Негізгі құралдарды есепке алу
Мекеменің қалыпты өндірістік – шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін негізгі құралдар қажет. Олардың саны әр өндіріс бойынша жоспарлы тапсырмаларға сәйкес өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың озық прогрессивті түрлерін, еңбек құралдарын тиімді пайдалануды ескере отырып белгіленеді. Бірнеше жыл бойы мекеменің өндірістік – шаруашылық ісіне қызмет көрсетуші еңбек құралдары мен басқа мүліктік құны «негізгі құралдар» деген экономикалық түсінікті құрайды.
16 «Негізгі құралдар» IAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес негізгі құралдар – бұл тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіруде немесе жеткізуде пайдалануға, үшінші тұлғаға жалға өткізуге, немесе әкімшілік мақсаттарға арналған және бір кезеңнен астам (бір жылдан астам – Ж.Т.) уақыттың ішінде пайдалану көзделетін материалдық активтерді білдіреді.
Олар өзінің табиғи-заттық түрі мен бөлшектерін өзгертпей-ақ көптеген өндірістік цикларға қатысады, жаңадан жасалынған өнімге өз құнын ауыстырады. Оларға үйлер, ғимараттар, беру құралдары, машиналар мен жабдықтар, лабораториялық және реттеуші аспаптар мен құрылғылар, көлік құралдары, есептеу техникасы, саймандар мен ұзақ уақыт қолданылатын мүліктер және т.б. жатады.
Түрлі министрліктердің, ведомстволардың және түтас халық шаруашылығы бойынша есепке алу мен қаржылық есептілікте негізгі құралдардың бірегей топтарының негізгі шарты оларды ғылыми негізделген жіктеу болып табылады.
Негізгі құралдар мынадай белгілер бойынша жіктеледі: халық шаруашылығының салалары; функционалдық қажеттілігі; табиғи-заттық белгісі; иелігіне байланысты және пайдалану бойынша.
Халық шаруашылығының салалары бойынша негізгі құралдар он тоғыз топқа бөлінеді: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс, көлік, сауда, орман шаруашылығы және т.б.
Функционалдық қажеттілігі бойынша негізгі құралдар өнеркәсіптік-өндірістік, басқа салалардың өндірістік негізгі құралдары және өндірістік емес болып бөлшектенеді.
Өнеркәсіптік-өндірістік негізгі құралдар өзінің атынан көрініп тұрғанындай өнеркәсіптік өнімдерді шығару мақсатында материалдық өндіріс саласында жұмыс атқаруға арналады. Оған өндірістік тұрақжайлар, ғимараттар, машиналар, жабдықтар, көлік, саймандар және т.б. жатады.
Басқа салалардың өндірістік негізгі құралдарына құрылыстың, ауыл шаруашылығының, сауда мен қоғамдық тамақтандырудың, көліктің, дайындау, жабдықтау және басқа ұйымдардың негізгі құралдары жатады.
Өндірістік емес негізгі құралдар – бұл халыққа медициналық, тұрғын-үй коммуналдық және мәдени-тұрмыстық қызмет көрсетуге арналған тұтыну қажеттілігінің құралдары. Оларға денсаулық сақтау, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық, мәдениет және өнер, тұрмыстық қызмет, білім беру және т.б. салалардың негізгі құралдары жатады.
Халық шаруашылығының әр саласында табиғи-заттық белгі бойынша
16 «Негізгі құралдар» IAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес негізгі құралдар – бұл тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіруде немесе жеткізуде пайдалануға, үшінші тұлғаға жалға өткізуге, немесе әкімшілік мақсаттарға арналған және бір кезеңнен астам (бір жылдан астам – Ж.Т.) уақыттың ішінде пайдалану көзделетін материалдық активтерді білдіреді.
Олар өзінің табиғи-заттық түрі мен бөлшектерін өзгертпей-ақ көптеген өндірістік цикларға қатысады, жаңадан жасалынған өнімге өз құнын ауыстырады. Оларға үйлер, ғимараттар, беру құралдары, машиналар мен жабдықтар, лабораториялық және реттеуші аспаптар мен құрылғылар, көлік құралдары, есептеу техникасы, саймандар мен ұзақ уақыт қолданылатын мүліктер және т.б. жатады.
Түрлі министрліктердің, ведомстволардың және түтас халық шаруашылығы бойынша есепке алу мен қаржылық есептілікте негізгі құралдардың бірегей топтарының негізгі шарты оларды ғылыми негізделген жіктеу болып табылады.
Негізгі құралдар мынадай белгілер бойынша жіктеледі: халық шаруашылығының салалары; функционалдық қажеттілігі; табиғи-заттық белгісі; иелігіне байланысты және пайдалану бойынша.
Халық шаруашылығының салалары бойынша негізгі құралдар он тоғыз топқа бөлінеді: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс, көлік, сауда, орман шаруашылығы және т.б.
Функционалдық қажеттілігі бойынша негізгі құралдар өнеркәсіптік-өндірістік, басқа салалардың өндірістік негізгі құралдары және өндірістік емес болып бөлшектенеді.
Өнеркәсіптік-өндірістік негізгі құралдар өзінің атынан көрініп тұрғанындай өнеркәсіптік өнімдерді шығару мақсатында материалдық өндіріс саласында жұмыс атқаруға арналады. Оған өндірістік тұрақжайлар, ғимараттар, машиналар, жабдықтар, көлік, саймандар және т.б. жатады.
Басқа салалардың өндірістік негізгі құралдарына құрылыстың, ауыл шаруашылығының, сауда мен қоғамдық тамақтандырудың, көліктің, дайындау, жабдықтау және басқа ұйымдардың негізгі құралдары жатады.
Өндірістік емес негізгі құралдар – бұл халыққа медициналық, тұрғын-үй коммуналдық және мәдени-тұрмыстық қызмет көрсетуге арналған тұтыну қажеттілігінің құралдары. Оларға денсаулық сақтау, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық, мәдениет және өнер, тұрмыстық қызмет, білім беру және т.б. салалардың негізгі құралдары жатады.
Халық шаруашылығының әр саласында табиғи-заттық белгі бойынша
Пән: Сертификаттау, стандарттау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ЕСЕПКЕ АЛУ
5.1.Негізгі құралдар, оларды жіктеу және бағалау
Мекеменің қалыпты өндірістік – шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін
негізгі құралдар қажет. Олардың саны әр өндіріс бойынша жоспарлы
тапсырмаларға сәйкес өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың озық прогрессивті
түрлерін, еңбек құралдарын тиімді пайдалануды ескере отырып белгіленеді.
Бірнеше жыл бойы мекеменің өндірістік – шаруашылық ісіне қызмет көрсетуші
еңбек құралдары мен басқа мүліктік құны негізгі құралдар деген
экономикалық түсінікті құрайды.
16 Негізгі құралдар IAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына
сәйкес негізгі құралдар – бұл тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіруде
немесе жеткізуде пайдалануға, үшінші тұлғаға жалға өткізуге, немесе
әкімшілік мақсаттарға арналған және бір кезеңнен астам (бір жылдан астам –
Ж.Т.) уақыттың ішінде пайдалану көзделетін материалдық активтерді
білдіреді.
Олар өзінің табиғи-заттық түрі мен бөлшектерін өзгертпей-ақ көптеген
өндірістік цикларға қатысады, жаңадан жасалынған өнімге өз құнын
ауыстырады. Оларға үйлер, ғимараттар, беру құралдары, машиналар мен
жабдықтар, лабораториялық және реттеуші аспаптар мен құрылғылар, көлік
құралдары, есептеу техникасы, саймандар мен ұзақ уақыт қолданылатын
мүліктер және т.б. жатады.
Түрлі министрліктердің, ведомстволардың және түтас халық шаруашылығы
бойынша есепке алу мен қаржылық есептілікте негізгі құралдардың бірегей
топтарының негізгі шарты оларды ғылыми негізделген жіктеу болып табылады.
Негізгі құралдар мынадай белгілер бойынша жіктеледі: халық
шаруашылығының салалары; функционалдық қажеттілігі; табиғи-заттық белгісі;
иелігіне байланысты және пайдалану бойынша.
Халық шаруашылығының салалары бойынша негізгі құралдар он тоғыз топқа
бөлінеді: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс, көлік, сауда, орман
шаруашылығы және т.б.
Функционалдық қажеттілігі бойынша негізгі құралдар өнеркәсіптік-
өндірістік, басқа салалардың өндірістік негізгі құралдары және өндірістік
емес болып бөлшектенеді.
Өнеркәсіптік-өндірістік негізгі құралдар өзінің атынан көрініп
тұрғанындай өнеркәсіптік өнімдерді шығару мақсатында материалдық өндіріс
саласында жұмыс атқаруға арналады. Оған өндірістік тұрақжайлар, ғимараттар,
машиналар, жабдықтар, көлік, саймандар және т.б. жатады.
Басқа салалардың өндірістік негізгі құралдарына құрылыстың, ауыл
шаруашылығының, сауда мен қоғамдық тамақтандырудың, көліктің, дайындау,
жабдықтау және басқа ұйымдардың негізгі құралдары жатады.
Өндірістік емес негізгі құралдар – бұл халыққа медициналық, тұрғын-үй
коммуналдық және мәдени-тұрмыстық қызмет көрсетуге арналған тұтыну
қажеттілігінің құралдары. Оларға денсаулық сақтау, тұрғын үй-коммуналдық
шаруашылық, мәдениет және өнер, тұрмыстық қызмет, білім беру және т.б.
салалардың негізгі құралдары жатады.
Халық шаруашылығының әр саласында табиғи-заттық белгі бойынша, оларды
пайдалану мазмұны мен сипаты бойынша бірдей активтер тобы негізгі құралдар
тобы деп аталады. Негізгі құралдардың жекелеген топтары мыналар: жер
учаскелері; жер уческелері және ғимараттар; машиналар мен жабдықтар; су
кемелері; әуе кемелері; автокөлік құралдары; жиһаз және ипнженерлік
жабдықтың салынатын элементтері; кеңсе жабдығы.
Иелігіне байланысты негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып
бөлінеді. Меншікті негізгі құралдар – бұл сол мекеме (кәсіпорын) иелік
ететін және соның теңгерімдік (баланстық) шотта ескерілетін негізгі
құралдар. Жалға алынған негізгі құралдар – бұл басқа мекеменің немесе
кәсіпорынның меншігіндегі, бірақ осы мекеме немесе кәсіпорын бойынша
уақытша пайдаланып жүрген негізгі құралдар. Бұл негізгі құралдар жалға
алушыда (жалгерде) теңгерімнен (баланстан) тыс шотында ескеріледі.
Пайдалану сипаты бойынша негізгі құралдар қолданыстағы босалқы және
бос тұрғандар болып жіктеледі. Қолданыстағыларға мекеме (кәсіпорын) өнім
өндіруге және жұмыстар орындау және қызмет көрсету үшін пайдаланып жүрген
негізгі құралдар жатады. Жабдықтарды ауыстыру және т.б. үшін қолданылатын,
күрделі жөндеуге, тозуына байланысты пайдаланылған негізгі құралдар босалқы
құралдарға жатады. Мекемеде толық жинақталмауына немесе артық болуына
байланысты пайдаланылмайтын, сондай-ақ консервацияда тұрған негізгі
құралдар бос тұрғындарға жатады.
Негізгі құралдардың ерекшелігі олардың қызмет ету ұзақтығы мен бірнеше
дүркін пайдаланылуы болып табылады. Осыған байланысты негізгі құралдардың
құны тұрақты түрде (ішінара) өндіріс пен оралым шығындарына енгізіледі.
16 Негізгі құралдар IAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына
сәйкес негізгі құралдар бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілігінде олар
түскен сәттен бастап теңгерімнен (баланстан) шыққанша бастапқы құны бойынша
көрсетіледі.
Жоғарыда аталған Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес
негізгі құралдар нысанының бастапқы құны мыналарды қамтиды:
• Иморттық бажды, сатып алуға шығатын өтелмейтін салықты қоса және
сауда жеңілдіктері мен қайтаруларды шегеріп сатып алу бағасы;
• Активті керек жерге жеткізуге және мекеме басшылығының ниетіне
сәйкес оның жұмыс істеуін қамтамасыз ететін күйге келтіруге
тікелей жатқызылған кез келген шығындар;
• Негізгі құралдар нысанын бөлшектеуге және жоюға және өздері
тұратын учаскеде табиғат ресурстарын қалпына келтіруге шыққан
шығындарды бастапқы бағалау, бұған қатысты міндетті, осы нысанда
сатып алған кезде, не осы кезең ішінде босалқылар өндіруге
байланысты емес мақсаттарда белгілі бір уақыт кезең бойы оны
пайдалану нәтижесінде мекеме өз мойнына алады.
Негізгі құралдарға жұмсалған тікелей шығындарға мыналар
жатқызылады:
• Негізгі құралдар нысанын салуға немесе сатып алуға тікелей
байланысты туындайтын қызметкерлерге сыйақы төлеуге арналған
шығындар;
• Алаңды әзірлеуге арналған шығындар;
• Жеткізуге және түсіруге арналған шығындар;
• Орнатуға және жинастыруға арналған шығындар;
• Активті керек жеріне жеткізу және оны қажетті күйге келтіру
процесінде жүргізілген, кез келген нысандарды сатудан алынған
таза түсім шегерілгеннен кейін активтің тиісінше жұмыс істеуін
тексеруге шыққан шығындар;
• Білікті қызмет көрсетулердің құны.
Негізгі құралдар нысанына жұмсалатын шығындарға келесі шығындар
жатқызылмайды:
• Жаңа өндірістік немесе техникалық құрылыстар ашуға арналған
шығындар;
• Жаңа өнімді немесе қызмет көрсетулерді енгізуге арналған
шығындар;
• Жаңа орында немесе клиенттердің жаңа санатына шаруашылық
қызметті жүргізуге арналған шығындар;
• әкімшілік және басқа да жалпы үстеме шығындар.
Күрделі қаржы есебінен салынған (тұрғызылған) негізгі құралдар үшін
бастапқы құны инвентарлық (мүліктік) құны болып табылады. Ол құралады:
• ғимараттар мен құрылыстар үшін – нысандарды салу жөніндегі
құрылыс және монтаж жұмыстарының шығындары, жобалау іздестіру
жұмыстары, сондай-ақ нысандардың инвентарлық құнына белгіленген
тәртіпте енгізуге жататын басқа шығындардан;
• монтаждауды талап ететін жабдықтар үшін – сатып алу құнынан,
жеткізу, монтаждау және ірге тасын немесе тіреу жасау, сондай-ақ
нысандардың инвентарлық құнынан белгіленген тәртіпте енгізуге
жататын басқа шығындардан;
• монтаждауды талап етпейтін жабдықтар үшін – жеткізу шығындарын
қосқандағы сатып алу бойынша шығындардан.
Негізгі құралдардың бастапқы құны мына жағдайларда өзгеруі мүмкін.
• Үкіметтің өкімі бойынша негізгі құралдар қайыра бағаланып, әр
нысанның құны қолданылатын бағаны ескере отырып белгіленеді;
• Күрделі қаржы қаражаты есебінен жаңартылғанда, қайыра
құрылғанда, кеңейтілгенде немесе қайыра жарақталғанда.
Жабдықтың алғашқы құны жаңарту, тиісті жұмыс орындау және
тозған тораптарды ауыстыру үшін детальдар сатып алу, жұмыстары
күрделі жөндеу орнында жүргізілгенде өзгертіледі;
• Нысанды сатып алу немесе пайдалануға беру сәтінде алғашқы
құнды анықтауда бұрын жіберілген қателіктірді түзету
нәтижесінде.
Белгілі күнге қолданылып жүрген нарықтық баға бойынша негізгі
құралдардың құны ағымдағы құны деп аталады. Негізгі құралдардың ағымдағы
құны бұдан әрі құрылыс пен өндірістің өзгеру құны негізінде, еңбек
өнімділігінің артуына байланысты, инфляцияға және басқа факторларға
байланысты бағаның өзгеруі негізінде белгіленуі мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында және бухгалтерлік есептің халықаралық
тәжірибесінде мекемелер активтерді нақты бағалауға ұмтылады, сондықтан
негізгі құралдарды қайта бағалау, ағымдағы бағалауды белгілеу нарықтық
конъюктура өзгеруіне байланысты жиірек жүргізіледі. Негізгі құралдарды
дұрыс бағалау және олардың амортизациясының негізделген мөлшерін анықтау,
сондай-ақ өнімнің, жұмыстар мен қызметтердің өзіндік құнын анықтау үшін өте
маңызды.
Пайдалану барысында негізгі құралдар тозады және құнсызданады. Кез
келген жинақталған амортизация және құнсызданудан жинақталған залал
шегерілгеннен кейін танылатын сома негізгі құралдардың теңгерімдік
(баланстық) құны деп аталады, сол бойынша актив бухгалтерлік есепте және
қаржылық есептілікте көрсетіледі. Бұл негізгі құралдың әлі өндірістік
өнімге аусыпаған бөлігін сипаттайды.
Негізгі құралдар нысанының теңгерімдік (баланстық) құнына шығындарды
тану, ондай нысан керек жерге жеткізіліп, мекеме басшылығының ниетіне
сәйкес оның жұмыс істеуін қамтамасыз ететін күйге келтірілген кезде
тоқтатылады. Сөйтіп, негізгі құралдар нысанын пайдалану немесе қоныс аудару
барысында шеккен шығындар осы нысанның теңгерімдік (баланстық) құнына
қосылмайды.
Негізгі құралдар нысанының теңгерімдік (баланстық) құнын тану мынадай
жағдайды міндетті түрде тоқтатылуға тиіс:
• шығып қалғаннан кейін;
• оны пайдаланудан немесе шығып қалуынан болашақ экономикалық
пайдалар күтілмесе.
Пайдалануда болатын және бірлескен кәсіпорынға оның қатысушылары
жарғылық капиталға жарна ретінде берілетін негізгі құралдар бірлескен
кәсіпорын қатысушыларының келіскен ағымдағы бағамен есепке алынып, олардың
жарналарының сомасы бөліне отырып қабылданады.
Заңды және жеке тұлғалардың сыйлығы немесе үкімет субсидиясы түрінде
қайтарымсыз берілген негізгі құралдар кәсіби бағалаушылардың қатысуымен
тәуелсіз комиссия арқылы бағаланады. Комиссия нысанның ағымдағы құны мен
оның беру сәтіндегі тозуын белгілейді.
Негізгі құралдар сондай-ақ келесі құндар бойынша бағаланады.
Өзіндік құн – бұл активті сатып алу үшін немесе тұрғызу кезінде
берілген төленген ақша қаражаттарының немесе ақша қаражаты баламаларының
сомасы немесе өзге қарсылама берудің әділ құны, не бұл қолданылатын жерде
мұндай активті басқа Халықаралық қаржы есептілігінің стандарттардың,
мысалы, 2 – Үлестік құралдар негізіндегі төлемдер IFRS Халықаралық қаржы
есептілігінің стандартының нақты талаптарына сәйкес оны бастапқы тану
кезіндегі бағалау сомасы.
Негізгі құралдар нысанының өзіндік құны мынадай жағдайда ғана актив
ретінде танылуға тиіс, егер;
• осы активке байланысты болашақ экономикалық пайдалардың мекемеге
келіп түсуі ықтимал болса;
• осы нысанның өзіндік құнын сенімді түрде мүмкін болса.
Амортизацияланатын құн – жойылу құны шегерілген, активтің бастапқы
құны немесе бастапқы құнының орнына көрсетілген басқа сома.
Нақты ұйымға арналған айрықша құн – ұйымның болжамына сәйкес қандай да
бір активті пайдалануға және оның пайдалы қызметі мерзімнің соңында шығып
қалуына байланысты, не қандай да бір міндеттемені өтеуге байланысты пайда
болатын ақшалай қаражаттар тасқынының дисконтталған құны.
Әділ құн – жақсы хабардар, осындай мәміле жасағысы келетін және бір-
біріне тәуелсіз тараптардың арасында мәміле жасаған кезде активті
айырбастауға болатын сома.
Өтелетін сома – екі мәннің ішіндегі үлкені: активті таза сату бағасы
және оны пайдалану құндылығы.
Активтің жойылу құны – егер осы актив, болжауға болатындай, пайдалы
қызмет соңында болатын мерзімге және жағдайға жететін болса, шығып қалуға
болжанып отырған шығындарды шегеріп, актитвті өткізуден ағымдағы кезеңде
ұйым алатындай есептік сома.
Мекеме өзінің есеп саясаты ретінде негізгі құралдарды не бастапқы құн
бойынша есепке алу үлгісін, не қайта бағалау үлгісін таңдауға тиіс және
таңдап алған есеп саясатын негізгі құралдардың барлық тобына қолдануға
міндетті.
Бастапқы құн бойынша есепке алу үлгісінің мәні – актив ретіндегі
бастапқы танудан кейін негізгі құралдар нысаны, жинақталған амортизация
және құнсыздаудан жинақталған залалдар шегеріліп, оның бастапқы құны
бойынша ескерілуге тиіс.
Қайта бағалау үлгісінің мәні – актив ретінде таныла отырып, әділ құнды
нақты бағалауға келетін негізгі құралдар нысаны, кейіннен жинақталған кез
келген амортизация және кейіннен құнсызданудан жинақталған кез келген
шығындар шегеріліп, қайта бағалау күнгі оның әділ құнына тең қайта бағалау
шамасы бойынша есепке алынуға тиіс. Қайта бағалаулар есепті күні әділ құнды
пайдалану кезінде анықталатын теңгерімдік құннан елеулі түрде өзгеше
болуына жол бермеу үшін жеткілікті түрде жүйелілікпен жүргізілуі тиіс.
Жер учаскелері мен ғимараттардың әділ құны, әдетте, білікті
бағалаушылардан жүргізілетін бағалау арқылы нарықтық индикаторлардың
негізінде анықталады. Машиналар мен жабдықтардың әділ құны, әдетте,
бағалау жолымен анықталатын олардың нарықтық құны болып табылады.
Негізгі құралдар нысанының ерекше сипатына байланысты және ондай
активтер жұмыс істеп тұрған барлық кәсіпорыннан бөлек сирек сатылатын
болғандықтан, әділ құнның нарықтық индикаторлары жоқ болғанда, сатып алушы
– мекемелерден, бәлкім, әділ құнды кіріске немесе амортизациялық қалпына
келтіру құнына сүйеніп бағалау талап етілуі мүмкін.
Негізгі құралдарды қайта бағалау жүргізудің жиілігі олардың әділ
құнындағы өзгерістерге байланысты. Егер қайта бағаланған активтің әділ құны
оның теңгерімдік құнынан елеулі түрде өзгеше болса, қосымша қайта бағалау
қажет болады. Кейбір негізгі құралдар нысандарының әділ құны елеулі және
туынды ауытқулардың мәні болуы мүмкін, сондықтан олар жыл сайын бағалап
отыруды талап етеді. Мұндай жиі қайта бағалаулар әділ құны шамалы
өзгерістерге ұшыраған негізгі құралдар нысандары үшін талап етілмейді.
Осындай нысандарды қайта бағалау қажеттілігі үш немесе бес жылда бір рет
пайда болуы мүмкін.
Негізгі құралдардың нысандарының бір тобының ішінде қайта бағалау
активтерді таңдап қайта бағалауды, сондай-ақ қаржылық есептілігіне шығындар
мен әр күнгі құндардың қосындысы болып табылатын сомалардың қаржылық
есептілігіне енуін болғызбау мақсатымен бір мезгілде жүргізіледі. Алайда,
егер қайта бағалау қысқа уақыт ішінде жүргізілетін болса, және нәтижелер
ұдайы жаңартылып отыратын болса, негізгі құралдар тобы сырғымалы система
бойынша қайта бағалануы мүмкін.
Егер негізгі құралдың теңгерімдік құны қайта бағалау нәтижесінде
кемитін болса, бұл кему пайдада немесе залалда танылуға тиіс. Алайда, қайта
бағалаудан болған кему тап сол активке қатысты қайта бағалаудан болған
өсімде кез келген кредиттік сальдо болған жағдайда қайта бағалаудан болған
өсім деген ұғыммен тікелей капиталға дербестелуге тиіс.
Негізгі құралдарды тану тоқтатылған жағдайда негізгі құралдар нысанына
қатысты каптиалға енгізілген, оны қайта бағалаудан болған өсім тікелей
бөлінбеген пайдаға аударылуы мүмкін. Негізгі құрал пайдаланудан шығарылған
немесе істен шығып қалған кезде барлық өсім толық көлемінде аудару мәні
болуы мүмкін. Алайда, егер негізгі құралды мекеме пайдаланатын болса, қайта
бағалаудан болған өсімнің бір бөлігі ғана аударылуы мүмкін. Ондай жағдайда
аударылған өсім сомасы негізгі құралдың қайта бағаланған теңгерімдік құны
негізінде есептелген амортизация сомасы мен оның бастапқы құны негізінде
есептелген амортизация сомасының арасындағы айырманы құрайды. Қайта
бағалаудан бөлінбеген пайдаға өсімді аудару пайда немесе залал арқылы
жүргізілмейді.
Нарықтық экономика жағдайында бухгалтерлік есеп ерекше маңыз алады,
оның көмегімен негізгі құралдарды сақтау, пайдалану және қалпына келтіруге
жауапкершіліктің ара-жігі ашылады, тиісті құжаттармен негізгі құралдардың
құрамындағы барлық өзгерістерді рәсімдеу тәртібі белгіленіп, есепке алудың
басқа да мәселелері шешіледі.
5.2. Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебінің
міндеттері.
Ұзақ пайдалану процесінде негізгі құралдар өзгереді: олар мекемеге
түсіп пайдалануға беріледі, пайдалану процесінде тозады, жөндеу жолымен
қалпына келтіріледі, мекеме ішінде жылжытылады, көнелігі немесе одан әрі
пайдалануға жарамсыздығы, сондай-ақ басқа мекемелерге беру салдрынан
есептен шығарылады. Барлық аталған өзгерістер бухгалтерлік есепте көрініс
табады.
Мекемедегі негізгі құралдардың бухгалтерлік есебінің міндеттері:
• негізгі құралдарды пайдаланылған жері бойынша дұрыс есепке алу
және оның сақталуын бақылау;
• негізгі құралдардың түсу есебін, олардың ішкі қозғалысын,
шығысын және жойылуын құжаттармен рәсімдеу және дер кезінде
есепте көрсету;
• негізгі құралдардың амортизациясын дер кезінде есептеу мен
есепте көрсету және амортизацияны өндіріс пен айналым
шығындарының құрамына енгізу;
• негізгі құралдарды жөндеу, реконструкциялау және жаңартуға
шығындардың дұрыс жұмсалуын бақылау;
• жоюдың нәтижесін дәл анықтау, сондай-ақ негізгі құралдардың
толық амортизацияланбаған нысандарын есептен шығару;
• мүлікке салынатын салық, қосымша құнға салынатын салық сомаларын
негізгі өндірістік құралдардың теңгерімдік құнынан белгіленген
мөлшерде дұрыс анықтау.
Сонымен қатар, бухгалтерлік есеп машиналарды , жабдықтарды, өндірістік
құралдар мен алаңдарды, көлік құралдары мен басқаларды тиімді пайдалануды
бақылауға көмектесуі тиіс.
Қазіргі уақытта, нарықтық экономика жағдайында мекемелер негізгі
құралдарын басқа кәсіпорынға тегін беруге, сатуға, айырбастауға және жалға
беруге, уақытша пайдалануға тегін беруге, сондай-ақ олар тозса немесе
моральдық жағынан ескірсе, толық амортизацияланады ма, жоқ па, соған
қарамастан теңгерімнен шығаруға құқылы. Осы жағдайда негізгі құралдардың
түсуін, дұрыс пайдалануын және сақталуын бақылайтын құрал ретінде
бухгалтерлік есептің ақпараттық фунциясы арта түседі. Ол алдын-ала,
ағымдағы және одан кейінгі бақылаудың жиынтығы болып табылады. Мәселен,
алдын-ала бақылауды ұйымдастырғанда негізгі құралдардың түсуі мен шығуы
жөніндегі бастапқы бухгалтерлік құжаттардың (негізгі құралдарды қабылдап
алу-беру, есептен шығару кесімдері, түгендеу карточкалар және басқалар )
қолданылуы мен рәсімделуінің белгіленген тәртібін сақтауға назар
аударылады.
Бухгалтерлік есепте негізгі құралдардың түсуіне байланысты шаруашылық
операцияларын дер кезінде анық көрсету өте маңызды, өйткені бұған
амортизациялық төлемдердің, өндірілген өнімнің, орындалған жұмыстың және
атқарылған қызметтің өзіндік құнының шамасын, пайданың, мүлік салығының,
өндіріс рентабельділігін және кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінің
тиімділігін сипаттайтын басқа да бірқатар көрсеткіштердің шамасын дұрыс
анықтау байланысты. Шаруашылық операцияларын жүйелі тіркеуді жүзеге асыра
отырып, бухгалтерлік есеп негізгі құралдардың нақты жағдайын белгілеп қана
қоймай, оларды мекеменің шаруашылық қызметі процесінде дұрыс пайдалануға
бақылау жасауға мүмкіндік береді. Бухгалтерлік есеп дұрыс ұйымдастырылса,
негізгі құралдарды пайдалану тиімділігінің көрсеткіштерін айқындап қана
қоймай, оларды тиімді пайдалануға кедергі болып отырған себептер мен
жағдайларды да зерттеп, оларды жөндеу жолдарын анықтауға болады.
5.3. Негізгі құралдардың түсуін құжаттармен рәсімдеу және есепке алу
Негізгі құралдар мекемеге мынадай жағдайда түседі: күрделі қаржы (жаңа
ғимараттар, құрылыстар, беріліс құрылғыларын салу); жабдықтарды сатып алу
және орнату; заңды және жеке тұлғалардан, сондай-ақ аукциондарда жаңа
немесе ұсталған негізгі құралдар нысандарын сатып алу; негізгі құралдар
нысандарын тауарлы-материалдық құндылықтарға айырбастау; заңды және жеке
тұлғалардан жаңа және ұсталған негізгі құралдар нысандарының өтеусіз түсуі;
жарғылық капиталға акционерлік кәсіпорындардың жарнасы ретінде түсуі;
түгендеу кезінде анықталған есепте жоқ нысандарды кіріске енгізу; ұзақ
мерзімді жалға беру шартымен негізгі құралдардың түсуі.
Тиісті құжаттардың негізінде негізгі құралдардың барлық нысандары дер
кезінде және толық кіріске енгізілуі тиіс.
Мекемеге түскен негізгі құралдар нысандарын мекеме басшысының өкімімен
құрылған арнайы комиссия қабылдайды. Комиссия құрамына мекеменің бас
инженері (механигі), техникалық бөлімнің инженері, нысанды пайдалануға
берілетін цех немесе бөлімнің бастығы енеді.
Негізгі құралдың түсуі комиссия жасайтын Негізгі құралдарды қабылдап
алу-беру № кесімімен (актісімен) рәсімделеді. Онда қабылданатын нысанның
егжей-тегжейлі сыйпаттамасы беріледі, оның бастапқы құны және нысанды беру
туралы құжаттардың мәліметі бойынша амортизация сомасы көрсетіледі, сондай-
ақ нысанның жағдайы туралы комиссияның қорытындысы келтіріледі. Кесім
негізгі құралдардың кез келген түріне – тұрақжайлар, машиналар, аспаптар,
т.с.с. әрбір нысанға жасалады. Шаруашылық мүліктеріне, саймандарға,
станоктарға және т.б. осы сыйақтыларға, егер олар бір типті болса, құны
бірдей және бір күнтізбелік ай ішінде қабылданса жалпы кесім жасауға жол
беріледі. Негізгі құралдарды қабылдап алу-беру кесімін екі тарап – нысанды
қабылдаушы және беруші жасап, пайдалануға берген күнін, жасалынған күнін,
бастапқы құны мен амортизация сомасын қоса көрсетеді.
Негізгі құралдарды қабылдап алу-беру кесімдеріне осы нысанның
техникалық құжаттары (станоктың, ғимараттың паспорты және т.б.) қоса
тіркеледі. Комиссия мүшелері толтырып, қол қойған қабылдап алу-беру кесімі
нысанның паспорты және басқа да сатып алуға қажет техникалық құжаттарымен
бірге мекеменің бухгалтериясына беріледі, мұнда осы құжаттырдың негізінде
нысан материалдық жауапты тұлғаға бекітіліп беріледі. әрбір мүліктік
нысанға мүліктік карточка (талдап есепке алу тізімі) ашылады, нысанға
мүліктік номер беріледі, нысан мүліктік тізімге енгізіледі, негізгі
құралдарды кіріске енгізу жөнінде жазу жазылады. Түгендеу карточкасының
нысаны төменде келтірілген. Берілген мүліктік номер мұліктік нысанда ол
мекемеде болған барлық кезде сақталады, осы номер бойынша ол барлық
бастапқы құжаттармен есепке алу тізілімінен өтеді. Нысан шығысқа
шығарылғанда, оның инвентарлық номері жаңадан түскен нысанға берілмеуі
керек.
Қазақстан Республикасының Қаржы Министрінің Бухгалтерлік есеп
шоттарының үлгілік жоспарын бекіту туралы 2007 жылғы 23 мамырдағы № 185
бұйрығына сәйкес негізгі құралдардың жай – күйі мен қозғалысының
жинақтамасы (синтетикалық) есебі 2400 Негізгі құралдар кіші бөлімінің
2410 Негізгі құралдар шотында жүргізіледі, онда негізгі құралдардың
жекелеген нысандары (түрлері) бойынша бөлшектеуге байланысты оларды есепке
алу үшін қосымша жинақтамалы мүліктік шоттар (субшоттар) ашылады: 2411
Жер, 2412 Жер мен ғимараттар, 2413 Машиналар мен жабдықтар және
т.с.с. бұл шоттар бухгалтерлік теңгерімге қарағанда белсенді болып
табылады, сондықтан дебеті бойынша негізгі құралдардың түсулері; ал кредиті
бойынша шығулары көрсетіледі.
Осы шоттарда негізгі құралдар бастапқы құны бойынша есепке алынады да,
осы құны бойынша олар бухгалтерлік теңгерімнің Ұзақ мерзімді активтер
бөлімінде активтерде және Қазақстан Республикасының басқа қаржы
есептілігінің нысанында көрсетіледі. Негізгі құралдар нысандарының құрылыс,
сатып алу және жасау жолымен түсуі күрделі қаржы болып табылады.
Кұрделі қаржылардың өзіндік құнын бақылау және анықтау үшін 2900 Өзге
ұзақ мерзімді активтер кіші бөлімінің 2930 Аяқталмаған құрылыс шоты
қолданылады.
Бұл шотта мынадай барлық шығындар ескеріледі.
• Үйлер мен ғимараттарды салу, жабдықтарды монтаждау және
сметаларда күрделі құрылысқа сметалық-қаржы есептеулерінде
көзделген басқа шығындар, сондай-ақ құрылыс кезеңіне берілген
несиелер бойынша пайыздар;
• Негізгі құралдарды салу мен сатып алуға байланысты бастапқы
құнына енгізілетін және енгізілмейтін негізгі құралдардың
нысандары:
• Монтаждауды және күрделі қаржының құрылысы салынып жатқан
нысандарына орнатуға арналған техникалық, энергетикалық және
өндірістік жабдықтарды сатып алу;
• Шаруашылықта өсім малы мен негізгі табынға жіберілетін өсім
беретін және жегілетін малының төлін өсіру.
Аталған құрылыс монтаж жұмыстарының шығындары нысанның құрылысы мен
жаңартуының басынан аяғына дейін өсу қорытындысымен есептеледі. Жобалау –
іздестіру жұмыстарының шығындары осы жұмыстарды орындау үшін жобалау және
басқа мекемелерге төленген сомаларды көрсетеді.
Егер жобалау – іздестіру жұмыстары бойынша жасалған шығындар салынып
жатқан немесе жаңартылған бірнеше нысандарға қатысты болса, оларды осы
нысандардың сметалық құнына пара-пар бөледі.
Құрылыс монтаж жұмыстары мердігерлік немесе шаруашылық әдістермен
жүзеге асырылуы мүмкін.
Мердігерлік әдісте мекеме тапсырыс беруші рөлінде болады да, құрылыс-
монтаж жұмыстарын келісім-шарт бойынша мамандандырылған мердігерлік құрылыс
мекемесі жүргізеді. Мұнда есте болу керек, Салық кодексіне сәйкес
ғимараттар салу мен жөндеу бойынша құрылыс, құрылыс – монтаж жұмыстарын,
жөндеу-құрылыс жұмыстарын жүргізген кезде салық салатын оралымы болып
орындалған және тапсырыс беруші төлеуге қабылдаған жұмыстардың құны есепке
алынады.
Егер келісім –шарт бойынша ғимаратты салуды мердігерлік мекеме
жүргізгенде және мұнда тапсырыс беруші мердігерлік мекемені құрылыс
материалдармен қамтамасыз етуге міндеттенсе, онда тапсырыс беруші
мердігерге бұрын қосымша құнға салынатын салықпен қоса сатып алынған
аталған құрылыс материалдарын беруді қосымша құнға салынатын салықсыз баға
бойынша жүргізеді. Келешекте, орындалған жұмыстар жөніндегі кесімдерді
төлеуге қабылдануына қарай құрылыста пайдаланылған құрылыс материалдары
бойынша бұрын есепке жатқызылған қосымша құнға салынатын салық сомасы
есептен шығарылуға және салынып жатқан нысанның құнынан енгізуге жатады.
Мұнда мердігерде мұндай құрылыс материалдарының құны орындалған жұмыстар
жөніндегі кесімде жеке жолмен көрсетіледі және салық салынатын оралымға
қосымша құнға салынатын салықты есептеу мақсатына қосылмайды.
Құрылыс – монтаж жұмыстарына шығындарды тапсырыс беруші мынадай жолмен
есепке алады.
Жобалау – іздестіру мекемелері мен мердігерлерге жобалау және құрылыс
– монтаж жұмыстарын орындағаны үшін қосылған құнға салынатын салықты ескере
отырып, төлем есептеу бухгалтерлік есеп шоттарында мына жазумен
көрсетіледі:
Тиісті шоттардың дебеті:
2930 Аяқталмаған құрылыс - жобалау және құрылыс монтаж жұмыстарға
жасалған шығындарға сомасына қосымша құнға салынатын салықсыз
1420 Қосымша құн салығы - орындалған жұмыстар бойынша есептелген
қосымша құнға салынатын салық сомасына
есеп айырысу мерзімдеріне (бір жылға дейінгі немесе бір жылдан асатын
мерзім) қарай келесі тиісті шоттардың кредиті:
3310 жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек (бір жылға
дейінгі мерзімде)
4110 жеткізушілер мен мердігерлерге берілетін ұзақ мерзімді берешек
(бір жылдан асатын мерзімде) – жобалау зерттек мекемелері мен мердігерлерге
төленетін барлық сомаға
Мердігерлік мекемеге монтаждауға орнатылатын жабдықты беру қосылатын
құнға салынатын салықты ескере отырып, шоттарда мына жазумен өрнектеледі:
2930 Аяқталмаған құрылыс шотының дебеті
2410 Негізгі құралдар шотының 2413 Машиналар мен жабдықтар қосымша
шотының орнатылған жабдықтар субшотының кредиті
Құрылыс үшін бөлінген жер телімнің (үйлерді бұзу, алқапты тазарту
және т.б.) өтемақы сомасына қосылған құнға салынатын салықты ескере отырып,
мынадай бухгалтерлік жазба жасалады:
Тиісті шоттардың дебеті:
2930 Аяқталмаған құрылыс – қосымша құнға салынатын салықсыз
есептелген өтемақы сомасына
1420 Қосылған құн салығы – есептелген өтеамқыдан алынған қосымша
құнға салынатын салық сомасына
3390 Өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешек шотының кредиті
төлеуге жататын өтемақы сомасына
Жобалау- зерттеу және мердігерлік мекемелердің құрылыс-монтаж
жұмыстарын орындағаны үшін есеп айырысу шоттарын төлегенде қосылған құнға
салынатын салықты ескере отырып, есеп айырысу мерзімдеріне қарай мынадай
бухгалтерлік тізбе беріледі:
Тиісті шоттардың дебеті:
а ) бір жылға дейінгі мерзімде:
3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек
3390 өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешек
б ) бір жылдан асатын мерзімде:
4110 Жеткізушілер мен мердігерлерге берілетін ұзақ мерзімді берешек
4170 Өзге ұзақ мерзімді кредиторлық берешек
1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты шотының кредиті
Жобалау – зерттеу және мердігерлік мекемелердің есеп айырысу
құжаттарының төленуіне және орындалған жұмыстардың қабылдануына қарай
бюджетке төленетін төлемдерді азайтуға есептелген қосымша құнға салынатын
салық сомасына келесі бухгалтерлік жазба жасалады:
3130 Қосылған құн салығы шотының дебеті
1420 Қосылған құн салығы шотының кредтиі
Негізгі құралдарды толықтыратын белгілі нысандар бойынша күрделі
шығындарды аяқтаған кейін және олардың өзіндік (бастапқы құны) анықтаған
соң осы нысандарды пайдалануға кіріске енгізу негізгі құралдарды қабылдап
алу-беру кесімдері негізінде бухгалтерлік есепте мынадай жазумен
көрсетіледі:
2410 Негізгі құралдар шотының 2412 Жер мен ғимараттар қосымша
шотының дебеті
2930 Аяқталмаған құрылыс шотының кредиті
Бұл жерде құрылысқа байланысты, бірақ нысандарының бастапқы құнына
енгізілмейтін шығындар бухгалтерлік есеп шоттарында мына жазулармен есептен
шығарылады:
7210 Әкімшілік шығыстар шотының дебеті
2930 Аяқталмаған өндіріс шотының кредиті
Атап өту керек, ғимараттар (үйлер), құрылыстар мен жеңіл
автомобильдерді сатып аларда төленген қосылған құнға салынатын салық сомасы
олардың бастапқы құнына енгізіліп, амортизацияны есептеу жолымен өтеледі.
Күрделі қаржы (құрылыс) нәтижесінде негізгі құралдар нысандарының
түсуі бойынша бухгалтерлік жазбалар жазуды мына мысал арқылы қарайық:
1. Жобалау мекемелері мен мердігерлерге орындалған жобалау және
құрылыс-монтаж жұмыстары үшін қосылған құнға салынатын салықты
қоса есептегендегі сомасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21000000тг
Оның ішінде қосымша құнға салынатын салық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2520000 тг
2. Мердігерге монтаждауға берілген жабдықтауғауға берілген
жабдықтың бастапқы құны бойынша қосылған құнға салынатын салықты
қоса есептегендегі сомасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5400000тг
3. құрылыс салу үшін (үйлерді бұзу, алқаптарды тазарту және т.б.)
жер телімін таңдауға төленетін өтемақы қосылған құнға салынатын
салықты қоса есептегендегі
сомасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..2400000тг
оның ішінде қосымша құнға салынатын салық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 288000тг
4. орындалған жобалау және құрылыс монтаж жұмыстары үшін қосылған
құнға
салынатын салықты қоса есептегендегі мердігерлерге төленетін
сома.26400000тг
5. Негізгі құралдарды қабылдап алу-беру кесімі негізінде салынған
ғимарат кіріске енгізіледі (21000000+5400000+2400000)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28800000 тг
6. Құрылысқа байланысты, бірақ нысандардың бастапқы құнына
енгізілмейтін
шығындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...385000 тг
Мердігерлік әдіспен жүргізілген құрылыс-монтаж жұмыстарының жоғарыда
келтірілген шығындары тапсырыс иесінің бухгалтерлік есеп шоттарында мынадай
жазулармен көрсетіледі:
1. Жобалау мекемелері мен мердігерлерге орындалған жобалау және
құрылыс- монтаж жұмыстары үшін қосылған құнға салынатын салықты
қосқанда есептелген сомасына:
2930 Аяқталмаған құрылыс шотының дебеті
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 8480000 тг
1420 Қосылған құн салығы шотының дебеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... .2520000 тг
3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек
шотының кредиті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21000000
2. Мердігерге монтаждауға бастапқы құны бойынша қосылған құнға
салынатын салықты қосқанда берілген жабдықтың сомасына:
2930 Аяқталмаған құрылыс шотының дебеті
2410 Негізгі құралдар шотының 2413 Машиналар мен жабдықтар
қосымша шотының Орнатылған жабдықтар субшотының кредиті
... ... ... ... .5400000
3. Жер телімін таңдау үшін (үйлерді бұзу, алқапты тазарту және
т.б.) қосылған құнға салынатын салықты қоса есептегендегі
өтемақы сомасына:
2930 Аяқталмаған құрылыс шотының дебеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 2112000 тг
1420 Қосылған құн салығы шотының дебеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 288000 тг
3390 өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешек шотының
кредиті...2400000 тг
4. Орындалған жобалау және құрылыс-монтаж жұмыстары үшін қосылған
құнға салынатын салықты қоса есептегендегі мердігерге төленетін
сомасына:
3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек
шотының
дебеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..21000000тг
3390 Өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешек шотының дебеті
..2400000 тг
1030Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражатышотының
кредиті.23400000
5. Жобалау және құрылыс монтаж жұмыстары үшін мердігерлердің
төленген есеп айырысу құжаттары және орындалған жұмыстарды
қабылдап алынған кесімдер бойынша бюджетке төленетін төлемдерді
азайтуға есептелген қосылған құнға салынатын салық сомасына:
3130 Қосылған құн салығы шотының дебеті
1420 қосылған құн салығы шотының
кредиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2808000 тг
6. Негізгі құралдарды қабылдап алу-беру кесімі негізінде
пайдалануға берілген нысанның өзіндік құнына:
2410 Негізгі құралдар шотының 2412 Жер мен ғимараттар
қосымша шотының дебеті
2930 Аяқталмаған құрылыс шотының кредиті
(18480000 + 5400000 + 2112000)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...259
92000 тг
7. Құрылыспен байланысты, бірақ нысандардың өзіндік (бастапқы)
құнына енгізілмейтін шығындар сомасына:
7210 Әкімшілік шығыстар шотының дебеті
2930 Аяқталмаған құрылыс шотының кредиті
... ... ... ... ... ... ... ... .38 5000 тг
Шаруашылық әдісте барлық құрылыс монтаж жұмыстарын мекеменің өзі өз
кұшімен жүзеге асырады. Бұл үшін мекемеде құрылыс учаскесі құрылады,
қажетті құрылыс материалдары, құрылыс техникасы сатып алынып,
шоғырландырылады, құрылыс бригадасы құрылады. Жобалау-зерттеу және құрылыс-
монтаж жұмыстарына шығындардың бухгалтерлік есебі мынадай жолмен
жүргізіледі:
Жобалау-зерттеу мекемелеріне жобалау құжаттары үшін төлем бухгалтерлік
есептің шоттарында мына жазулармен көрсетіледі:
Тиісті шоттардың дебеті:
2930 Аяқталмаған құрылыс - жобалау-сметалық құжаттардың қосылған
құнға салынатын салықсыз сомасына
1420 Қосылған құн салығы - орындалған жұмыстар бойынша есептелген
қосылған құнға салынатын салық сомасына
Есеп айырысу мерзімдеріне (бір жылға дейінгі немесе бір жылдан асатын
мерзімде) қарай келесі тиісті шоттардың кредиті:
3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек (бір
жылға дейінгі мерзім)
4110 Жеткізушілер мен мердігерлерге берілетін ұзақ мерзімді берешек
(бір жылдан астам мерзім) – тапсырыс берушінің орындалған жұмыстарды
қабылдап алған сомасыныа
Құрылыс – монтаж жұмыстарына жұмсалған негізгі, қосалқы және құрылыс
материалдарының, отын, конструкциялар мен тағы қосалқы бөлшектердің
қосылған құнға салынатын салықсыз нақты құн сомасына мынадай бухгалтерлік
тізбе беріледі:
2930 Аяқталмаған құрылыс шотының дебеті
1350 Өзге қорлар шотының кредиті (аталған материалдардың түрлері
бойынша қосымша шоттар ашуға болады)
Мұнда ескеру керек, Салық Кодексіне сәйкес мекеме өзінің қажеттілігі
үшін шаруашылық әдіспен құрылыс, құрылыс-монтаж және жөндеу-құрылыс
жұмыстарын жүргізгенде пайдаланған құрылыс материалдары, отын, қосымша
материалдар, шикізаттар, қосалқы бөлшектер және басқалар бойынша бұрын
есепке жатқызылған қосылған құнға салынатын салық сомасы есептен алынып,
құрылыстың немесе нысанның құнын өсіруге жатқызылады. Салықтың көрсетілген
сомаларының есептен шығарылуы құрылыс, құрылыс-монтаж және жөндеу-құрылыс
жұмыстарын жүргізуге құрылыс және басқа материалдардың босатылуына қарай
жүргізіледі.
Мұнда жоғарыда аталған материалдар бойынша есептелген қосылған құнға
салынатын салық сомасына шоттардың келесі корреспонденциясы беріледі:
2930 Аяқталмаған құрылыс шотының дебеті
3130 Қосылған құн салығы шотының кредиті
Құрылыс – монтаж жұмыстарымен айналысқан жұмысшылар мен қызметкерлерге
есептелген еңбекақысын сомасына мынадай бухгалтерлік жазба жазылады:
2930 Аяқталған құрылыс шотының дебеті
3350 Еңбекақы төлеу бойынша қысқа мерзімді берешек шотының кредиті
Осы құрылыс жұмысшылары мен қызметкерлеріне есептелген еңбекақыдан
әлеуметтік салық сомасына арнайы есептеуге сәйкес бухгалтерлік шоттарда
келесі жазумен көрсетіледі:
2930 Аяқталмаған құрылыс шотының дебеті
3150 Әлеуметтік салық шотының кредиті
Құрылыс жұмысшылары мен қызметкерлеріне есептелген еңбекақыдан
әлеуметтік сақтандыру бойынша аударым сомасына арнайы есептеуге сәйкес
мынадай бухгалтерлік жазба жасалады:
2930 Аяқталмаған құрылыс шотының дебеті
3210 Әлеуметтік сақтандыру бойынша міндеттемелер шотының кредиті
Монтаждауға пайдаланылған орнату (құрылғы) жабдықтарының құны
бухгалтерлік есеп шоттарына мынадай жазу арқылы есептен шығарылады:
2930 Аяқталмаған құрылыс шотының дебеті
2410 Негізі құралдар шотының 2413 Машиналар мен жабдықтар қосымша
шотының Орнатылған жабдықтар субшотының кредиті
Мердігерлер орындаған жұмыс сомасы мен басқа мекемелер көрсеткен
қызметтердің сомасына мынандай бухгалтерлік тізбе беріледі:
2930 Аяқталмаған құрылыс шотының дебеті – орындалған жұмыстар мен
көрсетілген қызметтердің қосылған құнға салынатын салықсыз құнына
1420 Қосылған құн салығы шотының дебеті – осы орындалған жұмыстар
мен көрсетілген қызметтер қызметтер бойынша есептелген қосылған құнға
салынатын салық сомасына
3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек шотының
кредиті – орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің төленетін құнына
Мердігерлер мен басқа мекемелерге орындаған жұмыстары мен көрсеткен
қызметтері үшін ақша қаражатын аударғанда, банктің жазбаша үзіндісі
негізінде мынандай бухгалтерлік жазба жасалады:
3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқы мерзімді берешек шотының
дебеті
1030 Ағымдағы банктік шоттардағы акша қаражаты шотының кредиті
Салынған үйлер (тұрақжайлар) мен ғимараттарды кіріске енгізу және
оларды Негізгі құралдарды қабылдап-алу беру № кесімі негізінде
пайдалануға алу бухгалтерлік есеп шоттарында мынандай жазумен көрсетіледі:
2410 Негізгі құралдар шотының 2412 Жер мен ғимараттар қосымша
шотының дебеті
2930 Аяқталмаған құрылыс шотының кредиті
1420 Қосылған құн салығы шотының дебеті бойынша есепке алынған
қосымша құнға салынатын салық сомасы мердігерлердің есеп айырысу
құжаттарының төленуіне және орындалған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтердің қабылдап алуына қарай бюджетке төленетін төлемдері азайтуға
есептеледі де, шоттардың келесі корреспонденциясымен көрсетіледі:
3130 Қосылған құн салығы шотының дебеті
1420 Қосылған құн салығы шотының кредиті
Заңды немесе жеке тұлғалардан негізгі құралдардың жаңа нысандарын
сатып алғанда, сондай-ақ аукционда бастапқы құнымен ие болғанда және
мердігердің шоттары олар бірден нақты түскенде төленсе, есеп айырысу мен
төлем көзінің түріне байланысты мынандай бухгалтерлік жазу жазылады:
Тиісті шоттардың дебеті:
2410 Негізгі құралдар - негізгі құралдар нысандарының қосымша құнға
салынатын салықсыз бастапқы құнына
1420 Қосылған құн салығы - негізгі құралдардың осы нысандары бойынша
есептелген қосымша құнға салынатын сомасына
Тиісті шоттардың кредиті:
1010 Кассадағы ақша қаражаты
1030 Ағымдағы банктік шоттардың ақша қаражаты - мердігерлердің
(жабдықтаушылардың) төленген шоттарының сомасына
Негізгі құралдардың жаңа нысандарын бастапқы құны (қосымша құнға
салынатын салықты қоса есептегенде) бойынша заңды немесе жеке тұлғалардан
ұзақ мерзімді есеп айырысу немесе төлемі кейінге қалдыру тәртібінде ақыға
сатып алғанда олардың түсуі Негізгі құралдарды қабылдап алу-беру № кесімі
негізінде келесі бухгалтерлік тізбемен көрсетіледі:
2410 Негізгі құралдар шотының дебеті – негізгі құралдардың түскен
нысандарының қосымша құнға салынатын салықсыз бастапқы құнына
1420 Қосалқы құн салығы шотының дебеті – негізгі құралдардың осы
нысандары бойынша есептелген қосымша құнға салынатын сомасына
3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек шотының
кредиті – төленуге тиісті қабылдап алу-беру кесімінің сомасына
Негізгі құралдардың түскен нысандары үшін мердігерлердің есеп айырысу
құжаттарын төлегенде, бухгалтерлік есеп шоттарында мынадай жазу жазылады:
3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек шотының
дебеті
1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты шотының кредиті
Бюджетке төлем есебіне жатқызылатын қосымша құнға салынатын салық
сомасы мердігердің есеп айырысу құжаттарын төлеу және негізгі құралдардың
(үйлер, құрылыстар мен жеңіл автомобильдерден басқа) нақты түсуі бойынша
мынандай бухгалтерлік тізбеде көрсетіледі:
3130 Қосылған құн салығы шотының дебеті
1420 Қосылған құн салығы шоттарының кредиті
Негізгі құралдардың пайдалануда болған және ақыға сатып алынған
нысандарды нысандары бастапқы құны бойынша кіріске енгізіледі, ол сатып
алуға, жеткізуге, орнатуға және делдалдық операциялардың нақты шығындар
және негізгі құралдарды қабылдап алу-беру кесімінде көрсетілген жиналған
амортизация сомасынан тұрады.
Мұнда негізгі құралдардың сатып алынған нысандарының нысандарының
теңгерімдік құны мердігердің есеп айырысу құжаттары бойынша нысандар бірден
нақты түскенде төленсе, есеп айырысу нысандары мен төлем көзеріне
байланысты келесі бухгалтерлік жазба жасалады:
2410 Негізгі құралдар шотының дебеті
Тиісті шоттардың кредиті
1010 Кассадағы ақша қаражаты
1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты
Негізгі құралдардан түскен нысандардан жиналған амортизация сомасына
мынадай бухгалтерлік тізбе беріледі:
2410 Негізгі құралдар шотының дебеті
2420 Негізгі құралдардың амортизациясы шотының кредиті
Мердігердің (жабдықтаушының) есеп айырысу құжаттарына енгізілген
жеткізу, орнату және делдалдық операциялар бойынша шығындар сомасына есеп
айырысу нысандары мен төлем көздеріне сәйкес мынадай бухгалтерлік жазба
жазылады:
2410 Негізгі құралдар шотының дебеті
Тиісті шоттардың кредиті
1010 Кассадағы ақша қаражаты
1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты
Нәтижесінде, пайдалануда болған негізгі құралдардың түскен нысандары
бастапқы құны бойынша кіріске алынады.
Негізгі құралдардың осы нысандары үшін төленген есеп айырысу құжаттары
бойынша қосылған құнға салынатын салықтың сомасына мынадай бухгалтерлік
тізбе беріледі:
1420 Қосымша құнға салығы шотының дебеті
Тиісті шоттардың кредиті:
1010 Кассадағы ақша қаражаты
1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты
Пайдалануда болған және теңгерімдік құны бойынша ақыға сатып алынған
негізгі құралдар нысандарының ұзақ мерзімді есеп айырысу немесе төлемді
кейінге қалдыру тәртібімен түсуі бухгалтерлік есеп шоттарында мынадай
жазумен көрсетіледі:
2410 Негізгі құралдар шотының дебеті
Есеп айырысу мерзімдеріне (бір жылға дейінгі немесе бір жылдан асатын
мерзімде) қарай келесі тиісті шоттардың кредиті:
3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек ( бір
жылға дейінгі мерзім)
4110 Жеткізушілер мен мердігерлерге берілетін ұзақ мерзімді берешек
(бір жылдан асатын мерзім)
Негізгі құралдардың түскен нысандарының жинақталған амотризация
сомасына мынадай бухгалтерлік жазба жазылады:
2410 Негізгі құралдар шотының дебеті
2420 Негізгі құралдардың амортизациясы шотының кредиті
Мердігердің (жабдықтаушының) есеп айырысу құжатына енгізілген жеткізу,
орнату және делдалдық операциялар бойынша шығындар сомасына мынадай
бухгалтерлік тізбе беріледі:
2410 Негізгі құралдар шотының дебеті
3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек шотының
кредиті
Нәтижесінде, пайдалануда болған негізгі құралдардың түскен нысандары
бастапқы (ағымдағы) құны бойынша кіріске алынады.
Негізгі құралдардың осы түскен нысандары бойынша қосылған құнға
салынатын салық сомасына мынадай бухгалтерлік жазба жасалады:
1420 Қосылған құн салығы шотының дебеті
3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек шотының
кредиті
Негізгі құралдардың түскен нысандары үшін мердігердің (жабдықтаушының)
есеп айырысу құжаттарын төлегенде төлем нысандары мен төлеу көздеріне
байланысты мынадай бухгалтерлік жазба жасалады:
Тиісті шоттардың дебеті:
3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек
4110 Жеткізушілер мен мердігерлерге берілетін ұзақ мерзімді берешек
Тиісті шоттардың кредиті:
1010 Кассадағы ақша қаражаты
1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты
Бюджетке төлем есебіне жатқызылатын қосымша құнға салынатын салық
сомасы мердігердің есеп айырысу құжаттарын төлеу мен негізгі құралдардың
нақты түсуі бойынша мынадай бухгалтерлік тізбемен көрсетіледі:
3130 Қосылған құн салығы шотының дебеті
1420 Қосылған құн салығы шотының кредиті
Енді негізгі құралдардың бұрын пайдалануда болған нысандардың ұзақ
мерзімді есеп айырысу тәртібімен түсуін бухгалтерлік есеп шоттарында
көрсетілуін келесі мысалда қарастырамыз:
1. Токарлық станоктың қосылған құнға салынатын салықсыз теңгерімдік
(баланстық) құны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...650000 тг
2. Осы нысан бойынша қосылған құнға салынатын салық сомасы
... ...78000 тг
3. Нысанның түсу кезіндегі жинақталған амортизация
сомасы ... ... ... ...195000 тг
4. Нысанды жеткізу және орнату шығындары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52200 тг
Соның ішінде қосылған құнға салынатын салық
сомасы ... ... ... ... ... ...6264 тг
5. Делдалдық
шығындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 37500 тг
Соның ішінде қосылған құнға салынатын салық
сомасы ... ... ... ... ... ...4500 тг
6. Алынған нысан үшін мердігердің (жабдықтаушының) есеп айырысу
құжаты төленді.
Негізгі құралдардың бұрын пайдалануда болған және ұзақ мерзімді есеп
айырысу тәртібімен ақыға сатып алынған нысандарының түсуі бойынша жоғарыда
қарастырылған шаруашылық операциялары бухгалтерлік есеп шоттарында мынадай
жазулармен көрсетіледі:
1. Негізгі құралдардың түскен нысандарының теңгерімдік (баланстақ)
құнына қосылған құнға салынатын салықсыз:
2410 Негізгі құралдар шотының 2413 Машиналар мен жабдықтар
қосымша шотының дебеті
3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек
шотының кредиті (650000-
78000) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .572000 тг
2. Нысанның түсу сәтіне жинақталған амортизация сомасына:
2410 Негізгі құралдар шотының 2413 Машиналар мен жабдықтар
қосымша шотының дебеті
2420 Негізгі құралдардың амортизациясы шотының
кредиті ... ... ... ... 195000 тг
3. Осы нысан бойынша қосылған құнға салынатын салық сомасына:
1420 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
5.1.Негізгі құралдар, оларды жіктеу және бағалау
Мекеменің қалыпты өндірістік – шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін
негізгі құралдар қажет. Олардың саны әр өндіріс бойынша жоспарлы
тапсырмаларға сәйкес өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың озық прогрессивті
түрлерін, еңбек құралдарын тиімді пайдалануды ескере отырып белгіленеді.
Бірнеше жыл бойы мекеменің өндірістік – шаруашылық ісіне қызмет көрсетуші
еңбек құралдары мен басқа мүліктік құны негізгі құралдар деген
экономикалық түсінікті құрайды.
16 Негізгі құралдар IAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына
сәйкес негізгі құралдар – бұл тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіруде
немесе жеткізуде пайдалануға, үшінші тұлғаға жалға өткізуге, немесе
әкімшілік мақсаттарға арналған және бір кезеңнен астам (бір жылдан астам –
Ж.Т.) уақыттың ішінде пайдалану көзделетін материалдық активтерді
білдіреді.
Олар өзінің табиғи-заттық түрі мен бөлшектерін өзгертпей-ақ көптеген
өндірістік цикларға қатысады, жаңадан жасалынған өнімге өз құнын
ауыстырады. Оларға үйлер, ғимараттар, беру құралдары, машиналар мен
жабдықтар, лабораториялық және реттеуші аспаптар мен құрылғылар, көлік
құралдары, есептеу техникасы, саймандар мен ұзақ уақыт қолданылатын
мүліктер және т.б. жатады.
Түрлі министрліктердің, ведомстволардың және түтас халық шаруашылығы
бойынша есепке алу мен қаржылық есептілікте негізгі құралдардың бірегей
топтарының негізгі шарты оларды ғылыми негізделген жіктеу болып табылады.
Негізгі құралдар мынадай белгілер бойынша жіктеледі: халық
шаруашылығының салалары; функционалдық қажеттілігі; табиғи-заттық белгісі;
иелігіне байланысты және пайдалану бойынша.
Халық шаруашылығының салалары бойынша негізгі құралдар он тоғыз топқа
бөлінеді: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс, көлік, сауда, орман
шаруашылығы және т.б.
Функционалдық қажеттілігі бойынша негізгі құралдар өнеркәсіптік-
өндірістік, басқа салалардың өндірістік негізгі құралдары және өндірістік
емес болып бөлшектенеді.
Өнеркәсіптік-өндірістік негізгі құралдар өзінің атынан көрініп
тұрғанындай өнеркәсіптік өнімдерді шығару мақсатында материалдық өндіріс
саласында жұмыс атқаруға арналады. Оған өндірістік тұрақжайлар, ғимараттар,
машиналар, жабдықтар, көлік, саймандар және т.б. жатады.
Басқа салалардың өндірістік негізгі құралдарына құрылыстың, ауыл
шаруашылығының, сауда мен қоғамдық тамақтандырудың, көліктің, дайындау,
жабдықтау және басқа ұйымдардың негізгі құралдары жатады.
Өндірістік емес негізгі құралдар – бұл халыққа медициналық, тұрғын-үй
коммуналдық және мәдени-тұрмыстық қызмет көрсетуге арналған тұтыну
қажеттілігінің құралдары. Оларға денсаулық сақтау, тұрғын үй-коммуналдық
шаруашылық, мәдениет және өнер, тұрмыстық қызмет, білім беру және т.б.
салалардың негізгі құралдары жатады.
Халық шаруашылығының әр саласында табиғи-заттық белгі бойынша, оларды
пайдалану мазмұны мен сипаты бойынша бірдей активтер тобы негізгі құралдар
тобы деп аталады. Негізгі құралдардың жекелеген топтары мыналар: жер
учаскелері; жер уческелері және ғимараттар; машиналар мен жабдықтар; су
кемелері; әуе кемелері; автокөлік құралдары; жиһаз және ипнженерлік
жабдықтың салынатын элементтері; кеңсе жабдығы.
Иелігіне байланысты негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып
бөлінеді. Меншікті негізгі құралдар – бұл сол мекеме (кәсіпорын) иелік
ететін және соның теңгерімдік (баланстық) шотта ескерілетін негізгі
құралдар. Жалға алынған негізгі құралдар – бұл басқа мекеменің немесе
кәсіпорынның меншігіндегі, бірақ осы мекеме немесе кәсіпорын бойынша
уақытша пайдаланып жүрген негізгі құралдар. Бұл негізгі құралдар жалға
алушыда (жалгерде) теңгерімнен (баланстан) тыс шотында ескеріледі.
Пайдалану сипаты бойынша негізгі құралдар қолданыстағы босалқы және
бос тұрғандар болып жіктеледі. Қолданыстағыларға мекеме (кәсіпорын) өнім
өндіруге және жұмыстар орындау және қызмет көрсету үшін пайдаланып жүрген
негізгі құралдар жатады. Жабдықтарды ауыстыру және т.б. үшін қолданылатын,
күрделі жөндеуге, тозуына байланысты пайдаланылған негізгі құралдар босалқы
құралдарға жатады. Мекемеде толық жинақталмауына немесе артық болуына
байланысты пайдаланылмайтын, сондай-ақ консервацияда тұрған негізгі
құралдар бос тұрғындарға жатады.
Негізгі құралдардың ерекшелігі олардың қызмет ету ұзақтығы мен бірнеше
дүркін пайдаланылуы болып табылады. Осыған байланысты негізгі құралдардың
құны тұрақты түрде (ішінара) өндіріс пен оралым шығындарына енгізіледі.
16 Негізгі құралдар IAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына
сәйкес негізгі құралдар бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілігінде олар
түскен сәттен бастап теңгерімнен (баланстан) шыққанша бастапқы құны бойынша
көрсетіледі.
Жоғарыда аталған Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес
негізгі құралдар нысанының бастапқы құны мыналарды қамтиды:
• Иморттық бажды, сатып алуға шығатын өтелмейтін салықты қоса және
сауда жеңілдіктері мен қайтаруларды шегеріп сатып алу бағасы;
• Активті керек жерге жеткізуге және мекеме басшылығының ниетіне
сәйкес оның жұмыс істеуін қамтамасыз ететін күйге келтіруге
тікелей жатқызылған кез келген шығындар;
• Негізгі құралдар нысанын бөлшектеуге және жоюға және өздері
тұратын учаскеде табиғат ресурстарын қалпына келтіруге шыққан
шығындарды бастапқы бағалау, бұған қатысты міндетті, осы нысанда
сатып алған кезде, не осы кезең ішінде босалқылар өндіруге
байланысты емес мақсаттарда белгілі бір уақыт кезең бойы оны
пайдалану нәтижесінде мекеме өз мойнына алады.
Негізгі құралдарға жұмсалған тікелей шығындарға мыналар
жатқызылады:
• Негізгі құралдар нысанын салуға немесе сатып алуға тікелей
байланысты туындайтын қызметкерлерге сыйақы төлеуге арналған
шығындар;
• Алаңды әзірлеуге арналған шығындар;
• Жеткізуге және түсіруге арналған шығындар;
• Орнатуға және жинастыруға арналған шығындар;
• Активті керек жеріне жеткізу және оны қажетті күйге келтіру
процесінде жүргізілген, кез келген нысандарды сатудан алынған
таза түсім шегерілгеннен кейін активтің тиісінше жұмыс істеуін
тексеруге шыққан шығындар;
• Білікті қызмет көрсетулердің құны.
Негізгі құралдар нысанына жұмсалатын шығындарға келесі шығындар
жатқызылмайды:
• Жаңа өндірістік немесе техникалық құрылыстар ашуға арналған
шығындар;
• Жаңа өнімді немесе қызмет көрсетулерді енгізуге арналған
шығындар;
• Жаңа орында немесе клиенттердің жаңа санатына шаруашылық
қызметті жүргізуге арналған шығындар;
• әкімшілік және басқа да жалпы үстеме шығындар.
Күрделі қаржы есебінен салынған (тұрғызылған) негізгі құралдар үшін
бастапқы құны инвентарлық (мүліктік) құны болып табылады. Ол құралады:
• ғимараттар мен құрылыстар үшін – нысандарды салу жөніндегі
құрылыс және монтаж жұмыстарының шығындары, жобалау іздестіру
жұмыстары, сондай-ақ нысандардың инвентарлық құнына белгіленген
тәртіпте енгізуге жататын басқа шығындардан;
• монтаждауды талап ететін жабдықтар үшін – сатып алу құнынан,
жеткізу, монтаждау және ірге тасын немесе тіреу жасау, сондай-ақ
нысандардың инвентарлық құнынан белгіленген тәртіпте енгізуге
жататын басқа шығындардан;
• монтаждауды талап етпейтін жабдықтар үшін – жеткізу шығындарын
қосқандағы сатып алу бойынша шығындардан.
Негізгі құралдардың бастапқы құны мына жағдайларда өзгеруі мүмкін.
• Үкіметтің өкімі бойынша негізгі құралдар қайыра бағаланып, әр
нысанның құны қолданылатын бағаны ескере отырып белгіленеді;
• Күрделі қаржы қаражаты есебінен жаңартылғанда, қайыра
құрылғанда, кеңейтілгенде немесе қайыра жарақталғанда.
Жабдықтың алғашқы құны жаңарту, тиісті жұмыс орындау және
тозған тораптарды ауыстыру үшін детальдар сатып алу, жұмыстары
күрделі жөндеу орнында жүргізілгенде өзгертіледі;
• Нысанды сатып алу немесе пайдалануға беру сәтінде алғашқы
құнды анықтауда бұрын жіберілген қателіктірді түзету
нәтижесінде.
Белгілі күнге қолданылып жүрген нарықтық баға бойынша негізгі
құралдардың құны ағымдағы құны деп аталады. Негізгі құралдардың ағымдағы
құны бұдан әрі құрылыс пен өндірістің өзгеру құны негізінде, еңбек
өнімділігінің артуына байланысты, инфляцияға және басқа факторларға
байланысты бағаның өзгеруі негізінде белгіленуі мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында және бухгалтерлік есептің халықаралық
тәжірибесінде мекемелер активтерді нақты бағалауға ұмтылады, сондықтан
негізгі құралдарды қайта бағалау, ағымдағы бағалауды белгілеу нарықтық
конъюктура өзгеруіне байланысты жиірек жүргізіледі. Негізгі құралдарды
дұрыс бағалау және олардың амортизациясының негізделген мөлшерін анықтау,
сондай-ақ өнімнің, жұмыстар мен қызметтердің өзіндік құнын анықтау үшін өте
маңызды.
Пайдалану барысында негізгі құралдар тозады және құнсызданады. Кез
келген жинақталған амортизация және құнсызданудан жинақталған залал
шегерілгеннен кейін танылатын сома негізгі құралдардың теңгерімдік
(баланстық) құны деп аталады, сол бойынша актив бухгалтерлік есепте және
қаржылық есептілікте көрсетіледі. Бұл негізгі құралдың әлі өндірістік
өнімге аусыпаған бөлігін сипаттайды.
Негізгі құралдар нысанының теңгерімдік (баланстық) құнына шығындарды
тану, ондай нысан керек жерге жеткізіліп, мекеме басшылығының ниетіне
сәйкес оның жұмыс істеуін қамтамасыз ететін күйге келтірілген кезде
тоқтатылады. Сөйтіп, негізгі құралдар нысанын пайдалану немесе қоныс аудару
барысында шеккен шығындар осы нысанның теңгерімдік (баланстық) құнына
қосылмайды.
Негізгі құралдар нысанының теңгерімдік (баланстық) құнын тану мынадай
жағдайды міндетті түрде тоқтатылуға тиіс:
• шығып қалғаннан кейін;
• оны пайдаланудан немесе шығып қалуынан болашақ экономикалық
пайдалар күтілмесе.
Пайдалануда болатын және бірлескен кәсіпорынға оның қатысушылары
жарғылық капиталға жарна ретінде берілетін негізгі құралдар бірлескен
кәсіпорын қатысушыларының келіскен ағымдағы бағамен есепке алынып, олардың
жарналарының сомасы бөліне отырып қабылданады.
Заңды және жеке тұлғалардың сыйлығы немесе үкімет субсидиясы түрінде
қайтарымсыз берілген негізгі құралдар кәсіби бағалаушылардың қатысуымен
тәуелсіз комиссия арқылы бағаланады. Комиссия нысанның ағымдағы құны мен
оның беру сәтіндегі тозуын белгілейді.
Негізгі құралдар сондай-ақ келесі құндар бойынша бағаланады.
Өзіндік құн – бұл активті сатып алу үшін немесе тұрғызу кезінде
берілген төленген ақша қаражаттарының немесе ақша қаражаты баламаларының
сомасы немесе өзге қарсылама берудің әділ құны, не бұл қолданылатын жерде
мұндай активті басқа Халықаралық қаржы есептілігінің стандарттардың,
мысалы, 2 – Үлестік құралдар негізіндегі төлемдер IFRS Халықаралық қаржы
есептілігінің стандартының нақты талаптарына сәйкес оны бастапқы тану
кезіндегі бағалау сомасы.
Негізгі құралдар нысанының өзіндік құны мынадай жағдайда ғана актив
ретінде танылуға тиіс, егер;
• осы активке байланысты болашақ экономикалық пайдалардың мекемеге
келіп түсуі ықтимал болса;
• осы нысанның өзіндік құнын сенімді түрде мүмкін болса.
Амортизацияланатын құн – жойылу құны шегерілген, активтің бастапқы
құны немесе бастапқы құнының орнына көрсетілген басқа сома.
Нақты ұйымға арналған айрықша құн – ұйымның болжамына сәйкес қандай да
бір активті пайдалануға және оның пайдалы қызметі мерзімнің соңында шығып
қалуына байланысты, не қандай да бір міндеттемені өтеуге байланысты пайда
болатын ақшалай қаражаттар тасқынының дисконтталған құны.
Әділ құн – жақсы хабардар, осындай мәміле жасағысы келетін және бір-
біріне тәуелсіз тараптардың арасында мәміле жасаған кезде активті
айырбастауға болатын сома.
Өтелетін сома – екі мәннің ішіндегі үлкені: активті таза сату бағасы
және оны пайдалану құндылығы.
Активтің жойылу құны – егер осы актив, болжауға болатындай, пайдалы
қызмет соңында болатын мерзімге және жағдайға жететін болса, шығып қалуға
болжанып отырған шығындарды шегеріп, актитвті өткізуден ағымдағы кезеңде
ұйым алатындай есептік сома.
Мекеме өзінің есеп саясаты ретінде негізгі құралдарды не бастапқы құн
бойынша есепке алу үлгісін, не қайта бағалау үлгісін таңдауға тиіс және
таңдап алған есеп саясатын негізгі құралдардың барлық тобына қолдануға
міндетті.
Бастапқы құн бойынша есепке алу үлгісінің мәні – актив ретіндегі
бастапқы танудан кейін негізгі құралдар нысаны, жинақталған амортизация
және құнсыздаудан жинақталған залалдар шегеріліп, оның бастапқы құны
бойынша ескерілуге тиіс.
Қайта бағалау үлгісінің мәні – актив ретінде таныла отырып, әділ құнды
нақты бағалауға келетін негізгі құралдар нысаны, кейіннен жинақталған кез
келген амортизация және кейіннен құнсызданудан жинақталған кез келген
шығындар шегеріліп, қайта бағалау күнгі оның әділ құнына тең қайта бағалау
шамасы бойынша есепке алынуға тиіс. Қайта бағалаулар есепті күні әділ құнды
пайдалану кезінде анықталатын теңгерімдік құннан елеулі түрде өзгеше
болуына жол бермеу үшін жеткілікті түрде жүйелілікпен жүргізілуі тиіс.
Жер учаскелері мен ғимараттардың әділ құны, әдетте, білікті
бағалаушылардан жүргізілетін бағалау арқылы нарықтық индикаторлардың
негізінде анықталады. Машиналар мен жабдықтардың әділ құны, әдетте,
бағалау жолымен анықталатын олардың нарықтық құны болып табылады.
Негізгі құралдар нысанының ерекше сипатына байланысты және ондай
активтер жұмыс істеп тұрған барлық кәсіпорыннан бөлек сирек сатылатын
болғандықтан, әділ құнның нарықтық индикаторлары жоқ болғанда, сатып алушы
– мекемелерден, бәлкім, әділ құнды кіріске немесе амортизациялық қалпына
келтіру құнына сүйеніп бағалау талап етілуі мүмкін.
Негізгі құралдарды қайта бағалау жүргізудің жиілігі олардың әділ
құнындағы өзгерістерге байланысты. Егер қайта бағаланған активтің әділ құны
оның теңгерімдік құнынан елеулі түрде өзгеше болса, қосымша қайта бағалау
қажет болады. Кейбір негізгі құралдар нысандарының әділ құны елеулі және
туынды ауытқулардың мәні болуы мүмкін, сондықтан олар жыл сайын бағалап
отыруды талап етеді. Мұндай жиі қайта бағалаулар әділ құны шамалы
өзгерістерге ұшыраған негізгі құралдар нысандары үшін талап етілмейді.
Осындай нысандарды қайта бағалау қажеттілігі үш немесе бес жылда бір рет
пайда болуы мүмкін.
Негізгі құралдардың нысандарының бір тобының ішінде қайта бағалау
активтерді таңдап қайта бағалауды, сондай-ақ қаржылық есептілігіне шығындар
мен әр күнгі құндардың қосындысы болып табылатын сомалардың қаржылық
есептілігіне енуін болғызбау мақсатымен бір мезгілде жүргізіледі. Алайда,
егер қайта бағалау қысқа уақыт ішінде жүргізілетін болса, және нәтижелер
ұдайы жаңартылып отыратын болса, негізгі құралдар тобы сырғымалы система
бойынша қайта бағалануы мүмкін.
Егер негізгі құралдың теңгерімдік құны қайта бағалау нәтижесінде
кемитін болса, бұл кему пайдада немесе залалда танылуға тиіс. Алайда, қайта
бағалаудан болған кему тап сол активке қатысты қайта бағалаудан болған
өсімде кез келген кредиттік сальдо болған жағдайда қайта бағалаудан болған
өсім деген ұғыммен тікелей капиталға дербестелуге тиіс.
Негізгі құралдарды тану тоқтатылған жағдайда негізгі құралдар нысанына
қатысты каптиалға енгізілген, оны қайта бағалаудан болған өсім тікелей
бөлінбеген пайдаға аударылуы мүмкін. Негізгі құрал пайдаланудан шығарылған
немесе істен шығып қалған кезде барлық өсім толық көлемінде аудару мәні
болуы мүмкін. Алайда, егер негізгі құралды мекеме пайдаланатын болса, қайта
бағалаудан болған өсімнің бір бөлігі ғана аударылуы мүмкін. Ондай жағдайда
аударылған өсім сомасы негізгі құралдың қайта бағаланған теңгерімдік құны
негізінде есептелген амортизация сомасы мен оның бастапқы құны негізінде
есептелген амортизация сомасының арасындағы айырманы құрайды. Қайта
бағалаудан бөлінбеген пайдаға өсімді аудару пайда немесе залал арқылы
жүргізілмейді.
Нарықтық экономика жағдайында бухгалтерлік есеп ерекше маңыз алады,
оның көмегімен негізгі құралдарды сақтау, пайдалану және қалпына келтіруге
жауапкершіліктің ара-жігі ашылады, тиісті құжаттармен негізгі құралдардың
құрамындағы барлық өзгерістерді рәсімдеу тәртібі белгіленіп, есепке алудың
басқа да мәселелері шешіледі.
5.2. Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебінің
міндеттері.
Ұзақ пайдалану процесінде негізгі құралдар өзгереді: олар мекемеге
түсіп пайдалануға беріледі, пайдалану процесінде тозады, жөндеу жолымен
қалпына келтіріледі, мекеме ішінде жылжытылады, көнелігі немесе одан әрі
пайдалануға жарамсыздығы, сондай-ақ басқа мекемелерге беру салдрынан
есептен шығарылады. Барлық аталған өзгерістер бухгалтерлік есепте көрініс
табады.
Мекемедегі негізгі құралдардың бухгалтерлік есебінің міндеттері:
• негізгі құралдарды пайдаланылған жері бойынша дұрыс есепке алу
және оның сақталуын бақылау;
• негізгі құралдардың түсу есебін, олардың ішкі қозғалысын,
шығысын және жойылуын құжаттармен рәсімдеу және дер кезінде
есепте көрсету;
• негізгі құралдардың амортизациясын дер кезінде есептеу мен
есепте көрсету және амортизацияны өндіріс пен айналым
шығындарының құрамына енгізу;
• негізгі құралдарды жөндеу, реконструкциялау және жаңартуға
шығындардың дұрыс жұмсалуын бақылау;
• жоюдың нәтижесін дәл анықтау, сондай-ақ негізгі құралдардың
толық амортизацияланбаған нысандарын есептен шығару;
• мүлікке салынатын салық, қосымша құнға салынатын салық сомаларын
негізгі өндірістік құралдардың теңгерімдік құнынан белгіленген
мөлшерде дұрыс анықтау.
Сонымен қатар, бухгалтерлік есеп машиналарды , жабдықтарды, өндірістік
құралдар мен алаңдарды, көлік құралдары мен басқаларды тиімді пайдалануды
бақылауға көмектесуі тиіс.
Қазіргі уақытта, нарықтық экономика жағдайында мекемелер негізгі
құралдарын басқа кәсіпорынға тегін беруге, сатуға, айырбастауға және жалға
беруге, уақытша пайдалануға тегін беруге, сондай-ақ олар тозса немесе
моральдық жағынан ескірсе, толық амортизацияланады ма, жоқ па, соған
қарамастан теңгерімнен шығаруға құқылы. Осы жағдайда негізгі құралдардың
түсуін, дұрыс пайдалануын және сақталуын бақылайтын құрал ретінде
бухгалтерлік есептің ақпараттық фунциясы арта түседі. Ол алдын-ала,
ағымдағы және одан кейінгі бақылаудың жиынтығы болып табылады. Мәселен,
алдын-ала бақылауды ұйымдастырғанда негізгі құралдардың түсуі мен шығуы
жөніндегі бастапқы бухгалтерлік құжаттардың (негізгі құралдарды қабылдап
алу-беру, есептен шығару кесімдері, түгендеу карточкалар және басқалар )
қолданылуы мен рәсімделуінің белгіленген тәртібін сақтауға назар
аударылады.
Бухгалтерлік есепте негізгі құралдардың түсуіне байланысты шаруашылық
операцияларын дер кезінде анық көрсету өте маңызды, өйткені бұған
амортизациялық төлемдердің, өндірілген өнімнің, орындалған жұмыстың және
атқарылған қызметтің өзіндік құнының шамасын, пайданың, мүлік салығының,
өндіріс рентабельділігін және кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінің
тиімділігін сипаттайтын басқа да бірқатар көрсеткіштердің шамасын дұрыс
анықтау байланысты. Шаруашылық операцияларын жүйелі тіркеуді жүзеге асыра
отырып, бухгалтерлік есеп негізгі құралдардың нақты жағдайын белгілеп қана
қоймай, оларды мекеменің шаруашылық қызметі процесінде дұрыс пайдалануға
бақылау жасауға мүмкіндік береді. Бухгалтерлік есеп дұрыс ұйымдастырылса,
негізгі құралдарды пайдалану тиімділігінің көрсеткіштерін айқындап қана
қоймай, оларды тиімді пайдалануға кедергі болып отырған себептер мен
жағдайларды да зерттеп, оларды жөндеу жолдарын анықтауға болады.
5.3. Негізгі құралдардың түсуін құжаттармен рәсімдеу және есепке алу
Негізгі құралдар мекемеге мынадай жағдайда түседі: күрделі қаржы (жаңа
ғимараттар, құрылыстар, беріліс құрылғыларын салу); жабдықтарды сатып алу
және орнату; заңды және жеке тұлғалардан, сондай-ақ аукциондарда жаңа
немесе ұсталған негізгі құралдар нысандарын сатып алу; негізгі құралдар
нысандарын тауарлы-материалдық құндылықтарға айырбастау; заңды және жеке
тұлғалардан жаңа және ұсталған негізгі құралдар нысандарының өтеусіз түсуі;
жарғылық капиталға акционерлік кәсіпорындардың жарнасы ретінде түсуі;
түгендеу кезінде анықталған есепте жоқ нысандарды кіріске енгізу; ұзақ
мерзімді жалға беру шартымен негізгі құралдардың түсуі.
Тиісті құжаттардың негізінде негізгі құралдардың барлық нысандары дер
кезінде және толық кіріске енгізілуі тиіс.
Мекемеге түскен негізгі құралдар нысандарын мекеме басшысының өкімімен
құрылған арнайы комиссия қабылдайды. Комиссия құрамына мекеменің бас
инженері (механигі), техникалық бөлімнің инженері, нысанды пайдалануға
берілетін цех немесе бөлімнің бастығы енеді.
Негізгі құралдың түсуі комиссия жасайтын Негізгі құралдарды қабылдап
алу-беру № кесімімен (актісімен) рәсімделеді. Онда қабылданатын нысанның
егжей-тегжейлі сыйпаттамасы беріледі, оның бастапқы құны және нысанды беру
туралы құжаттардың мәліметі бойынша амортизация сомасы көрсетіледі, сондай-
ақ нысанның жағдайы туралы комиссияның қорытындысы келтіріледі. Кесім
негізгі құралдардың кез келген түріне – тұрақжайлар, машиналар, аспаптар,
т.с.с. әрбір нысанға жасалады. Шаруашылық мүліктеріне, саймандарға,
станоктарға және т.б. осы сыйақтыларға, егер олар бір типті болса, құны
бірдей және бір күнтізбелік ай ішінде қабылданса жалпы кесім жасауға жол
беріледі. Негізгі құралдарды қабылдап алу-беру кесімін екі тарап – нысанды
қабылдаушы және беруші жасап, пайдалануға берген күнін, жасалынған күнін,
бастапқы құны мен амортизация сомасын қоса көрсетеді.
Негізгі құралдарды қабылдап алу-беру кесімдеріне осы нысанның
техникалық құжаттары (станоктың, ғимараттың паспорты және т.б.) қоса
тіркеледі. Комиссия мүшелері толтырып, қол қойған қабылдап алу-беру кесімі
нысанның паспорты және басқа да сатып алуға қажет техникалық құжаттарымен
бірге мекеменің бухгалтериясына беріледі, мұнда осы құжаттырдың негізінде
нысан материалдық жауапты тұлғаға бекітіліп беріледі. әрбір мүліктік
нысанға мүліктік карточка (талдап есепке алу тізімі) ашылады, нысанға
мүліктік номер беріледі, нысан мүліктік тізімге енгізіледі, негізгі
құралдарды кіріске енгізу жөнінде жазу жазылады. Түгендеу карточкасының
нысаны төменде келтірілген. Берілген мүліктік номер мұліктік нысанда ол
мекемеде болған барлық кезде сақталады, осы номер бойынша ол барлық
бастапқы құжаттармен есепке алу тізілімінен өтеді. Нысан шығысқа
шығарылғанда, оның инвентарлық номері жаңадан түскен нысанға берілмеуі
керек.
Қазақстан Республикасының Қаржы Министрінің Бухгалтерлік есеп
шоттарының үлгілік жоспарын бекіту туралы 2007 жылғы 23 мамырдағы № 185
бұйрығына сәйкес негізгі құралдардың жай – күйі мен қозғалысының
жинақтамасы (синтетикалық) есебі 2400 Негізгі құралдар кіші бөлімінің
2410 Негізгі құралдар шотында жүргізіледі, онда негізгі құралдардың
жекелеген нысандары (түрлері) бойынша бөлшектеуге байланысты оларды есепке
алу үшін қосымша жинақтамалы мүліктік шоттар (субшоттар) ашылады: 2411
Жер, 2412 Жер мен ғимараттар, 2413 Машиналар мен жабдықтар және
т.с.с. бұл шоттар бухгалтерлік теңгерімге қарағанда белсенді болып
табылады, сондықтан дебеті бойынша негізгі құралдардың түсулері; ал кредиті
бойынша шығулары көрсетіледі.
Осы шоттарда негізгі құралдар бастапқы құны бойынша есепке алынады да,
осы құны бойынша олар бухгалтерлік теңгерімнің Ұзақ мерзімді активтер
бөлімінде активтерде және Қазақстан Республикасының басқа қаржы
есептілігінің нысанында көрсетіледі. Негізгі құралдар нысандарының құрылыс,
сатып алу және жасау жолымен түсуі күрделі қаржы болып табылады.
Кұрделі қаржылардың өзіндік құнын бақылау және анықтау үшін 2900 Өзге
ұзақ мерзімді активтер кіші бөлімінің 2930 Аяқталмаған құрылыс шоты
қолданылады.
Бұл шотта мынадай барлық шығындар ескеріледі.
• Үйлер мен ғимараттарды салу, жабдықтарды монтаждау және
сметаларда күрделі құрылысқа сметалық-қаржы есептеулерінде
көзделген басқа шығындар, сондай-ақ құрылыс кезеңіне берілген
несиелер бойынша пайыздар;
• Негізгі құралдарды салу мен сатып алуға байланысты бастапқы
құнына енгізілетін және енгізілмейтін негізгі құралдардың
нысандары:
• Монтаждауды және күрделі қаржының құрылысы салынып жатқан
нысандарына орнатуға арналған техникалық, энергетикалық және
өндірістік жабдықтарды сатып алу;
• Шаруашылықта өсім малы мен негізгі табынға жіберілетін өсім
беретін және жегілетін малының төлін өсіру.
Аталған құрылыс монтаж жұмыстарының шығындары нысанның құрылысы мен
жаңартуының басынан аяғына дейін өсу қорытындысымен есептеледі. Жобалау –
іздестіру жұмыстарының шығындары осы жұмыстарды орындау үшін жобалау және
басқа мекемелерге төленген сомаларды көрсетеді.
Егер жобалау – іздестіру жұмыстары бойынша жасалған шығындар салынып
жатқан немесе жаңартылған бірнеше нысандарға қатысты болса, оларды осы
нысандардың сметалық құнына пара-пар бөледі.
Құрылыс монтаж жұмыстары мердігерлік немесе шаруашылық әдістермен
жүзеге асырылуы мүмкін.
Мердігерлік әдісте мекеме тапсырыс беруші рөлінде болады да, құрылыс-
монтаж жұмыстарын келісім-шарт бойынша мамандандырылған мердігерлік құрылыс
мекемесі жүргізеді. Мұнда есте болу керек, Салық кодексіне сәйкес
ғимараттар салу мен жөндеу бойынша құрылыс, құрылыс – монтаж жұмыстарын,
жөндеу-құрылыс жұмыстарын жүргізген кезде салық салатын оралымы болып
орындалған және тапсырыс беруші төлеуге қабылдаған жұмыстардың құны есепке
алынады.
Егер келісім –шарт бойынша ғимаратты салуды мердігерлік мекеме
жүргізгенде және мұнда тапсырыс беруші мердігерлік мекемені құрылыс
материалдармен қамтамасыз етуге міндеттенсе, онда тапсырыс беруші
мердігерге бұрын қосымша құнға салынатын салықпен қоса сатып алынған
аталған құрылыс материалдарын беруді қосымша құнға салынатын салықсыз баға
бойынша жүргізеді. Келешекте, орындалған жұмыстар жөніндегі кесімдерді
төлеуге қабылдануына қарай құрылыста пайдаланылған құрылыс материалдары
бойынша бұрын есепке жатқызылған қосымша құнға салынатын салық сомасы
есептен шығарылуға және салынып жатқан нысанның құнынан енгізуге жатады.
Мұнда мердігерде мұндай құрылыс материалдарының құны орындалған жұмыстар
жөніндегі кесімде жеке жолмен көрсетіледі және салық салынатын оралымға
қосымша құнға салынатын салықты есептеу мақсатына қосылмайды.
Құрылыс – монтаж жұмыстарына шығындарды тапсырыс беруші мынадай жолмен
есепке алады.
Жобалау – іздестіру мекемелері мен мердігерлерге жобалау және құрылыс
– монтаж жұмыстарын орындағаны үшін қосылған құнға салынатын салықты ескере
отырып, төлем есептеу бухгалтерлік есеп шоттарында мына жазумен
көрсетіледі:
Тиісті шоттардың дебеті:
2930 Аяқталмаған құрылыс - жобалау және құрылыс монтаж жұмыстарға
жасалған шығындарға сомасына қосымша құнға салынатын салықсыз
1420 Қосымша құн салығы - орындалған жұмыстар бойынша есептелген
қосымша құнға салынатын салық сомасына
есеп айырысу мерзімдеріне (бір жылға дейінгі немесе бір жылдан асатын
мерзім) қарай келесі тиісті шоттардың кредиті:
3310 жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек (бір жылға
дейінгі мерзімде)
4110 жеткізушілер мен мердігерлерге берілетін ұзақ мерзімді берешек
(бір жылдан асатын мерзімде) – жобалау зерттек мекемелері мен мердігерлерге
төленетін барлық сомаға
Мердігерлік мекемеге монтаждауға орнатылатын жабдықты беру қосылатын
құнға салынатын салықты ескере отырып, шоттарда мына жазумен өрнектеледі:
2930 Аяқталмаған құрылыс шотының дебеті
2410 Негізгі құралдар шотының 2413 Машиналар мен жабдықтар қосымша
шотының орнатылған жабдықтар субшотының кредиті
Құрылыс үшін бөлінген жер телімнің (үйлерді бұзу, алқапты тазарту
және т.б.) өтемақы сомасына қосылған құнға салынатын салықты ескере отырып,
мынадай бухгалтерлік жазба жасалады:
Тиісті шоттардың дебеті:
2930 Аяқталмаған құрылыс – қосымша құнға салынатын салықсыз
есептелген өтемақы сомасына
1420 Қосылған құн салығы – есептелген өтеамқыдан алынған қосымша
құнға салынатын салық сомасына
3390 Өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешек шотының кредиті
төлеуге жататын өтемақы сомасына
Жобалау- зерттеу және мердігерлік мекемелердің құрылыс-монтаж
жұмыстарын орындағаны үшін есеп айырысу шоттарын төлегенде қосылған құнға
салынатын салықты ескере отырып, есеп айырысу мерзімдеріне қарай мынадай
бухгалтерлік тізбе беріледі:
Тиісті шоттардың дебеті:
а ) бір жылға дейінгі мерзімде:
3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек
3390 өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешек
б ) бір жылдан асатын мерзімде:
4110 Жеткізушілер мен мердігерлерге берілетін ұзақ мерзімді берешек
4170 Өзге ұзақ мерзімді кредиторлық берешек
1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты шотының кредиті
Жобалау – зерттеу және мердігерлік мекемелердің есеп айырысу
құжаттарының төленуіне және орындалған жұмыстардың қабылдануына қарай
бюджетке төленетін төлемдерді азайтуға есептелген қосымша құнға салынатын
салық сомасына келесі бухгалтерлік жазба жасалады:
3130 Қосылған құн салығы шотының дебеті
1420 Қосылған құн салығы шотының кредтиі
Негізгі құралдарды толықтыратын белгілі нысандар бойынша күрделі
шығындарды аяқтаған кейін және олардың өзіндік (бастапқы құны) анықтаған
соң осы нысандарды пайдалануға кіріске енгізу негізгі құралдарды қабылдап
алу-беру кесімдері негізінде бухгалтерлік есепте мынадай жазумен
көрсетіледі:
2410 Негізгі құралдар шотының 2412 Жер мен ғимараттар қосымша
шотының дебеті
2930 Аяқталмаған құрылыс шотының кредиті
Бұл жерде құрылысқа байланысты, бірақ нысандарының бастапқы құнына
енгізілмейтін шығындар бухгалтерлік есеп шоттарында мына жазулармен есептен
шығарылады:
7210 Әкімшілік шығыстар шотының дебеті
2930 Аяқталмаған өндіріс шотының кредиті
Атап өту керек, ғимараттар (үйлер), құрылыстар мен жеңіл
автомобильдерді сатып аларда төленген қосылған құнға салынатын салық сомасы
олардың бастапқы құнына енгізіліп, амортизацияны есептеу жолымен өтеледі.
Күрделі қаржы (құрылыс) нәтижесінде негізгі құралдар нысандарының
түсуі бойынша бухгалтерлік жазбалар жазуды мына мысал арқылы қарайық:
1. Жобалау мекемелері мен мердігерлерге орындалған жобалау және
құрылыс-монтаж жұмыстары үшін қосылған құнға салынатын салықты
қоса есептегендегі сомасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21000000тг
Оның ішінде қосымша құнға салынатын салық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2520000 тг
2. Мердігерге монтаждауға берілген жабдықтауғауға берілген
жабдықтың бастапқы құны бойынша қосылған құнға салынатын салықты
қоса есептегендегі сомасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5400000тг
3. құрылыс салу үшін (үйлерді бұзу, алқаптарды тазарту және т.б.)
жер телімін таңдауға төленетін өтемақы қосылған құнға салынатын
салықты қоса есептегендегі
сомасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..2400000тг
оның ішінде қосымша құнға салынатын салық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 288000тг
4. орындалған жобалау және құрылыс монтаж жұмыстары үшін қосылған
құнға
салынатын салықты қоса есептегендегі мердігерлерге төленетін
сома.26400000тг
5. Негізгі құралдарды қабылдап алу-беру кесімі негізінде салынған
ғимарат кіріске енгізіледі (21000000+5400000+2400000)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28800000 тг
6. Құрылысқа байланысты, бірақ нысандардың бастапқы құнына
енгізілмейтін
шығындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...385000 тг
Мердігерлік әдіспен жүргізілген құрылыс-монтаж жұмыстарының жоғарыда
келтірілген шығындары тапсырыс иесінің бухгалтерлік есеп шоттарында мынадай
жазулармен көрсетіледі:
1. Жобалау мекемелері мен мердігерлерге орындалған жобалау және
құрылыс- монтаж жұмыстары үшін қосылған құнға салынатын салықты
қосқанда есептелген сомасына:
2930 Аяқталмаған құрылыс шотының дебеті
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 8480000 тг
1420 Қосылған құн салығы шотының дебеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... .2520000 тг
3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек
шотының кредиті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21000000
2. Мердігерге монтаждауға бастапқы құны бойынша қосылған құнға
салынатын салықты қосқанда берілген жабдықтың сомасына:
2930 Аяқталмаған құрылыс шотының дебеті
2410 Негізгі құралдар шотының 2413 Машиналар мен жабдықтар
қосымша шотының Орнатылған жабдықтар субшотының кредиті
... ... ... ... .5400000
3. Жер телімін таңдау үшін (үйлерді бұзу, алқапты тазарту және
т.б.) қосылған құнға салынатын салықты қоса есептегендегі
өтемақы сомасына:
2930 Аяқталмаған құрылыс шотының дебеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 2112000 тг
1420 Қосылған құн салығы шотының дебеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 288000 тг
3390 өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешек шотының
кредиті...2400000 тг
4. Орындалған жобалау және құрылыс-монтаж жұмыстары үшін қосылған
құнға салынатын салықты қоса есептегендегі мердігерге төленетін
сомасына:
3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек
шотының
дебеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..21000000тг
3390 Өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешек шотының дебеті
..2400000 тг
1030Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражатышотының
кредиті.23400000
5. Жобалау және құрылыс монтаж жұмыстары үшін мердігерлердің
төленген есеп айырысу құжаттары және орындалған жұмыстарды
қабылдап алынған кесімдер бойынша бюджетке төленетін төлемдерді
азайтуға есептелген қосылған құнға салынатын салық сомасына:
3130 Қосылған құн салығы шотының дебеті
1420 қосылған құн салығы шотының
кредиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2808000 тг
6. Негізгі құралдарды қабылдап алу-беру кесімі негізінде
пайдалануға берілген нысанның өзіндік құнына:
2410 Негізгі құралдар шотының 2412 Жер мен ғимараттар
қосымша шотының дебеті
2930 Аяқталмаған құрылыс шотының кредиті
(18480000 + 5400000 + 2112000)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...259
92000 тг
7. Құрылыспен байланысты, бірақ нысандардың өзіндік (бастапқы)
құнына енгізілмейтін шығындар сомасына:
7210 Әкімшілік шығыстар шотының дебеті
2930 Аяқталмаған құрылыс шотының кредиті
... ... ... ... ... ... ... ... .38 5000 тг
Шаруашылық әдісте барлық құрылыс монтаж жұмыстарын мекеменің өзі өз
кұшімен жүзеге асырады. Бұл үшін мекемеде құрылыс учаскесі құрылады,
қажетті құрылыс материалдары, құрылыс техникасы сатып алынып,
шоғырландырылады, құрылыс бригадасы құрылады. Жобалау-зерттеу және құрылыс-
монтаж жұмыстарына шығындардың бухгалтерлік есебі мынадай жолмен
жүргізіледі:
Жобалау-зерттеу мекемелеріне жобалау құжаттары үшін төлем бухгалтерлік
есептің шоттарында мына жазулармен көрсетіледі:
Тиісті шоттардың дебеті:
2930 Аяқталмаған құрылыс - жобалау-сметалық құжаттардың қосылған
құнға салынатын салықсыз сомасына
1420 Қосылған құн салығы - орындалған жұмыстар бойынша есептелген
қосылған құнға салынатын салық сомасына
Есеп айырысу мерзімдеріне (бір жылға дейінгі немесе бір жылдан асатын
мерзімде) қарай келесі тиісті шоттардың кредиті:
3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек (бір
жылға дейінгі мерзім)
4110 Жеткізушілер мен мердігерлерге берілетін ұзақ мерзімді берешек
(бір жылдан астам мерзім) – тапсырыс берушінің орындалған жұмыстарды
қабылдап алған сомасыныа
Құрылыс – монтаж жұмыстарына жұмсалған негізгі, қосалқы және құрылыс
материалдарының, отын, конструкциялар мен тағы қосалқы бөлшектердің
қосылған құнға салынатын салықсыз нақты құн сомасына мынадай бухгалтерлік
тізбе беріледі:
2930 Аяқталмаған құрылыс шотының дебеті
1350 Өзге қорлар шотының кредиті (аталған материалдардың түрлері
бойынша қосымша шоттар ашуға болады)
Мұнда ескеру керек, Салық Кодексіне сәйкес мекеме өзінің қажеттілігі
үшін шаруашылық әдіспен құрылыс, құрылыс-монтаж және жөндеу-құрылыс
жұмыстарын жүргізгенде пайдаланған құрылыс материалдары, отын, қосымша
материалдар, шикізаттар, қосалқы бөлшектер және басқалар бойынша бұрын
есепке жатқызылған қосылған құнға салынатын салық сомасы есептен алынып,
құрылыстың немесе нысанның құнын өсіруге жатқызылады. Салықтың көрсетілген
сомаларының есептен шығарылуы құрылыс, құрылыс-монтаж және жөндеу-құрылыс
жұмыстарын жүргізуге құрылыс және басқа материалдардың босатылуына қарай
жүргізіледі.
Мұнда жоғарыда аталған материалдар бойынша есептелген қосылған құнға
салынатын салық сомасына шоттардың келесі корреспонденциясы беріледі:
2930 Аяқталмаған құрылыс шотының дебеті
3130 Қосылған құн салығы шотының кредиті
Құрылыс – монтаж жұмыстарымен айналысқан жұмысшылар мен қызметкерлерге
есептелген еңбекақысын сомасына мынадай бухгалтерлік жазба жазылады:
2930 Аяқталған құрылыс шотының дебеті
3350 Еңбекақы төлеу бойынша қысқа мерзімді берешек шотының кредиті
Осы құрылыс жұмысшылары мен қызметкерлеріне есептелген еңбекақыдан
әлеуметтік салық сомасына арнайы есептеуге сәйкес бухгалтерлік шоттарда
келесі жазумен көрсетіледі:
2930 Аяқталмаған құрылыс шотының дебеті
3150 Әлеуметтік салық шотының кредиті
Құрылыс жұмысшылары мен қызметкерлеріне есептелген еңбекақыдан
әлеуметтік сақтандыру бойынша аударым сомасына арнайы есептеуге сәйкес
мынадай бухгалтерлік жазба жасалады:
2930 Аяқталмаған құрылыс шотының дебеті
3210 Әлеуметтік сақтандыру бойынша міндеттемелер шотының кредиті
Монтаждауға пайдаланылған орнату (құрылғы) жабдықтарының құны
бухгалтерлік есеп шоттарына мынадай жазу арқылы есептен шығарылады:
2930 Аяқталмаған құрылыс шотының дебеті
2410 Негізі құралдар шотының 2413 Машиналар мен жабдықтар қосымша
шотының Орнатылған жабдықтар субшотының кредиті
Мердігерлер орындаған жұмыс сомасы мен басқа мекемелер көрсеткен
қызметтердің сомасына мынандай бухгалтерлік тізбе беріледі:
2930 Аяқталмаған құрылыс шотының дебеті – орындалған жұмыстар мен
көрсетілген қызметтердің қосылған құнға салынатын салықсыз құнына
1420 Қосылған құн салығы шотының дебеті – осы орындалған жұмыстар
мен көрсетілген қызметтер қызметтер бойынша есептелген қосылған құнға
салынатын салық сомасына
3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек шотының
кредиті – орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің төленетін құнына
Мердігерлер мен басқа мекемелерге орындаған жұмыстары мен көрсеткен
қызметтері үшін ақша қаражатын аударғанда, банктің жазбаша үзіндісі
негізінде мынандай бухгалтерлік жазба жасалады:
3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқы мерзімді берешек шотының
дебеті
1030 Ағымдағы банктік шоттардағы акша қаражаты шотының кредиті
Салынған үйлер (тұрақжайлар) мен ғимараттарды кіріске енгізу және
оларды Негізгі құралдарды қабылдап-алу беру № кесімі негізінде
пайдалануға алу бухгалтерлік есеп шоттарында мынандай жазумен көрсетіледі:
2410 Негізгі құралдар шотының 2412 Жер мен ғимараттар қосымша
шотының дебеті
2930 Аяқталмаған құрылыс шотының кредиті
1420 Қосылған құн салығы шотының дебеті бойынша есепке алынған
қосымша құнға салынатын салық сомасы мердігерлердің есеп айырысу
құжаттарының төленуіне және орындалған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтердің қабылдап алуына қарай бюджетке төленетін төлемдері азайтуға
есептеледі де, шоттардың келесі корреспонденциясымен көрсетіледі:
3130 Қосылған құн салығы шотының дебеті
1420 Қосылған құн салығы шотының кредиті
Заңды немесе жеке тұлғалардан негізгі құралдардың жаңа нысандарын
сатып алғанда, сондай-ақ аукционда бастапқы құнымен ие болғанда және
мердігердің шоттары олар бірден нақты түскенде төленсе, есеп айырысу мен
төлем көзінің түріне байланысты мынандай бухгалтерлік жазу жазылады:
Тиісті шоттардың дебеті:
2410 Негізгі құралдар - негізгі құралдар нысандарының қосымша құнға
салынатын салықсыз бастапқы құнына
1420 Қосылған құн салығы - негізгі құралдардың осы нысандары бойынша
есептелген қосымша құнға салынатын сомасына
Тиісті шоттардың кредиті:
1010 Кассадағы ақша қаражаты
1030 Ағымдағы банктік шоттардың ақша қаражаты - мердігерлердің
(жабдықтаушылардың) төленген шоттарының сомасына
Негізгі құралдардың жаңа нысандарын бастапқы құны (қосымша құнға
салынатын салықты қоса есептегенде) бойынша заңды немесе жеке тұлғалардан
ұзақ мерзімді есеп айырысу немесе төлемі кейінге қалдыру тәртібінде ақыға
сатып алғанда олардың түсуі Негізгі құралдарды қабылдап алу-беру № кесімі
негізінде келесі бухгалтерлік тізбемен көрсетіледі:
2410 Негізгі құралдар шотының дебеті – негізгі құралдардың түскен
нысандарының қосымша құнға салынатын салықсыз бастапқы құнына
1420 Қосалқы құн салығы шотының дебеті – негізгі құралдардың осы
нысандары бойынша есептелген қосымша құнға салынатын сомасына
3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек шотының
кредиті – төленуге тиісті қабылдап алу-беру кесімінің сомасына
Негізгі құралдардың түскен нысандары үшін мердігерлердің есеп айырысу
құжаттарын төлегенде, бухгалтерлік есеп шоттарында мынадай жазу жазылады:
3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек шотының
дебеті
1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты шотының кредиті
Бюджетке төлем есебіне жатқызылатын қосымша құнға салынатын салық
сомасы мердігердің есеп айырысу құжаттарын төлеу және негізгі құралдардың
(үйлер, құрылыстар мен жеңіл автомобильдерден басқа) нақты түсуі бойынша
мынандай бухгалтерлік тізбеде көрсетіледі:
3130 Қосылған құн салығы шотының дебеті
1420 Қосылған құн салығы шоттарының кредиті
Негізгі құралдардың пайдалануда болған және ақыға сатып алынған
нысандарды нысандары бастапқы құны бойынша кіріске енгізіледі, ол сатып
алуға, жеткізуге, орнатуға және делдалдық операциялардың нақты шығындар
және негізгі құралдарды қабылдап алу-беру кесімінде көрсетілген жиналған
амортизация сомасынан тұрады.
Мұнда негізгі құралдардың сатып алынған нысандарының нысандарының
теңгерімдік құны мердігердің есеп айырысу құжаттары бойынша нысандар бірден
нақты түскенде төленсе, есеп айырысу нысандары мен төлем көзеріне
байланысты келесі бухгалтерлік жазба жасалады:
2410 Негізгі құралдар шотының дебеті
Тиісті шоттардың кредиті
1010 Кассадағы ақша қаражаты
1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты
Негізгі құралдардан түскен нысандардан жиналған амортизация сомасына
мынадай бухгалтерлік тізбе беріледі:
2410 Негізгі құралдар шотының дебеті
2420 Негізгі құралдардың амортизациясы шотының кредиті
Мердігердің (жабдықтаушының) есеп айырысу құжаттарына енгізілген
жеткізу, орнату және делдалдық операциялар бойынша шығындар сомасына есеп
айырысу нысандары мен төлем көздеріне сәйкес мынадай бухгалтерлік жазба
жазылады:
2410 Негізгі құралдар шотының дебеті
Тиісті шоттардың кредиті
1010 Кассадағы ақша қаражаты
1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты
Нәтижесінде, пайдалануда болған негізгі құралдардың түскен нысандары
бастапқы құны бойынша кіріске алынады.
Негізгі құралдардың осы нысандары үшін төленген есеп айырысу құжаттары
бойынша қосылған құнға салынатын салықтың сомасына мынадай бухгалтерлік
тізбе беріледі:
1420 Қосымша құнға салығы шотының дебеті
Тиісті шоттардың кредиті:
1010 Кассадағы ақша қаражаты
1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты
Пайдалануда болған және теңгерімдік құны бойынша ақыға сатып алынған
негізгі құралдар нысандарының ұзақ мерзімді есеп айырысу немесе төлемді
кейінге қалдыру тәртібімен түсуі бухгалтерлік есеп шоттарында мынадай
жазумен көрсетіледі:
2410 Негізгі құралдар шотының дебеті
Есеп айырысу мерзімдеріне (бір жылға дейінгі немесе бір жылдан асатын
мерзімде) қарай келесі тиісті шоттардың кредиті:
3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек ( бір
жылға дейінгі мерзім)
4110 Жеткізушілер мен мердігерлерге берілетін ұзақ мерзімді берешек
(бір жылдан асатын мерзім)
Негізгі құралдардың түскен нысандарының жинақталған амотризация
сомасына мынадай бухгалтерлік жазба жазылады:
2410 Негізгі құралдар шотының дебеті
2420 Негізгі құралдардың амортизациясы шотының кредиті
Мердігердің (жабдықтаушының) есеп айырысу құжатына енгізілген жеткізу,
орнату және делдалдық операциялар бойынша шығындар сомасына мынадай
бухгалтерлік тізбе беріледі:
2410 Негізгі құралдар шотының дебеті
3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек шотының
кредиті
Нәтижесінде, пайдалануда болған негізгі құралдардың түскен нысандары
бастапқы (ағымдағы) құны бойынша кіріске алынады.
Негізгі құралдардың осы түскен нысандары бойынша қосылған құнға
салынатын салық сомасына мынадай бухгалтерлік жазба жасалады:
1420 Қосылған құн салығы шотының дебеті
3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек шотының
кредиті
Негізгі құралдардың түскен нысандары үшін мердігердің (жабдықтаушының)
есеп айырысу құжаттарын төлегенде төлем нысандары мен төлеу көздеріне
байланысты мынадай бухгалтерлік жазба жасалады:
Тиісті шоттардың дебеті:
3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек
4110 Жеткізушілер мен мердігерлерге берілетін ұзақ мерзімді берешек
Тиісті шоттардың кредиті:
1010 Кассадағы ақша қаражаты
1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты
Бюджетке төлем есебіне жатқызылатын қосымша құнға салынатын салық
сомасы мердігердің есеп айырысу құжаттарын төлеу мен негізгі құралдардың
нақты түсуі бойынша мынадай бухгалтерлік тізбемен көрсетіледі:
3130 Қосылған құн салығы шотының дебеті
1420 Қосылған құн салығы шотының кредиті
Енді негізгі құралдардың бұрын пайдалануда болған нысандардың ұзақ
мерзімді есеп айырысу тәртібімен түсуін бухгалтерлік есеп шоттарында
көрсетілуін келесі мысалда қарастырамыз:
1. Токарлық станоктың қосылған құнға салынатын салықсыз теңгерімдік
(баланстық) құны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...650000 тг
2. Осы нысан бойынша қосылған құнға салынатын салық сомасы
... ...78000 тг
3. Нысанның түсу кезіндегі жинақталған амортизация
сомасы ... ... ... ...195000 тг
4. Нысанды жеткізу және орнату шығындары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52200 тг
Соның ішінде қосылған құнға салынатын салық
сомасы ... ... ... ... ... ...6264 тг
5. Делдалдық
шығындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 37500 тг
Соның ішінде қосылған құнға салынатын салық
сомасы ... ... ... ... ... ...4500 тг
6. Алынған нысан үшін мердігердің (жабдықтаушының) есеп айырысу
құжаты төленді.
Негізгі құралдардың бұрын пайдалануда болған және ұзақ мерзімді есеп
айырысу тәртібімен ақыға сатып алынған нысандарының түсуі бойынша жоғарыда
қарастырылған шаруашылық операциялары бухгалтерлік есеп шоттарында мынадай
жазулармен көрсетіледі:
1. Негізгі құралдардың түскен нысандарының теңгерімдік (баланстақ)
құнына қосылған құнға салынатын салықсыз:
2410 Негізгі құралдар шотының 2413 Машиналар мен жабдықтар
қосымша шотының дебеті
3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек
шотының кредиті (650000-
78000) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .572000 тг
2. Нысанның түсу сәтіне жинақталған амортизация сомасына:
2410 Негізгі құралдар шотының 2413 Машиналар мен жабдықтар
қосымша шотының дебеті
2420 Негізгі құралдардың амортизациясы шотының
кредиті ... ... ... ... 195000 тг
3. Осы нысан бойынша қосылған құнға салынатын салық сомасына:
1420 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz