Жеңіл атлетика спорты түрлері және классификациясы

Пән: Спорт
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

Жаттығу қарқындылығы - жаттығу жүктемесін орындау жиілігінің уақытқа
бөлінуі.
Жүктеме көлемі – барлық орындалған жаттығулар ауқымы.
Жаттығу мөлшері – орындалатын жаттығу жұмысы көлемі (саны).
Реті – жаттығу түрлерін орындау кезегі.
Жиілігі – бір жаттығу түрін қайталау саны.
ЖСЖ - жүрек соғу жиілігі.
ҚҚ - қан қысымы.
ТАЖ – тыныс алу жиілігі.
ӨТС - өкпенің тіршілік сиымдылығы - өкпенің оттегін максималды қабылдау
мүмкіндігі алынады
ӨМК - өкпенің максималды ауаны алмастыру мүмкіндігі
Спорттық бап – спортшы дайындығының ең жоғарғы сапалық көрсеткіші
Шаршау – жаттығу жүктемелерін орындағаннан кейінгі, адамның жұмыс
қаблетінің уақытша төмендеуі.
Тынығу - жаттығулар арасында берілетін үзіліс.
ЖДЖ - жалпы дамыту жаттықтырулары
АДЖ – арнайы дамыту жаттығулары
Жаттығу кезеңдері - жеңіл атлетика спорты жаттығу уақыт мезгілдері бойынша
апталық (микроциклдер), айлық (мезоцикл), жылдық және көпжылдық (макроцикл)
кезеңдеріне бөлінеді.
Бұлшық ет ширығуы – түйілген, жиырылған бұлшық ет жағдайы
ҚМК - қанның минуттық көлемі
ЖҚАМ - жүректің минуттық қан айдау мүмкіндігі
СК– систолалық көлем, жүректің бір реткі жирылған кездегі тамырларға
түсетін қан көлемі.

Жеңіл атлетика спорты түрлері және классификациясы

Жеңіл атлетика негізінен бес түрлі дене жаттығулары бағыттарынан тұрады,
оларға: жүру, жүгіру, секіру, лақтыру және көпсайыс түрлері енеді.
Жүру – адамның табиғи қозғалуының бір түрі болып табылады. Адам жүру арқылы
тіршілік жасаудың мүмкіндіктерін ашады, кеңейтеді. Жүру кезінде адам
бойындағы барлық бұлшық еттер, сүйектер, ағзалар жұмыс жасау мүмкіндіктерін
арттырып бейімделеді, тыныс алу, қан айналымы, зат алмасу жүйелері жұмысы
жақсарады.
Спорттық жүрудің жай жүруден айырмашылығы онда адымдау жиілігі мен аяқтың
жұмысына басқаша талаптар қойылады. Мысалы спорттық жүру кезінде спортшы
бір минутта адым жиілігін 190-200 реттен арта қайталай алады.
Спорттық жүру жарысы кезінде арнайы төрешілер тағайындалып олар спортшының
адымдауы кезінде екі аяқ табандары жерден бірдей көтерілмеуін қадағалайды.
Спорттық жүріс кезінде аяқ табандарының жерден бірдей көтеріліп кетіп
кеңестікте дененің қалқуының пайда болуы, адамның жүгіру түріне өтуі деп
саналады. Осындай жағдай болғанда спортшыны жарыстан шығаруға шешім
қабылданады.
Жүгіру – жеңіл атлетиканың негізгі түрі болып саналады. Жүгіру түрлері мен
қашықтықтары әртүрлі болып келеді. Жүгіру жағдайы секіру, лақтыру сияқты
қозғалыс түрлерінің де құрамында кездеседі.
Жүгіруде адамның адымдауы кезінде дене ұшу, қалықтау жағдайына енуімен
ерекшеленеді. Жүгіру, адам организімінің жұмыс жасау қаблетіне үлкен
талаптар қойады. Асықпай жай жүгірулер түрлері адамдарды сауықтыру
мақсаттарында жиі қолданылады.
Қысқа қашықтықтарға жүгіру (спринт) жылдамдық пен күш қаблеттерін қажет
етсе, орта және алсы қашықтықтарға жүгіру жылдамдық пен төзімділікті, ал
кедергілер арқылы жүгіру спортшыдан ептілік пен икемділікті, жылдамдықты
талап етеді.
Жеңіл атлетикада жүгірудің төрт түрі бар оларға: тегіс жерде жүгіру,
кедергілер арқылы жүгіру, эстафета және табиғи ортада жүгіру түрлері енеді.
Тегіс жерде жүгіру негізінен арнайы дайындалған стадион жолдарында
өткізіледі және жүгіру қашықтығына сәйкес қысқа, орта, алыс қашықтық деп
бөлінеді.
Барлық спорттық жүгірулер бағыты бойынша сағат тіліне қарсы орындалады.
Қысқа қашықтыққа 30 метрден 400 метр аралығы, орташа қашықтыққа 500 ден
2000метр аралығы, алысқа 3000метрден 10000 метр аралығы енсе, тым алысқа
жүгіруге 20км. ден 30 км. аралығы және марафондық жүгіру 42км 195метрге
жүгіру жатады.
Кедергі арқылы жүгіру екі түрге бөлінеді: бірі кедергілерден өту және
стипл чез. Кедергілерден өту арқылы жүгіру қысқа қашықтыққа 60 метрден 400м
аралығында стадиондардың жүгіру жолдарында 5 тен 10-ға дейінгі ара
қашықтықтары бірдей кедергілер қойылған жолдарда өткізіледі.
Эстафеталық жүгіру – командалық жарыс болып саналады. Жүгіретін қашықтық
бойына бірдей қашықтықта спортшылар орналасады. Әр спортшы өз қашықтығын
жүгіріп өтіп, қолындағы таяқшаны келесі спортшыға беруі тиіс. Эстафета
қашықтығы қысқа, орта және аралас қашықтықта болуы ықтимал.
Эстафетаны өткізу түрлеріне қарай стадиондағы жүгіру жолын айналып жүгіру,
қарама қарсы жүгіру, қала көшелерімен жүгіру т.б. болуы мүмкін.
Табиғи ортада жүгіру (косс) әртүрлі қашықтықта жыл мезгілінің барлық
уақыттарында өткізіледі.
Марафондық қашықтыққа жүгіру әртүрлі жолдарда өткзілуі ықтимал, тек
жүгіруді бастау мен аяқтау бір жерде болды.
Қазіргі кезде жүгірудің сағаттық, бірнеше сағаттық, сөткелік т.б. түрлері
кеңінен қолданылуда.
Жеңіл атлетикада секіру түрлері ұзындыққа және биіктікке секіру деп
бөлінеді. Олар орында тұрып және жүгіріп келіп секіру арқылы орындалуы
ықтимал. Орында тұрып секіру арнайы жарыстар бағдарламасына енбейді, көбіне
жаттығу және сынақ түрінде кеңінен қолданылады.
Жүгіріп келіп биіктікке секіру және сырықпен биіктікке секіру жоғары
көлденеңінен қойылған кедергіден өтуге арналған болса, ұзындыққа секіру
және ұзындыққа үш аттап секіру түрінде горизантальды бағытта алысқа
секіруге негізделген.
Секірудің барлық түрлері спортшыдан күш, жылдамдық, ептілік, иілгіштік,
кеңестікте өзін игеру, бағдарлау сияқты қаблеттерінің жақсы дамуын талап
етеді.
Лақтыру орындалу түрлеріне қарай бастан асыра найза, гранат, доп лақтыру
енсе, айландыра лақтыруға балға, табақ лақтыру, ал итеруге ядроны итеру
жатады.
Лақтыру адамнан жылдамдықпен күшті қажет етеді, басты мақсат қолдағы затты
неғұрлым алысқа лақтыру болып табылады. Лақтыру кезінде адамнан аз уақыт
аралығында қол, аяқ, дененің өте көп мөлшерде күш жұмсауы арқылы жылдамдық,
координациялық қаблеттердің үйлесімді жұмыс жасауын қажет етеді.
Көпсайыс түріне жүгіру, секіру, лақтыру т.б. түрлері қосындысы енеді. Олар
үшсайыс, бессайыс т.б. деп жарысу түрлерінің санын көрсетеді. Жарыс
қорытындысы әр сынақ бойынша жинақталған бағалар қосындысы бойынша
анықталады.

Сабақ өткізу
Жеңіл атлетикада жаттығу жұмыстарын өткізудің басты ұйымдастырушы негізі-
сабақ болып табылады.
Жаттығу жоспарының кезеңдеріне және спортшы шеберлігіне байланысты сабақ
бірнеше бөлімдерден тұрады. Олар: кіріспе-дайындық, негізгі, қорытынды
бөлімдер деп бөлінеді.
Оқу-жаттығу сабақтарының негізгі түрлері: академиялық, оқулық, оқу-жаттығу,
жаттығу және моделдік деп бөлінеді.
Бірінші – академиялық. Академиялық сабақ түрі дене шынықтыру сабақтары және
спортқа алғашқы келгендермен жұмыс ретінде өткізіледі. Сабақтар төрт
бөлімнен тұрады. Сабақ ұзақтығы мөлшермен 120минут. Сабақ мақсаты
денсаулықты сақтау, денені шынықтыру, жалпы дайындық жаттығуларын орындату,
спорт түріне қажетті алғашқы дағдыларды үйрету, салауаттық өмір сүруге
баулу болып табылады.
Екінші түрі – оқу сабақтары. Сабақтар негізінен білім беру мақсатында
жүргізіледі, ондағы практикалық жұмыс барлық сабақ уақытының 20-30%
аспайды. Сабақта білім беру түсіндіру, көрсету, сұрау, салыстыру,
қортындылау мақсаттары іске асырылады.
Үшінші түрі – оқу-жаттығу cабақтары. Сабақтың бұл түрінде уақыттың 50%- нан
көбі жаттығуларды үйрету, орындау мақсаттарына жұмсалады. Сабақ ұзақтығы 2
сағатқа дейін.
Төртінші түрі – жаттығу сабақтары. Жаттығу сабағы үш бөлімнен тұрады олар:
дайындық (қыздырыну), негізгі және қорытынды бөлімдерден тұрады. Сабақ
мақсатына байланысты арнайы жаттығулар орындалады, спорттық шеберлікті
арттыру жұмыстары іске асырылады.
Сабақ ұзақтығы негізінен 120 минут, сонымен қатар спорт түріне байланысты
және жаттығу мақсаттарына байланысты сабақ ұзақтығы 4-5 сағатқа дейін
ұзаруы мүмкін. Мысалы, жаттығудың дайындық кезеңінде қысқа қашықтыққа
жүгірушілерге сабақ ұзақтығы 60 минут жеткілікті болса, алысқа жүгірушілер
үшін 3 сағат, ал көпсайысшылар үшін 5-6 сағат қажет болады.
Бесінші түрі –модельдік. Бұл сабақтар ұйымдастырылуы жағынан, өткізілуі
жағынан жаттығу сабақтарына ұқсас келеді, сонымен қатар спорттық жарыс
кезінде болатын жағдайларды толық қайталауды мақсат етеді. Спорттық
жарыстарға қатысу сабақтың маңызды түрі болып табылады.
Жаттығу сабақтары үй тапсырмасы ретінде де өткізілуі мүмкін. Барлық
сабақтың негізгі бөліміне дайындық жұмыстары жүргізіледі, одан кейін сабақ
мақсатында көрсетілген тапсырмалар орындалады, соңынан қорытынды бөлімінде
демалдыру жаттығулары беріліп сабақ қортындысы шығарылады.
Барлақ сабақтарға тән жағдай, адам организіміне берілетін жүктеме толқынды
түрде өзгеріп отырады бастапқы кіріспе бөлімде жүктеме көтеріле отырып
(мөлшермен ЖСЖ 150-170рет.мин.), негізгі бөлімде ең жоғары дәрежеге
көтеріледі (ЖСЖ 180-190рет мин.), сабақ соңына қарай жүктеме төмендейді.

Сабақ мақсаты және бөлімдері
Сабақтың кіріспе бөлімінің басты мақсаты сабақты дұрыс ұйымдастырып
бастау, оған жаттығушыларды сапқа тұрғызу, сабақ мақсатын айту,
қатысушыларды тексерумен қатар адам организімін алдағы тұрған жаттығу
жүктемелеріне бейімдеу, денені қыздыру болып табылады. Кіріспе бөлім
ұзақтығы 5-15мин. мөлшерінде.
Спорттық шеберліктері жоғары әрбір спортшы үшін сабақтың кіріспе- дайындық
бөлімі жеке үйымдастырылы мүмкін.
Cабақ мақсатына байланысты қыздырыну жұмыстарын дененің жоғары бөлімінен
бастап төмен аяқтарға дейін жаттығулар жасау арқылы дайындайды.
Денені қыздырып дайындағаннан соң, негізгі бөлімде орындауға жоспарланған
тапсырмаларға байланысты спорт түрі ерекшелігін ескеретін жаттығулар
беріледі.
Негізгі бөлім мақсаты спортшының дене қаблеттерін, спорттық шеберлікті, күш-
жігерді арттыруға арналған психологиялық тапсырмалар орындату арқылы
спортшыны жан - жақты дайындау.
Сабақтың негізгі бөлімінде әр спортшының өзіндік ерекшеліктері ескеріліп,
арнайы тапсырмалар орындату да іске асырылады.
Сабақ үстінде берілетін жаттығулар мен жүктемелер мөлшері алдын ала
ойластырылып алдымен спорттық шеберлікті жетілдіру жаттығулары, одан кейін
жылдамдық қаблеттерін арттыруға арналған тапсырмалар, соңынан күш,
шыдамдылық қаблеттерін жетілдіру жаттығуларын орындату тиімді болып келеді.

Жаттығу мақсаттарына байланысты жоғарыда көрсетілген сабақ реті ауысуы да
ықтимал. Мысалы, сабақтың басында күш қаблеттерін арттыруға арналған
жаттығулар беріліп, соңынан жылдамдыққа арналған тапсырмаларды орындату
іске асырылуы ықтимал. Сабақтың соңғы қортынды бөлімінде міндетті түрде
адам организімін бастапқы қалыпқа келтіру, демалдыру мақсатында жеңіл
жүгірістер, кең тыныс алу жаттығулары қолданылады.

Жылдамдық қасиет
Жылдамдық деп – адамның қысқа уақыт аралығында көп қозғалыс жасай алу
қаблетін айтады. Жылдамдық қасиетті шартты түрде екіге бөлінеді, бірі
қарапайым қозғалыс, екіншісі күрделі жан-жақты қозғалыс.
Қарапайым қозғалыс өз тарапынан бірнеше түрге бөлінеді, олар: әсер етушіге
жауап жылдамдығы, бір реткі қозғалыс жылдамдығы, қозғалыс қарқыны
жылдамдығы.
Әсер етушіге жауап жылдамдығына - тітіркендіргіштерге (дыбыс, жарық, ыстық
– суық, т.б.) жауап беруге кететін уақыт мөлшері алынады. Оның өзі
қарапайым және күрделі болып бөлінеді. Қарапайымға алдын ала белгілі әсер
етуші тітіркендіргіштерге жауап беру уақыты жатады. Мысалы, сөреден жүгіріп
шығуға берілген дыбысқа кететін уақыт аралығы.
Күрделі жауапқа, алдын ала белгісіз жағдайға жауап беруге кететін уақыт
мөлшері алынады. Оған мысалға спорттық ойындар кезіндегі, күрес, жекпе-жек
түрлеріндегі аяқ астынан болатын өзгерістерге жауап беру уақытын айтуға
болады.
Күрделі жауап берудің екі түрі болады: бірі талдау арқылы, екіншісі
қозғалыстағы затқа жауап беру жылдамдығы.
Бір реткі қозғалыс жылдамдығына сыртқы әсердің төменгі жағдайында
орындалған және көп күш жұмсалмаған жеке қозғалысты орындауға кеткен уақыт
мөлшері есептеледі.
Қозғалыс қарқыны - бұл белгілі бір уақыт аралығында орындалған қозғалыс
жиілігімен есептеледі.
Тәжрибеде жылдамдық түрлерінің бір-бірімен қосылатындығын көруге болады.
Мысалы спринттік жүгіруде сөреде берілген дыбыс белгісімен, сөреден тебініп
шығу және жылдам жиі аттаудың барлығының өзара қосындысын көруге болады.
Жылдамдық түрлерінің бір-біріне берілуін өзара ұқсас қозғалыс түрлері
кезінде байқауға болады. Мысалы, орында тұрып секіруді жақсы орындау, қысқа
қашықттыққа жылдам жүгіру, ядро итеру т.б. жаттығуларының сапалы болуына
әкеледі. Себебі көрсетілген барлық спорт түрлерінде аяқтың жылдам серпіліп
жазылуы шешуші роль атқарады, бірақ дәл осы көрсеткіш суға жүзуге, боксқа,
клавиштерді басуға қатысы шамалы.
Спорт түрлерінде кездесетін күрделі жаттығу түрлерінің барлығындағы
жылдамдық түрлерінің қосындысы шапшаңдықтың дәрежесін көрсетеді.
Адам организімінің морфологиялық, физиологиялық, психологиялық ерекшелігі
және спорттық шеберлігі дайындығы мөлшері спортшының жылдамдық, шапшаңдық
қаблетін анықтайды.
Жеңіл атлетика спорты түрлерінде жылдамдық қасиеті дәрежесін төмендегідей
жағдайлар анықтайды:
жүйке жүйесі жұмысы ерекшелігі;
адам бұлшық етіндегі жылдам және баяу талшықтардың арақатынасы;
жеке күші;
бойы мен салмағы арақатынасы;
Бұлшық еттегі АТФ, оның бөлінуі мен қалыпқа келу жылдамдығы;
спорттық шеберлігі;
бұлшық еттердің босай білу қаблеті.
Жылдамдық қаблетке қосымша әсер етуші факторларға адам бұлшық
етінің созылмалығы, тартушы және итеруші бұлшық еттердің жұмыс істеу
ерекшеліктерін жатқызуға болады.

Жылдамдықты арттыру әдістемесі

Жылдам қозғалу, жаттығуды жылдам орындау көптеген факторлардың қосындысынан
тұрады. Мысалы берілген жаттығуды жылдам орындау спортшы күші, ептілігі,
спорттық шеберлік деңгейінің қосындысынан тұрады.
Жылдамдық қаблетті арттыру үшін қолданылатын негізгі құралдар жылдам
орындалатын жаттығулар болып табылады.
Олар төмендегідей талаптарға сай болулары қажет:
жаттығулар түрлері жылдамдық қаблетін арттыруға бағытталған. Орындауға
берілген жаттығу түрі жақсы меңгерілген. Жаттығуды орындаушының бар назары
қалай орындауға емес, жылдам орындауға бағытталады;
жаттығуды орындау ұзақтығы, жаттығу аяғында жылдамдық көрсеткіші төмендемеу
жағдайында болуы керек.
Әдістемелер талабы:
жүгіру қашықтығын аяқтаған кезде (немесе жаттығу түрін) жылдамдығы
төмендемейтіндей болуы;
әрбір қайталаудан кейін де орындау жылдамдығы төмендемеу керек;
жаттығуды ең жоғарғы жылдамдықта орындау керек. Әр орындау кезінде ең
жоғарғы жылдамдыққа жетуге тырысу мақсаты қойылады;
әр жаттығудан кейінгі демелыс уақыты ұзақтығы, адамның толық бастапқы
қалпына келуін ескеруі қажет.
Демалу уақыты екі физиологиялық көрсеткіш арқылы анықталады:
жүйке жүйесі жұмысының ерекшелігімен;
организімнің оттегін қолдану қарызы мөлшерімен.
Жүйке жұмысының қарқыны жылдам жаттығулар орындағаннан соң көтеріңкі
дәрежеде болады, соңынан төмендейді.
Спортшының жаттығу жұмыстарын орындағаннан соң бастапқы қалыпқа келуі
бірқалыпты болмайды. Барлық қалыпқа келудің үштен бір уақытына 65%, екінші
бөлігіне 30%, үшінші бөлігіне 5% қалады.
Мысалға алғанда 200 метрге жүгіруден кейінгі қалыпқа келу 12минут уақыт
алатын болса, соның 8 минутынан кейін бастапқы жұмысқа келу қаблетінің 95%
іске асырылады, сондықтан осы жағдайда спортшыға қайта тапсырма беруге
болады.
Жүгіруді жылдам орындаған сайын арасындағы берілетін демалыс уақыты ұзара
береді. Демалу үшін қолданылатын жаттығулар ішіне жүгіру кезінде неғұрлым
көп жұмыс істеген бұлшық еттердің тынығуына әсер ететін жаттығулар алынады.

Осылай жасау адам жүйке жүйесінің қозу жағдайын қажетті жағдайда ұстап
тұруға көмектеседі, ол өз тарапынан жылдамдық қаблетті тәрбиелеуге жол
ашады.
Жылдамдық қаблеттерді арттыруға арналған жаттығуларды орындату адам
шаршамай тұрған кезде іске асырған пайдалы болып келеді, сондықтан арнайы
жаттығуларды сабақтың бас жағына жоспарлайды.
Жаттығуларды орындау кезінде жылдамдық көрсеткішінің төмендеуі ол
жаттығуларды доғару керектігінің алғашқы белгілері болып саналады.
Жаттығуларды ары қарай жалғастыра беру шыдамдылық қаблетті арттыруға ұласып
кетеді. Сондықтан апталық жаттығуларының бас кезіне жылдамдық қаблеттерді
арттыруға арналған сабақтар жоспарланады, себебі ол кезде жаттығушылар
шаршау деңгейіне енбеген жағдайда болады.

Қысқа қашықтыққа жүгірудегі жылдамдық көрсеткіштері

Қысқа қашықтыққа жүгіру арқылы адам жылдамдық қаблетінің қанша дәрежеде
екендігін айқын көрсете алады.
Спринт сөзі - өте жылдам қозғалу деген мағана береді.
Спринттік қашықттыққа ерлер және әйелдер арасында 100, 200 және 400метрге
жүгіру, эстафеталық 4х100м және 4х400м. жүгіру, әйелдер арасында 100м.,
ерлер арасында 110м. жүгіру, 400метрге ерлер және арасында жүгіру түлері
енеді.
400метрге жүгіру және 400метрге кедергілер арқылы жүгіру кезінде жүгіру
жылдамдығы 8-10% ғана төмендеуі, ал жүгіру уақыты 55секундтан аспайтын
болғандықтан, бұл қашықтықтарға жүгіру алыс спринт деп аталады.
Спринттік қашықтыққа жүгіру жылдамдығы бірнеше факторлар қосындысынан
тұрады:
спортшының көмбеден шығу кезіндегі берілген дыбысқа жылдам әрекет ете
білуінен;
жүгірудің жылдам қарқынын алу (аяқтың жылдам аттауы);
жүгірудің барлық қашықтығында жылдамдықты ұстай білуі.
Көмбеден шығу кезіндегі дыбысқа жылдам әрекет ете білу маңызды орын алады.
Старттан шығуды жылдам орындау, тыныш тұрған денені бар жылдамдықпен іске
қосу арнайы жаттығулар арқылы іске асырылады ол өз кезегінде жасырын
уақыт және қозғалыс уақытына бөлінеді.
Шеберлігі жоғары спортшылардың көмбеден шығуға кететін уақыттары 0,3-0,4
секунд аралығы, осының 0.06-0,1 секунды жасырын уақыт, ал 0,24-
0,3секунды қозғалыс уақытына жұмсалады.
Екінші фактор ол жүгіру кезіндегі спортшының аяғын жылдам басу тездігіне
байланысты. Көмбеден шыққаннан кейінгі 5-6 секунд аралығында жүгіруші ең
жоғарғы жылдамдыққа жетеді. Жылдамдық, аяқты алмастыру мен аяпен аттау
қашықтығына байланысты. Осының ішінде аяқты жылдам алмастыру басты болып
табылады. Аяқты жылдам алмастыруды жетілдіру көп уақыт пен жаттығуды қажет
етеді.

Қысқа қашықтыққа жүгіру техникасын үйретудің әдістемелік жүйелілігі.
Мақсат 1. Қысқа қашықтыққа жүгіруме шұғылданатындарға жүгіру
техникасының дұрыс бағытын қалыптатыру.
Мақсат 2. Түзу қашықтыққа жүгірудін техникасын үйрету.
Мақсат 3. Бұрылыстан жүгірудін техникасын үйрету.
Мақсат 4. Төменгі сөреге және сөрелік екпінге үйрету.
Мақсат 5. Сөрелік екпінен қашықтықта жүгіруге өтуді үйрету.
Мақсат 6. Бұрылыстан түзу жолдын бір бөлігіне дұрыс жүгіріп шығуды үйрету.
Мақсат 7. Бұрылыста төменгі сөреге үйрету.
Мақсат 8.
Мақсат 9. Жалпы жүгіру техникасын одан әрі жетілдіру.

Дене қасиеті - төзімділік.
Адамның жұмысты ұзақ, қарқынын азайтпай орындай алу қабілетін
төзімділік дейміз.
Төзімділік қасиеті жаттығушының жалпы дене дайындығы мүмкіндігін спорттық
көрсеткіштерде және күнделікті өмірде қолдануымен анықталады.
Төзімділік қасиеті адамның жүрек–қан тамыр жүйесінің, тыныс алу жүйесінің,
орталық жүйке жүйесінің мүмкіндігімен және дене қуатынын мүмкіндігімен
байланысты.
Төзімділік дене қасиеті екі түрде анықталады:
- жұмысты шаршамай бір қалыппен ұзақ қарқында орындау мүмкіндігімен;
- қажыған жағдайда жұмысты орындау жылдамдығының азайуымен.
Дене тәрбиесі және спорт теориясы әдістемесінде төзімділік спортшының
кажуға қарсы тұра білу мүмкіндігімен анықталады делінген.
Төзімділік қасиеті барлық спорт түріне қажет. Бір спорт түрлерінде уақыт
көрсеткіші бойынша (орташа және үзақ қашықтыққа жүгіру, спорттық жүріс),
тағы бір спорт түрінде қозғалысты таза дұрыс орындап шығу (гимнастика
т.б.), енді бірінде үлкен жаттығу жүктемелерін орындай білу, жаттығу
арасында жылдам қалыпқа келу түрлерінде көрніс табады.
Тәжрибеде төзімділік түрлері жалпы және арнайы деп бөлінеді.
Жалпы төзімділік.
Жалпы төзімділік деп адам организімінің барлық мүмкіндіктерінің
берілген жүктемені орташа қарқынмен ұзақ уақыт, жай қарқында, бірқалыпты
жұмыс істей алуы жағдайын айтады.
Спорттық теория жағынан жалпы төзімділік деп берілген жүктемені орташа
қарқынмен барлық дене күш қайратын салып ұзақ уақыт орындай алу мүмкіндігін
айтады. Мысалы 5000 және 10000метрге жүгіруде жалпы шыдамдылық 85-100%
арқасында спорттық нәтиже анықталады.
Жалпы төзімділіктің мүмкіндігі мен дамуы төмендегідей жағдайлар арқылы
анықталады:
- адам организімінің тыныс алу мүмкіндігімен;
- жүгіру техникасын меңгеру сапасымен;
- күш, жігердің даму сапасымен.
Төзімділік қаблеттің негізі болып организмнің аэробты мүмкіндігі
саналады. Шыдамдалықтың көрсеткіші болып өкпенің тіршілік сиымдылығы (ӨТС)
- өкпенің оттегін максималды қабылдау мүмкіндігі алынады ол, лмин
есептеледі.
Адамның 1минут ішінде ең көп оттегін қолдана білуі оның дене қуатын шығара
білу мүмкіндігі деп саналады.
Ер адамдар үшін (ӨТС) (20-29жас) 44 лмин.қалыпты жағдай болса, әйелдер
үшін 36лмин.
(ӨТС) - бұл оттегін бір минут ішінде ең көп қабылдау жүрек-қантамыр және
тыныс алу көрсеткіштері арқылы анықталады:
1. Жүректің минуттық қан айдау мүмкіндігі (ЖММ) бір минутта үлкен қан
айналымына шыққан қан көлемімен пара пар ол тыныштық кезінде мөлшермен 4-5
лмин. тең. Адамның үлен жаттығу жүктемелерін атқару кезінде бұлшық еттерге
оттегін жеткізу 6 есеге дейін артып (ЖММ) 20-30лмин. дейін артады.
2. Жүрек соғысы көлемі (ЖСК), денеге айдалған барлық қанның әрбір жүрек
соғысы кезіндегі шығарылған қанның қосындысына тең, ол дененің тыныштық
қалпында 40-60мл. мөлшерінде болса, ал жүктеме түскен жағдайда 200мл.дейін
артады.
Жүрек соғысы жиілігі (ЖСЖ) минутына 130рет болған жағдайда, егер ұзақтығы
10 минуттық жеңіл жүктеме орындалғанда жүректің минуттық қан айдау
мүмкіндігі (ЖҚАМ)артуы денедегі артық сақталған қанды қолдану арқылы
артады. Ары қарай жүктеменің артуы салдарынан болған қан айналымының артуы,
жүрек соғысы жиілігінің артуымен қамтамасыз етіледі.
3. Әйел адамдардың қалыпты жағдайдағы өкпе сиымдылығы (ӨТС) 2,5-4литрге
дейін болса, ер адамдардың (ӨТС) 3,5-5литр аралығында, ал көп шыдамдылықты
қажет ететін спорт түрлеріндегі спортшылардың (ӨТС) 5-8 литрге дейін
артады.
4. Өкпенің максималды ауаны алмастыру мүмкіндігі (ӨААМ) 1минут арасындағы
барлық алмастырған ауа көлемімен анықталады, ол 20-30 жастағы ер адамдар
үшін 100-180л.мин., ал үлкен жүктемелер орындау кезінде 350л.мин. дейін
артады. Әйел адамдарда орташа көрсеткіш 70-120л.мин., болса жүктеме
орындау кезінде 250л.мин. дейін артуы ықтимал.
Жоғарыда көрсетілген жағдайларды қорытындылай келе адамның жалпы
төзімділігі организмнің оның ішінде жүрек-қантамыр, тыныс алу жүйелерінің
және спортшының өзіне қажетті қозғалыс түрлерін үнемді пайдалануы, сонымен
қатар жүктемелерді орындау барысында келесі пайда болатын шаршау(қажу)
түрлеріне қарсы тұра білу мүмкіндігімен анықталады.
Жеңіл атлетикамен шұғылдану арқылы жетілген жалпы төзімділіктін бір
ерекшелігі ол адамның басқа спорт түрлерімен де шұғылдану кезінде пайдалы
әсерін береді, ол барлық спорт түрлеріне қажетті дене сапаларын
жетілдіреді.
Арнайы төзімділік.
Көптеген спорт түрлерінде үлкен жетістікке жетуде спортшының арнайы
төзімділігінін сапасына байланысты болып келеді, оған жеңіл атлетика
түрлері де жатады.
Арнайы төзімділік деп – cпортшының маманданған спорт түріне тән атқарылатын
жұмысты ұзақ уақыт және жоғарғы қарқында орындай алу мүмкіндігін айтады.
Мысалы, циклдік спорт түрлерінде арнайы шыдамдылық спортшының белгіленген
қашықтықты белгілі бір жылдамдықта өту мүмкіндігімен анықталады.
Кейінгі уақытта мамандар спринтерлік төзімділік жеке көрсетіп жүр. Оған
1минут уақыт аралығына дейінгі орындалатын 100-400метрге жүгіру, 500метрге
конькимен сырғанау, 50-100метрге жүзу алынып отыр.

Төзімділік қабілетін дамыту әдістемелері
Төзімділік қасиеттін арттыру мақсатында ұйымдастырылатын жаттығу
жұмыстары жүйелілікті қажет етеді. Жаттығу жұмыстарын ретсіз жүргізу,
адамға берілетін жүктемелерді есепке алмау адам организіміне кері әсер
етіп, денсаулықты бұзуға дейін апаруы ықтимал.
Жаттығудың бастапқы кезеңінде төзімділік қабілетін арттыруға қажетті
дайындық есебінде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.