Ауыл шаруашылығында ауа райының жағдайларына байланыс-ты және оған егілетін егіннің түрлеріне қарай жер өңдеудің әртүр- лі жүйесі

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

ЖЕР ӨҢДЕУ
Өсімдік жақсы есу үшін оған барльіқ керекті жағдайларды ту-■ ғызу керек.
Ол жерді еңдеу жұмысынан басталады. Жақсы бап-талған жерде ылғал көп
сақталып, ол арамшептен таза болады және бойында жылуын сақтайды.
Жер жырту. Жер жырту — егіс шаруашылығындағы негізгі ша-ралардың бірі.
Мұнда соқа немесе басқа да жерді терең өңдеуге арналған құралдар арқылы
есімдік тамырлары жететін жер қыр-тысын қопсытьіп немесе жер қыртысын
аударып, қыста қар, жазда жацбыр суларын тегіс сіціріп алуға, тұқымды
керекті тереңдікке орналастыруға, алдында егідтен егістердің тамырын жер
қыртысы-ның астыңғы қабатына аударып, шіруіне мүмкіндік береді. Егер
соқамен жер жыртылса, онда оныц алдында шолақ түрен болу ке-рек. Ол жердің
жоғарғы бетін бөлек кесіп алып, борозданың (қа-рықтың), ішіне салады да,
одан кейін сонда оны терең кеміп тас-тайды. Сүйтіп ол кемілген органикалық
заттар тез шіріп қоректік заттарға айналады. Жерді 22—35 см терецдікте
жыртады. Кейінгі кезде жер қыртысын аудармай терең 27—30 см-ге қопсыту
қолда-нылып жүр. Бұл әдістің авторы Т. С. Мальцев, ол құрғақшылық
аудандарда өте жақсы нәтиже береді. Сондықтан Қазақстанныц солтүстік
облыстарында кец қолданылады.
Жел қатты соғатын, қарды айдап кететін болса, егістіктерде ас-тықты
орып алғаннан кейін тік тұрып қалатын паяларды сол қал-пында қалдырып,
астын ғана босатады. Ол үшін тереңде жүретін босатқыштар қолданылады.
Пая қыста қар тоқтатады, жазда топы-рақты жел үшырып кетуден сақтайды.
Егер жі'р астында тұздар кеп болса, онда фрезерлегіштер қол-данылады.
О.и жердің бетін жұқа ғана қопсытып қояды.
Кектемде сүдігер немесе пар айдалған жерлерде оның бетін босату үшін сыдыра
жыртқыш қопсытқыш сңяқты құралдар қодда-нылып, 5—10 см тереңдікке дейін
жердіц жоғарғы қабаты қопсы-тылады, ал себудің алдында ауыр тырмалармен екі
рет тырмалай-ды. Осының арқасында еніп үлгерген арамшөптер еледі, топырақ-
қа ауа, жьглу кіреді және жер қыртысында ылғал түгелдей сақта-лады. Ауыл
шаруашылығында егіннен мол енім алғың келсе, онда тұқымды дымқыл жерге
терең сал да, үстін жылы көрпемен жап дейді. Ал егер көктем құрғак болса,
онда керісінше жерді каток жүргізіп таптайды. Мұнда жер астындағы су
капиллярлар арқылы көтеріліп, тұқымның тез өнуіне мүмкіндік береді. -
Ауыл шаруашылығында ауа райының жағдайларына байланыс-ты және оған
егілетін егіннің түрлеріне қарай жер өңдеудің әртүр-
лі жүйесі қолданылады.
Жаздық дақылдар кебінесе сүдігерге себіледі. Сүдігер күзде көтеріледі,
ал көктемде бетін босатып, тұқым себіледі. Ол күздегі жаңбырды, қыстағы қар
суын өзіне жақсы сіңіреді. Терең жерге кемілген кептеген арамшөптің
тұқымдары және қырқылған кеп-жылдық арамшөптер өледі. Ол жерге дәнді ерте
егуге мүмкіншілік
туады.
Қейде егісті көктемде айдалған жерге егеді. Бұл өте нашар нә-
тиже береді.
Барлық жағдайда да тұқым себудің алдында жерді тырмалау
керек.
Өсімдік еніп шыққан соң, жер бетінде пайда болған қабыршақ-тарын, арам
шептің жас өскіндерін жою үшін егістіктерді жеңіл
тырмалайды.
Ал аралығы кең өсімдіктердіц (күнбағыс, жүгері т. б.) жаз б.о-йы дүркін-
дүркін катараралықтарын босатып, ондағы өскен арам-шептерден тазартып
тұрады.
Күздік дақылдардан жоғары енім алу үшін, оларды бір жыл демалған қара
парға айдалған жерге сепкен дұрыс. Пар кетеру сүдігер сияқты күзде
жүргізіледі. Терең айдап, екінші күзге дейін 2—3 рет қопсыту жүргізіп,
таза күйінде сақтайды. Айдау алдында кең және минералдық тыңайтқыштар
берген дұрыс. Ерте күзде, тамыз айының аяғында, қыркүйектің басында тұқым
себіледі. Ол қыс түскенше еніп, тамырланып, жақсы бұтақтанып, қар астына
кетеді. Қыста ол өзінің яровизациялық өркендеу фазасын етеді. Онсыз ол дән
байлай алмайды. Бұл егістіктеірді де көктемде жеңіл
тырмалау керек.
Пардың өзі неше түрге белінеді. Оның ішінде құрғақшылық ау-дандарда
қара пардың маңызы зор. Оны кейде таза пар деп те атайды. Парға айдалған
жер жаздай бос жатып, ылғал жинайды, күрделі минералды заттар өсімдікке
тиімді суға еритін түрге айна-
лады.
Егер жазда жаңбыр көп жауатын болса, онда басқа кең аралық. ТОПЫРАҚ
ЭРОЗИЯСЫМЕН

12.1. Топырақ эрозиясының түрлері және олардың болу себепн-рі

Аққан сумен топырақ жамылғысының механикалық бүліпупі топырақ эрозиясы
(су эрозиясы) немесе желмең бұзылғанда (Ж6Л эрозиясы) деп атайды.
Су эрозиясы өзінше жазықтық эрозия — топырақтың жогаргы (жырту)
қабатының бөлшектерінің кішірек алаңдарда шайылуы және сызықтық өлшемдегі
топырақты су едәуір тереңдікке жуыП кетуінің салдарынан әр турлі
шұқырлармен өте терең жонс , сайлар пайда болады.

Топырақтың жазықтық зрозиясы. Топырақ бетімен ағатын I өзімен бірге
оның бөлшектерінің бірсыпырасын ертіп әкете м оларды бұлақтарға, өзендерге,
ал олар арқылы кәлдерге жоие п ңіздерге кешіреді. Тіпті ағатын судың қабаты
өте аз жәпе олпрағу жылдамдығы шамалы болғанның өзінде де ол өзімен бірге
топырақтың ең кішкентай коллоидтік бөлшектерін ертіп әкетеді. Ағатын судың
мөлшері және оның жылдамдығы көбейген сайын топырақтың улкенірек тозаңды
бөлшектері, содан кейін кішкеие құмды, ал ағатын су мардымды болғанда ірі
құмды фракцияла-рын ертіп әкетеді. Осының салдарынан топырақтың жоғарғы құ-
нарлы қабаты мулдем шайылып, немесе ең бағалы кішкентай бөл-шектерінен
айырылып калатындығынан оның физикалық қасиет-тері нашарлайды: су
сыйымдылығы кемиді, топырақ езінің байла-иыстылығын жоғалтады және тозаңға
айналады.
Сонымен бірге оның ете керекті коллоидттік фракциясының шайылуының
салдарынан химиялық қасиеттері де нашарлайды. Мысалы, карбоиатты сары
топырақты жерлер жетілген қара то-пырақ эрозияның салдарынан гумустың біраз
мелшерінен айыры-лады және карбонаттармен байытылады.
Топырақ шаюдың даму дәрежесіне қарай эрозияға ұшыраған топырақтар бес турге
бөлінеді

Топырақты шаюдың салдарынан ол жылына 1 га жерден ауыл шаруашылық
дақылдарының ең мол өнім бергенде пайдаланатын қөрегінен көбірек қорек
жоғалтады.
Сызықтық эрозиясы. Егер де баураймен ағатын су жер бедері-нің жағдайына
қарай жекеленген күшті ағыстарға топтанса, онда толырақты шаю процессі оиы
сызық бойымен жуып кетуге ауыса-ды. Алдымен топырақтың бетінде су жиналатын
кішірек шұкыр-лар біртіндеп жыраларға айналады. Сөйтіп, пайда болған жыра
келесі тасқын болғанда өсіп, баураймен жоғарылай береді. ' Жы-рамен ағатын
мол су оның түбін де жуады, сондықтан жыра бір-тіндеп тереңдей береді және
баурайлардың құлауының салдары-нан олардың ендері де ұлғая береді. Осының
салдарынан жыраның өлшемдері өте көбейіп кетеді.

12.2. Топырақтың жазықтық эрозиясымен күресу жолдары

Топырақты шаюмен агротехникалық әдістер арқылы күресу.
Жазықтық эрозиясымен куресудің маңызды жолы болып баурай-ларды көлденең
жырту болып саналады. Осылай жыртудың аға-тын судың мелшерін қемітуінің
арқасында топырақ шаю мөлше-рінің орта есеппен 1,5—2 есе, ал кейбір
жағдайларда 5—10 есе кемитінін жүргізілген арнаулы зерттеулер толығынан
дәлелдеп отыр. Сондықтан эрозияға ұшырағаи аудандарда баурайларды бойлап
жыртуға жол берілмеуі керек.
Қүламалы баурайларда жырту тереңдігін көбейтудің топырақ-ты сумен шаю
мөлшерін кемітуде алатын орны өте зор (27—30 сантиметрге дейін). Сонымен
бірге шаюды болдырмаудың жолда-рына топырақты баурайға көлденең тырмалау да
жатады.
Топырақты шаюмен күресудің агротехникалық шараларына оны қорғайтын,
құрамында көп жылдық шөптері бар ауыспалы егіс енгізу болып саналады.
Топырақ қорғау ауыспалы егістік та-наптары езінің ұзын жағымен баурайға
келденең, қатар аралық-тары 150—200 м болып орналастырылады.
Қөпшілік жағдайларда шаюға ұшыраған жыралар мен санлар-дың баурайларын
жеміс ағаштаоын отырғызу үшін пайдаланады, өйткені олар топырақты эрозиядан
жақсы сақтайды.
Тонырақты шаюмен орман мелиорациялық әдістермен куресу. Топырақты сумен
шаюмен орман мелиорациялық әдіспен күресу-дің негізгісі — баурайға көлденең
ені 20—60 м, аралықтары 150— 300 м су сіңіргіш орман алқаптарын жасау
болады.
Бұл алқаптарда пайда болатын ағаш төсеніші судың біраз мо.і шерін сіңіріп
және оның устіне қысты күні топырақтың терсчмс катып қалуын
болдырмағандықтан жазғы тұрым ол тезірек ерпіі және ағатын суды жұтып
алады.
Топырақты шаюмен гидротехникалық әдістермен де күресуге болады.
Топырақты шаюмен гидротехникалық әдістер арқылы күресу.
Агротехникалық және орман-мелиорациялық шараларды қолдану-дың арқасында
топырақ эрозиясы тоқтатылмайтын болған жағ-дайда (су жинағыш алаңдары үлкен
құламалы баурайлар, сумен жеңіл шайылатын құнарсыз топырақ) ариаулы
гидротехникалық кұрылыстарды — тараққа ұқсаған, сатылы және траншеялық тер-
расаларды жасауға тура келеді.
Топырағы жеңілірек, еңісі 0,02—0,12 ке дейінгі жерлерде көл-денең үймелер
арқылы тараққа ұқсаған террасалар жасалып, ал ауыр топырақты жерлерде
жантайған үймелер жасалады.
Көлденең уймелердің биіктігі 25—40 см және оның төменгі ені 2—4 м, ал
баурай қатынасы 1:3—1:4 шамасында болады. Бұндай үйілмелер ағын сумен
бүлінбейді және ауыл шаруашылық маши-наларының жүруіне кедергі жасамайды.
Үйілмелер аралыгындагы алқапты тараққа ұқсаған терраса деп атайды.
Бүндай террасалар судың есептелген қабатың толыгынап бөгеп қалады жаңбыр
жауған кезде ғана артық су ағызылып жібері-леді. Осы талапка сәйкес бөгеуші
үйілмелердің қатар аралыгы мөлшерін мына формула арқылы анықтайды:
бұнда: һ — үйілменің қабылданған биіктігі, м;
Ь — үйілменің төменгі ені, м;
А — жаңбыр суының есептелген қабаты, м;
6—0,3—0,50-ге тең судың топырақ бетінен ағып кетуін ескере-тін
коэффициент;
і— террасаның еңісі.
Нөсерлі жаңбырлар жауғанда үйілмелердің сумен шайылып кету қаупі туады,
өйткені бұл кезде артық нөсер суы олардың үс-тімен ағып кетеді. Осындай
жағдайларды болдырмау үшін оларға шөп егіліп, немесе шым төсеу арқылы
бекітілгені жөн. Жалпы террасалар топырақты сумен шаюды тоқтатумен бірге
олардың ылғал режимін жақсартады, ейткені үйілмелер арқылы бөгетіле-тін су
топырақтың терең қабатына сіңіп, онда құрғақшылық мез-гілге дейін
сақталады. Оған қоса бұл террасалар.қардың да мол бөгелуіне әсерін
тигізеді.
Топырағы ауыр және еңісі 0,005-тен артық болған жерлерде үйілмелері
жантайған тараққа ұқсаған террасалар жасалады. Бұл жағдайда баурайдан
ағатыц су үйілмелер арқылы бөгелмей олар-дың бойын қуалап су
қабылдағыштарға ағызылып жіберіледі. Тср-расаның үйілмелерінің астыңғы ені
еңіс мөлшері 0,02—0,12 шама-сында болғанда: саздақ топырақтар үшін—38—18 м
ж;же құмдақ топырақтар үшін —50—22 метр болады.

сабын, бет сүртетін орамал т. б.) және дәрі-дәрмектер әзір
болуы керек. Ерітінділерді дайындау және оларды бүріккіштер-ге құю
жұмыстарын мүмкіндігінше механизм арқылы орындл ған тиімді әрі ол
қауіпсіз болады.
Бүркуге қажетті у ерітінділерін дайындағаннан кейін бүріккіш-тердің
резервуарларына арнайы сорғыш, эжекторлар арқылы құю керек.
Сақтық ережелерін орындамаған жағдайда адам улануы мүм-кін. Уланудың
негізгі белгісі адамның жүрегі қобалжып, басы айналады, есі ауып құлап та
қалуы мүмкін. Ондай жағдайда адамды таза ауаға шығарады. Оған тәтті шәй
немесе сүт ішкізе-Ді.
Егер улы химикат адамның асқазанына түссе, онда оны қүс-тыру керек. Ол
үшін оған жылы су ішкізіп, одан кейін аузына бармағын немесе шөптің ұшымен
жұтқыншақты қытықтау ар-қылы құстырады. Аптечкада дәрі-дәрмектер болып,
оларды бар-лық жұмысшылар мен механизаторлар білуі қажет.

4.0. ТОПЫРАҢТЫ ӨҢДЕУ
Егістік таңаптарының топырақтарың ойдағыдай өңдеу — егіншілік
мәдениетін көтерудің басты шартының бірі болып са-налады.
Сапалы өңделген топырақта дақылдардың өсіп-дамуына қа-жетті жағдайлардың
бәрі жасалады. Дұрыс бапталған топырақ қабатында ылғал мол жиналып, ұзақ
сақталады, сонымен қатар қар мен жауын суы және ауа тез сіңеді.
Топырақты өңдегенде құрылымы төмендеген беткі қабаттың орнына органикалық
қалдықтарға бай, қоректік заттар қоры анағұрлым көп теменгі қабат ауысып
түседі. Мұндай жағдайда аэробты микроорганизмдердің белсенділігі артып,
органикалық заттардың минералдануы күшейеді. Сонымен топырақты өңдеу арқылы
оның қабаттарына ылғал, ауа және қажетті қоректік заттардың қорын молайтуға
болады.
Топырақты еңдеудің мақсаты. Егілетін дақылға қолайлы жағдай туғызу үшін
машиналар мен өңдегіш құралдары арқылы топыраққа механикалық әсер етуді
топырақты еңдеу деп атай-ды.
Топырақты өңдеуде органикалық және минералдық тыңайт-қыштарды ендіруге,
көпжылдық шөп пен сабан түптерін, сон-дай-ақ топырақтың жоғарғы қабатында,
аңызда, арамшептерде болатын зиянкестер мен өсімдік ауруларының тұқымдарын
жа-уып, әрі тұншықтырады.
Егіншіліктің ұзақ жылғы тарихында өңдеу тәсілдері мен құ-ралдары
қарапайым түрінен бастап, осы замаиғы топырақты өңдейтін құралдар мен
машиналарға дейін үлкен өзгерістердеп өтті.
Өңдеу жұмысы ең алдымен топырақта өтетін физикалық, хи-миялық және
биологиялық процестердің жоғары қарқынды жүруіне әсер етеді және олардың
топырақтағы өзгерістері мәдени өсімдіктер үшін қолайлы жағдайларды жасайды.
Яғни су және қоректік заттар өсімдікке тікелей топырақ арқылы бірігіп әсер
етеді.
Өңдеудің көмегімен ылғалы мол аудандардағы артық ылғал-ды кемітуге, ал
құрғақшылық аудандарда ылғалды жинауға болады. Арамшәптермен күресуде
топырақты өңдеудің роліне баға жетпейді.
Танапқа себілетін тұқымдық дән топырақтағы барлық керек-ті факторларды
тиімді түрде бойына сіңіре отырып, көктеп шы-ғатындай және толысып
өсетіндей етіп өңдеу қажет.
Қазіргі егіншіліктегі ғылыми-техникалық прогреске байла-нысты топырақ
өңдеудің тәсілдері мен құралдарының саны тұ-рақты есіп келеді. Мұның өзі
бір жағынан топырақ құнарлығына қарқынды әсер етуінің қажеттілігінен туса,
екінші жағынан құ-нарлылығы төмендеген топырақтарға да егін егудің
қажеттігінен туып отыр.
Топырақты еңдеудің міндеттері. Топырақты өңдеуде мынадай міндеттерді
орындайды:
1. Мәдени өсімдіктерге қолайлы факторлармен (су, ауа, жылу, қоректік
заттар) қамтамасыз ету үшін топырақтың өңде-летін қабатына оптималды
түйіршіктер, қолайлы құрылым да-йындау.
2. Арамшептерді жою.

3. Танап топырағына органикалық, минералдық тыңайтқыш-тарды, химиялық
мелиоранттарды, улы химикаттарды енгізу.
4. Ылғалы тапшы жағдайда жинап әрі сақтау, ылғалы мол жағдайда танап
топырағынан артық ылғалды оптималды түрге келтіру.
5. Топырақ қабатынағы микробиологиялық процестерге кар-қынды әсер етумен
қоректік заттардың жиналуын, сақталуын жақсарту.
6. Өсімдік шаруашылығындағы дақылдарды зақымдайтын зиянкестер мен ауру
қоздырғыштарды жою.
7. Танап топырағының оптималды тереңдігіне мәдени дақыл-дардың тұқымдарын
себу.
8. Топырақтың су эрозиясы мен дефляцияға тұрақтылығын арттыру.
9. Шымтопырақты, тың, тыңайтылған танаптағы болмаса қыртысты топырақта
өскен көпжылдық шөптер тіршілігін жою.

4.1. ТОПЫРАҢ ӨҢДЕУДЕП ІЕХКОЛОГИЯЛЫҢ ЖҰМЫСТАР

Топырақ өңдеу тұтас жүйелі технологиялық процесс, мұндағы негізгі
операциялар: қопсыту немесе майдалау, жыртылған то-пырак қабатын аудару,
араластыру, тілгілеу, тегістеу, тығыздау, арамшөп тамырларын қырқу, оларды
топырақ бетіне шығару, жалдар мен жүйектерді жасау.
Топырақты қопсыту және майдалау. Топырақ кептеген себептердің әсерінен
шөгіп, нығыздалады. Топырақтың жыртылатыи қабатының құрылымы жақсы болса,
жәй шөгеді және аз нығыз-далады. Қопсыту мен майдалаудың нәтижесінде
топырақтың өңделетін қабатының түйіртпектеріжұмсарады.
Топырақ өңдеуде қопсытып, үгіту процесі өте жиі қолданы-латын
операциялардың бірі.
Топырақ қопсытылып, үгітілгенде оның құрылымы майда, жұмсақ түйіршіктерге
айналып, өсімдік тамырына ауаның, ыл-ғалдың және қоректік заттардың еніп
жиналуына, олардың сақ-талуына ең қолайлы жағдайлар жасалынады.
Сазды және құрылымы нашар топырақтарды мол ылғалдй немесе кеуіп қалған
күйінде еңдегенде, олар кесекті түйіршік-терге нашар бөлінеді.
Топырақтың құрамды жағдайына, өңдеудің негізгі мақсатьн на және әрбір
екпе дақылдарды егудің талабына сай оларды қопсыту әр түрлі тереңдікте: ең
беткі қабаттан бастап, жыртыл-ған тереңдіктен төменгі қабаттарға дейін
жүргізіледі.
Топырақты жыртып-қопсытуға .соқалар, қайырмалы және дискілі сыдырғыштар^
табанды культиваторлар, дискілі және әр түрлі тісті тырмалар қолданылады.
Топырақты аудару дегеніміз топырақтың жыртылатын қаба-тының бетін төменгі
қабатына, астыңғысын бетіне шығару болып табылады. Топырақты бұлайша өңдеу
— органикалық және ми-нералдық тыңайтқыштарды өндіруге, көпжылдық шөп пен
сабан түптерін, сондай-ақ топырақтың жоғарғы қабатында, аңызда,
арамшөптерде болатын зиянкестер мен өсімдік ауруларының тұ-қымдарын жауып,
тұншықтыру үшін қолданылады.
Аудару процесі арқылы топырақтың кұнарлы қабаты қалың-датылады, өйткені
оның төменгі құнарсыз деңгейі үстіне шыға-рылып, құнарлы қабатпен
араластырылады.
Көбіне топырақтың жақсы құрылымы оның төменгі қабатын-да пайда болады.
Топырақтың теменгі жақсы кұрылымын үстіне шығару аркылы, су мен ауаның
топырақтың төменгі қабатына сіңуіне қолайлы жағдай жасалады.
Кейбір жағдайларда топырақ қабатын аудару, арамшәп та-мырларын топырақ
бетіне шығару арқылы олардың мұнан кейін жойылуын көздеу мақсатында
жүргізіледі.
Микробиологиялық алмасу әдетте топырақтың беткі қаба-тында көбірек
болады. Соның нәтижесінде мұнда өсімдіктің қо-ректік заттарының
жинақталуына қолайлы жағдай жасалады.
Топырақ қабатын аудару арқылы, оның бетіндегі қоректік заттар
тереңдетіліп, өңделетін топырақ қабаты құрамының бір-текті болуына
мүмкіндік болады.
Топырақ қабатына тыңайтқыштар мен әк ендіру кезінде мик-роорганизмдердің
дұрыс бөлініп, қоректік элементтердің жеткі-лікті болуы және топырақ
қабатының біртектілігін қамтамасыз ету үшін топырақтың өңделетін қабатын
араластыру керек. То-пырақты аударуға плугтер мен сыдырғыштар қолданылады.
Топырақ қабатын аударудың паидалылығына қарамастан оны әр кезде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.