
мүмкіндіктерін, жеке адамның дамуының жетекші факторларын т.б. зерттейді.
Жас ерекшелігі психологиясы педагогикалық психологиямен ажырамастай тығыз
байланысты.
Жасөспірім психологиясының біртұтастығы зерттелу объектісі -
жасөспірім - ортақтығымен түсіндіріледі; олар, егер жас ерекшелігіне сай
даму динамикасы тұрғысында зерттелсе, жас еркшелігі психологиясының зерттеу
объектілері, ал егер пежагогтың мақсатты ықпалдары қарастырылса,
педагогикалық психологияның объектілері болып табылады.
Жасөспірімдік жасты зерттеу XIX-ғасырдың аяғынан басталған, ол кезде
алғашында қоғамның жоғарғы қабатындағы жасөспірімдер өкілдері зерттелген.
Нәтижесінде XIX-ғасырдың аяғы мен XX-ғасырдың басында ішкі кризистің
периоды болып табылатын жасөспірімділіктің романтикалық моделі алға шықты,
оған сезімдердің оянуын да жатқызуымызға болады. XX-ғасырдың 20-шы
жылдарынан бастап жағдай бірден өзгерді: Э. Шпрангердің, М.М.Рубинштейннің,
М. Мидтің, Л.С. Выготскийдің еңбектерінен кейін, ал кейіннен Б. Заззо мен
басқаларынан кейін этномәдениеттік және әлеуметтік-мәдени айырмашылықтарды
тіркемей, жасөспірімдік жасты талдау мүмкін болмай кетті.
2.Жасөспірім психологиясының міндеттері.
Жасөспірімдік психологиясы курсын оқу барысында оның зерттейтін пәнін,
әдістерін, психикалық дамуын, жасөспірімдердің өмір тіршілігінде қалыптасу
заңдылықтарын танып біледі. Сонымен қатар студенттер жалпы және кәсіптік
білім беретін мектеп оқушыларының жасының өсуіне сәйкес психикалық даму
ерекшеліктерін біліп, олардың азаматтық қасиеттерінің кемелдену жолындағы
психикалық жағдайларымен танысады. Студенттер ересек мектеп жасындағы
оқушылар мен балаң жастық кезеңде оларды мамандық таңдауға баурып, өзіндік
ерекшеліктеріндегі психологиялық заңдылықтарды білетін болады.
Бұл курсты оқып үйрену нәтижесінде студенттер оқушы жасөспірімдердің
оқып білім алуы мен тәрбиесінің неғұрлым тиімді болу жолындағы
психологиялық сипаттарымен танысады. Мұғалімнің мамандық білімін көтеру
және оның ұстаздық қызметіндегі жаңа білім жұмыстарын ұйымдастырудың
психологиялық мәселелері сөз болады. Сонымен бірге студенттердің болашақ
ұстаздық мамандығының өзіндік сыр-сипаты, шығармашылық іс-әрекеті және
жастарды қоғам алдында жауапкершілігі мен адамгершілік қасиеттерін
қалыптастырып отырудың психологиялық мәселелерін қамтиды.
3.Жасөспірім психологиясының басқа ғылымдармен байланысы.
Жасөспірім психологиясы басқа ғылымдармен: философиямен,
педагогикамен, медицинамен, анатомиямен, және физиологиямен тығыз
байланысты. Сондай-ақ психология ғылымының жалпы психология, педагогикалық
психология, әлеуметтік психология сияқты бөлімдермен де тығыз байланысты.
Жасөспірім психологиясы педагогикалық психологиямен тығыз
байланысты. Педагогикалық психологияның пәні – оқыту мен тәрбиелеудің
психологиялық заңдылықтарын зерттеу.
Педагогикалық және жасөспірімнің психологиясының бір тұтастығы
зерттелу объектісі – бала, жеткіншек, жасөспірім ортақтығымен
түсіндіріледі; олар егер жас ерекшелігіне сай даму динамикасы тұрғысында
зерттелсе, даму психолоиясыың зерттеу объектілері, ал егер педагогтың
мақсатты ықпалдары қарастырылсы, педагогикалық психологияның объектілері
болып табылады. Мектепке дейінгі балалар психологиясы, төменгі сынып
оқушылар психологиясы, жеткіншектер, жасөспірімдер психологиясы даму
психологиясының бөлімдері, ал оқыту психологиясы, тәрбиелеу психологиясы,
мұғалімдер психологиясы – педагогикалық психологиясының бөлімдері болып
табылады.
Жасөспірім психологиясы психологияның басқа да салаларымен (еңбек
психологиясымен, әлеуметтік психологиямен, және т. б.) тығыз байланысты.
Тек қана психология емес, сондай-ақ жас ерекшелік физиологиясымен,
гигиенасымен, анатомиямен және т. б. байланысты.
5.Бақылау сұрақтары:
1.Жасөспірім психологиясының пәні туралы түсінік
2.Жасөспірім психологиясының міндеттері қандай?
3.Жасөспірім психологиясының қандай ғылымдармен байланысты?
1.№2. Лекция тақырыбы: Жасөспірім психологиясының әдістері
2.Лекция жоспары:
1.Психологиялық зерттеу әдістеріне сипаттама.
2.Жасөспірім психологиясының әдістерін топтастыру.
3.Психологиялық зерттеу әдістері жасөспірімдер психологиясында қолдану.
3.Лекция мақсаты: Студенттерге психологиялық зерттеу әдістері жөнінде
мәлімет беру.
4.Лекция мәтіні:
1.Психологиялық зерттеу әдістеріне сипаттама.
Әдіс сµзі ѓылыми білім ж‰йесін т‰зу мен негіздеудіњ жолын білдіреді,
сонымен бірге болмысты тєжірибелік жєне теориялыќ т±рѓыдан игерудіњ
тєсілдері мен ќимыл-єрекеттер тобын танытады.
Әдіс (грек. Methodos – теория, ілім, зерттеу жолы) – көздеген
мақсатқа жетудің бірыңғайланған тәсілдері, тәртіпке келтірілген қызмет
жүйесі. Ғылыми негізделген әдістерді саналы түрде қолдану – жаңа
мағұлматтар алудың аса маңызды шарты. Әдістеріді жасап, топтастыру
ғылымдағы негізгі міндеттердің бірі. Әдіс – пәннің ерекшелігі арқылы
анықталғанымен, олар бір-бірімен қарама-қарсылықта болады. Пән мен әдістің
бірлігі қарама-қайшылықтардың бірлігі болып табылады. Әдіс зерттелетін
пәннің ішкі заңдылықтарын біртіндеп қарау арқылы ғана ашады. Әдіс пен
пәннің толық сәйкес келуі субьектінің обьектіге біртіндеп жақындауы
нәтижесінде болуы мүмкін.
Әрбір ғылымның өзіндік пәні, демек өзіне сәйкес әдістері болады.
Әдістің негізінде білімдер жүйесі жатқандықтан (мысалы математикалық немесе
философиялық және т.б.) олардың әдістері де әр алуан болып келеді. Осыған
орай, ғылымда әдістерді топтастыру мәселесі пайда болды. Топтастыру әдістер
белгісіне (қолдану өресіне, оның заңдылықтары мен ұғымдарының сипатына
байланысты) қарай іске асырылады. Осыған байланысты әдістерді екі үлкен
топқа бөлуге болады: философиялық әдіс және жеке ғылымдар әдісі.
Философиялық әдіс таным теориясымен байланысты болғандықтан, барлық ғылымға
ортақ болып келеді. Белгілі бір ғылым саласында философиялық әдісті дұрыс
қолдана білмеу көптеген әдіснамалық қателерге соқтырады. Диалектикалық
материализм – дүниені танудың және өзгертудің бірден – бір ғылыми әдісі.
Психологиялық зерттеулер теориялық және эмпирикалық болып бөлінеді.
Егер де зерттеу тар мағынада алғанда нақты практикалық тапсырманың шешіміне
бағытталған болса, оны қолданбалы деп атайды. Ереже бойынша, зерттеулердің
көпшілігі қолданбалы- теориялық сипатта болады. Теориялық зерттеулер
көбінесе әдіснамалық проблемалардың білім жүйесінің даму беталысының тарихи
мәселелеріне бағытталып, және бұл жағдайда да эмпирикалық базаға сүйенеді.
Алайда, психологиялық зерттеулер қандай сипатта болмасын, (теориялық,
қолданбалы – теориялық, қолданбалы), бұлардың барлығы жалпы ғылыми логикаға
тәуелді болып келеді.
Эмпирикалық зерттеу танымды білікті түрле оқыту әдістемесінде
қолданатын зерттеулердің бір түрі.
Зерттеу әдістерін сипаттау кезінде оларды шартты түрде эмпирикалық
және теоретикалық зерттеу әдістеріне бөлуге болады.
Эмпирикалық білім зерттеліп отырған объектілердің негізгі параметрлері
туралы білім болып табылады. Эмпирикалық білім мәліметтері ретінде заттар
мен құбылыстардың байланысы, қасиеті және қатынастары туралы сөз етуге
болады. Эмпирикалық бъектінің сипатты белгісі – оның сезімін білдіру
мүмкіндігі болып табылады.
Эмпирикалық мәліметтерді талдау нәтижелерді, фактілерді белгілеу
формасында ғана емес, сонымен бірге эмпирикалық талдау қорыту түрінде де
болады. Педагогикалық зерттеулерде мысалы, статистикалық жағынан
объектілерді, олардың өзгеру динамикасының сандық қатынастары белгіленеді.
Бар теориялардың жазылған принцптері базасында, эмпирикалық деңгейде жіктеу
жүргізілуі, жазылған фактілер мен оларды талдап қорыту салыстырылады. Жалпы
және әлуметтік педагогикада, педагогикалық психологияда олар көптеп
келтірілген. Мысалы, оларға тәрбиешінің беделі мен тәрбие процесінің
нәтижелері арасында байланыстылық, қызметтің алуан түрлілігімен
жасөспірімнің өзін-өзі көтеруі үшін мүмкіндіктері арасында,
жасөспірімдердің еңбек етуі мен құқық бұзушылықтың семья арасындағы
байланыстылық жатады.
Теоретикалық білім мен оған қол жеткізу үшін пайдаланатын әдістер
эмпирикалық базадан өткізуге жіне процестің мәнініе ойша енуге, ішкі
байланыстарды, құрылымның, қозғаушы күш және факторлар. Тенденциялар мен
динамикасына байланысты болады.
Психологиялық – педагогикалық процесті, эмпирикалық мәліметтерді алуға
мүмкіндік беретін зерттеу әдістеріне мыналарды жатқызуға болады: әдебиет
пен құжаттарды зерттеу, қызмет нәтижесін зерттеу, бақылау, сұрақ-жауап,
бағалау, диагностикалық ахуал құруды жатқызуға болады.
Психологияѓа орайластыра єдісті психика жµніндегі деректерді алудыњ
жєне оларды талдап т‰сінудіњ жолы деп білеміз.
2.Жасөспірім психологиясының әдістерін топтастыру
Қазіргі заман ғылыми психологиясында әдістердің келесі 4 тобы
қолданымын табуда:
Ұйымдастыру әдістері өз ішіне салыстыру әдісі (әрқандай топты жасы,
қызметі ж.т.б. бойынша салыстыра, зерттеу); лонгитюд әдісі (бір адамды не
адамдар тобын ұзақ уақыт аралығында қайталап, зерттеп бару); комплекстік
әдіс (зерттеуге әртүрлі ғылымдар өкілдері қатысып, бір объектті жан-жақты,
әртүрлі құралдармен зерттеу). Мұндай зерттеудің нәтижесінде сан қилы
құбылыстар мен байланыстар және тәуелді қатынастарды ашу мүмкіндігі туады.
Мысалы, жеке адамның физиологиялық, психологиялық және әлеуметтік тұрғыдан
даму байланысы.
Эмпирикалық әдістер. Бұл топқа енетіндер: бақылау мен өзіндік
бақылау, экспериментальды (лабораториялық, табиғи, қалыптастырушы) әдістер;
психологиялық болжау (психодиагностика): тест, анкета, сұрақ беру,
социометрия, интервью, әңгімелесу - әдістері; шығармашылық, іс-әрекет
өнімдерін талдау әдістері; өмірбаянымен танысу әдістері.
Деректерді өңдеу әдістері: сандық (статистикалық) және сапалық
(алынған материалды топқа жіктеу, талдау) әдістері.
Реттеу - түзету әдістері: аутотренинг, топ тренингі, психотерапиялық
ықпал ету әдісі, оқу-үйрету әдісі.
3.Психологиялық зерттеу әдістері жасөспірімдер психологиясында қолдану.
Психологияның осы салаларының зерттеу әдістерінің азды-көпті өзіндік
ерекшеліктері бар. Негізінде мынадай екі жолы бар: біріншісі салыстыру
жолы.Әр жастағы баланың психикасын, мысалы, 7,11,15,18 жастағылардың
психикасын зерттеп, әр жас туралы табылған мағлуматтарды статистика амалын
қолданып салыстырады. Салыстыру жолының мұндай түрін “кесіңді” тәсіл деп
атайды. Солай дейтін себебі салыстыру кезінде бала психикасы үздіксіз
зерттелінбейді, оның әр жастағы психикалық сапасын тиіп-қашып зерттейді.
Жас психологиясындағы мағлуматтардың басым көпшілігі осындай әдістерді
қолданыс табылған.
Зерттеудің екінші жолы - генетикалық жол. Осыны қолданған баланың бір
қасиетін алады да, соны ұзақ уақыттың (бір жыл, не үш жыл немесе одан да
көп жылдарды) зерттейді. Осыны кейде “лоннгитюд” тәсіл деп атайды.
Зерттеудің бұл жолы тым сирек кездеседі, себебі бір немесе топ бплпны ұзақ
жылдардың ішінде (10,20,30) үздіксіз зерттеу қиын. Бірақ осыны қолданған
жағдайда бұл тәсілді пайдалану үшін үлкен даярлық жасайды.
Осы зерттеулер, әсіресе ізденудің генетикалық жолы бойынша есею
үстінде балада қалыптасқан қасиеттер бірінің үстіне бірі үйіліп жата ма
немесе жаңа қасиеттерге (дамудың жаңа түріне) ие болғанда, осыған дейін
болып келген қасиеттер жоқ болып кете ме, - осыған жауап іздестіруге
көшелік.
Бұл мәселе былайша шешіледі. Бұрынғы қалыптасып келген қасиет бала
бойында тіпті жоқ болып кетпейді, жаңа қасиет үстем алғандықтан,
бұрынғылардың ролі күннен-күнге азая бастайды. Бұл жәйіттер тек жас
психологиясының өзі үшін ғана емес, жалпы психологияның дәрежесін
ұлғайтады.
Жасөспірім психологиясында эксперименттің көбі констатациялау және
оқыту (“қалыптастыру”) эксперименттеріне бөлінеді. Констатациялау
экспериментінің алдына қойылатын мақсаты тесерілетін мәселенің бағытын
алдын ала білу. Мұның мәнісі мынада: Дәрігер ауырған адамды емдеу үшін
алдымен оның ауруына диагноз қойып, аурудың атын және себебтерін анықтайды.
Бұдан соң емдеуге кіріседі. Сол сияқты педагогикалық психология әуелі
сабақты үлгермеудің себебін біліп “диагноз” қояды. Сосын барып диагноздың
түріне қарай оқытуға кіріседі.
Бақылау - жас және педагогикалық психологияда жүргізілетін
зерттеулерде кеңінен қолданылады. Бақылау зерттеудің тек тиісті
объектілерге қарауы емес, әдейі мақсат қойып, баланың тиісті мінез-құлқын
(сөзін, ісін) тексеру. Бақылау бір жағдайда “кесінді” ретінде жүргізіледі.
Кесінді дейтін себебі бақылау үздіксіз жүргізілмейді, керек деген мезгілде
(аз уақыттың ішінде) жүргізіледі.
Жасөспірімдер ісінің қортындысына талдау жасау өзінше зерттеу әдісі
болып саналады. Баланың іс-қорытындысына, мысалы, қыздардың тіккен
кестелеріне, ұлдардың жасаған мүліктеріне т.б. негізделеді.
Жасөспірімдердің осы іс-қорытындыларына қарап, оның сол кездегі психикалық
ерекшелігін дәл байқауға болады.
Әңгімелесу жасөспірім психикасының сырын білудегі әдістің бір түрі.
Бірақ кез-келген әңгіме сырды білуге мүмкіндік бермейді. Мұндай дәрежеге
жету үшін әңгіменің алдына қоятын мақсатқа қарай даярланып, сөйлесетін
кісіден жауап алу үшін сұрақтар қандай болып келуі жөнінде ойлануы қажет.
Әңгімеде көлденең сұрақ тәсілі деген әдіс кездеседі. Мұның мәні мынада:
егер бала тәрбиешіге шынын айтқысы келмесе, не шынын айтқаны үшін біреуден
қорқатын болса, ұстаз оның ойламаған кезінде сұрақтар қояды. Бұл көптеген
сұрақ болғандықтан, бала аңдамай шынын айтып қоюы ықтимал.
Қазіргі кезде әлеумет психологиясының тәсілдері жас және
педагогикалық психологияға еніп келеді, сол амалдардың бірі - Австрияның
психиаторы Я.Морено ұсынған социометрия тәсілі. Бұл тәсіл топ адамдардың
татулығын не наразылығын зерттеуге арналған. Социометрия тәсілі бастауыш
мектеп жасындағыларға былайша жүргізіледі: егер сыныптағы оқушылар саны 40
оқушы болса, жаңа жыл алдында солардың әрқайсысына открытка алып, кейін
оларды сыныптан шығарып, аудиторияға бір-бірлеп жібереді. Әр оқушының
қолына 39 открытка беріп, сыныптағы әр оқушының қажет десеңіздер бір-бір
открыткадан, мейраммен құттықтау ретінде, қойыңыздар дейді. Мұны әр бала
орындаған соң зерттеуші сол бала кімдердің орнына открытка қойды, кімдерге
қойған жоқ, осыларды есептейді. Кейін екінші бала осындай тапсырмамен
сыныпқа жіберіледі т.с.с. 40 оқушы осындай тапсырманы орындап өткен соң,
солардың кімге открытка қойғанын не қоймағанын математикалық статистиканы
қолданып есептеп, кім кіммен тату, кіммен наразы екенін біледі. Осы есептің
қорытындысын кейін зерттеуші социограмма ретінде көрсетіп, белгілі тәртіпке
келтіреді.
5.Бақылау сұрақтары
1.Психологиялық зерттеу әдістеріне сипаттама.
2.Жасөспірім психологиясының әдістерін топтастыру.
3.Психологиялық зерттеу әдістері жасөспірімдер психологиясында қолдану.
1.№3.Лекция тақырыбы:Психологиялық дамудың жағдайлары.
2.Лекция жоспары:
1.Психологиялық дамудың көздері.
2.Психологиялық күштердің қозғаушы күштері.
3.Жасөспірімдердің психологиялық дамуындағы өзгешеліктері.
4Жасөспірімдердің дене күшінің дамуы.
3.Лекция мақсаты: Студенттерге психологиялық дамудың көздері мен қозғаушы
күштері, жасөспірімдердің психологиялық дамуындағы өзгешіліктері жөнінде
мағұлмат беру.
1.Психологиялық дамудың көздері.
Даму дегеніміз не? Ол немен сипатталынады? Объектінің басқа
өзгерістерінен дамудың принципиалды өзгешелігі неде? Объект өзгере
алатындығы, бірақ дамымайтындығы белгілі. Осыдан өсу-бұл объекттің сандық
өзгерісі, оның ішкі құрылымы және оның құрамына кіретін жекелеген
элементтер мен процестердің өзгеруінсіз. Мысалы, баланың физикалық өсуін
өлшей отырып, оның сандық өсуін көруге болады. Өсу құбылысы психикалық
құбылыстарда да бар. Мысалы, сөйлеу қабілетінің функциясының өзгеруінсіз
баланың сөздік қорының өсуі. Осыдан өсу – бұл даму емес, бірақ оның
симптомы бола алады.
Даму сапалық өзгерістермен, жаңа құрылымдардың, жаңа
процестердің, жаңа бейнелердің, жаңа механизмдердің пайда болуымен
сипатталады. Л.С.Выготский дамудың реформдалған және реформдалмаған
типтерін бөлген. Реформдалған – бұл құбылыстың (ағзаның ) өтетін кезеңі,
сол сияқты соңғы нәтижесі де ең басынан бастап бекітіліп берілген даму
типі. Дамудың бұл типіне мысал эмбрионалды даму бола алады. Реформдалмаған
тип – бұл ең басынан бастап не құбылыс ( ағза) өтетін кезеңдері, не оның
нәтижесі берілмеген даму типі. Оған мысал галактиканың, адам қоғамының
дамуы бола алады. Cондай-ақ психикалық даму процесі де реформдалмаған болып
табылады. Сонымен қатар бұл ерекшк процесс. Ол сол қоғам дамуының берілген
деңгейінде бар іс әрекеттің теориялық және практикалық формасымен
детерминатталған. Осыдан онтогенетикалық даму берілген қоғавмдв бар үлгі
бойынша жүреді. Және психикалық дамудың спецификасы осында жатыр. Жалпы
жеке адам дамуы адамзаттың рухани және материалдық байлығын меңгеру
процесінен тыс жүруі мүмкін емес.
2.Психологиялық күштердің қозғаушы күштері.
Дамудың қозғаушы күштері. Жеке бас өз өмірінде ішкі
қайшылықтардың әсері негізінде дамиды. Олар жеке бастың қоршаған ортамен
қарым-қатынасына, оның жетістіктері мен сәтсіздіктеріне, қоғам мен
индивидтің тепе-теңдігінің бұзылуына байланысты. Қарама-қайшылық жаңа
қасиеттердің және жеке сапалардың тууына байланысты шешіледі. Кейбір қарама-
қайшылық жаңа қарама-қайшылықпен ауысады. Егер олардың шешімі табылмаса,
дамудың тежелуіне, дағдарысқа әкеп соқтырады. Дамушы жеке бас жаңаша өмір
сүру жағдайларына, қоғамдықмаңызды әрекетке қарай ұмтылады, осы мақсатты
жүзеге асыруда өз дамуының жаңа қайнар көздерін табады.
Холл, Э. Шпрангер айтқан тұжырымдарын талқылай келе, жасөспірімдердің
психологиялық қозғаушы күшетрінің даму деңгейінің үш типін бөліп көрсетеді:
1) Өткір ашулы кризистік уақытпен сипатталады. Ол қайта дүниеге келген
адамдай уайым – қайғыға түседі, түп тамырында оның жаңа өзіндік мені
пайда болады.
2) Өте баяу, ақырын, жайбасар тұлға. Жасөспірім ересектік өмірге өзінің
жеке тұлғасында ешқандай өзгеріс енгізбей аяң басумен сипатталады.
3) Жасөспірім белсенді және саналы түрде өзін тәрбиелейді, өзін - өзі
қалыптастырады. Өзінің ерік – жігерінің күшімен ішкі кризистерімен
мазасыздығын жеңеді, бұл өзіндік бақылау мен өзіндік мінез-құлқы жоғары
деңгейдегі адамға тән. Бұл жастағы ең басты жаңа құрылым - Э. Шпрангер
бойынша, өзіндік менінің ашылуы рефлексияның пайда болуы; өзінің жеке
даралығы саналы түрде түсінуі, тұлғаның өзіндік анықталуы.
Жасөспірім кезеңде – дамудың бар жақтарын өзгерту. Осы кезеңде адамның
өз беттілігі өмірге деген дайындығымен анықталады. Мұнда жасөпірімнің
дүниетанымы, кәсіби іс - әрекетті таңдауы және тұлғаның азаматтылық
маңыздылығын нақтылау аяқталады. Факторлар әсерінен тұлғаның қоршаған
адамдармен қатынас жүйесі және өзіне деген қатынас өзгереді. Осы әлеуметтік
позицияның әсерінен оның қоғамдық пайдалы іс - әрекетке, оқуға деген
қатынасы өзгереді. Белгілі бір болашақ мамандыққа деген байланыс
қалыптасады. Берілген кезең жасөспірімнің үлкендермен мінез – құлықтың
барлық аймақтарында тәуелсіздігін көрсетеді.
3.Жасөспірімдердің психологиялық дамуындағы өзгешеліктері.
Жасөспірім шақта және жасөспірім кезеңінде де ересек жастағы сияқты
адам өзінің ішкі әлемін дамыған рефлексивті қабілеттері арқылы ашады. Бұл
сезім мен ой – тылсымдарын тануға бағытталған.
Жасөспірім кезеңі 15-16, 21-25 жас аралыққа дейінгі жас мөлшерін
қамтиды. Бұл кезең адамның сенімсіздік пен жүйесіздік кезеңінен шынайы ер
жету шағы. Жасөспірім кезеңінде адамдарда өмір құндылықтарын таңдау
мәселесі пайда болады.
Жалпы адам құндылықтарының икемділігімен, құнды бағыт - бағдарының
құрылымымен талдамасын тануға ұмтылған адамға, өзінің іс - әрекетін балалық
және ересек жаста анықтай-тын, тарихи бекітілген нормативтермен
құндылықтарды саналы түрде бұзуға, қабылдауға тура келеді. Ол өзінің
бейімделген және бейімделмеген өмір позициясының жағдайы, сонымен қатар
оның ойынша, бұл таңдаған позиция, ол үшін ең неізгі, ең қажетті, ең
таңдаулы болуы тиіс.
Жасөспірім қоршаған әлемдегі өз орнын табуға қандай күш салып
бағытталса да, барлық өмір мәнділігін тануға интеллектуалды дайын болса да,
ол көп нәрсені білмейді, өйткені ол өзін қоршаған адамдарды және рухани
өмір тәжірибесін білмейді.
Әсіресе жасөспірім шақта табиғи берілген басқа жынысқа деген талпыныс
қозады. Жасөспірімдік кезең адам өзінің рефлексивті жаттығуларын бағалайтын
кезең. Ал бұл рефлексивті жаттығулар ішінен ол өзі, досы, барлық адамзат
кіреді. Жасөспірім өзінің тұрақты рефлексиясы арқылы өзінің негізін, мәнін
ашады. Ол нәзік жанды, тез уайымдауға, сәтсіздікке берілгіш болады. Қандай
болмасын ерекше бөгде көзқарас, әсерлі сөз, ерекше әсерлі болып оны жолынан
тайдыруы мүмкін.
Л.Ф. Обухова психологиялық зерттеулерінде жасөспірім тұлғасының
ерекшелігі психологиялық жаңа құрылымдардың түп тамыры, жеткіншек жаста
қалыптасып қойған туындысы болып табылады. Өзіндік жеке тұлғасына деген
қызығушылықтың күшейуі, сыншыл-дықтың көрінуі – бұлардың барлығы ерте
жеткіншек жаста сақталады, бірақ, олар мәнді өзгерістерге ұшырап, саналы
түрде бейнеленеді. Ең негізгі мәнді өзгеріс тұлғаның өзіндік дамуында
болады. Оның айрықша ерекшелігі болып, өзіндік рефлексиясының күштілігі
табылады. Яғни, өзін - өзі тануға, бағалауға, өз мүмкіншіліктері мен
қабілеттіліктерін білуге талпынысы жатады.
Мен кіммін?, Мен қандаймын?, Менің қабілеттерім қандай?, Менің
өмірлік идеалым қандай?, Мен кім болғым келеді? - міне осы сияқты
сұрақтар жасөспірім жастағыларға өте қатты әсер етеді .
Филип Роистың Психология подроскового и юношеского возраста
-оқулығында: жасөспірімдердің өзінің уайым қайғылары ойлары, сезімдері мен
қызығушылықтары, арман тілектері мен талпыныстары нақты зерттеу мен зейін
салу мәніне айналады дейді. Бұл кезеңде оқушы өзінің ішкі әлемін енді
ашады, субъективті уайымдарына Өзіндік меніне қызығушылық таныта
бастайды. Өз тұлғасына қызығушылығына төмен жеткіншектерге қарағанда,
жасөспірім-дердің өзін - өзі тануы, өзіндік сана – сезімі белсенді және өз
тұлғасын өз өзіне бағындыруы туа бастайды.
Психолог В.А. Крутецкийдің бекітуі бойынша жасөспірімдердің жетілуі
жеткіншектерге қарағанда жоғары деңгейде. Жеткіншектердің айқын сезімін
сырттан қарағанда ересек адамдарға келеді. Оларға қарағанда
жасөспірімдердің ортаны бөлек олардың басқаға ұқсамауы және құр-
былыстарымен ересек адамдардың ара-сында ерекше болуы, әр түрлі бағытта өз
- өзін көрсетуі және өзінің өзіндігін бекітуі тән.
Жасөспірім кезеңі жалпы тұлға болып дамуындағы маңызды фаза.
Жасөспірімнің жеке басы дамуының аса маңызды факторы – оның өзінің ауқымды
әлеуметтік белсенділігі. Ол белгілі бір үлгілер мен игіліктерді игеруге,
үлкендермен және жолдастарымен, ақы-рында өзінің жеке басы мен өзінің
болашағын және ниетін, мақсаты мен міндетін жүзеге асыру әрекеттерін
жобалау бағытталады.
Жасөспірім - сөзінің мағынасы ішкі дүниенің негізгі тенденциясының
дамуын көрсетеді. Жасөспірім шаққа аяқ басқан баланың қалыптасуындағы
түбегейлі өзгерістер сана – сезімнің дамуындағы сапалық өзгеріспен анық-
талады, осының арқасында бала мен ортаның арасындағы қатынас бұзылады.
Жасөспірімнің жеке басындағы басты және діни тән жаңа құрылымын оның өзі
туралы енді бала емеспін дейтін түсініктің пайда болуы орын алады. Ол өзін
ересекпін деп сезіне бастайды, ересек болуға және өзіне жұрттың осылай деп
қарауына ұмтылады.
Осы жастағы өзгешелік психолог А.Г. Ковалев биологиялық әсері туралы
сұрақты ашып тастамай, соның ішінде психикалық сферадағы жыныстық жетілу
жасөспірімнің эмоциялық қалпына беттесуін біз тұтас деп айтсақ, онда оның
психикалық кескінін биологиялық фактормен анықтаймыз.
В.Г. Асеева бойынша мектеп жасындағы жетілу немесе басқа сөзбен
айтқанда ерте жетілу - адамның туғаннан бастап физиологиялық, психологиялық
және азаматтық ересектік жетілу кезеңі.
Мектеп оқушыларының өміріндегі ересектену (14 –15 жастан бастап 17–18
жас аралығында) өте құнды кезең. Осы жаста жасөспірімдердің мектептен оқу
процесі аяқталады. Физиологиялық жетілуі баяулап, жыныстық оқдасы ерте
жетіледі. Осының арқасында физиологиялық қызметі реттеледі және қан
айналымы жақсарады т.с.с. Жасөспірімдердің даму кезеңінде қан тамырларының
қан айналу жүйесі күшейіп, сол кезде жүрек ауруы, бас айналуы, қан
қысымының көтерілуі жойылады.
Жасөспірімдердің ерте жетілу кезеңдерінде орталық жүйке жүйесі ересек
адамдікімен теңеледі. Мидың салмағы мен көлемі және фукционалды
белсенділігі ересек адамдардың ойлауынан қарағанда айырмашылығы болмайды.
Сонымен қатар функционалды жетілу жалғасып, осы кезеңде мидың жетілуі
ерекше морфологиялық және функционалдық дамуымен анықталады.
Рувинский Л.И., Хохлова С.И. еңбектерінде жасөспірім шақ - бұл
қоғамдық жүйедегі көз – қарасқа байланысты дүниетанымның бірінші элементі
байқала бастайды, бірақ та әлемге деген көз – қарасын толығымен пайымдай
алмайды. Тек жасөспірімдерде фило-софиялық ойлау әрекетінің қанағаттануы
мүмкін болса, пайда болады. Бұған арқау болатын түрткі - оқудағы білім,
тәртіп пен информация, әдеби оқулықтар және сыртқы ортадан алатын
көріністер мен үлкендермен қарым – қатынас..
Ш. Бюллер жасөспірімдік кезеңді фаза бойынша бөліп қарастырады.
Негативті фаза пубертадты кезеңде басталады. Негативті кезеңге
жеткіншектердің дамуын қоюға болады. Ал, позитивті фазада өмірге деген
қызығушылықтың пайда болуы, адамға деген ыстық сезім, табиғатты түйсіну
т.с.с болады. Бұл фазаны жасөспірімдерге қатысты деуге болады.
А.В. Мудрик жасөспірім кезеңінің ең басты жағдайын ашып көрсетеді. Ол
екіжақтылық пен қарама – қайшылық деген. Педагогикада жасөспірімді өскен
адам, бірақ ересек адам емес ақпаратталған бірақ әлі жетік білмейді деп
пайымдайды.
Холл ең алғаш бірнеше негізгі қарама – қайшылықтарды бөліп көрсете
отырып, жасөспірім мінезіндегі амбиваленттілікпен сипаттаған.
Жасөспірімдерде шектен тыс белсенділік - аяқ шалысқа шектен тыс көңілділік
- уайым, өзіне сенімділік - ұялшақтық пен қорқыныш жоғары деңгейдегі
адамгершілік талпыныстарының күрт төмендеуі ашық қарым – қатынастық, өте
нәзік сезімталдық апатияға, өткір құштарлық – бірбеткейлікке оқуға деген
ынта белгісіздікке, бақылау мен әуестілік сияқты талқылаулар болады. Ол бұл
кезеңді Боран мен тегеурін кезең деп атайды. Ст. Холл жасөспірім кезеңнің
мазмұнын өзіндік сана – сезім кризисі деп сипаттайды. Тек осыны басынан
өткеріп ғана жеке даралы сезіміне ие болады.
Келесі жасөспірім шақты зерттеуші неміс философы мен психологы Э.
Шпрангер болды. Ол 1924 жылы жасөспірім кезең психологиясы деген еңбекті
басылымға берді. Ол еңбегі бүгінге дейін қолданылып келеді. Э. Шпрангер
жасөспірім кезеңін толық қарастыра отырып, жас кезеңді қыз балаларды 13 –19
жас, ұл балаларды 14 – 21 жас деп қарастырды. Ол тәуелділік - еркіндік
мазмұны болып табылатын кризиспен сипатталады.
Э. Шпрангер жасөспірім кезеңнің мәдени – психологиялық концепциясын
жасады. Э. Шпрангер бойынша жасөс-пірімдік кезең мәдениет деңгейіне өсу
жасы. Ол психикалық даму жеке даралық психиканың осы дәуірде обьективті
және нормативті рухқа өсуі деп жазады.
Э. Шпрангер, өзіндік – сана сезімді, құнды бағыт бағдарлықты
жасөспірімдердің дүниетанымын зерттеуге бастауы деп санады .
Э. Штерн жасөспірімдік кезеңді жеке тұлғаның қалыптасуының бір кезеңі
деп қарастырды. Психологияның қай бағыты болмасын, барлығының орталық
мәселесі, оның ойынша адам тұлғасының мәселесі болу керек.
Өтпелі кезең тек ғана ой мен сезімдерден талпыныс пен идеялдардан ғана
емес, сонымен қатар әрекеттің ерекше бейнесімен сипатталу қажет дейді.
Жасөспірімнің өз көзқарасы бар, жасөспірімдер үнемі өз жетістіктерін
өсіріп, кемшіліктерін азайтып отырады. Өз құрдастарының арасында болуға
ұмтылыс, оларды белсенді түрде үлкендер арасынан өзі соған ұқсағысы келетін
адам іздейді. Бұл жерде идентификация туындайды.
Ал 15-17 жас жасөспірімдердің ең басты оқу-кәсіби іс-әрекетінің
арқасында жасөспірімнің танымдық-кәсіби қызы-ғушылықтары артады. Эмоция мен
психосексуалды дамуы жағдайына байланысты, жанұя құру деген бұл жаста
қарастырылмайды.
К. Юнг бойынша осы жас дағдарыс кезеңі. Шынайы өмірдің талаптарына
жасөспірім бейімінің сай келмеуі орын алады.
1920-шы жылы психолог Л.С. Выготскийдің айтуы бойынша жасөспірім
кезеңіне қатысты психологияда біршама жалпы теория қарастырылған. Бұл
теориялар қазіргі заманда мәнді болып келеді. Кең түрде жасөспірім кезеңін
3 негізгі тұрғыда қарастыруға болады.
1) Биогенетикалық биологиялық процес негізінде және дамудың басқа да
процестері қарастырды.
2) Социогенетикалық тұрғы тұл-ғаның өмір барысында алдына қойған мақсаты
мен әлеуметтік процестеріне басты зейін аударуын бекітеді.
3) Психологенетикалық - өзіндік даму негізіндегі психика процестерінің
қызметтерін негіз етіп қою.
Биологиялық теорияның өнімі американ психологы Ст. Холл ол даму
психологиясының басты заңы (рекапитуляция заңы) деп қарастырды. Мұнда
индивидуалды даму, финогендік басты сатысының қайталануы болып табылады.
Биогенетикалық концепциясының неміс өкілдері “Конституционная
психология” Э. Кречмер әртүрлі биологиялық фактор негізінде, тұлға
типолониясының басты проблемасын жасады. Адамның физиологиясы мен дамуының
арасында ерекше байланыс бар деді. Кречмер барлық адамдардың екі түрі
болатындығын көрсетті.
Бірінші бағытқа циклоидты: көңіл күйі ауыспалы, тез қозғалғыш, мазасыз
т.с.с., ал 2 түріне шизоидты тұйық қатынасқа түспейтін эмоционалды тырыспа
адамдар.
Н. Кречмер мен Конорадта осыған байланысты жеткіншектерді циклоидқа, ал
жасөспірімдерді шизоидқа жатқызады.
Жасөспірім шизоидты тұлға ретінде күрделі алдында ұзақ мерзімді
жүреді.
В. Целлерді “Конституция и развития” - деген еңбегінде бала дене бітімінің
құрылысының дамуындағы өзгерістер самотикалық өзін сезінуі психологияның
және самотинзалық өзара байланысуы айтылады. Биогенетика өкілдері психиканы
және физиологияны дамуын өзара тәуелділігі бағыты қатты қызықтырады.
А. Гезел концепциясында “өсу мен даму” синоним, мінез-құлық, жүріс-
тұрысы қабілеті интеграциясы мен дифферен-циациясы мағынасын білдіреді.
Гезел қандай болмасын индивидті мәдениетке оқыту мен үйрету, оның
жетілуінде ешбір орын ауыстыра алмайды деп санайды.
Жасөспірім баланың ересектікке өтуі. Гезел байынша 11 мен 21 жас
аралығын ең маңызды жас мөлшері.
15 жас Гезелдің жазуынша рухани ішкі жан дүниесінің өсуі, тәуелсіздік, өз-
өзін ұстамдылығы, өз - өзін тәрбиелеу мен өте сезімтал болады. 16 жаста
қайтадан салмақтылық пайда бола бастайды, ішкі жауапкершілігі ұлғайып,
эмоция байсалды, қарым-қатынасқа тез түсуі, болашаққа бағыт бағдар жасайды.
Биогенетикалық тұрғыға қарама-қайшы социогенетика. Ол жасөспірімнің
құрылымын өздерін қоршаған адамдар мен қарым-қатынас жасау арқылы
анықталады.
Социогенетикалық тұрғыда неміс психологы Левин теориясын айта кеткен жөн.
Адамның мінез-құлық, жүріс-тұрыс қызметінің бір жағы тұлға екінші жағынан
оны қоршаған орта, бірақта да тұлға қасиеті мен қоршаған орта өте тығыз
байланысты.
Левин бойынша өтпелі кезеңдегі ең маңызды процесс тұлғаның өмірлік әлемінің
кеңейуі, қарым-қатынас жасайтын ортасы, өз үйренген топ және адамдарға
қатысты.
Қазіргі заманда жасөспірім психодинамикалық теорияның басталуы өкілі
танымал американ психологы Э. Эриксон философия-методологиялық ұстамын
Фрейдтік психоанализ дамуының жалғасын жасаған. З. Фрейд ойынша дамудың ең
негізгі қозғалыс күші тұлғаның биологиялық жыныстың қызығушылығы (либидо)
дәлірек айтқанда психосексуалды қақтығыстың тууы. Біріқта Эриксон белгілі
мөлшерде биология мен поксексуалдықтан ауытқыды. Эриксон барлық өмір циклін
сегіз фазаға бөліп көрсетті. Оның әрқайсысы болашақта дамудың қолайлы,
қолайсыз жағын шешетін ерекшелік.
Сонымен жасөспірім шақта адам өзінің өмір сүруіндегі мәнділікті іздейді,
өзінің біртұтастылығын игеруге талпы-нады, басқалар арасында өз орнын
табуға тырысады.
4.Жасөспірімдердің дене күшінің дамуы.
Балаң жастық — адамның дене дамуының аяқталатын кезеңі. Бойдың ұзаруы
жеткіншек кезеңге қарағанда баяулайды. Қыздардың бойының толуы орта есеппен
16 мен 17-нің арасында болады (ауытқу плюс-минус 13 ай), жігіттерде 17 мен
18-дін арасы (ауытқу плюс-минус 10 ай). Салмағы артады, осының өзінде ер
балалар қыздардан қалып келген есесін толтырады. Бұлшық ет күші өте тез
өседі: 16 жаста ер бала 12 жастағысынан бұл тұрғыдан екі есе асып түседі.
Бойы толысқаннан кейін шамамен бір жылдан кейін адам қалыпты ересектік
бұлшық ет күшіне жетеді. Әрине, көп нәрсе дұрыс тамақтану режимі мен дене
шынықтырумен шұғылдануға байланысты. Спорттың кейбір түрлерінде балаң
жастық — ең көп жетістіктерге жететін кезең.
Жыныстық даму жөнінен жігіттер мен қыздардың көбі бұл жаста
постпубертаттық кезеңде болады. Қөп тараған тусініктерге қарамастан,
жыныстық толысудың мерзімі нәсілдік және ұлттық ерекшеліктерге, климатқа
байланысты емес. Оның есесіне тамақтану сипатындағы айырмашылықтар мен
басқа да әлеуметтік-экономикалық факторлар ықпал етеді. Мұның үстіне орташа
статистикалық норманың жеке физиологиялық нормамен үйлеспейтінін ескеру өте
маңызды. Кейбір әбден қалыпты адамдар орташа статистикалық мерзімдерден көп
озық не қалыңқы дамиды. Қарқынның бұл вариацияларын патологиялық жағдай-
лардан ажырату әрдайым оңай бола бермейді.
5.Бақылау сұрақтары:
1.Психологиялық дамудың көздері.
2.Психологиялық күштердің қозғаушы күштері.
3.Жасөспірімдердің психологиялық дамуындағы өзгешеліктері.
4Жасөспірімдердің дене күшінің дамуы.
1. № 4 Лекция тақырыбы:Психологиялық дамудың жас және жастық кезеңдерінің
мәселелері
2. Лекция жоспары:
1.Жастың жалпы сипаттамасы.
2.Балдырғандық және мектепке деінгі кезең.
3.Бастауыш мектеп жасындағы кезең.
4.Жеткіншек жасындағылардың психикалық дамуы.
5.Жасөспірімдердің психикалық дамуы.
3. Лекция мақсаты: Студенттерге психологиялық дамудың жас және жастқы
кезеңдері жөнінде теориялық білімді меңгерту.
4.Лекция мәтіні:
1.Жастың жалпы сипаттамасы.
Бала жасын кезеңдерге бөлудің жобасы, біріншіден, жабайы өмірден
алынған; екіншіден, психология ғылымы тұрғысынан дәлелденген болатын. Жасты
кезеңдерге бөлуді жабайы өмір тұрғысынан Г.Гете мен Л.Н.Толстой жазады.
Л.Н.Толстой бөбек пен жеткіншек (“отрочество”) балалардың балалық және
ересек (“юность”) туралы әдейі кітап жазып, сол кітабын балалардың есеюіне
арнаған болатын.
Әдетте, жасты кезеңдерге бөлуде мынадай деректерге сүйенеді. Әр жас
кезеңдеріне жататындардың бәріне тән өзінше психикалық қасиеттер бар деген
шешімге келеді. Өзінше психикалық қасиет деп отырғаны, сол жас кезеңіне тән
пәлендей ақыл-ой жағынан белгілі бір жәрежеге жетуі. Осыны ғылым дамымай
тұрғанда көптеген елдерде жақсы білген.
Әр елде есеюді, әр жас кезеңіне қандай ат беруді өзінше түсінген.
Себебі әр елдің қоғамдық және мәдени дамулары әр түрлі дәрежеде болып
келді. Кейбір тайпалардың қоғамдық қатынасы мен мәдениеті төменгідәрежеде
болды. Мұнымен қатар, осы даму сатысындағы тайпаларда балаларды материалдың
игіліктерді өндіруге ерте жасынан (мысалы, Эксимос елінде 5-6 жасынан,
өзгелерінде 7-8 жасынан) жекті. Осыған сүйене отырып есеюді әлеумет жасына
және әр баланың өзіне тән хроникалық жасына бөлуге болады. Әлеумет жасы
дегеніміз әр елде есеюді қоғамдық жағдайдың ерекшелігінің билеуі.
Бұрынғы қазақ елінде баланың жасын кезеңдерге бөлу тарихынан. Қазақ
еліндегі адамдар өзге халықтар сияқты балалары қай жасында қандай
өзгерістерге ұшырайтынын бақылап, оның есеюіне орай жасты неше түрлі
кезеңдерге бөлген. Осының қажет екені мынадан: Әр жас кезінде баланың өз үй-
ішінде және құбылары арасында алатын орны түрліше келеді дегенде, біз
олардың атқаратын қызметінің жасына қарай болуын, не киетін киімдерінің
түрліше келуін айтып отырмыз. Осыған орай жас кезеңін топтастырып көрейік.
Туғаннан 1 жасқа дейінгі кезең - нәресте жас кезеңі. Нәресте жасы
мынадай 2 кезеңге бөлінеді:
а) бесік жасына (туғаннан 7 айға дейін);
б) еңбектеу жасына (7 айдан 12 айға дейін).
1-ден 3 жасқа дейінгі кезді - бөбектер жасы деді. Бұл кезбаланың тілі
шығып, денесі нығайып, ойнай бастау мезгілі. Бөбек өте мейрімді келеді. 3-
тен 7-ге дейін сәби жасы. Бұл жастағылар жұмыстың қарапайым түрлерін
орындауға қатысты: Қыздар көбіне қазан-аяқ ұстап шешелеріне көмектесті (нан
илеу, от жағу, су әкелу т.б.). Ұлдар бұзау, не қозы бағып, тезек теріп, оны
үйге артып әкелетін.
8-ден 11 жасқа дейін періште жасы. Психикалық және физиологиялық даму
жағынан қыз бала ұл балаға қарағанда қазіргі ғылым тұрғысынан (1-1,5) жыл
алда келетінін, елде мәдениет таралмай тұрған кезде әбден жақсы білінді.
Бұл жас кезеңін періште жасы дейтін себебі әдеп-ғұрыптарды сақтау
міндеттелінді. Егер бұлар бұзақы іс жасай қалғанда соны кінә екені осы
жастардан соң есептелінді.
12 жастан 15 жасқа дейін бозбала (қыз бала) кезеңі.
Бұл мезгіл ұл мен қыздардың недәуір есейіп қалған кезі. Мұны мынадан
байқауға болады: үйге қонақ түскенде осы жастағы қыздар қонақтардың көзіне
көрінбейтін. Ұлдарды үлкендермен бірге табақтас ететін, киген киімі де
өткен жастағыдай емес, үлкендермен қатар атқа мініп, саяхат жасауға (аң
аулау т.б.) қосылатын.
15 жастан бастап үлкендер жасы. Бұл кез ұлдарды үйлендіріп, еншісін
бөліп беріп, қыздарды ұзату мезгілі болатын.
Ғылыми тұрғыдан балалар психикасының дамуын кезеңдерге топтастыру.
Баланың ақыл-ойының өріс алуы тек білімге тәуелді емес. Себебі білім мен
психикалық даму бір емес екенін ілгеріде ескерттік. Егер ілгеріде аталып
кеткен психиканың дамуына оқыту әсер етпейді дейтін Ж.Пиажэнің пікірін
басшылыққа алсақ, онда психиканың дамуы баланың қай жаста екеніне тәуелді
келеді дейміз. Әрине, бала психикасының қандай болып келуіне әлеумет
ортасының недәуір ықпалы бар.
Жасты ғылыми тұрғыдан тиісті кезеңдерге бөлу, сол кезеңге тән баланың
есеюіне әсер ететін себептер: үлкендердің балаға қоятын талабы мен баланың
өзбеттілік ұмтылуының арасындағы қайшылық “дағдарыс” тез кездеседі.
Психологиялық тұрғыдан осы процестерді зерттеп жас өспірімдер жасын мына
кезеңдерге бөледі:
Туғаннан 1 жасқа дейін - нәресте жасы. Бұл кезең әр нәрсені сезуден
және қозғалудан (еңбектеу т.б.) тұрады.
1-ден 3-ке дейінгі алғашқы балалық, яғни бөбек кезі. Бұл кезде
баланың тілі шығып, әсіресе тілдің лексикасын және грамматикалық ережелерін
меңгере бастайды.
3-тен 7-ге дейін мектепке дейінгі жас. Баланың қимыл-қозғалысы ойын
үстінде қалыптасып қалған. Тіл қабілеті жөнінен өріс алады.
7-ден 11-ге дейін - бастауыш мектеп жасы. Бұл жаста баланың сөйлеу
қабілеті үлкен дәрежеге жетеді, нақты бейне ойы күрделі болып дамиды.
11-16 орта сыныптағылар, яғни жеткіншек жасы. Оқытудың ықпалынан бұл
жаста баланың ой-өрісі мен қиялдары кеңінен өріс алады. Бұл жастарда
балалар биологиялық (жыныс т.б.) жағынан үлкен өзгерістерге
ұшырайтындықтын, осы жас кезеңі ерекше сипатталынады. Жеткіншек - балалық
кез бен ересек жасының көзқарасы болып есептеледі.
16-18 аға сыныптар, яғни ересектер жасы. Жастың бұл кезеңін кейбір
зерттеушілер 19-20 жасқа дейін апарады. Себебі 16-ға толғандар ересек
болғанымен, бұлардың балаға да ұқсас жастары бар. Сондықтан ересек бала мен
үлкендердің аралығында кездеседі. Бірақ ересек жаста “балалық” қасиеттер
бірте-бірте азая бастайды.
Жасты тиісті кезеңдерге бөлудің бұл келтірілген сипаттамасы ілгеріде
қамтылған қазақ елінде жастарды тиісті кезеңдерге бөлуіне қарағанда баланың
есеюі көпке дейін созылып отыр. Бұл екі арадағы есеюдің алшақтығы әр
дәуірдегі әлеумет ортасының түрліше келуінен.
Жасты кезеңдерге бөлудің келтірілген осы жолы үнемі өзгерілмейтін
нәрсе емес. Заманның өзгерілуіне, соның ішінде әлеумет ортасының жағдайына
сай жастарды топтастыруда азды-көпті өзгерістер болып отырады.
Жасөспірімдік жас-адам өміріндегі жеткіншектікпен ересектіктің
арасындағы период. Жастың биохимиялық,физиологиялық және морфологиялық
мәселелері бойынша жұмыс жасайтын мамандардың қабылдауымен жасөспірімдік
жас ұл балалар үшін 17-21 жас, қыз балалар үщін 16-20 жас аралығы
белгіленді.
И.С.Конның анықтауы бойынша жасөспірімдік жастың шекаралары 14-18 жас
аралығында орналасады. Дегенмен бұл кезеңді көбінесе 15-17 аралығымен
шектеу кейде кездесіп жатады, сонда жасөспірімдік факт түрінде жалпы білім
беретін мектептердің жоғарғы сынып оқушыларының жас периодымен сәйкес
келеді.
Жасөспірімдік жаста негізінен ағзаның физикалық дамуы, жыныстық
толысуы аяқталады, дененің өсу темпі баяулайды, жұмысқа қабілеттілік және
бұлшықет күштері айтарлықтай өсе түседі, тканьдардың және мүшелердің
функционалды дамуы және қалыптасуы аяқтала бастайды.
Жасөспірімдік жас тарихи тұрғыдан алғанда өте кеш қалыптасатын период;
оның қажет екендігі күрделенумен айтылып отырады, жекелеп айтқанда
технологиялық, әлеуметтік өмірдің және қазіргі заманғы қоғамның
жасөспірімдерге қоятын талаптарымен байланысты күрделенулер. Осының
салдарынан жасөспірімдік жас толығымен тұрақтанған болып табылмайды, 15-17
жастағы адамдар бір елдің тұрғындары болса да, әрқайсысында дамудың
әлеуметтік жағдайы әр түрліше өтуі мүмкін. Сонымен қатар физикалық,
физиологиялық, психикалық және әлеуметтік толысулардың барлық адамда бір
ағынмен жүрмейтінін ескерсек, адамдардың дамуындағы бұл маңызды этапты
сипаттау және зерттеу қиынға түседі.
Жасөспірімдік жасты зерттеу XIX-ғасырдың аяғынан басталған, ол кезде
алғашында қоғамның жоғарғы қабатындағы жасөспірімдер өкілдері зерттелген.
Нәтижесінде XIX-ғасырдың аяғы мен XX-ғасырдың басында ішкі кризистің
периоды болып табылатын жасөспірімділіктің романтикалық моделі алға шықты,
оған сезімдердің оянуын да жатқызуымызға болады. XX-ғасырдың 20-шы
жылдарынан бастап жағдай бірден өзгерді: Э. Шпрангердің, М.М.Рубинштейннің,
М. Мидтің, Л.С. Выготскийдің еңбектерінен кейін, ал кейіннен Б. Заззо мен
басқаларынан кейін этномәдениеттік және әлеуметтік-мәдени айырмашылықтарды
тіркемей, жасөспірімдік жасты талдау мүмкін болмай кетті.
Психологиялық – педагогикалық ғылымның тереңдетіліп дамуына
байланысты,
жас кезеңдері де зеттелуде. Бұған Д.Б. Элькониннің еңбектері дәлел бола
алады.
Д.Б. Элькониннің жас кезеңдері мына кестеде көрсетіледі:
Нәрестелік жас туғаннан кейін -1 жас. жетекші әрекеті –эмоциональды
қарым-қатынас. Бұл жастағы маңызды жаңалық (жетістік) қарым-қатынасқа деген
қажеттілік басқа адаммен.
Сәбилік кезең 1-3 жас. Жетекші әрекеті – заттық әрекет. Жетістік
сөйлеудің дамуы және көрнекі әрекеттік ойлаудың дамуы.
Мектептегі жасқа дейінгі кезең-3-7 жас. Жетекші әрекеті – рольдік
ойын. Жетістігі –қоғамдық маңызы, қоғам бағалы іс-әрекетке ұмтылу.
Бастауыш сынып оқушысы-7-14 жас. Жетекші әрекеті – оқу. өз процесінде
ес қалыптасады., сыртқы әлемнің заттарын меңгереді. Бұл жастың жетістігі
болып психикалық құбылыстардың ырықтылығы, ішкі әрекет жоспары, рефлекция
алынады.
Жеткіншілік жас 11-15 жас. Жетекші әрекеті қоғамда пайдалы іс-әрекет
жүйесіндегі қарым-қатынас (оқу, қоғамдық –ұйымдастыру, еңбек т.б.) бұл
процесте жеткіншек әртүрлі жағдайдағы қарым қатынас дағдыларын меңгереді.
Маңызды жетістіктері болып өзін-өзі бағалаудың қалып, қоршаған адам. Сын
көзбен қарау ересек болуға ұмтылу және ұжым өмірінің нормаларына бағына
білу іскерлігі мен дербестігінің қалыптасуы.
Балғын жастық шақ 15-17 жас. Жетекші әрекет - кәсіптік оқу, жетістігі:
оқу процесінде дүниетанымы, кәсіби қызығушылығын, өзіндік санасы, арман,
мұраты қалыптасады.
Бұл классификация жас кезеңдерінің өзгеру механизмін ашуға,
диалетикалық материалистік ілгеріге сүйене отырып дамудың қозғаушы
күштерінің, яғни жаңа қажеттіліктер мен (оларды бұрынғыша) ескі
мүмкіндіктерді қанағаттандыру арасындағы қайшылықтар күресін түсінуше
мүмкіндік береді.
Жас кезеңдері (Д.Б. Эльконин бойынша).
Жас кезеңі.Жетекші Танымдық Психиканың қай Жетістігі
әрекет. іс-әрекет негесферасы басым (жаңалығы).
бағытталған. дамиды.
Нәрестелік Эмоционал-дҚатынасты Жеке бастық Қарым-қатынасқ
кезең.(ту-ғы тануға (қажеттілік- а деген
аннан – 1 қарым-қатынбағытталған. мотивациялық) қажеттілік.
жас) ас.
Сәбилік Заттық Затты тануға. Танымдық Сөйлеу және
кезең. (1-3іс-әрекет. процестер. көрнекі
жас) әрекеттік
ойлау.
Мектеп Рольдік Қатынасты Жеке бастық Қоғамдық –
жасына ойын. тануға. (қажеттілік- маңызды және
дейін кезең мотивациялық) қоғамдық –
(3-7 жас) бағалы
іс-әрекет.
Бастауыш Оқу. Алғашқы Интеллектуал-дыӘрекеттің ішкі
сынып ғылымды танымдық. жоспары.
оқушыла-ры. тануға. өзін-өзі
бақылау.
Рефлексия.
Жеткін-шек Оқу Әр түрлі Жеке бастық Үлкен болуға
жас (11-15 процесіндегситуациядағы (қажеттілік- ұмтылу, ұжым
жас). і қатынас мотивациялық) өмірінің
қарым-қатынжүйесін тану. нормаларына
ас бағыну.
іс-әрекеті,
ұйымдасқан
еңбек
іс-әрекеті.
Жастар Кәсіптік Мамандықты Танымдық. Дүниетаным
кезеңі оқу. тануға. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz