Жеке тұлға және мәдениет
Ф-ОБ-001033
Жоспар
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
----------3-5 бет
І.Тарау: Жеке тұлға және мәдениет
1.1. Жеке тұлғаның әлеуметтік мәдени теориясы
концепциялары---------------------- ----------------------------------- -----
-----6-12 бет
1.2. Кеңестік кезендегі тұлғаның әлеументтенуіндегі мәдениеттін
ролі------------------------------- ----------------------------------- ------
---------13-32 бет
ІІ. Тарау: Жеке тұлғаны ұлттық, рухани мәдениет арқылы
әлеументтендіру
2.1. Рухани мәдениетті дамыту арқылы жеке тұлғаны
әлеументтендіру-------------------- ----------------------------------- ------
--33-39 бет
2.2. Қазақстан мәдени ошақтарының тұлғаның әлеументтенуіндегі
мәдени ролі------------------------------- ----------------------------------
----40-57бет
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ------
58-60 бет
Сілтемелер------------------------- ----------------------------------- ------
--61-63 бет
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Жеке тұлғаның әлеуметтенуіндегі мәдениеттің ролі
теорияларымен олардың негізгі тұжырымдамаларында ең басты өзекті болып
саналатын жеке тұлға мәселесі тұлғаның қоршаған ортаға әсері ондағы оның
маңызы болып саналса, міне осы жағдайды есепке ала отырып адамдарды
әлеуметтендіру арқылы жеке тұлға санатына қосу болып табылады. Жеке тұлға
болып қалыптасу үшін бірнеше элементтер мен қасиеттер жеке тұлға бойында
болуы тиіс. Сондай-ақ жеке тұлға болып қалыптасумен қатар жеке тұлғаға
қатысты қоғамның жауапкершілігін сездіру. Сонымен қатар адам қоғамның басты
құндылығы ретінде әрқашанда қоғамда өзекті болып келген және өзектілігін
жоймайды, әр кезде, әр түрлі көрініс береді.
Зерттеудің мақсаты мен объектісі: Жеке тұлғаның әлеуметтік мәдени жағын
зерттеуде басты объект адам болып табылады. Зерттегенде басты бүгінгі
таңдағы жеке тұлғаның қоғамға қажеттігін дұрыс жеткізе отырып барынша тұлға
болып қалыптасуға жағдай туғыза отырып, адамның тұлғаға дейінгі өтетін
сатыларын ұғындыру арқылы тұлға болып тумайды, жеке тұлға болып қалыптасады
деген пікірді қайта жаңғырту.
Зерттеудің деңгейі мен мазмұны: Бұл тақырып жалпы жоғарғы дәрежеде
зерттелмеседе басқа ғылым сапалары мен бірлесе отырып көлемді түрде қарауға
талпыныс жасадым. Дипломдық жұмысымды жалпы екі тарауға бөліп қарастырдым.
Алғашқы тарауда жалпы жеке тұлға түсінігінің мәнін жұртшылыққа
түсінікті етуді көздесем келесі тарауда жеке тұлғаның әлеуметтенуіндегі
мәдениеттің ролі, яғни тұлғаның қоғамда түсетін барлық қатынастағы
көрінісі сөз болды.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы: Жеке тұлғаның
әлеуметтенуіндегі мәдениеттің ролі деп аталады. Мұнда тұлғаға қатысты
берілген ғалымдардың тұжырымды ойлармен қоса, тұлғаның жалпы
әлеуметтенуіндегі мәдениеттің ролі, қоғамның оған деген көзқарасына
тоқталдым.
Десекте жеке тұлғаны оны қоршаған орта яғни қоғам қалыптастырады.
Сондай-ақ тақырыптың өзектілігі сол ол өз кезегінде тек әлеуметтік тұрғыдан
емес, әлеуметтанумен тікелей бірлесе отырып философия, педагогика,
психология да зерттеу жүргізеді. Сондай-ақ бұл жерде тек айтқымыз келіп
отырғаны тұлға барлық жағдайлармен қатынаста отырып дамиды, әсіресе
мәдениетпен. Айталық биологиялық, мәдени және географиялық жағдайлармен де
байланысты. Тұлға бойында біліммен қоса мәдени құндылықтардың болуы да
міндетті, мәдениеттен тыс білім алу қоғамға тікелей қауіп төндіреді.
Қоғамды адамдар құрайды деп Сорокин айтқан пікірді қайта жаңғыртсақ. Онда
ол қазіргі кездегі теориялық және саяси практикалық мәні өте жоғары өзекті
мәселе. Олай дейтініміз қоғамдағы басты құндылық адам деп санасақ, оған
қатысты мәселелер әрқашанда қоғамда өзекті болып келген және өзектілігін
жоймайды. Жеке тұлға заман талабына сай қалыптасып, әр түрлі формада
көрініс береді, оның қалыптасқан және әлі шырқау шегіне жетпеген жерлерін
ғылым салалары зерттеуін тоқтатпақ емес. Адамның өмір сүруі мәселесі
сияқты, тұлға мәселесі де маңызды. Оның алғы шарттары туралы емес, адамның
өмір сүруі мен мәнділігінің тұтастығы мен қажетті байланысы туралы айтуға
болады. Тұлғаға индивидуалдық өмір суру қажеттіліксіз, оның мәнін құрайтын
қоғамдық қатынастар жүйесінсіз мүмкін емес. Сонымен қатар оның мәні де оның
өмір сүруінен тыс бола алмайды. Десекте тақырыпта тұлғаға байланысты
бірнеше ойды жинақтай келе оның қалыптасуына әсер ететін факторларды
іздедім, немесе керісінше оған кедергі келтіретін келелі мәселелердің бетін
ашуға барынша талпындым. Дипломның алғашқы тарауында жеке тұлғаның
әлеуметтік мәдени теориясына берілген шетел ғалымдарының концепциялары
жағына мән берумен қатар оған байланысты теорияларға тоқталдым. Қысқаша
шолу жасайтын болсақ француз психологы Жан Плаже мен Сорокин, М. Вебер және
3.Фрейдтың бірнеше теорияларын қарастырдым. Екінші тарауда тұлғаның мәдени
мәселесіне оның бойындағы қалыптасқан құндылықтарға қатысты жақтарды
қарастырдым.
І.Тарау: Жеке тұлға және мәдениет
1.1. Жеке тұлғаның әлеуметтік мәдени теориясы концепциялары
Жеке тұлға проблемасы бір қатар ғылымда социологияның, философияның,
психологияның, педагогиканың зерттеу обьектісіне жатады.
Мәселен, философия тұлғаны таным мен творчествоның субъектісі ретінде
қарастырса, психология тұлғаны психикалық қасиеттер меп процестердің мінез-
құлық, темперамент, қабілет, тағы басқа тұрақты жиынтығы ретінде
зерттейді.
Әлеуметтану ғылымы тұлғаны әлеуметтік белсенді түрде араласатын,
әлеуметтік қатынастардың өзекті проблемаларының бірі ретінде зерттейді.
Өйткені қоғамда болып жататын әлеуметтік құбылыстар процестердің
себептерін, сондай-ақ жекелеген адамдар мен әлеуметтік топтардың іс-
әрекеттерінің себептерін, мәнін жеке тұлғалардың белгілері арқылы түсінуге
болады. Басқаша айтқанда, жеке тұлғаның мінез-құлқы арқылы тұтас топтың,
қоғамның өмірін түсінуге болады. [1;16 б.]
Тұлға әлеуметтік қатынастар мен байланыстардың бастапқы агенті болып
саналады. Тұлға ұғымын адам, индивид ұғымдарымен салыстырып анықтауға
болады. Адам ұғымы барлық адамдарға тән қасиеттер, қабілеттерге мінездеме
беру үшін қолданылады. Бұл ұғым адамзат баласының жер бетіндегі басқа
биологиялық организмдерден өзгеше қасиеттерін сипаттайтын жалпылама ұғым.
Яғни адамның жануардан, өсімдіктерден, заттан айырмасын атап көрсетеді.
Индивидуалдық - бұл әр адамның өзіне ғана тән жеке-дара касиеттерінің
жиынтығы, яғни бір адамның екінші адамнан айырмашылығы. Ал, тұлға
дегеніміз адамның табиғи биологиялық қасиеті ғана емес. Ол қоғаммен тығыз
байланыстар, қатынастар негізінде қалыптасатын адамның мәні. Тұлға – бұл
индивидтің дамуының қорытындысы, жемісі, оның қоғамдық жағдайлардағы
көрінісі.
Адам - адам болып туылады, тұлға болып қалыптасады, яғни тұлға болып
туылмайды. Адамды тұлға қылып қалыптастыратын қоғам, қоршаған әлеуметтік
ортасы.
Егер жаңа туылған жас егіз баланы алып, оларды әртүрлі жағдайларда,
мәселен, бірін Африкада, енді бірін Америкада өсірсе,
онда бірдей индивидтерден әртүрлі тұлғалар қалыптасады. Өйткені олар
әртүрлі ортада өсті, әртүрлі мәдени құндылықтарды бойына сіңірді. Тұлғаның
қалыптасуы табиғи қасиеттеріне және қабылдау мүмкіндіктеріне
негізделеді.[2;58-59 бб.]
Тұлғаның қалыптасуында басты орын алатын не нәрсе: тұқым қуалаушылық
па, әлде тәрбие ме? Бұл мәселе бойынша ғалымдар бір пікірге келе алмауда.
Кейбір зерттеушілер барлық нәрсе тәрбиеге байланысты деп есептейді. Олар
жаман оқушы жоқ, жаман оқытушылар бар деген пікір айтады. Екінші бір
зерттеушілер туа біткен қасиеттерге үлкен мән береді.
Тұлғаны қалыптастыратын қоғам, мәдени орта. Адам қоғамсыз өмір сүре
алмайды. Менің өмір сүруім сенің өмір сүруіңді және басқалардың өмір сүруін
қажет етеді және керісінше де солай.
Мысалы, кездейсоқ бір жағдайлармен кішкентай балалардың аңдар арасына
түсіп қалып, солардын арасында өскендігі жайлы оқиғалар бар. Оларда адамдық
қасиет қалмаған, аңдар сияқты өмір сүреді, төрт аяқтап жүреді, аңдар сияқты
тамақтанады. Оларды кейін тауып алып, адамдар арасында өмір сүруге,
сөйлеуге үйретуге ұмтылған әрекеттерден ешқаңдай нәтиже шықпаған.
Демек адамның адамдық қасиеттерін қалыптастыратын қоғамдық орта. Бірақ,
бұдан адамның биологиялық, психологиялық жақтары маңызды емес деген пікір
тумауы керек. Анығында адамның өлшемі үш түрлі:
1. Биологиялық
2. Психологиялық
3. Әлеуметтік
3. Биологиялық өлшем - бұл адам организмінің түр бейнесі, құбылысын және
формаларын, оның атқаратын қызметін ми, жүйке жүйесін; т.б. қамтиды.
Психологиялық өлшем - бұл адамның ішкі жан-дүниесін, онда
жүріп жататын саналы және санадан тыс құбылыстар мен процестер, сезім
жүйесін қамтиды. Мысалы, адамның құмарлығы, жек көру, сүю, мақтаныш,
қорлану, күйініш, наразылық, ойлау еркі мен сипаты, темперамент, т.б
жатады.
Әлеуметтік өлшем - адамды тұлға, яғни белгілі бір тип, бірнеше адамның
үлгісі, бейнесі, моделі ретінде қарайды. Әрбір қоғам өзіне тән лайықты
тұлғаны қалыптастырып отырады. Сондықтан тұлғаның әлеуметтік өлшемі әр
қоғамда әр түрлі болады.[3;56-57 бб.]
Әлеуметтануда тұлға негізгі екі тұрғыдан қарастырылады:
1. Тұлғаны қоғамдық қатынастар жүйесіне араласып, мұның бар
жақсылықтарын бойына сіңіріп, тұлға ретінде қалыптасуын.
2. Әлеуметтік қатынастардың және іс-әрекеттің субъектісі ретінде
тұлғаны қарастырады.
Сонымен қорыта келгенде жаңа туылған сәби тұлға емес. Ол тек қана
индивид. Ол адам тегінің өкілі. Ол тұлға болу үшін негізгі екі шарт қажет:
1. Биологиялық - генетикалық дамудың алғышарттары;
2. Әлеуметтік ортаның болуы қажет, өйткені онда-мәдени орта болады.
Әлеуметтік ортамен жас сәби әр уақытта байланыста, қатынаста болуы керек.
Онсыз, яғни әлеуметтік ортасыз сәби жан-жақты дами алмайды.
Жоғарыда тұлға туралы біраз сөз қозғадық. Тұлға дегеніміз жоғары
шарықтап дамыған, жан-жақты терең жетілген адам. Тұлға адамның әлеуметтік
сапасын білдіреді, адам тұлға болып қоғамда, яғни әлеуметтік ортада
қалыптасады деген болатынбыз. Енді қоғам тұлғаны қалай калыптастырады деген
сұраққа жауап іздеп көрейік. Тұлға әлеуметтену процесі арқылы қалыптасады.
Әлеуметтену - бұл өмір сүру үшін қажетті білімдерді, нормаларды, мәдени
құндылықтарды меңгеру болып табылады. Адам туылғаннан өмірінің соңына дейін
әлеуметтену процесінен өтеді. Біз тұлғаны әлеуметтік орта қалыптастырды
деген болатынбыз. Осы арада әлеуметтік орта деген не? Соған қысқаша
тоқталайық. Әлеуметтік ортаға ата-анамызды, достарымызды, туысқандарымызды,
әріптестерімізді, әртүрлі іс-әрекет жасағанда қарым-қатынасқа түсетін
адамдарды жатқызуға болады. Біз күнделікті өмірде айналамыздағы адамдар
тарапынан әлеуметтенеміз. Сөйлеуді, жазуды, өзімізді ортада қалай ұстап,
қалай жүріп-түру керек екендігін үйренеміз. Мектептерге, әртүрлі курстарға
бару арқылы білім аламыз, көп нәрселерді үйренеміз. Ортаға бейімделу де
әлеуметтенуге жатады. Бала туылған кезінен бастап жанұясында тәрбиеленеді,
яғни жанұяда әлеуметтенеді. Өсе келе балабақшаға, мектепке барады, онда да
көп нәрсені үйреніп білім алады Одан кейін жоғары оқу орнына түседі немесе
жұмыс істейді, мұнда да білімін тереңдетеді, қасындағы достарына
бейімделеді. Осылай әлеуметтену жалғаса береді. Адамға қартайған шағында
зейнеткерлік өмірге байланысты туындаған жағдайларға бейімделуге, кейбір іс-
әрекеттерге дағдылануға тура келеді. Яғни әлеуметтену процесі үздіксіз жүре
береді. Әлеуметтену ұғымы мен қатар әлеуметтендіру деген ұғым бар.
Әлеуметтену - бұл үйрену, білім алу, тәрбие алу, меңгеру, бейімделу болса,
әлеуметендіру - бұл үйрету, білім беру, тәрбиелеу, меңгерту, бейімдеу
болады. Жоғарыда айтқанымыздай алғашында ата-анасы, содан соң мүғалімдер,
достар, жұмыс ұжымы, т.б. әлеуметтендіреді.
Адам әлеуметтену процесін өту арқылы қоғамдағы тәжірибені, құнды бағалы
нысандарды, бағыттарды өз бойына сіңіріп, меңгеріп өмірде қолданады. Сөйтіп
қоғамды одан әрі жетілдіріп, дамыта отырып өзі жаңа сапа, қасиетке,
тұлғалыққа ие болады.[4;74-75 бб.]
Әлеуметтендірудің нақтылы жолдары болады. Олар:
а) іс әрекет, қызмет, бұған ойын, оқу, еңбек ету жатады.
ә) қарым-қатынас, бұл - адамдардың бір бірімен ұдайы, үздіксіз алуан
түрлі қатынастарда болуын талап етеді.
б) өзіндік сана-сезімді дамыту, бұған ми және жүректің өз бетінше
қызмет етуі жатады.
Әлеуметтендіруді жүзеге асырушыларды әлеуметтендіру агенттері деп
атаймыз. Жанұядағы әлеуметтендіру агенттеріне - ата-ана, туыстар жатады.
Сондай-ақ оқу орындары, армия, полиция мемлекет, БАҚ, т.б. және осы
мекмелерде жұмыс істейтіндер әлеуметтендіру агенттері болып табылады.
Француз психологы Жан Пиаже тұлға дамуының бірнеше сатыларын көрсетті.
Ол ойлауды үйрену процесін зерттеді.
Туылғаннан - 2 жасқа дейінгі кезең. Сенсомоторлы саты деп атады. Бұл кезде
балалар қоршаған ортадағы заттардың үлгісін көп уақытқа есте сақтап қалу
мүмкіндігі қалыптасады. Мұны кез-келген бала күтуші (няня) дәлелдейді.
Кішкентай бала ата-анасы біржаққа кеткенде шыңғырып жылайды, ал жарты
жылдан соң күліп тұрып қол бұлғап шығарып салады.
2-7 жас аралығы алғашқы операционалды деп аталады. Бұл кезде балалар
символдар мен олардың мәнін ажыратуды үйренеді. Бұл кезең басында олардың
құмнан тұрғызған үйінділерін біреу бұзса олар ренжиді, өйткені ол үйінділер
олардың өз үйлерінің символы, ол үйінділерді үйіміз деп түсінеді. Ал кезең
соңында олар символ мен затты ажыратады.
3. 7-11 жас аралығы нақты операциялар сатысы. Бұл кезде балалар ойланып іс-
әрекет жасауды үйренеді. Бұған дейін олар ойланбай тек қолымен істеген
болса, енді ойланып істейді. Егер бұл кезеңде балаларға қатарынан жатқан
алты ағашты көрсетіп, көп ағаштың ішінен осындай көлемде ағаш ал десең,
олар қиналмай алады. Ал бұл жастан кіші жастағы бала әр ағашты біртіндеп
алып қатар ағаштардың қасына бір-біреуден қояр еді.
4. 12-15 жас аралығы Бұл соңғы саты формальды операциялар деп аталады. Бұл
кезде жасөспірімдер логикалық және математикалық тапсырмаларды шеше алады,
өнегелік проблемаларды ойлайды, болашақ туралы толғанады. Ары қарай дамуы
осы сатыда меңгерген ақылы мен дағдыларына байланысты болады. Міне Жан
Пиаже тұлға дамуын 4 сатыға бөліп осындай мысалдармен түсіндірді.[5;248-
250 бб.]
5. Егер әлеуметтік тәжірибелерде негізінен адам иеленетін жалпы белгілермен
түсіндірілетін болса, ал биологиялық тұқымқуалаушылық жеке тұлғаның
индивидуалдылылығын, оның қоғамның басқа мүшелерінен бастапқы айырмашылығын
түсіндіреді. Осыған байланысты биологиялық тұқым қуалаушылық толығымен жеке
тұлғаны жасай алмайды. Себебі мәдениет те әлеуметтік тәжірибе арқылы
беріледі. Бірақ биологиялық факторды есепке алуымыз қажет, себебі
біріншіден ол әлеуметтік қауымдар үшін шек құрайды (кішкентай балалардын
әлсіздігі судың астында ұзақ тұра алмау мүмкіндігі, биопогиялық
қажеттіліктің бар болуы), екіншіден биологиялық факторлардың көмегімен
әрбір адам тұлғасынан индивидуалдылықты жасайтын қабілеттіліктің, мінез-
құлықтың шексіз көптүрлілігі жасалады. [6;147 бб.]
Физикалық орта. Кейбір зерттеушілер физикалық қоршаған ортаға жеке
тұлғаның дамуында үлкен рөл берді. Атақты социолог П.Сорокин 1928 ж.
Басылған бірнеше еңбектерінде Конфуций, Аристотель, Гиппократтан бастап,
қазіргі кезеңнің географы Элдиот Хантинттонға дейінгі көптеген ғалымдардың
теорияларын кеңейтті. Мұнда жеке тұлға тәртібіндегі топтық ерекшеліктер
негізінен ауа райындағы географиялық ерекшеліктер мен табиғи ресурстардағы
ерекшеліктермен анықталады. Ғалымдардың бұл тобына философ Г. В. Плеханов
пен Л.Н.Гумилевты да жатқызамыз. Бұл зерттеушілер жасаған теориялар ұлттық
сананы ақтау үшін негіз болып табылады, бірақ жеке тұлғаның дамуына
физикалық факторлардың шешуші әсерін ақтай алмайды, шындығында ұқсас
физикалық және географиялық жағдайда жеке тұлғаның әртүрлі типтері
қалыптасады және керісінше жеке тұлғаның ұқсас топтық белгілері қоршаған
ортаның әртүрлі жағдайларында дамиды.
Осыған байланысты, физикалық орта әлеуметтік топтың мәдени
ерекшеліктеріне әсер ете алады, бірақ оның тұлғаның жеке қалыптасуына әсері
шамалы.
Мәдениет. Анықталған мәдени тәжірибе барлық адамзат үшін жалпы болып
табылады және сол немесе басқа қоғам дамуының қандай сатысыңда тұрғанына
тәуелді емес. Сонымен қатар әрбір қоғам өзінің барлық мүшелеріне басқа
қоғам бере алмайтын кейбір ерекше тәжірибелерді, ерекше мәдени үлгілерді
береді.[7;327 бб.]
Американ зерттеушісі К.Дьюбайс сол қоғамға тән жалпы белгілерді
иемденетін жеке тұлғаны модальды деп атады.(мода терминінен алынған).
Модальды тұлға деп Дьюбайс сол қоғамның мәдениетіне тән кейбір
ерекшеліктерді иемденетін жиі кездесетін жеке тұлғалардың типін түсінді.
Модальды тұлға қоғам мәдени тәжірибесіне барарда өзінің барлық
мүшелеріне беретін жалпы мәдени құндылықтарды өзіне сіңіреді. Яғни әрбір
сол қоғамның мәдениетіне сай келетін бір немесе бірнеше тұлғалық типтерді
дамытады. Бірақ күрделі қоғамда субмәдениеттің көп болуына байланысты жеке
тұлғалардың жалпы қабылдаған типін табу өте қиын. Біздің қоғамымыз көптеген
құрылымдық бөлімдермен сипатталады: аймақ, ұлт, шұғылданатын іс, жас
ерекшеліктік категориясы, жеке тұлға болады. Бұлардың әрқайсысы өздерінің
жеке субмәдениетін жасауға бейім (анықталған тұлғалық үлгілермен). Бұл
үлгілер жеке индивидтерге тән тұлғалық үлгілермен араласады және аралас
тұлғалық типтер пайда болады. [8;176 бб.]
Яғни жеке тұлғалардың қалыптасуына биологиялық факторлары және жеке
әлеуметтік топтағы жалпы мәдени үлгі үлкен әсер етеді. Сонымен қатар
тұлғалардың қалыптасу процесін анықтайтын негізгі факторлар топтық тәжірибе
және индивидуалды тәжірибе болып табылады. Бұл факторлар жеке тұлғалардың
әлеуметтендіру процесінде толық бейнеленеді.
Адамдардың қоғамға енуі әртүрлі әлеуметтік қауымдар, қабаттар, топтар
арқылы жүреді. Адам әлеуметтік жүйелердің элементі болып
қана
қоймайды, сонымен қатар өзі өзінің көптүрлілік
құрылымымен
күрделі әлеуметтік жүйе болып табылады.
1.2. Кеңестік кезендегі тұлғаның әлеументтенуіндегі
мәдениеттін ролі
Адам өмірі нақты тарихи-әлеуметтік аймақта жүріп жатады. Дүниелік
жағдайларын өндіру ерекшелігі, тұтыну аймағы, әлеуметтік қатынастар адамның
тұрмыс салтын анықтап, оның тұрақты қылық әрекеттерін белгілейді.
Әрқандай жеке адам өзінің өмірлік салтын, жеке құндылық бағыттарына
орай тіршілік жағдайларын өзгертудің, қайта құрудың жалпыланған, тұрақты
тәсілдер жүйесіне барады. Осыдан адамның тұрмыс, тіршілік салты оның өмір
сүру, қоғамдағы өз орнын иелеудің бағдарына айналады. Әлеуметтік құнды салт-
бағыттан адамның жоғары инабатты, жасампаздық өмірі, рухани-этикалық,
рухани-эстетикалық дүниетанымы туындайды. Адам өмірі, осыдан, әр мезеттік
ықпалдар билігінде қалып қоймай, ішкі құндылықты ниет-себептер жүйесін
арқау етеді, өзінің әлеуметтік мәнді, мағыналы мұраттарын барластыра,
саналы бағытта жасау мүмкіндігін алады.[23;43-45 бб.]
Тұрмыс-салт бағыты тұрақтанбаған адам күнделікгі күйбеңнен аса алмайды,
осыдан мүмкіндіктерін толық жүзеге асыра алмай, өміршеңдігі кемиді, рухани-
адамгершілік талаптары тарылады.
Жеке адамдағы барша өмірлік күйзеліс - ауытқулар оның өзіндік "Менін"
танымаудан, объективті мәнді жеке басының құнды тараптарын сезіне алмаудан
келіп шығады. Жеке адам болмысының ең айқын көрсеткіші - оның өз жағдайын
басқара алу және әрекет-қылықтарын қоғам қалыптастырған өлшемдерге
икемдестіре білу дәрежесі.
Жеке адам мотивтері
Адам әрекетке келтіруші күш—қажетсіну. Болмысты бейнелеудің жоғары
формаларына не адамды әрекетке келтіруші нысандар - саналы түзілген бейне
не елес, ой не түсінік, идея немесе ізгі мұрат күйінде өрнектелуі
мүмкін.Психологияда мотив түсінігіне келесідей анықтама беріледі: мотив -
бұл адам санасында қаланып, оны белгілі бір қажеттікті қанатағаттандыру
үшін әрекетке итермелеуші себеп күш. Ал кең мәнінде мотив - шындыққа сай
зандылық ретінде ықпал жасап, объектив қажеттілік түрінде көрінетін болмыс.
Ал мотивтік әрекет (мотивация) қылық пен іс-әрекетті психикалық реттеудің
ерекше түрі (КГ.Агеева). Қорыта айтқанда, адамның әрқандай қылық - әрекеті
оның мотивтік себеп күштеріне байланысты.[24;91 б.]
Сонымен, адамның қалаған іс-әрекетінің негізінде оны осы іс-әрекетке
ынталандырушы мотив жатыр. Бірақ адамда туындаушы және оны іс-әрекетке
ойыстырушы қандай да бір мотив көзделген нақты әрекетпен шектелмейді, оның
нәтижесіне жетумен адам келесі әрекетке қамтылады, іс-әрекет барысында
мотив өзгеруі мүмкін және керісінше, бір тұрақты мотив аясында бірнеше
әрекет бірін-бірі ауыстырып баруы да орынды. Мотив дамуы мен басталған іс-
әрекет арасында қайшылық та туындайды. Кейде мотив іс-әрекет жобасынан
бұрын қалыптасады, ал кейде кешеуілдейді, осыған байланысты әрекет нәтижесі
де әртүрлі болады.
Жоғарыда аталғандардың қорытындысы: мотив құрамы іс-әрекеттің бір
бөлігі емес, жеке адамның мотивтік қажетсіну аймағы деп аталатын күрделі
жүйенің ажырамас бірлігі. Мотивтік-қажетсіну аймағы жеке адамның өмір бойы
қалыптасып, дамып барушы барша себеп-түрткілерінің жиынтығын аңдатады.
Тұтастай бұл аймақ қозғалмалы, өмірлік жағдайларға байланысты түрленіп,
дамуда болады. Солай да болса, кей мотивтер біршама тұрақты, басымдау
келіп, адам өмірінің бағыт бағдар өзегіне айналады. [25;67 б.]
Мотивтердің қайдан және қалай пайда болатыны жөніндегі мәселе
психологиядағы басты проблемалардан. Мысалы, А.Маслоу мотивтердің негізін
бірінен бірі деңгейі бойынша жоғарылай түскен (пирамида)
қажетсіну тобы деп біледі: олар биологиялық қажетсіну, қозғалыс кажетсінуі,
сыйластық, абырой кажеттігі мен ең жоғары қажетсінулер: өз
мүмкіндіктерін ашып, оларды жүзеге асыра алу (самоактивизация).
Бірақ А.Маслоу талдауындағы дара адам әлеуметтік қатынастар жүйесінен тыс,
қоғаммен байланысы жоқ оқшауланған тұлға. Қоғам, ғалым пікірінше, дара адам
дамушы мекен, қоршаған орта ғана.
Б.ФЛомов, басқа да орыс психолоттарының пайымдаулары нақты,
әрекеттен дара адамның қоғамдық қатынастар жүйесіне қосылып, сол жүйенің
оның санасында бейнелеуіне негізделеді. Б.ФЛомов мотивтік-қажетсіну аймағы
мәнін (құрамы, құрылымы, қозғалысы) және сол аймақтың дамуын түсіну үшін
жеке адамның басқа тұлғалармен ара байланыс,қатынастарын қарастыруды қажет
деп санайды. Адамның мотивтік аймағының басқа факторлардан тәуелділігін
зерттеуде сол тәуелділіктің тікелей ғана емес, жанама байланысты болатынын,
көп өлшемдік өнесипатты екенін бірде ұмытпау құрылым. Дара адам өз даму
барысында басқа қоғам мүшелерімен болған тікелей байланыс шеңберінен шығу
мүмкіндігіне ие, осыдан оның қажетсіну
аймағы қоғамдық өмірдің күшті ықпалымен өрістей бастайды (саяси
пікір, саясат, этика және т.б.). Адамның қажетсіну талаптары қоғамдық
құрылымдардың әсерімен де дамиды. Мұндай құрылымдардың ең қарапайым түрі -
нақты тұлға мүшесі болған адамдар қауымдастығы. Адам қажетсінуі көп
жағдайда осы қауымның жетегінде болады. Ал нақты адам бір қауымдастық
шеңберінде қалып қоймайды, өмір бойы қауымдастықтар тобы санқилы ауысып не
өзгерістерге келіп отырады. Осы дана адамның мотив-қажеттіктеріның ішкі жан-
дүниелік әрекеттерінің нәтижесі ғана емес, ол әртүрлі адамдар
бірлестігімен байланысты дамып баратын жүйе. Сонымен, бір деңгейдегі
қажетсінулерден өзгесіне көшу-адамның өзіндік даму заңдылықтарынан болмай,
оның басқа адамдармен байланыс, қатынастыранан, тұтастай қоғамға
араласуынан болатын процесс екенін ұмытпау керек.[26;67 б.]
Адамның көптеген мотивтерінде өзі араласқан әр-түрлі қауымдастықтарға
тән қажетсінулер бейнеленуі мүмкін. Осыдан, мотив өте күрделі де ауыспалы
құбылыс. Дегенмен. адам қара басына ықпал жасаушы өзінің рухани күштерін
жеке адам мақсаттары, мұраттары, қажетсінулері, өмірлік бағыт- бағдар және
т.б.) көп жағдайда сезе бермейді. Егер олай болғанда, адам мүлтіксіз
өзіндік санаға ие болумен, өзі жөнінде шексіз хабардар болып, өзіне өзі нақ
баға бере алған болар еді. Ал, шынына келсек, нақты адам өзі жөнінде
өзгелерден кемдеу біледі, басқалардың ол турасында бағасы шындықка
сәйкестеу келеді. Әлбетте, әрбір адам дәл мезеттегі нақты әрекеттерінің
тікелей мақсатын айқын сезеді, өз өмірінің бүгіжігін одан артық ешкім де
білмейді. Ал таңданғандай жәйт адам өзінің қандайда бір қылық,
әрекеттерінің дәл себептерін көбіне анықтап бере алмайды не айқын білмейді.
Адам әрекеті, қылықтары сеп-түрткілерінің көбі оның өзі сезіп білмеген
ықпалдар жетегінде жүреді.
Саналық негізге ие болмаған ықпалдардың бірі - психикалық көрсетпе
-талаптар (установки). Көрсетпе -талаптар психологияда жеке адамның қандай
да кажеттігін қанатағаттандыру үшін болған әрекетке өзі сезінбеген
дайындық, бейімділік қалпын танытады. Көрсетпе-талап қорытындылап айтқанда,
- объектті белгілі бір күйде қабылдауға түсінуге, мәнін аңғаруға күні
бұрын дайын болып бейімділік танытып, сол саналық дайындықты өткен
тәжірибемен ұштастыра әрекетке кірісуге негіз.[27;98 б.]
Тұрақтанған психикалық көрсетпелер жеке адамның әрекет қылықтарын
айқындап отырады. Мұндай көптеген көрсетпе-талаптардың мәнін құрайтын сипат
- алдын ала шешімін дайындап қою - адамның жеке тәжірибесіне алынған
асығысты, толық пайымдалмаған қорытындылардың немесе белгілі қоғамдық топта
қабылданған сіңірлі пікір - ой стандарттарына бағынышты болудың нәтижесі.
Қоғамдық өмірдің әрқилы жағдайларына байланысты көрсетпе-талаптар
ұнамды да ұнамсыз болып, сенім (убеждение) сипатын алуы мүмкін. Көрсетпе-
талапта құрылымы үш бөліктен тұратыны зерттелген: когнитивтік (таным)
бірлік - адамның біліп, қабылдайтын затының бейнесі; көңіл – күй – бағалау
бірлігі - объектке болған адамның ұнату мен жек көруі; әрекет-қылық бірлігі
- іс әрекеті бағытында қандай да әрекет етуге дайын болу, ерікті күштерді
іске қосу.
Мұндай мотивтер қатарына, сондай-ақ, керексіз деген ықпал ниет ретінде
құмарлық та кіреді. [28;95 б.]
Жеке адамның бағыт-бағдары. Өмірлік бағыт-бағдар жеке адамның
жүйелестіруші қасиеті ретінде оның психологиялық қалпын айқындайды.
Адамның іс-әрекетін бағыттаушы әрі оны нақты жағдайларға икемдестіруші
тәуелсіз тұрақты мотивте жиынтығы жеке адамның бағыттары деп
аталады. Бағыт - бағдар әрдайым әлеуметтік негізге ие болып, ол тәрбие
нәтижесінде қалыптасады. Бағыт-бағдар-адамның қасиеттеріне айналған
көрсетпе-талаптар. Бағыт-бағдар құрамына өзара байланысты, деңгейі жағынан
бірінен бір жоғары бірнеше формалар кіреді: құмарлық, ниет, ұмтылыс қызығу,
бейімділік, мұрат, көзқарас, наным. Адам бағыт - бағдарының барша формалары
оның іс-әрекетінің сеп - түрткілері (мотив) есептеледі.
Аталған формалардың қысқаша мәні:
-құмарлық - бағыт-бағдардың ең қарапайым биологиялық формасы;
-ниет - саналы қажетсіну, толық белгілі затқа құмарлық;
-ұмтылыс - ниетке еріктік күш қосылғанда пайда болады;
-қызығу - бағыт-бағдардың қандай да затқа ауысуындағы танымдық форма;
-қызығуға еріктік күш қосылса, бейімділік пайда болады;
-көзқарас - қоршаған дүние болмысын философиялық, эстетикалық,
этикалық, жаратылыстану және басқа ғылымдар жүйесінде тану;
-наным - адамды өз танымы, принципі көзқарастарына орай әрекетке
ықпалдаушы мотивтер жүйесі бағыт-бағдардың ең жоғарғы формасы. [29;171-172
бб.]
Мотивтер жоғары не төмен деңгейде саналы немесе санаға тіпті де
байланыссыз болуы мүмкін. Адам бағыт-бағдарының басым болуынан саналы
мотивтер туындайды. Айта кету керек, қажетсінулер мен мотивтер адам бағыт-
бағдарының белгілі бір бөлігін ғана сипаттап оның бастау түйіні, іргетасы
ғана іспеттес. Осы іргетас негізінде адамның өмірлік мақсат, мұраты
қаланады.
Мақсат нақты іс-әрекеттік және өмірлік болып ажыратылады. Адам өмір
барысында көптеген, сан қилы іс-әрекеттерді орындауына тура келеді, ал
олардың әрбірі өзінің нақты мақсатына не дегенмен әрбір дара іс-әрекеттің
мақсаты жеке адам бағыт-бағдарының осы әрекетте көрінетін қайсы бір қырына
ғана сәйкес болуы ықтимал. Өмірлік мақсатқа келетін болсақ ол дара іс
-әрекеттермен байланысқан барша жекелеген мақсаттарды біріктіруші
(интегратор) фактор. Жеке мақсаттардың әрқайсысы өз орнымен орындалып баруы
жеке адамның жалпы өмірлік мақсатының біршама іске асуын қамтамасыз етеді.
Адамның жетістік деңгейі өмірлік мақсаттарға байланысты. Осыған орай адам
өз келешегінің санадағы болмысын жобалайды. Мақсатты айқын түсіну мен сол
мақсаттың іске асу жолдарын сезінуден қоғамдық тұлғаның болашағы
айқындалады.
Өз болашағын көрегендікпен тани білуге қажет адам қасиеттеріне кедергі
болатын жан күйзелістері мен түңілулер психологияда – фрустрация делінеді.
Мұңдай психикалық қалып адамда оның мақсатқа жету жолында бой бермес
кедергілерге кезіккенінде туындайды. Фрустрациялық жағдайдың белгілері-
мақсатқа ерісудің қажеттік себебі анық сонымен бірге оған жетудің жолында
күшті кедергі бары да көрініп тұр. Адам мұндайда фрустрацияға түспей, үлкен
қиыншылықтарды да жеңе алуы мүмкін. Ал кейбір сындарлы кезеңдерде қиыншылық
басымдау келіп, фрустрация өрістен ол адамның мақсат жолындаға әрекетінің
берекетсіздікке ұшырауына себепші болады. Мақсатты әрекет бұзылысының
келесі түрлері (Ф.Е.Василюк) белгілі а) қозғалысты қозу мәнсіз қимыл-
әрекеттер; б) түңіліс; в) ашуға беріліп әрекеттен қалу; г) стереотипия-
үйреншікті әрекеттерді ойсыз кайталай беру; д) регрессия - өмірдің алғашқы
кезеңдерінің игерілген үлгілерге еліктей, ойсыз қимылдау (қазақта
ойлағаныңа түсті).[29;171-172 бб.]
Өзіндік сана
Адамның өзіне, өз "меніне" қызығуы ежелден-ақ зертеушілердің ерекше
назарын тартқан. Кім біледі, психологияның ғылымдық сатыға
көтерілуінің өзі де осы қызығудан болар. Адам жан дүниесі, оның өзіндік
санасы әр дайым тек ғалым-философтардың ой талғауында ғана болып қоймастан,
оны жазушылар мен суреткерлер де өз шығармашылығына арқау еткен. Адам
әрекет-қылығы барша уақытта оның өзі жөніндегі ұғымы мен бейнесі және
болашақтан күткен образымен байланысып келген.
Адамның өзіндік санасы - шексіз, күрделі проблемалардан, әрқандай тұлға
сан қырлы өз "Меннің" көптеген бейнесіне ие: дәл осы мезетте адам өзін
қандай деп біледі. Болашақтағы өзінің идеялық "Мені" жөнінде не ойлайды,
осы "Менді" басқалар қалайынша таниды. Таным субъекті болудан, адам өз
санасы аясында зерттелуші объект.
Өзіндік сана дегеніміз не? Бұл мәселені зерттеуші ғалымдардың бірі И.
С. Кон былайша түсіндірді: Әрбір дара адамның өзін іс-әрекет субъекті
ретінде тануға жәрдем ететін психикалық процестердің жиынтығы - өзіндік
сана деп аталады, ал оның өзі жөніндегі өз ұғымдары белгілі бір Мен
бейнесін құрайды.
Меннің психологиялық мәнін А. Г. Спиркин келесідей сипаттайды: мен
түсінігі өз санасының нұрымен сәулелендіріп, өзін-өзі қабылдаған, таныған
және сезген жеке адамды білдіреді. "Мен" - психикалық өмірді реттеп барушы
принцип, өзіндік бақылауды жүргізуші рухи күш; бізді өз сеніміміз бойынша
бүкіл әлемге, қоршаған адамдарға, ең бастысы, өз санамызды өз бағалауымыз
бен танымымызға қарай өзімізге ашып беретін әр адамның тұтастай
болмысы.[30;69-72]
"Мен" бейне - жеке адамның санасында бір қалыпта бекіп қалған
(статикалық) түсінік не білік емес, ол өте қозғалмалы, өзгермелі
(динамикалы) "мен" күйінде қабылдануы мүмкін. Сонымен бірге, "мен" бейне
әлеуметтік заңдарға, қоршаған адамдардың қалауына сай кемелденген, болашақ
идеал "менді" де аңдатуы заңды және бір жағдайда бұл "мен", қолынан келсе,
"тау қопарып, теңіз жұтатын" фантастикалық тұлғаның бейнесіне сәйкес болуы
да әбден ықтимал. Ал осы өзі жөніндегі қияли ұғымдар санада
басымдау болып, әрі олар ниеттелгенді жүзеге асыру үшін қажетті
әрекеттермен ұштаспаса, кездеген істің шырқы кетіп, сана қисынсыз
өзгерістерге келеді. Ақырыңда, қиялданған ниет пен шындық сәйкессіздігінен
адам ауыр күйзеліске түседі.
"Мен" бейненің сәйкестік дәрежесі жеке адамның өзінің өз болмысын,
мүмкіндіктерін, басқа адамдар арасындағы өз беделін бағалай алуына
байланысты келеді. Өзін бағалай адам өз әрекеттерін ретке келтіріп бағады.
Саналы адам өз бағасын қалай шығарады? Әрбір адамның қоғамдық тұлғаға
айналуы бірлікті еңбек пен тіл қатынасының нәтижесі. Адамдағы барша
қалыптасқан сапа мен қасиеттер басқа қауымдастық мүшелерімен қоғамдық
өндіріс процесіне араласу және олармен ақпарат алмасу барысында дамып,
кемеліне жетеді. Еңбек пен тіл қатынасына келумен адам өз істерін
басқалардан күтілген бағамен салыстырып, тексеріп бағады. Айналып келгенде,
табиғи қажеттіліыктерді қанағаттандыру былай тұрсын, өз мүддесіне орай
орындалғанның бәрін, тіпті қара басының қамы үшін жасалған қарапайым заттың
өзін адам басқаларға да арнайды. Адамда қалыптасқан өз "Менінің" бағасы-
өзіндегі барды басқаларда көргенімен үздіксіз салыстырып барудың нәтижесі.
Адам өзі жөнінде бірдеңе біле тұра, өзгелерге үңіле назар аударады,
өзіндегіні олардан іздеп, барластырады, сонымен бірге төңірегіндегілер
өзінің қимыл әрекеттері мен қылықтарына сын кезбен қарайтынын іштей
сезінеді. Осының бәрі тұлғаның өзіндік құнын белгілеп, оның психологиялық
кейпіне ықпал жасайды, яғни, әрбір адам төңірегінде көрінер не көрінбес
сыншыл топ ұдайы онымен бірге. Ол топпен адамның санаспасына болмайды,
себебі адам өзінің кұндылықты бағыт-бағдарына қолдау-қуат алып оның
мұраттарын өз мұраттары етіп, оның ұмтылыс қызығуларын өз бойына дарытып
бағады.[31;118 б.]
Адамның өзіндік бағасы оның өзіне қоятын талаптар деңгейіне байланысты.
Талаптар деңгейі дегеніміз - адамның ниеттеген өз бағасының құны, яғни
алдына қойған мақсаттың қиындық дәрежесіне орай көрінетін мен бейнесінің
сипаты. Адам алдында тұрған енді бір әрекетін қиындық дәрежесіне орай
таңдап алу мүмкіңдігіне ие болары, ол бағасын көтеріңкі етуге ұмтылады,
осыдан екі жағдайдың бір тараптан – жоғары табыстарға жету үшін талап
деңгейін жоғарылату, екінші тараптан - нәтижесі қалмау үшін
талаптарды жеңілдету - өзара қайшылығы пайда болады. Әрекет нәтижелі
болып шықса, адам алдына қоятын талаптарын, әдетте, көтере түсіп, келесі,
күрделірек мәселелерді шешуге кіріседі, ал кері жағдайда – оңайлау
талаптарға ауысады. Адамның өз алдына қоятын талаптың дәлдігі іс-әрекетінің
нақтылығына байланысты. Адам табиғаты, әдетте, өз қадірін белгілі деңгейде
сақтап жүру үшін өз алдына қоятын міндеттері мен мақсаттарының тіптіде
күрделі, сонымен бірге, әбден жеңіде болмағанын қалайды.Талаптар деңгейінің
белгілі бір қалыпқа түсуі іс-әрекеттің табысты не нәтижесіз болуын күні
бұрын сезуден емес, керісінше, өткен тәжірибедегі жетістіктер мен
құлдырауларды ескере білу мен оларға оңды, объектив баға берілуеді.[32;145-
147 бб.]
Жеке тұлға социологиясы әлеуметтік тарихи процесс және мәдени
құндылықтық қоғамдық жүйелер көлемінде жеке тұлғаның және әлеуметтік
қауымның байланысы деңгейінде қоғамдық қатынастардың обьектісі мен
субьектісі жеке тұлғаны зерттеуді иемденетін социологиялық
білім саласы тұлға социологиясы 3 түрлі негізгі мәселелерді
қарастырады: біріншіден, әлеуметтік жүйе ретінде жеке тұлғаны зерттеу,
екіншіден, жеке тұлғаны әлеуметтік қатынастардың обьектісі ретінде зерттеу,
қоғамның жеке тұлғаға әсері, әлеуметтендіру, үшіншіден жеке тұлғаны
қоғамдық қатынастардың субъектісі ретіңде қарастыру, сонымен қатар жеке
тұлғаның әлеуметтік қызметі мен жігерлігін қарастыру. [9;183-187 бб.]
Әлеуметтану тұлғаның қоғам өмірінің барлық дерлік салаларындағы
қызметін (отбасы, экология, саясат, құқық, білім беру мен тәрбие, мәдениет
т.б.) өзінің зерттеу пәніне жатқызады. Тұлға әлеуметтік қатынастар мен
байланыстардың басты агенті болып саналады. Тұлға мәселесіне осылайша
біршама тоқталып өттік әрине бұл мыңнан бірі ғана, бұл мәселе бойынша
көптеген ғалымдар еңбек жазып өз өмірлерін осыны зерттеуге арнағандары да
жетерлік. Тұлғаның әлеуметтік түрі - белгілі бір әлеуметтік қауымдастыққа
кіретін тұлғалардың қайталанып отыратын елеулі әлеуметтік қасиеттерінің
сапалары жиынтығы. Тұлғалардың әлеуметтік түрге бөлінушілік сапаларын да
белгілі бір топтың адамдарына тән ортақ, біршама тұрақты белгілер көрініс
табады. Тұлғалардың әлеуметтік түрлері тарихи қалыптасқан өмір
жағдайларының, әлеуметтік қоршаған ортаның, дәстүрдің, әдет ғұрыптың, жалпы
дүниетанымның үлгі өнегеліктің және қоғамдық өмірдің пайда болатын
жақтарының өнімі болып табылады. Тұлғаға айналған адамдардың, бірқатары
әрсапалық дәрежеге, әртүрлі әлеуметтік атауға ие: мысалы, өткен
уақыттардағы немесе қазіргі замандағы жай тұлғалар, ірі, ұлы, белгілі,
әйгілі, көрнекті, тарихи тағы басқа тұлғалар болып айырылады. Олардың
жағымды, жағымсыз жақтарын айыра біліп, олардың тарихындағы, қоғамдағы
мәдениетінің рөлін дұрыс түсіне білу маңызды мәселе. Олардың әсемдік
қызметі қандай болса, олардың көздері де сондай болып табылады. Ғылыми
тұрғыдан айтсақ, тұлға адамдардың әлеуметтік сапаларының тұтастығы ретінде
қаралады, яғни ол белгілі бір жолмен қоғамдағы әлеуметтік мәнді белгілер
мен әлеуметтік қатынастардың индивидтегі ісіне асқан бірлігі және тарихи
даму мен индивидтің өзінің белсенді тұрлаулы қызметінің байланыстарының
арқасындағы әлеуметтік жүйеге енуінің нәтижесі болып табылады. Сонымен
бірге тұлға әлеуметтік қатынастардың субъектісі ретінде тұлға мен қоғам
арасындағы өзара қимыл-әрекеттер, өзара байланыс үш элементтен құрылады:
1. Тұлғалардың іздену элементі
2. Қоғамның ұсыну элементі
3. Тұлғалардың қоғам ұсынысын таңдау элементтері
Тұлға әлеуметтік қатынастар жүйесіндегі субъекті ретінде өз міндетін
атқаруы үшін әуелі ол өзінің қабілетіне сай келетін өмірлік жоспарлардың
мақсаттары мен міндеттерінің іске асырылуы жолдарын іздестіру жағдайын да
болады. Адам, тұлға өзінің ерекшелігін, өзінің әлеуметтік ортадағы,
қоғамдағы ортаның тәртібін қабылдай отырып өзінің және қоғамның өсуі мен
дамуы жолындағы қызмет жасайды. Адамдар өздерінің қажеттілігін
қанағаттандыру процесінде басқа адамдармен қоғаммен өзара тәуелді жағдайда
болып, әлеуметтік тығыз қатынастарға енеді. Яғни әрбір адам белгілі бір
пайдалы міндеттерді орындай отырып қоғамды дамыту ісіндегі әлеуметтік
қатынастық субъектісі рөлін атқарады. Тұлға әлеуметтік қатынастардың
объектісі ретіндегі тұлға екі өзара байланысқан қатынастың бірлігі де
қаралады. Оның бірі социализация, екіншісі идентификация. Тұлғалардың
объект ретінде әлеуметтендірілуі дегеніміз мәдениеттің және әлеуметтік
мәндерін, белігілері қалыптасып, қоғаммен әлеуметтік қауымдастықтың
әртүрлілігімен бірігетін процесі. Әлеуметтану өте кең процесс.
Бұл процесс әр тұлғаның табиғи әлеуметтік объектімен байланысқан
дағдыларды, шеберлікті білімді иелену мәселелерін және әлеуметтік тәртіптің
құндылықтарын, мұраттары мен негізінің қалыптасуын қамтиды. Әлеуметтік
қасиеттер жаңа пайда болып адамдарға бірте-бірте сіңуі үшін ол адам
әлеуметтік ортада бірге қалыптасып еңбек етуі тиіс. Тұлғаның объект
ретіндегі әлеуметтендірілу процесінде адамдарды қоршаған барлық орта
иіреді. Тұлғаның әлеуметтендірілуінің кеңеюі мен тереңдеу негізгі үш сала
бойынша жүреді.
1. Қызмет саласы
2. Басқалармен байланыс саласы
3. Сана-сезім саласы.
Бұған қоса әлеуметтендірілу процесінде үш саты көрініс табады:
1.Адамның еңбекке араласқанға дейінгі балалық
шақтағы сатысы
2. Еңбекке араласқан, кемеліне келген сатысы
3. Зейнеткерлік сатысы
Австрияның психологтары Зигмунд Фрейдтің айтуынша тұлға бойында үш
элемент бар:
1. Ид - қанағаттандыруға деген ұмтылыс қуат көзі
2. Эго - нақтылық негізінде тұлғаны бақылаудың іске асырудың
элементі
3. Супэго - басқаша айтқанда тұлғаны өнегелік
жағынан бағаланатын әлемент.
Әлеуметтік қатынастың объектісі ретінде тұлға дамуының екінші процесі
идентификацияны сөз етсек, онда мұның мағынасы әрбір индивидтің,
тұлғалардың өзін-өзі, басқа адамдармен, топпен, ұжыммен ұқсастыруының
психологиялық процесі. Бұл процес оған әлеуметтік әрекеттердің түрлерін
меңгеруге, әлеуметтік ережелер мен құндылықтарды өзіне сіңіріп, әлеуметтік
міндеттерді қабылдауға көмектеседі. Әлеуметтік қатынастардың объектісі
ретінде тұлғалардың өзін ұқсастыру 3 түрі бар:
1. Өзін толқу күйінде тікелей нақтылы немесе
ойдан шығарылған адамдарға ұқсату
2. Өзін белгілі бір әлеуметтік топқа кіргізу
3. Өзін нақтылы бір әлеуметтік топқа, ұжымға шағын топқа
жатамын деген сезімдермен соған кіргізу
Фрейд әлеуметтендірілудің иммитация, идентификация және ұяттылық
механизмнің болатындығын көрсетті. Иммитация дегеніміз басқа біреулердің
жүріс-тұрыс үлгілерін еліктеп өзіне көшіруге деген саналы түрдегі ұмтылыс.
Ал ұяттылық пен куәлілік дегеніміз кейбір жүріс-тұрыс
үлгілерін басып тастайтын, болмаса тиым салатын ұнамсыз механизмдер
болып табылады. Әлеуметтік қатынастардың объектісі ретіндегі
индивидтің, тұлғаның әлеуметтануында екі саты әлеуметтік
бейімделу және интериоризация сатылары. Тұлғалардың қоғам
өндірістік қызметінің әртүрлі деңгейінде қалыптасатын әлеуметтік
ережелерге оның өндірістік қызметінің ортасы ретіндегі әлеуметтік
топтар мен ұйымдарға, әлеуметтік қауымдарға бейімделу болып табылады.
Ал интериоризация бұл, әлеуметтік ережелердің
құндылықтардың тағы басқа сыртқы орта құралдарының әр
тұлғалардың, индивидтердің мен затының ішіне ену процесіне тұлға әлеуметтік
ортаға сіңіп кетпейді, қайта оған дербес, жеке түрдегі жан ретінде
қатысады делінген болатын.[9;183-187 бб.]
Тұлға тек қана әлеуметтік-қоғамдық қатынастардың жемісі ғана
емес, сонымен қатар әлеуметтік іс-әрекеттердің маңызды
субъектісі де болып саналады. Бұл іс-әрекет, қызмет қоғамның
барлық салаларында әрдайым көрініп отырады. Мысалы, экономикада,
саясатта, рухани өмірде, т.б. Көрнекті неміс әлеуметтанушысы Макс Вебер
әрбір адам өзінің іс-әрекетіне белгілі бір мән, мағына береді деп атап
көрсеткен. Олар осыларды өмірде қолданады. Одан әрі саналы адамның
әлеуметтік іс-қимылы, әрекеті, қызметі адамның мінез-құлқына тең, өйткені
әлеуметтік іс-әрекет өзінше жеке дара бағытталып, өмір сүре алмайды, ол әр
уақытта басқа адамдарға бағытталады. Вебер осындай іс-әрекеттің біреуге
бағытталуын, нысаналануын тосу, күту, үміт ету (ожидание) дейді. Мұнсыз
ешқандай іс-әрекет, қимыл әлеуметтік болып саналмайды. Мұндай әлеуметтік іс-
қимылдың алуан түрлері болады. Олардың ең бастысы мақсатқа сәйкес келетін
іс-әрекет (целенаправленное действие). Бұл мақсатқа сәйкес келетін іс-
әрекет тұлғаның ойлаған мақсатына жетуі үшін қолданылады.[10;11-12 бб.]
Бұл жолда тұлға өзіне сәйкес қажетті құралдарды пайдаланады. Вебердің
пікірінше, мақсатқа сәйкес келетін іс-әрекет, қимыл негізгі идеалдық тип
болып саналады. Ал, саналы емес іс-әрекеттің салдары әр уақытта қалыптасқан
нормадан ауытқуға (девиацияға) әкеледі. Әлеуметтік іс-әрекеттің,
парасаттылығы, ақылға жеңдірушілігі - тарихи процестің басты бағыты.
Вебер әлеуметтік іс-әрекетті, қимылды 4 типке бөледі:
а) Ақыл-ойдың мақсатқа бағытталуы (целерациональный). Мұнда әрбір
іс-әрекеттің мақсаты мен құрылымының бір-біріне сәйкестігі көзделеді.
э) Іс-әрекеттің құндылыққа бағытталуы. Мұнда әрбір іс-әрекеттің мәдени
және де басқа құндылық, бағалық үшін өмір сүруі (мысалы, діни немесе
моральдық, т.б.) көзделген.
б) Аффективтік. Бұл адамның эмоциялық реакциясына негізделген
(аффективия).
в) Дәстүрлік (яғни, салт-дәстүрлік). Мұнда адамның іс-әрекеті
белгілі бір дәстүр, салтқа сәйкес болады.
Тұлғаның әлеуметтік қызметі деп, адамның өмірді өзінше игеріп, меңгеруі
және адамның өзінің қоғамдық қатынастарды, құбылыс, процестерді өзгертуші
субъект ретінде дамып, жетілдіруін айтады.[11;134-135 бб.]
Әлеуметтік іс-әрекет пен қызметтің қозғаушы күші объективтік
жағдайлармен байланысты. Обьективтік жағдай адамдардың қажеттілігінен, мұң-
мұқтажынан мүддесінен, мақсатынан шығады.
Басқаша айтқанда, адамды іс-әрекетке, қызметке итермелейтін негізгі
себептер - қажеттілік, мұқтаждық, мүдде және мақсат.
Қажеттілік өмірде болады, бірақ, ол қолда жоқ зәрулікке жатады.
Қажеттілік табиғи және әлеуметтік болып екі бөлінеді. Табиғи қажеттілік, ол
өз кезегінде әлеуметтік қажеттілікке ұласады.
Табиғи қажеттілікке тамақ ішу, киім кию, баспана, т.б. қажеттіліктер
(мұқтаждықтар) жатады. Мұндай әлеуметтік қажеттілікке еңбек ету, басқа
адамдармен байланыс-қатынаста болу, қоғамдық өмірге араласу. т.б.
қажеттіліктер (мұқтаждықтар) кіреді. Қажеттілікті адам терең сезініп,
түсінсе, оны өтеуге, іске асыруға тырысса, ол мүддеге, ал, мүдде максатқа
айналады. Мұның өзі екінші жағынан, тұлғаның қажеттілікке, мұқтаждыққа,
мүддеге, мақсатқа терең көзқарасын қалыптастыруын керек етеді.[12;205-207
бб.]
Адам мүддесі, мақсаты белгілі бір қажеттілікті (мұқтаждықты, зәрулікті)
қанағаттандыру мүмкіндігіне карай тұлғаның іс-әрекетінің, кызметтерінің
бағыттарын белгілеп отырады. Жалпы мүдде, мақсат адамның қоғамда өмір сүру
қызметінің қалыптасқан жағдайлары мен орындарын сақтау немесе оларды
өзгерту үшін күреске жеке адамдарды жұмылдыратын шешуші себеп ретінде
байқалады.
Мүдделердің, мақсаттардың негізінде әлеуметтік талап-тілектерді
білдіретін адамдардың қажеттіліктері жатады. Осыған орай мүдде, мақсат бір
нәрсеге, затқа деген қажеттілікті түсінудің түрі ретінде көрінеді.
Қажеттілік тұлғаны өзін қоршаған әлеуметтік ортамен қатар сыртқы
табиғатпен тығыз байланыстырады, өйткені адам табиғаттан өзіне керегін
алып, өзінің мүддесін, мақсатын қанағаттандырып отырады. Ол табиғатқа
тәуелді болады, бірақ, бұл тәуелділікті біршама бәсеңдетуге, төмендетуге
тырысады. Сөйтіп ол табиғаттағы жоқ заттарды қолдан жасап, өзінің
қажеттілігін, мұқтаждығын қанағаттандырады. Осылардың нәтижесінде, тұлға
табиғаттан біршама тәуелсіз болады.
Қажеттілік - обьективті дүниенің даму заңдарының негізгі бір түрі.
Осыған орай тұлға қажеттілікті терең, жан-жақты түсініп, оны меңгеріп,
өзінің ісінде, қызметінде пайдаланып отырады. Екінші жағынан
қажеттілік тұлғаның өмірдегі белсенділігін, жауапкершілігін арттырудың
басты факторларына жатады. Тұлғаның атқаратын іс-әрекеті, қызметі белгілі
бір нақты мүдделерді жүзеге асыруға бағытталады.[13;18 б.]
Кейбір жағдайларда адам жаңа бір әлеуметтік жағдайда өзінің мүдделерін
өзгерте алмайтын халге ұшыраса, онда ол өзінің жүріс-тұрысын, мінез-құлқын
өзгертуге, яғни бейімдеуге мәжбүр болады.
Бейімделу - өмір сүру жағдайларының өзгерісіне деген сол адамның
көзқарасының қалыптасуына көмектеседі, сөйтіп түсініспеушіліктің
нәтижесінде пайда болатын шиеленісті жоюға, я болмаса оны бәсеңдетуге
жағдай туғызады.
Қажеттіліктің мүддеге айналуы, ал, мүдденің мақсатқа айналуы бұл
субъект қызметінің екі сатысы. Мұның әр-қайсысы іс-әрекеттің себебі ретінде
сипатталады.[14;176 б.]
Мүдденің мақсатқа айналу сатысында қозғаушы күш ретіңде болатын
адамдардың ынталары, бастамалары, ниеттері, т.б. маңызды рол атқарады,
осылардың өзара байланыс-қатынастары тұлғаның қызметінің әлеуметтік жағын
құрайды. Әлеуметтік іс-әрекеттің, қызметтің сырт көрінісі адамның нақтылы
көзқарасынан, жалпы идеологиясынан да байқалады. Тұлғадағы жоғары
адамгершілік, мәдени құнды, бағалы нұсқалар, мұраттар, бағдарламалар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
----------3-5 бет
І.Тарау: Жеке тұлға және мәдениет
1.1. Жеке тұлғаның әлеуметтік мәдени теориясы
концепциялары---------------------- ----------------------------------- -----
-----6-12 бет
1.2. Кеңестік кезендегі тұлғаның әлеументтенуіндегі мәдениеттін
ролі------------------------------- ----------------------------------- ------
---------13-32 бет
ІІ. Тарау: Жеке тұлғаны ұлттық, рухани мәдениет арқылы
әлеументтендіру
2.1. Рухани мәдениетті дамыту арқылы жеке тұлғаны
әлеументтендіру-------------------- ----------------------------------- ------
--33-39 бет
2.2. Қазақстан мәдени ошақтарының тұлғаның әлеументтенуіндегі
мәдени ролі------------------------------- ----------------------------------
----40-57бет
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ------
58-60 бет
Сілтемелер------------------------- ----------------------------------- ------
--61-63 бет
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Жеке тұлғаның әлеуметтенуіндегі мәдениеттің ролі
теорияларымен олардың негізгі тұжырымдамаларында ең басты өзекті болып
саналатын жеке тұлға мәселесі тұлғаның қоршаған ортаға әсері ондағы оның
маңызы болып саналса, міне осы жағдайды есепке ала отырып адамдарды
әлеуметтендіру арқылы жеке тұлға санатына қосу болып табылады. Жеке тұлға
болып қалыптасу үшін бірнеше элементтер мен қасиеттер жеке тұлға бойында
болуы тиіс. Сондай-ақ жеке тұлға болып қалыптасумен қатар жеке тұлғаға
қатысты қоғамның жауапкершілігін сездіру. Сонымен қатар адам қоғамның басты
құндылығы ретінде әрқашанда қоғамда өзекті болып келген және өзектілігін
жоймайды, әр кезде, әр түрлі көрініс береді.
Зерттеудің мақсаты мен объектісі: Жеке тұлғаның әлеуметтік мәдени жағын
зерттеуде басты объект адам болып табылады. Зерттегенде басты бүгінгі
таңдағы жеке тұлғаның қоғамға қажеттігін дұрыс жеткізе отырып барынша тұлға
болып қалыптасуға жағдай туғыза отырып, адамның тұлғаға дейінгі өтетін
сатыларын ұғындыру арқылы тұлға болып тумайды, жеке тұлға болып қалыптасады
деген пікірді қайта жаңғырту.
Зерттеудің деңгейі мен мазмұны: Бұл тақырып жалпы жоғарғы дәрежеде
зерттелмеседе басқа ғылым сапалары мен бірлесе отырып көлемді түрде қарауға
талпыныс жасадым. Дипломдық жұмысымды жалпы екі тарауға бөліп қарастырдым.
Алғашқы тарауда жалпы жеке тұлға түсінігінің мәнін жұртшылыққа
түсінікті етуді көздесем келесі тарауда жеке тұлғаның әлеуметтенуіндегі
мәдениеттің ролі, яғни тұлғаның қоғамда түсетін барлық қатынастағы
көрінісі сөз болды.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы: Жеке тұлғаның
әлеуметтенуіндегі мәдениеттің ролі деп аталады. Мұнда тұлғаға қатысты
берілген ғалымдардың тұжырымды ойлармен қоса, тұлғаның жалпы
әлеуметтенуіндегі мәдениеттің ролі, қоғамның оған деген көзқарасына
тоқталдым.
Десекте жеке тұлғаны оны қоршаған орта яғни қоғам қалыптастырады.
Сондай-ақ тақырыптың өзектілігі сол ол өз кезегінде тек әлеуметтік тұрғыдан
емес, әлеуметтанумен тікелей бірлесе отырып философия, педагогика,
психология да зерттеу жүргізеді. Сондай-ақ бұл жерде тек айтқымыз келіп
отырғаны тұлға барлық жағдайлармен қатынаста отырып дамиды, әсіресе
мәдениетпен. Айталық биологиялық, мәдени және географиялық жағдайлармен де
байланысты. Тұлға бойында біліммен қоса мәдени құндылықтардың болуы да
міндетті, мәдениеттен тыс білім алу қоғамға тікелей қауіп төндіреді.
Қоғамды адамдар құрайды деп Сорокин айтқан пікірді қайта жаңғыртсақ. Онда
ол қазіргі кездегі теориялық және саяси практикалық мәні өте жоғары өзекті
мәселе. Олай дейтініміз қоғамдағы басты құндылық адам деп санасақ, оған
қатысты мәселелер әрқашанда қоғамда өзекті болып келген және өзектілігін
жоймайды. Жеке тұлға заман талабына сай қалыптасып, әр түрлі формада
көрініс береді, оның қалыптасқан және әлі шырқау шегіне жетпеген жерлерін
ғылым салалары зерттеуін тоқтатпақ емес. Адамның өмір сүруі мәселесі
сияқты, тұлға мәселесі де маңызды. Оның алғы шарттары туралы емес, адамның
өмір сүруі мен мәнділігінің тұтастығы мен қажетті байланысы туралы айтуға
болады. Тұлғаға индивидуалдық өмір суру қажеттіліксіз, оның мәнін құрайтын
қоғамдық қатынастар жүйесінсіз мүмкін емес. Сонымен қатар оның мәні де оның
өмір сүруінен тыс бола алмайды. Десекте тақырыпта тұлғаға байланысты
бірнеше ойды жинақтай келе оның қалыптасуына әсер ететін факторларды
іздедім, немесе керісінше оған кедергі келтіретін келелі мәселелердің бетін
ашуға барынша талпындым. Дипломның алғашқы тарауында жеке тұлғаның
әлеуметтік мәдени теориясына берілген шетел ғалымдарының концепциялары
жағына мән берумен қатар оған байланысты теорияларға тоқталдым. Қысқаша
шолу жасайтын болсақ француз психологы Жан Плаже мен Сорокин, М. Вебер және
3.Фрейдтың бірнеше теорияларын қарастырдым. Екінші тарауда тұлғаның мәдени
мәселесіне оның бойындағы қалыптасқан құндылықтарға қатысты жақтарды
қарастырдым.
І.Тарау: Жеке тұлға және мәдениет
1.1. Жеке тұлғаның әлеуметтік мәдени теориясы концепциялары
Жеке тұлға проблемасы бір қатар ғылымда социологияның, философияның,
психологияның, педагогиканың зерттеу обьектісіне жатады.
Мәселен, философия тұлғаны таным мен творчествоның субъектісі ретінде
қарастырса, психология тұлғаны психикалық қасиеттер меп процестердің мінез-
құлық, темперамент, қабілет, тағы басқа тұрақты жиынтығы ретінде
зерттейді.
Әлеуметтану ғылымы тұлғаны әлеуметтік белсенді түрде араласатын,
әлеуметтік қатынастардың өзекті проблемаларының бірі ретінде зерттейді.
Өйткені қоғамда болып жататын әлеуметтік құбылыстар процестердің
себептерін, сондай-ақ жекелеген адамдар мен әлеуметтік топтардың іс-
әрекеттерінің себептерін, мәнін жеке тұлғалардың белгілері арқылы түсінуге
болады. Басқаша айтқанда, жеке тұлғаның мінез-құлқы арқылы тұтас топтың,
қоғамның өмірін түсінуге болады. [1;16 б.]
Тұлға әлеуметтік қатынастар мен байланыстардың бастапқы агенті болып
саналады. Тұлға ұғымын адам, индивид ұғымдарымен салыстырып анықтауға
болады. Адам ұғымы барлық адамдарға тән қасиеттер, қабілеттерге мінездеме
беру үшін қолданылады. Бұл ұғым адамзат баласының жер бетіндегі басқа
биологиялық организмдерден өзгеше қасиеттерін сипаттайтын жалпылама ұғым.
Яғни адамның жануардан, өсімдіктерден, заттан айырмасын атап көрсетеді.
Индивидуалдық - бұл әр адамның өзіне ғана тән жеке-дара касиеттерінің
жиынтығы, яғни бір адамның екінші адамнан айырмашылығы. Ал, тұлға
дегеніміз адамның табиғи биологиялық қасиеті ғана емес. Ол қоғаммен тығыз
байланыстар, қатынастар негізінде қалыптасатын адамның мәні. Тұлға – бұл
индивидтің дамуының қорытындысы, жемісі, оның қоғамдық жағдайлардағы
көрінісі.
Адам - адам болып туылады, тұлға болып қалыптасады, яғни тұлға болып
туылмайды. Адамды тұлға қылып қалыптастыратын қоғам, қоршаған әлеуметтік
ортасы.
Егер жаңа туылған жас егіз баланы алып, оларды әртүрлі жағдайларда,
мәселен, бірін Африкада, енді бірін Америкада өсірсе,
онда бірдей индивидтерден әртүрлі тұлғалар қалыптасады. Өйткені олар
әртүрлі ортада өсті, әртүрлі мәдени құндылықтарды бойына сіңірді. Тұлғаның
қалыптасуы табиғи қасиеттеріне және қабылдау мүмкіндіктеріне
негізделеді.[2;58-59 бб.]
Тұлғаның қалыптасуында басты орын алатын не нәрсе: тұқым қуалаушылық
па, әлде тәрбие ме? Бұл мәселе бойынша ғалымдар бір пікірге келе алмауда.
Кейбір зерттеушілер барлық нәрсе тәрбиеге байланысты деп есептейді. Олар
жаман оқушы жоқ, жаман оқытушылар бар деген пікір айтады. Екінші бір
зерттеушілер туа біткен қасиеттерге үлкен мән береді.
Тұлғаны қалыптастыратын қоғам, мәдени орта. Адам қоғамсыз өмір сүре
алмайды. Менің өмір сүруім сенің өмір сүруіңді және басқалардың өмір сүруін
қажет етеді және керісінше де солай.
Мысалы, кездейсоқ бір жағдайлармен кішкентай балалардың аңдар арасына
түсіп қалып, солардын арасында өскендігі жайлы оқиғалар бар. Оларда адамдық
қасиет қалмаған, аңдар сияқты өмір сүреді, төрт аяқтап жүреді, аңдар сияқты
тамақтанады. Оларды кейін тауып алып, адамдар арасында өмір сүруге,
сөйлеуге үйретуге ұмтылған әрекеттерден ешқаңдай нәтиже шықпаған.
Демек адамның адамдық қасиеттерін қалыптастыратын қоғамдық орта. Бірақ,
бұдан адамның биологиялық, психологиялық жақтары маңызды емес деген пікір
тумауы керек. Анығында адамның өлшемі үш түрлі:
1. Биологиялық
2. Психологиялық
3. Әлеуметтік
3. Биологиялық өлшем - бұл адам организмінің түр бейнесі, құбылысын және
формаларын, оның атқаратын қызметін ми, жүйке жүйесін; т.б. қамтиды.
Психологиялық өлшем - бұл адамның ішкі жан-дүниесін, онда
жүріп жататын саналы және санадан тыс құбылыстар мен процестер, сезім
жүйесін қамтиды. Мысалы, адамның құмарлығы, жек көру, сүю, мақтаныш,
қорлану, күйініш, наразылық, ойлау еркі мен сипаты, темперамент, т.б
жатады.
Әлеуметтік өлшем - адамды тұлға, яғни белгілі бір тип, бірнеше адамның
үлгісі, бейнесі, моделі ретінде қарайды. Әрбір қоғам өзіне тән лайықты
тұлғаны қалыптастырып отырады. Сондықтан тұлғаның әлеуметтік өлшемі әр
қоғамда әр түрлі болады.[3;56-57 бб.]
Әлеуметтануда тұлға негізгі екі тұрғыдан қарастырылады:
1. Тұлғаны қоғамдық қатынастар жүйесіне араласып, мұның бар
жақсылықтарын бойына сіңіріп, тұлға ретінде қалыптасуын.
2. Әлеуметтік қатынастардың және іс-әрекеттің субъектісі ретінде
тұлғаны қарастырады.
Сонымен қорыта келгенде жаңа туылған сәби тұлға емес. Ол тек қана
индивид. Ол адам тегінің өкілі. Ол тұлға болу үшін негізгі екі шарт қажет:
1. Биологиялық - генетикалық дамудың алғышарттары;
2. Әлеуметтік ортаның болуы қажет, өйткені онда-мәдени орта болады.
Әлеуметтік ортамен жас сәби әр уақытта байланыста, қатынаста болуы керек.
Онсыз, яғни әлеуметтік ортасыз сәби жан-жақты дами алмайды.
Жоғарыда тұлға туралы біраз сөз қозғадық. Тұлға дегеніміз жоғары
шарықтап дамыған, жан-жақты терең жетілген адам. Тұлға адамның әлеуметтік
сапасын білдіреді, адам тұлға болып қоғамда, яғни әлеуметтік ортада
қалыптасады деген болатынбыз. Енді қоғам тұлғаны қалай калыптастырады деген
сұраққа жауап іздеп көрейік. Тұлға әлеуметтену процесі арқылы қалыптасады.
Әлеуметтену - бұл өмір сүру үшін қажетті білімдерді, нормаларды, мәдени
құндылықтарды меңгеру болып табылады. Адам туылғаннан өмірінің соңына дейін
әлеуметтену процесінен өтеді. Біз тұлғаны әлеуметтік орта қалыптастырды
деген болатынбыз. Осы арада әлеуметтік орта деген не? Соған қысқаша
тоқталайық. Әлеуметтік ортаға ата-анамызды, достарымызды, туысқандарымызды,
әріптестерімізді, әртүрлі іс-әрекет жасағанда қарым-қатынасқа түсетін
адамдарды жатқызуға болады. Біз күнделікті өмірде айналамыздағы адамдар
тарапынан әлеуметтенеміз. Сөйлеуді, жазуды, өзімізді ортада қалай ұстап,
қалай жүріп-түру керек екендігін үйренеміз. Мектептерге, әртүрлі курстарға
бару арқылы білім аламыз, көп нәрселерді үйренеміз. Ортаға бейімделу де
әлеуметтенуге жатады. Бала туылған кезінен бастап жанұясында тәрбиеленеді,
яғни жанұяда әлеуметтенеді. Өсе келе балабақшаға, мектепке барады, онда да
көп нәрсені үйреніп білім алады Одан кейін жоғары оқу орнына түседі немесе
жұмыс істейді, мұнда да білімін тереңдетеді, қасындағы достарына
бейімделеді. Осылай әлеуметтену жалғаса береді. Адамға қартайған шағында
зейнеткерлік өмірге байланысты туындаған жағдайларға бейімделуге, кейбір іс-
әрекеттерге дағдылануға тура келеді. Яғни әлеуметтену процесі үздіксіз жүре
береді. Әлеуметтену ұғымы мен қатар әлеуметтендіру деген ұғым бар.
Әлеуметтену - бұл үйрену, білім алу, тәрбие алу, меңгеру, бейімделу болса,
әлеуметендіру - бұл үйрету, білім беру, тәрбиелеу, меңгерту, бейімдеу
болады. Жоғарыда айтқанымыздай алғашында ата-анасы, содан соң мүғалімдер,
достар, жұмыс ұжымы, т.б. әлеуметтендіреді.
Адам әлеуметтену процесін өту арқылы қоғамдағы тәжірибені, құнды бағалы
нысандарды, бағыттарды өз бойына сіңіріп, меңгеріп өмірде қолданады. Сөйтіп
қоғамды одан әрі жетілдіріп, дамыта отырып өзі жаңа сапа, қасиетке,
тұлғалыққа ие болады.[4;74-75 бб.]
Әлеуметтендірудің нақтылы жолдары болады. Олар:
а) іс әрекет, қызмет, бұған ойын, оқу, еңбек ету жатады.
ә) қарым-қатынас, бұл - адамдардың бір бірімен ұдайы, үздіксіз алуан
түрлі қатынастарда болуын талап етеді.
б) өзіндік сана-сезімді дамыту, бұған ми және жүректің өз бетінше
қызмет етуі жатады.
Әлеуметтендіруді жүзеге асырушыларды әлеуметтендіру агенттері деп
атаймыз. Жанұядағы әлеуметтендіру агенттеріне - ата-ана, туыстар жатады.
Сондай-ақ оқу орындары, армия, полиция мемлекет, БАҚ, т.б. және осы
мекмелерде жұмыс істейтіндер әлеуметтендіру агенттері болып табылады.
Француз психологы Жан Пиаже тұлға дамуының бірнеше сатыларын көрсетті.
Ол ойлауды үйрену процесін зерттеді.
Туылғаннан - 2 жасқа дейінгі кезең. Сенсомоторлы саты деп атады. Бұл кезде
балалар қоршаған ортадағы заттардың үлгісін көп уақытқа есте сақтап қалу
мүмкіндігі қалыптасады. Мұны кез-келген бала күтуші (няня) дәлелдейді.
Кішкентай бала ата-анасы біржаққа кеткенде шыңғырып жылайды, ал жарты
жылдан соң күліп тұрып қол бұлғап шығарып салады.
2-7 жас аралығы алғашқы операционалды деп аталады. Бұл кезде балалар
символдар мен олардың мәнін ажыратуды үйренеді. Бұл кезең басында олардың
құмнан тұрғызған үйінділерін біреу бұзса олар ренжиді, өйткені ол үйінділер
олардың өз үйлерінің символы, ол үйінділерді үйіміз деп түсінеді. Ал кезең
соңында олар символ мен затты ажыратады.
3. 7-11 жас аралығы нақты операциялар сатысы. Бұл кезде балалар ойланып іс-
әрекет жасауды үйренеді. Бұған дейін олар ойланбай тек қолымен істеген
болса, енді ойланып істейді. Егер бұл кезеңде балаларға қатарынан жатқан
алты ағашты көрсетіп, көп ағаштың ішінен осындай көлемде ағаш ал десең,
олар қиналмай алады. Ал бұл жастан кіші жастағы бала әр ағашты біртіндеп
алып қатар ағаштардың қасына бір-біреуден қояр еді.
4. 12-15 жас аралығы Бұл соңғы саты формальды операциялар деп аталады. Бұл
кезде жасөспірімдер логикалық және математикалық тапсырмаларды шеше алады,
өнегелік проблемаларды ойлайды, болашақ туралы толғанады. Ары қарай дамуы
осы сатыда меңгерген ақылы мен дағдыларына байланысты болады. Міне Жан
Пиаже тұлға дамуын 4 сатыға бөліп осындай мысалдармен түсіндірді.[5;248-
250 бб.]
5. Егер әлеуметтік тәжірибелерде негізінен адам иеленетін жалпы белгілермен
түсіндірілетін болса, ал биологиялық тұқымқуалаушылық жеке тұлғаның
индивидуалдылылығын, оның қоғамның басқа мүшелерінен бастапқы айырмашылығын
түсіндіреді. Осыған байланысты биологиялық тұқым қуалаушылық толығымен жеке
тұлғаны жасай алмайды. Себебі мәдениет те әлеуметтік тәжірибе арқылы
беріледі. Бірақ биологиялық факторды есепке алуымыз қажет, себебі
біріншіден ол әлеуметтік қауымдар үшін шек құрайды (кішкентай балалардын
әлсіздігі судың астында ұзақ тұра алмау мүмкіндігі, биопогиялық
қажеттіліктің бар болуы), екіншіден биологиялық факторлардың көмегімен
әрбір адам тұлғасынан индивидуалдылықты жасайтын қабілеттіліктің, мінез-
құлықтың шексіз көптүрлілігі жасалады. [6;147 бб.]
Физикалық орта. Кейбір зерттеушілер физикалық қоршаған ортаға жеке
тұлғаның дамуында үлкен рөл берді. Атақты социолог П.Сорокин 1928 ж.
Басылған бірнеше еңбектерінде Конфуций, Аристотель, Гиппократтан бастап,
қазіргі кезеңнің географы Элдиот Хантинттонға дейінгі көптеген ғалымдардың
теорияларын кеңейтті. Мұнда жеке тұлға тәртібіндегі топтық ерекшеліктер
негізінен ауа райындағы географиялық ерекшеліктер мен табиғи ресурстардағы
ерекшеліктермен анықталады. Ғалымдардың бұл тобына философ Г. В. Плеханов
пен Л.Н.Гумилевты да жатқызамыз. Бұл зерттеушілер жасаған теориялар ұлттық
сананы ақтау үшін негіз болып табылады, бірақ жеке тұлғаның дамуына
физикалық факторлардың шешуші әсерін ақтай алмайды, шындығында ұқсас
физикалық және географиялық жағдайда жеке тұлғаның әртүрлі типтері
қалыптасады және керісінше жеке тұлғаның ұқсас топтық белгілері қоршаған
ортаның әртүрлі жағдайларында дамиды.
Осыған байланысты, физикалық орта әлеуметтік топтың мәдени
ерекшеліктеріне әсер ете алады, бірақ оның тұлғаның жеке қалыптасуына әсері
шамалы.
Мәдениет. Анықталған мәдени тәжірибе барлық адамзат үшін жалпы болып
табылады және сол немесе басқа қоғам дамуының қандай сатысыңда тұрғанына
тәуелді емес. Сонымен қатар әрбір қоғам өзінің барлық мүшелеріне басқа
қоғам бере алмайтын кейбір ерекше тәжірибелерді, ерекше мәдени үлгілерді
береді.[7;327 бб.]
Американ зерттеушісі К.Дьюбайс сол қоғамға тән жалпы белгілерді
иемденетін жеке тұлғаны модальды деп атады.(мода терминінен алынған).
Модальды тұлға деп Дьюбайс сол қоғамның мәдениетіне тән кейбір
ерекшеліктерді иемденетін жиі кездесетін жеке тұлғалардың типін түсінді.
Модальды тұлға қоғам мәдени тәжірибесіне барарда өзінің барлық
мүшелеріне беретін жалпы мәдени құндылықтарды өзіне сіңіреді. Яғни әрбір
сол қоғамның мәдениетіне сай келетін бір немесе бірнеше тұлғалық типтерді
дамытады. Бірақ күрделі қоғамда субмәдениеттің көп болуына байланысты жеке
тұлғалардың жалпы қабылдаған типін табу өте қиын. Біздің қоғамымыз көптеген
құрылымдық бөлімдермен сипатталады: аймақ, ұлт, шұғылданатын іс, жас
ерекшеліктік категориясы, жеке тұлға болады. Бұлардың әрқайсысы өздерінің
жеке субмәдениетін жасауға бейім (анықталған тұлғалық үлгілермен). Бұл
үлгілер жеке индивидтерге тән тұлғалық үлгілермен араласады және аралас
тұлғалық типтер пайда болады. [8;176 бб.]
Яғни жеке тұлғалардың қалыптасуына биологиялық факторлары және жеке
әлеуметтік топтағы жалпы мәдени үлгі үлкен әсер етеді. Сонымен қатар
тұлғалардың қалыптасу процесін анықтайтын негізгі факторлар топтық тәжірибе
және индивидуалды тәжірибе болып табылады. Бұл факторлар жеке тұлғалардың
әлеуметтендіру процесінде толық бейнеленеді.
Адамдардың қоғамға енуі әртүрлі әлеуметтік қауымдар, қабаттар, топтар
арқылы жүреді. Адам әлеуметтік жүйелердің элементі болып
қана
қоймайды, сонымен қатар өзі өзінің көптүрлілік
құрылымымен
күрделі әлеуметтік жүйе болып табылады.
1.2. Кеңестік кезендегі тұлғаның әлеументтенуіндегі
мәдениеттін ролі
Адам өмірі нақты тарихи-әлеуметтік аймақта жүріп жатады. Дүниелік
жағдайларын өндіру ерекшелігі, тұтыну аймағы, әлеуметтік қатынастар адамның
тұрмыс салтын анықтап, оның тұрақты қылық әрекеттерін белгілейді.
Әрқандай жеке адам өзінің өмірлік салтын, жеке құндылық бағыттарына
орай тіршілік жағдайларын өзгертудің, қайта құрудың жалпыланған, тұрақты
тәсілдер жүйесіне барады. Осыдан адамның тұрмыс, тіршілік салты оның өмір
сүру, қоғамдағы өз орнын иелеудің бағдарына айналады. Әлеуметтік құнды салт-
бағыттан адамның жоғары инабатты, жасампаздық өмірі, рухани-этикалық,
рухани-эстетикалық дүниетанымы туындайды. Адам өмірі, осыдан, әр мезеттік
ықпалдар билігінде қалып қоймай, ішкі құндылықты ниет-себептер жүйесін
арқау етеді, өзінің әлеуметтік мәнді, мағыналы мұраттарын барластыра,
саналы бағытта жасау мүмкіндігін алады.[23;43-45 бб.]
Тұрмыс-салт бағыты тұрақтанбаған адам күнделікгі күйбеңнен аса алмайды,
осыдан мүмкіндіктерін толық жүзеге асыра алмай, өміршеңдігі кемиді, рухани-
адамгершілік талаптары тарылады.
Жеке адамдағы барша өмірлік күйзеліс - ауытқулар оның өзіндік "Менін"
танымаудан, объективті мәнді жеке басының құнды тараптарын сезіне алмаудан
келіп шығады. Жеке адам болмысының ең айқын көрсеткіші - оның өз жағдайын
басқара алу және әрекет-қылықтарын қоғам қалыптастырған өлшемдерге
икемдестіре білу дәрежесі.
Жеке адам мотивтері
Адам әрекетке келтіруші күш—қажетсіну. Болмысты бейнелеудің жоғары
формаларына не адамды әрекетке келтіруші нысандар - саналы түзілген бейне
не елес, ой не түсінік, идея немесе ізгі мұрат күйінде өрнектелуі
мүмкін.Психологияда мотив түсінігіне келесідей анықтама беріледі: мотив -
бұл адам санасында қаланып, оны белгілі бір қажеттікті қанатағаттандыру
үшін әрекетке итермелеуші себеп күш. Ал кең мәнінде мотив - шындыққа сай
зандылық ретінде ықпал жасап, объектив қажеттілік түрінде көрінетін болмыс.
Ал мотивтік әрекет (мотивация) қылық пен іс-әрекетті психикалық реттеудің
ерекше түрі (КГ.Агеева). Қорыта айтқанда, адамның әрқандай қылық - әрекеті
оның мотивтік себеп күштеріне байланысты.[24;91 б.]
Сонымен, адамның қалаған іс-әрекетінің негізінде оны осы іс-әрекетке
ынталандырушы мотив жатыр. Бірақ адамда туындаушы және оны іс-әрекетке
ойыстырушы қандай да бір мотив көзделген нақты әрекетпен шектелмейді, оның
нәтижесіне жетумен адам келесі әрекетке қамтылады, іс-әрекет барысында
мотив өзгеруі мүмкін және керісінше, бір тұрақты мотив аясында бірнеше
әрекет бірін-бірі ауыстырып баруы да орынды. Мотив дамуы мен басталған іс-
әрекет арасында қайшылық та туындайды. Кейде мотив іс-әрекет жобасынан
бұрын қалыптасады, ал кейде кешеуілдейді, осыған байланысты әрекет нәтижесі
де әртүрлі болады.
Жоғарыда аталғандардың қорытындысы: мотив құрамы іс-әрекеттің бір
бөлігі емес, жеке адамның мотивтік қажетсіну аймағы деп аталатын күрделі
жүйенің ажырамас бірлігі. Мотивтік-қажетсіну аймағы жеке адамның өмір бойы
қалыптасып, дамып барушы барша себеп-түрткілерінің жиынтығын аңдатады.
Тұтастай бұл аймақ қозғалмалы, өмірлік жағдайларға байланысты түрленіп,
дамуда болады. Солай да болса, кей мотивтер біршама тұрақты, басымдау
келіп, адам өмірінің бағыт бағдар өзегіне айналады. [25;67 б.]
Мотивтердің қайдан және қалай пайда болатыны жөніндегі мәселе
психологиядағы басты проблемалардан. Мысалы, А.Маслоу мотивтердің негізін
бірінен бірі деңгейі бойынша жоғарылай түскен (пирамида)
қажетсіну тобы деп біледі: олар биологиялық қажетсіну, қозғалыс кажетсінуі,
сыйластық, абырой кажеттігі мен ең жоғары қажетсінулер: өз
мүмкіндіктерін ашып, оларды жүзеге асыра алу (самоактивизация).
Бірақ А.Маслоу талдауындағы дара адам әлеуметтік қатынастар жүйесінен тыс,
қоғаммен байланысы жоқ оқшауланған тұлға. Қоғам, ғалым пікірінше, дара адам
дамушы мекен, қоршаған орта ғана.
Б.ФЛомов, басқа да орыс психолоттарының пайымдаулары нақты,
әрекеттен дара адамның қоғамдық қатынастар жүйесіне қосылып, сол жүйенің
оның санасында бейнелеуіне негізделеді. Б.ФЛомов мотивтік-қажетсіну аймағы
мәнін (құрамы, құрылымы, қозғалысы) және сол аймақтың дамуын түсіну үшін
жеке адамның басқа тұлғалармен ара байланыс,қатынастарын қарастыруды қажет
деп санайды. Адамның мотивтік аймағының басқа факторлардан тәуелділігін
зерттеуде сол тәуелділіктің тікелей ғана емес, жанама байланысты болатынын,
көп өлшемдік өнесипатты екенін бірде ұмытпау құрылым. Дара адам өз даму
барысында басқа қоғам мүшелерімен болған тікелей байланыс шеңберінен шығу
мүмкіндігіне ие, осыдан оның қажетсіну
аймағы қоғамдық өмірдің күшті ықпалымен өрістей бастайды (саяси
пікір, саясат, этика және т.б.). Адамның қажетсіну талаптары қоғамдық
құрылымдардың әсерімен де дамиды. Мұндай құрылымдардың ең қарапайым түрі -
нақты тұлға мүшесі болған адамдар қауымдастығы. Адам қажетсінуі көп
жағдайда осы қауымның жетегінде болады. Ал нақты адам бір қауымдастық
шеңберінде қалып қоймайды, өмір бойы қауымдастықтар тобы санқилы ауысып не
өзгерістерге келіп отырады. Осы дана адамның мотив-қажеттіктеріның ішкі жан-
дүниелік әрекеттерінің нәтижесі ғана емес, ол әртүрлі адамдар
бірлестігімен байланысты дамып баратын жүйе. Сонымен, бір деңгейдегі
қажетсінулерден өзгесіне көшу-адамның өзіндік даму заңдылықтарынан болмай,
оның басқа адамдармен байланыс, қатынастыранан, тұтастай қоғамға
араласуынан болатын процесс екенін ұмытпау керек.[26;67 б.]
Адамның көптеген мотивтерінде өзі араласқан әр-түрлі қауымдастықтарға
тән қажетсінулер бейнеленуі мүмкін. Осыдан, мотив өте күрделі де ауыспалы
құбылыс. Дегенмен. адам қара басына ықпал жасаушы өзінің рухани күштерін
жеке адам мақсаттары, мұраттары, қажетсінулері, өмірлік бағыт- бағдар және
т.б.) көп жағдайда сезе бермейді. Егер олай болғанда, адам мүлтіксіз
өзіндік санаға ие болумен, өзі жөнінде шексіз хабардар болып, өзіне өзі нақ
баға бере алған болар еді. Ал, шынына келсек, нақты адам өзі жөнінде
өзгелерден кемдеу біледі, басқалардың ол турасында бағасы шындықка
сәйкестеу келеді. Әлбетте, әрбір адам дәл мезеттегі нақты әрекеттерінің
тікелей мақсатын айқын сезеді, өз өмірінің бүгіжігін одан артық ешкім де
білмейді. Ал таңданғандай жәйт адам өзінің қандайда бір қылық,
әрекеттерінің дәл себептерін көбіне анықтап бере алмайды не айқын білмейді.
Адам әрекеті, қылықтары сеп-түрткілерінің көбі оның өзі сезіп білмеген
ықпалдар жетегінде жүреді.
Саналық негізге ие болмаған ықпалдардың бірі - психикалық көрсетпе
-талаптар (установки). Көрсетпе -талаптар психологияда жеке адамның қандай
да кажеттігін қанатағаттандыру үшін болған әрекетке өзі сезінбеген
дайындық, бейімділік қалпын танытады. Көрсетпе-талап қорытындылап айтқанда,
- объектті белгілі бір күйде қабылдауға түсінуге, мәнін аңғаруға күні
бұрын дайын болып бейімділік танытып, сол саналық дайындықты өткен
тәжірибемен ұштастыра әрекетке кірісуге негіз.[27;98 б.]
Тұрақтанған психикалық көрсетпелер жеке адамның әрекет қылықтарын
айқындап отырады. Мұндай көптеген көрсетпе-талаптардың мәнін құрайтын сипат
- алдын ала шешімін дайындап қою - адамның жеке тәжірибесіне алынған
асығысты, толық пайымдалмаған қорытындылардың немесе белгілі қоғамдық топта
қабылданған сіңірлі пікір - ой стандарттарына бағынышты болудың нәтижесі.
Қоғамдық өмірдің әрқилы жағдайларына байланысты көрсетпе-талаптар
ұнамды да ұнамсыз болып, сенім (убеждение) сипатын алуы мүмкін. Көрсетпе-
талапта құрылымы үш бөліктен тұратыны зерттелген: когнитивтік (таным)
бірлік - адамның біліп, қабылдайтын затының бейнесі; көңіл – күй – бағалау
бірлігі - объектке болған адамның ұнату мен жек көруі; әрекет-қылық бірлігі
- іс әрекеті бағытында қандай да әрекет етуге дайын болу, ерікті күштерді
іске қосу.
Мұндай мотивтер қатарына, сондай-ақ, керексіз деген ықпал ниет ретінде
құмарлық та кіреді. [28;95 б.]
Жеке адамның бағыт-бағдары. Өмірлік бағыт-бағдар жеке адамның
жүйелестіруші қасиеті ретінде оның психологиялық қалпын айқындайды.
Адамның іс-әрекетін бағыттаушы әрі оны нақты жағдайларға икемдестіруші
тәуелсіз тұрақты мотивте жиынтығы жеке адамның бағыттары деп
аталады. Бағыт - бағдар әрдайым әлеуметтік негізге ие болып, ол тәрбие
нәтижесінде қалыптасады. Бағыт-бағдар-адамның қасиеттеріне айналған
көрсетпе-талаптар. Бағыт-бағдар құрамына өзара байланысты, деңгейі жағынан
бірінен бір жоғары бірнеше формалар кіреді: құмарлық, ниет, ұмтылыс қызығу,
бейімділік, мұрат, көзқарас, наным. Адам бағыт - бағдарының барша формалары
оның іс-әрекетінің сеп - түрткілері (мотив) есептеледі.
Аталған формалардың қысқаша мәні:
-құмарлық - бағыт-бағдардың ең қарапайым биологиялық формасы;
-ниет - саналы қажетсіну, толық белгілі затқа құмарлық;
-ұмтылыс - ниетке еріктік күш қосылғанда пайда болады;
-қызығу - бағыт-бағдардың қандай да затқа ауысуындағы танымдық форма;
-қызығуға еріктік күш қосылса, бейімділік пайда болады;
-көзқарас - қоршаған дүние болмысын философиялық, эстетикалық,
этикалық, жаратылыстану және басқа ғылымдар жүйесінде тану;
-наным - адамды өз танымы, принципі көзқарастарына орай әрекетке
ықпалдаушы мотивтер жүйесі бағыт-бағдардың ең жоғарғы формасы. [29;171-172
бб.]
Мотивтер жоғары не төмен деңгейде саналы немесе санаға тіпті де
байланыссыз болуы мүмкін. Адам бағыт-бағдарының басым болуынан саналы
мотивтер туындайды. Айта кету керек, қажетсінулер мен мотивтер адам бағыт-
бағдарының белгілі бір бөлігін ғана сипаттап оның бастау түйіні, іргетасы
ғана іспеттес. Осы іргетас негізінде адамның өмірлік мақсат, мұраты
қаланады.
Мақсат нақты іс-әрекеттік және өмірлік болып ажыратылады. Адам өмір
барысында көптеген, сан қилы іс-әрекеттерді орындауына тура келеді, ал
олардың әрбірі өзінің нақты мақсатына не дегенмен әрбір дара іс-әрекеттің
мақсаты жеке адам бағыт-бағдарының осы әрекетте көрінетін қайсы бір қырына
ғана сәйкес болуы ықтимал. Өмірлік мақсатқа келетін болсақ ол дара іс
-әрекеттермен байланысқан барша жекелеген мақсаттарды біріктіруші
(интегратор) фактор. Жеке мақсаттардың әрқайсысы өз орнымен орындалып баруы
жеке адамның жалпы өмірлік мақсатының біршама іске асуын қамтамасыз етеді.
Адамның жетістік деңгейі өмірлік мақсаттарға байланысты. Осыған орай адам
өз келешегінің санадағы болмысын жобалайды. Мақсатты айқын түсіну мен сол
мақсаттың іске асу жолдарын сезінуден қоғамдық тұлғаның болашағы
айқындалады.
Өз болашағын көрегендікпен тани білуге қажет адам қасиеттеріне кедергі
болатын жан күйзелістері мен түңілулер психологияда – фрустрация делінеді.
Мұңдай психикалық қалып адамда оның мақсатқа жету жолында бой бермес
кедергілерге кезіккенінде туындайды. Фрустрациялық жағдайдың белгілері-
мақсатқа ерісудің қажеттік себебі анық сонымен бірге оған жетудің жолында
күшті кедергі бары да көрініп тұр. Адам мұндайда фрустрацияға түспей, үлкен
қиыншылықтарды да жеңе алуы мүмкін. Ал кейбір сындарлы кезеңдерде қиыншылық
басымдау келіп, фрустрация өрістен ол адамның мақсат жолындаға әрекетінің
берекетсіздікке ұшырауына себепші болады. Мақсатты әрекет бұзылысының
келесі түрлері (Ф.Е.Василюк) белгілі а) қозғалысты қозу мәнсіз қимыл-
әрекеттер; б) түңіліс; в) ашуға беріліп әрекеттен қалу; г) стереотипия-
үйреншікті әрекеттерді ойсыз кайталай беру; д) регрессия - өмірдің алғашқы
кезеңдерінің игерілген үлгілерге еліктей, ойсыз қимылдау (қазақта
ойлағаныңа түсті).[29;171-172 бб.]
Өзіндік сана
Адамның өзіне, өз "меніне" қызығуы ежелден-ақ зертеушілердің ерекше
назарын тартқан. Кім біледі, психологияның ғылымдық сатыға
көтерілуінің өзі де осы қызығудан болар. Адам жан дүниесі, оның өзіндік
санасы әр дайым тек ғалым-философтардың ой талғауында ғана болып қоймастан,
оны жазушылар мен суреткерлер де өз шығармашылығына арқау еткен. Адам
әрекет-қылығы барша уақытта оның өзі жөніндегі ұғымы мен бейнесі және
болашақтан күткен образымен байланысып келген.
Адамның өзіндік санасы - шексіз, күрделі проблемалардан, әрқандай тұлға
сан қырлы өз "Меннің" көптеген бейнесіне ие: дәл осы мезетте адам өзін
қандай деп біледі. Болашақтағы өзінің идеялық "Мені" жөнінде не ойлайды,
осы "Менді" басқалар қалайынша таниды. Таным субъекті болудан, адам өз
санасы аясында зерттелуші объект.
Өзіндік сана дегеніміз не? Бұл мәселені зерттеуші ғалымдардың бірі И.
С. Кон былайша түсіндірді: Әрбір дара адамның өзін іс-әрекет субъекті
ретінде тануға жәрдем ететін психикалық процестердің жиынтығы - өзіндік
сана деп аталады, ал оның өзі жөніндегі өз ұғымдары белгілі бір Мен
бейнесін құрайды.
Меннің психологиялық мәнін А. Г. Спиркин келесідей сипаттайды: мен
түсінігі өз санасының нұрымен сәулелендіріп, өзін-өзі қабылдаған, таныған
және сезген жеке адамды білдіреді. "Мен" - психикалық өмірді реттеп барушы
принцип, өзіндік бақылауды жүргізуші рухи күш; бізді өз сеніміміз бойынша
бүкіл әлемге, қоршаған адамдарға, ең бастысы, өз санамызды өз бағалауымыз
бен танымымызға қарай өзімізге ашып беретін әр адамның тұтастай
болмысы.[30;69-72]
"Мен" бейне - жеке адамның санасында бір қалыпта бекіп қалған
(статикалық) түсінік не білік емес, ол өте қозғалмалы, өзгермелі
(динамикалы) "мен" күйінде қабылдануы мүмкін. Сонымен бірге, "мен" бейне
әлеуметтік заңдарға, қоршаған адамдардың қалауына сай кемелденген, болашақ
идеал "менді" де аңдатуы заңды және бір жағдайда бұл "мен", қолынан келсе,
"тау қопарып, теңіз жұтатын" фантастикалық тұлғаның бейнесіне сәйкес болуы
да әбден ықтимал. Ал осы өзі жөніндегі қияли ұғымдар санада
басымдау болып, әрі олар ниеттелгенді жүзеге асыру үшін қажетті
әрекеттермен ұштаспаса, кездеген істің шырқы кетіп, сана қисынсыз
өзгерістерге келеді. Ақырыңда, қиялданған ниет пен шындық сәйкессіздігінен
адам ауыр күйзеліске түседі.
"Мен" бейненің сәйкестік дәрежесі жеке адамның өзінің өз болмысын,
мүмкіндіктерін, басқа адамдар арасындағы өз беделін бағалай алуына
байланысты келеді. Өзін бағалай адам өз әрекеттерін ретке келтіріп бағады.
Саналы адам өз бағасын қалай шығарады? Әрбір адамның қоғамдық тұлғаға
айналуы бірлікті еңбек пен тіл қатынасының нәтижесі. Адамдағы барша
қалыптасқан сапа мен қасиеттер басқа қауымдастық мүшелерімен қоғамдық
өндіріс процесіне араласу және олармен ақпарат алмасу барысында дамып,
кемеліне жетеді. Еңбек пен тіл қатынасына келумен адам өз істерін
басқалардан күтілген бағамен салыстырып, тексеріп бағады. Айналып келгенде,
табиғи қажеттіліыктерді қанағаттандыру былай тұрсын, өз мүддесіне орай
орындалғанның бәрін, тіпті қара басының қамы үшін жасалған қарапайым заттың
өзін адам басқаларға да арнайды. Адамда қалыптасқан өз "Менінің" бағасы-
өзіндегі барды басқаларда көргенімен үздіксіз салыстырып барудың нәтижесі.
Адам өзі жөнінде бірдеңе біле тұра, өзгелерге үңіле назар аударады,
өзіндегіні олардан іздеп, барластырады, сонымен бірге төңірегіндегілер
өзінің қимыл әрекеттері мен қылықтарына сын кезбен қарайтынын іштей
сезінеді. Осының бәрі тұлғаның өзіндік құнын белгілеп, оның психологиялық
кейпіне ықпал жасайды, яғни, әрбір адам төңірегінде көрінер не көрінбес
сыншыл топ ұдайы онымен бірге. Ол топпен адамның санаспасына болмайды,
себебі адам өзінің кұндылықты бағыт-бағдарына қолдау-қуат алып оның
мұраттарын өз мұраттары етіп, оның ұмтылыс қызығуларын өз бойына дарытып
бағады.[31;118 б.]
Адамның өзіндік бағасы оның өзіне қоятын талаптар деңгейіне байланысты.
Талаптар деңгейі дегеніміз - адамның ниеттеген өз бағасының құны, яғни
алдына қойған мақсаттың қиындық дәрежесіне орай көрінетін мен бейнесінің
сипаты. Адам алдында тұрған енді бір әрекетін қиындық дәрежесіне орай
таңдап алу мүмкіңдігіне ие болары, ол бағасын көтеріңкі етуге ұмтылады,
осыдан екі жағдайдың бір тараптан – жоғары табыстарға жету үшін талап
деңгейін жоғарылату, екінші тараптан - нәтижесі қалмау үшін
талаптарды жеңілдету - өзара қайшылығы пайда болады. Әрекет нәтижелі
болып шықса, адам алдына қоятын талаптарын, әдетте, көтере түсіп, келесі,
күрделірек мәселелерді шешуге кіріседі, ал кері жағдайда – оңайлау
талаптарға ауысады. Адамның өз алдына қоятын талаптың дәлдігі іс-әрекетінің
нақтылығына байланысты. Адам табиғаты, әдетте, өз қадірін белгілі деңгейде
сақтап жүру үшін өз алдына қоятын міндеттері мен мақсаттарының тіптіде
күрделі, сонымен бірге, әбден жеңіде болмағанын қалайды.Талаптар деңгейінің
белгілі бір қалыпқа түсуі іс-әрекеттің табысты не нәтижесіз болуын күні
бұрын сезуден емес, керісінше, өткен тәжірибедегі жетістіктер мен
құлдырауларды ескере білу мен оларға оңды, объектив баға берілуеді.[32;145-
147 бб.]
Жеке тұлға социологиясы әлеуметтік тарихи процесс және мәдени
құндылықтық қоғамдық жүйелер көлемінде жеке тұлғаның және әлеуметтік
қауымның байланысы деңгейінде қоғамдық қатынастардың обьектісі мен
субьектісі жеке тұлғаны зерттеуді иемденетін социологиялық
білім саласы тұлға социологиясы 3 түрлі негізгі мәселелерді
қарастырады: біріншіден, әлеуметтік жүйе ретінде жеке тұлғаны зерттеу,
екіншіден, жеке тұлғаны әлеуметтік қатынастардың обьектісі ретінде зерттеу,
қоғамның жеке тұлғаға әсері, әлеуметтендіру, үшіншіден жеке тұлғаны
қоғамдық қатынастардың субъектісі ретіңде қарастыру, сонымен қатар жеке
тұлғаның әлеуметтік қызметі мен жігерлігін қарастыру. [9;183-187 бб.]
Әлеуметтану тұлғаның қоғам өмірінің барлық дерлік салаларындағы
қызметін (отбасы, экология, саясат, құқық, білім беру мен тәрбие, мәдениет
т.б.) өзінің зерттеу пәніне жатқызады. Тұлға әлеуметтік қатынастар мен
байланыстардың басты агенті болып саналады. Тұлға мәселесіне осылайша
біршама тоқталып өттік әрине бұл мыңнан бірі ғана, бұл мәселе бойынша
көптеген ғалымдар еңбек жазып өз өмірлерін осыны зерттеуге арнағандары да
жетерлік. Тұлғаның әлеуметтік түрі - белгілі бір әлеуметтік қауымдастыққа
кіретін тұлғалардың қайталанып отыратын елеулі әлеуметтік қасиеттерінің
сапалары жиынтығы. Тұлғалардың әлеуметтік түрге бөлінушілік сапаларын да
белгілі бір топтың адамдарына тән ортақ, біршама тұрақты белгілер көрініс
табады. Тұлғалардың әлеуметтік түрлері тарихи қалыптасқан өмір
жағдайларының, әлеуметтік қоршаған ортаның, дәстүрдің, әдет ғұрыптың, жалпы
дүниетанымның үлгі өнегеліктің және қоғамдық өмірдің пайда болатын
жақтарының өнімі болып табылады. Тұлғаға айналған адамдардың, бірқатары
әрсапалық дәрежеге, әртүрлі әлеуметтік атауға ие: мысалы, өткен
уақыттардағы немесе қазіргі замандағы жай тұлғалар, ірі, ұлы, белгілі,
әйгілі, көрнекті, тарихи тағы басқа тұлғалар болып айырылады. Олардың
жағымды, жағымсыз жақтарын айыра біліп, олардың тарихындағы, қоғамдағы
мәдениетінің рөлін дұрыс түсіне білу маңызды мәселе. Олардың әсемдік
қызметі қандай болса, олардың көздері де сондай болып табылады. Ғылыми
тұрғыдан айтсақ, тұлға адамдардың әлеуметтік сапаларының тұтастығы ретінде
қаралады, яғни ол белгілі бір жолмен қоғамдағы әлеуметтік мәнді белгілер
мен әлеуметтік қатынастардың индивидтегі ісіне асқан бірлігі және тарихи
даму мен индивидтің өзінің белсенді тұрлаулы қызметінің байланыстарының
арқасындағы әлеуметтік жүйеге енуінің нәтижесі болып табылады. Сонымен
бірге тұлға әлеуметтік қатынастардың субъектісі ретінде тұлға мен қоғам
арасындағы өзара қимыл-әрекеттер, өзара байланыс үш элементтен құрылады:
1. Тұлғалардың іздену элементі
2. Қоғамның ұсыну элементі
3. Тұлғалардың қоғам ұсынысын таңдау элементтері
Тұлға әлеуметтік қатынастар жүйесіндегі субъекті ретінде өз міндетін
атқаруы үшін әуелі ол өзінің қабілетіне сай келетін өмірлік жоспарлардың
мақсаттары мен міндеттерінің іске асырылуы жолдарын іздестіру жағдайын да
болады. Адам, тұлға өзінің ерекшелігін, өзінің әлеуметтік ортадағы,
қоғамдағы ортаның тәртібін қабылдай отырып өзінің және қоғамның өсуі мен
дамуы жолындағы қызмет жасайды. Адамдар өздерінің қажеттілігін
қанағаттандыру процесінде басқа адамдармен қоғаммен өзара тәуелді жағдайда
болып, әлеуметтік тығыз қатынастарға енеді. Яғни әрбір адам белгілі бір
пайдалы міндеттерді орындай отырып қоғамды дамыту ісіндегі әлеуметтік
қатынастық субъектісі рөлін атқарады. Тұлға әлеуметтік қатынастардың
объектісі ретіндегі тұлға екі өзара байланысқан қатынастың бірлігі де
қаралады. Оның бірі социализация, екіншісі идентификация. Тұлғалардың
объект ретінде әлеуметтендірілуі дегеніміз мәдениеттің және әлеуметтік
мәндерін, белігілері қалыптасып, қоғаммен әлеуметтік қауымдастықтың
әртүрлілігімен бірігетін процесі. Әлеуметтану өте кең процесс.
Бұл процесс әр тұлғаның табиғи әлеуметтік объектімен байланысқан
дағдыларды, шеберлікті білімді иелену мәселелерін және әлеуметтік тәртіптің
құндылықтарын, мұраттары мен негізінің қалыптасуын қамтиды. Әлеуметтік
қасиеттер жаңа пайда болып адамдарға бірте-бірте сіңуі үшін ол адам
әлеуметтік ортада бірге қалыптасып еңбек етуі тиіс. Тұлғаның объект
ретіндегі әлеуметтендірілу процесінде адамдарды қоршаған барлық орта
иіреді. Тұлғаның әлеуметтендірілуінің кеңеюі мен тереңдеу негізгі үш сала
бойынша жүреді.
1. Қызмет саласы
2. Басқалармен байланыс саласы
3. Сана-сезім саласы.
Бұған қоса әлеуметтендірілу процесінде үш саты көрініс табады:
1.Адамның еңбекке араласқанға дейінгі балалық
шақтағы сатысы
2. Еңбекке араласқан, кемеліне келген сатысы
3. Зейнеткерлік сатысы
Австрияның психологтары Зигмунд Фрейдтің айтуынша тұлға бойында үш
элемент бар:
1. Ид - қанағаттандыруға деген ұмтылыс қуат көзі
2. Эго - нақтылық негізінде тұлғаны бақылаудың іске асырудың
элементі
3. Супэго - басқаша айтқанда тұлғаны өнегелік
жағынан бағаланатын әлемент.
Әлеуметтік қатынастың объектісі ретінде тұлға дамуының екінші процесі
идентификацияны сөз етсек, онда мұның мағынасы әрбір индивидтің,
тұлғалардың өзін-өзі, басқа адамдармен, топпен, ұжыммен ұқсастыруының
психологиялық процесі. Бұл процес оған әлеуметтік әрекеттердің түрлерін
меңгеруге, әлеуметтік ережелер мен құндылықтарды өзіне сіңіріп, әлеуметтік
міндеттерді қабылдауға көмектеседі. Әлеуметтік қатынастардың объектісі
ретінде тұлғалардың өзін ұқсастыру 3 түрі бар:
1. Өзін толқу күйінде тікелей нақтылы немесе
ойдан шығарылған адамдарға ұқсату
2. Өзін белгілі бір әлеуметтік топқа кіргізу
3. Өзін нақтылы бір әлеуметтік топқа, ұжымға шағын топқа
жатамын деген сезімдермен соған кіргізу
Фрейд әлеуметтендірілудің иммитация, идентификация және ұяттылық
механизмнің болатындығын көрсетті. Иммитация дегеніміз басқа біреулердің
жүріс-тұрыс үлгілерін еліктеп өзіне көшіруге деген саналы түрдегі ұмтылыс.
Ал ұяттылық пен куәлілік дегеніміз кейбір жүріс-тұрыс
үлгілерін басып тастайтын, болмаса тиым салатын ұнамсыз механизмдер
болып табылады. Әлеуметтік қатынастардың объектісі ретіндегі
индивидтің, тұлғаның әлеуметтануында екі саты әлеуметтік
бейімделу және интериоризация сатылары. Тұлғалардың қоғам
өндірістік қызметінің әртүрлі деңгейінде қалыптасатын әлеуметтік
ережелерге оның өндірістік қызметінің ортасы ретіндегі әлеуметтік
топтар мен ұйымдарға, әлеуметтік қауымдарға бейімделу болып табылады.
Ал интериоризация бұл, әлеуметтік ережелердің
құндылықтардың тағы басқа сыртқы орта құралдарының әр
тұлғалардың, индивидтердің мен затының ішіне ену процесіне тұлға әлеуметтік
ортаға сіңіп кетпейді, қайта оған дербес, жеке түрдегі жан ретінде
қатысады делінген болатын.[9;183-187 бб.]
Тұлға тек қана әлеуметтік-қоғамдық қатынастардың жемісі ғана
емес, сонымен қатар әлеуметтік іс-әрекеттердің маңызды
субъектісі де болып саналады. Бұл іс-әрекет, қызмет қоғамның
барлық салаларында әрдайым көрініп отырады. Мысалы, экономикада,
саясатта, рухани өмірде, т.б. Көрнекті неміс әлеуметтанушысы Макс Вебер
әрбір адам өзінің іс-әрекетіне белгілі бір мән, мағына береді деп атап
көрсеткен. Олар осыларды өмірде қолданады. Одан әрі саналы адамның
әлеуметтік іс-қимылы, әрекеті, қызметі адамның мінез-құлқына тең, өйткені
әлеуметтік іс-әрекет өзінше жеке дара бағытталып, өмір сүре алмайды, ол әр
уақытта басқа адамдарға бағытталады. Вебер осындай іс-әрекеттің біреуге
бағытталуын, нысаналануын тосу, күту, үміт ету (ожидание) дейді. Мұнсыз
ешқандай іс-әрекет, қимыл әлеуметтік болып саналмайды. Мұндай әлеуметтік іс-
қимылдың алуан түрлері болады. Олардың ең бастысы мақсатқа сәйкес келетін
іс-әрекет (целенаправленное действие). Бұл мақсатқа сәйкес келетін іс-
әрекет тұлғаның ойлаған мақсатына жетуі үшін қолданылады.[10;11-12 бб.]
Бұл жолда тұлға өзіне сәйкес қажетті құралдарды пайдаланады. Вебердің
пікірінше, мақсатқа сәйкес келетін іс-әрекет, қимыл негізгі идеалдық тип
болып саналады. Ал, саналы емес іс-әрекеттің салдары әр уақытта қалыптасқан
нормадан ауытқуға (девиацияға) әкеледі. Әлеуметтік іс-әрекеттің,
парасаттылығы, ақылға жеңдірушілігі - тарихи процестің басты бағыты.
Вебер әлеуметтік іс-әрекетті, қимылды 4 типке бөледі:
а) Ақыл-ойдың мақсатқа бағытталуы (целерациональный). Мұнда әрбір
іс-әрекеттің мақсаты мен құрылымының бір-біріне сәйкестігі көзделеді.
э) Іс-әрекеттің құндылыққа бағытталуы. Мұнда әрбір іс-әрекеттің мәдени
және де басқа құндылық, бағалық үшін өмір сүруі (мысалы, діни немесе
моральдық, т.б.) көзделген.
б) Аффективтік. Бұл адамның эмоциялық реакциясына негізделген
(аффективия).
в) Дәстүрлік (яғни, салт-дәстүрлік). Мұнда адамның іс-әрекеті
белгілі бір дәстүр, салтқа сәйкес болады.
Тұлғаның әлеуметтік қызметі деп, адамның өмірді өзінше игеріп, меңгеруі
және адамның өзінің қоғамдық қатынастарды, құбылыс, процестерді өзгертуші
субъект ретінде дамып, жетілдіруін айтады.[11;134-135 бб.]
Әлеуметтік іс-әрекет пен қызметтің қозғаушы күші объективтік
жағдайлармен байланысты. Обьективтік жағдай адамдардың қажеттілігінен, мұң-
мұқтажынан мүддесінен, мақсатынан шығады.
Басқаша айтқанда, адамды іс-әрекетке, қызметке итермелейтін негізгі
себептер - қажеттілік, мұқтаждық, мүдде және мақсат.
Қажеттілік өмірде болады, бірақ, ол қолда жоқ зәрулікке жатады.
Қажеттілік табиғи және әлеуметтік болып екі бөлінеді. Табиғи қажеттілік, ол
өз кезегінде әлеуметтік қажеттілікке ұласады.
Табиғи қажеттілікке тамақ ішу, киім кию, баспана, т.б. қажеттіліктер
(мұқтаждықтар) жатады. Мұндай әлеуметтік қажеттілікке еңбек ету, басқа
адамдармен байланыс-қатынаста болу, қоғамдық өмірге араласу. т.б.
қажеттіліктер (мұқтаждықтар) кіреді. Қажеттілікті адам терең сезініп,
түсінсе, оны өтеуге, іске асыруға тырысса, ол мүддеге, ал, мүдде максатқа
айналады. Мұның өзі екінші жағынан, тұлғаның қажеттілікке, мұқтаждыққа,
мүддеге, мақсатқа терең көзқарасын қалыптастыруын керек етеді.[12;205-207
бб.]
Адам мүддесі, мақсаты белгілі бір қажеттілікті (мұқтаждықты, зәрулікті)
қанағаттандыру мүмкіндігіне карай тұлғаның іс-әрекетінің, кызметтерінің
бағыттарын белгілеп отырады. Жалпы мүдде, мақсат адамның қоғамда өмір сүру
қызметінің қалыптасқан жағдайлары мен орындарын сақтау немесе оларды
өзгерту үшін күреске жеке адамдарды жұмылдыратын шешуші себеп ретінде
байқалады.
Мүдделердің, мақсаттардың негізінде әлеуметтік талап-тілектерді
білдіретін адамдардың қажеттіліктері жатады. Осыған орай мүдде, мақсат бір
нәрсеге, затқа деген қажеттілікті түсінудің түрі ретінде көрінеді.
Қажеттілік тұлғаны өзін қоршаған әлеуметтік ортамен қатар сыртқы
табиғатпен тығыз байланыстырады, өйткені адам табиғаттан өзіне керегін
алып, өзінің мүддесін, мақсатын қанағаттандырып отырады. Ол табиғатқа
тәуелді болады, бірақ, бұл тәуелділікті біршама бәсеңдетуге, төмендетуге
тырысады. Сөйтіп ол табиғаттағы жоқ заттарды қолдан жасап, өзінің
қажеттілігін, мұқтаждығын қанағаттандырады. Осылардың нәтижесінде, тұлға
табиғаттан біршама тәуелсіз болады.
Қажеттілік - обьективті дүниенің даму заңдарының негізгі бір түрі.
Осыған орай тұлға қажеттілікті терең, жан-жақты түсініп, оны меңгеріп,
өзінің ісінде, қызметінде пайдаланып отырады. Екінші жағынан
қажеттілік тұлғаның өмірдегі белсенділігін, жауапкершілігін арттырудың
басты факторларына жатады. Тұлғаның атқаратын іс-әрекеті, қызметі белгілі
бір нақты мүдделерді жүзеге асыруға бағытталады.[13;18 б.]
Кейбір жағдайларда адам жаңа бір әлеуметтік жағдайда өзінің мүдделерін
өзгерте алмайтын халге ұшыраса, онда ол өзінің жүріс-тұрысын, мінез-құлқын
өзгертуге, яғни бейімдеуге мәжбүр болады.
Бейімделу - өмір сүру жағдайларының өзгерісіне деген сол адамның
көзқарасының қалыптасуына көмектеседі, сөйтіп түсініспеушіліктің
нәтижесінде пайда болатын шиеленісті жоюға, я болмаса оны бәсеңдетуге
жағдай туғызады.
Қажеттіліктің мүддеге айналуы, ал, мүдденің мақсатқа айналуы бұл
субъект қызметінің екі сатысы. Мұның әр-қайсысы іс-әрекеттің себебі ретінде
сипатталады.[14;176 б.]
Мүдденің мақсатқа айналу сатысында қозғаушы күш ретіңде болатын
адамдардың ынталары, бастамалары, ниеттері, т.б. маңызды рол атқарады,
осылардың өзара байланыс-қатынастары тұлғаның қызметінің әлеуметтік жағын
құрайды. Әлеуметтік іс-әрекеттің, қызметтің сырт көрінісі адамның нақтылы
көзқарасынан, жалпы идеологиясынан да байқалады. Тұлғадағы жоғары
адамгершілік, мәдени құнды, бағалы нұсқалар, мұраттар, бағдарламалар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz