Жеті жарғы заңдар жинағының үзіндісі

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

« Жеті жарғы» заңдар жинағының үзіндісі.

Қазақ елінің әдет-ғұрпын, дәстүрін зерттеуші ғалым Н. И. Гродеков өзінің 1889 жылы Ташкент қаласында басып шыққан «Сырдария облысының қара қырғыздары» атты кітабында:

« . . . Тәуке хан Күлтөбенің баурайына (Сырдария облысы) сол кездің атақты биі Төле Әлібекұлы бастаған жеті биді жинал алды. Олар Қасым мен Есім хандар ұстаған ежелгі әдет-ғұрып заңдарының басын құрып, «Жеті жарғы» дейтін жаңа әдет-ғұрып заңдарының жинағын шығарды» деп жазған.

Қазақ қауымы өкілдерінің өз зердесінен туған, ғылымға белгілі ең алғашқы заң нұсқасы осы «Жеті жарғы» болды.

«Тәуке ханның жеті жарғысы» деген атпен белгілі бұл құқықтық ережелердің ана тілімізде толық нұсқасын жазушы-этнограф Ж. Ахмадиев Түркістан қаласындағы белгілі Ахмет Иассауи мұражайы экспозициясынан 1977 жылғы көшіріп алған.

«Жеті жарғының» мазмұны мынандай:

1. Халықтың ханы, сұлтаны, пірі, хазіреті қастандықпен өлтірілсе, олардың әрқайсысы үшін жеті кісінің мөлшерінде құн төлейді.

2. Төрелер мен қожалардың жай қатардағы біреуі өлтірілсе, олардың әрқайсысына (ақсүйек тұқымы деп) екі кісінің құны төленуі тиіс.

3. Сырттан келген адам үйге кірерде мініп келген аты босағаға байланғандықтан біреуді теуіп өлтірсе-бүтін құн, үйдің жапсарында байланған ат теуіп өлтірсе-жарты құн, үйдің артына байланған ат теуіп өлтірсе-тек аттон айып берілсін.

4. Кәмелетке жеткен баласы тіл тигізсе (қол тигізбей), туған ата-анасы оға дүреден бастап не жаза қолданамын десе ерікті.

5. Егер туған баласы ренжітіп, қарсы келіп, қол жұмсайтын болса, ата-ана оны өлтірем десе де ерікті, сұраусыз болады.

6. Құда түсіп, құйрық-бауыр жескен ақ баталы жесір кетсе, оған төленген қалың мал түгел жесір иесіне қайтарылып, оның үстіне қалыңсыз қыз немесе бір қыздың қалың малы төленеді.

7. Ұры айыр түйеге -нар, атқа-аруана, тайлаққа-атан, тайға-ат, қойға-тана төлейді. Оның үстіне үш тоғыз айыптың бірін ретіне қарай және төлеуі керек.

ЖЕТІ ЖАРҒЫ

Уақытша болса да, бар қазақтың бірігуіне әсер еткен, атақты заңы - Жеті Жарғының өмірге келуіне мүмкіндік жасаған Ұлы Тәуке хан еді. (1680-1715) Тәуке хан кезіндегі жетістік деп - қазақтардың 1695жылға дейінгі жоңғарлардан 32 қаланы азат еткенін мысалға келтіре аламыз.

Есімнің немересі - Жәңгірдің бел баласы - Тәуке хандық құрған XVIIғасырдың аяғы мен XVIIIғасырдың басы-қазақ елінің абыройы асып, көсегесі көгерген ерекше бір кезең болды. Бұл жайында белгілі тарихшы А. И. Левшин былай деп жазды:”Тәукенің атын атаса-ақ, бар қазақтың жүрегін алғыс кернеп, мақтаныш билейді. Қазақ ордасының Ликургы, Драконты-сол адам. Тәуке алауыз болып, қырғынға бөккен елді бабына түсіріп, ру мен ру арасындағы жұрттың бәрін өзіне мойын ұсындыра білді, әлсіз рулардың басын қосып, әулетті дұшпанға қарсы қоя алды, күштілерді тізеге салып, тәубесіне келтірді, баршаға ортақ заң жасап, сол бойынша билік айтты. ”

XVIIғасырдың аяғында қабылданған Тәке ханның “Жеті Жарғы”атты заңы, шынында да, қазақ елінің бірігуіне жағдай жасады. Ру арасындағы келіспеушілік, бір жүз бен екінші жүз арасындағы қырғи-қабақ салқындық әлсіреді. Ел бірлігін сақтауда хандық биліктің заң негізінде кұшеюі аз үлесін қосты. (1, 366-қор, 1-т., 327-іс, 47п. ) Тәуке ханның “Жеті Жарғысы”бойынша ханның құқықтары мен міндеті мынандай болатын:

Біріншіден, хан - барлық рулардың бірлестігінің бірден-бір басшысы; жерді бөлісу, қайта қарап рулар арасындағы жерді бөліп беруде, ханның шешімі ақырғы шешім болды. Хан - өзіне қарасты жердің күшімен елді қорғауға міндетті.

Екіншіден, хан басқа елдермен бітім, келісім жасауға немесе бөтен елге соғыс жариялауға хұқы бар, ол барлық әскердің бас қолбасшысы (сардары) болып есептеледі.

Үшіншіден, хан басқа мемлекеттермен дип-

ломатиялық байланыс жасауға, хандықтың барлық сыртқысаясатын белгілеуге хұқы бар.

Төртіншіден, хан өзіне қарасты ел ішіндегі тәртіпсіздік болдыриау үшін, қылмысы ауыр адамға өлім жазасын беруге хұқы бар. Яғни елдері жоғарғы соттың міндетін қоса атқарды.

Бесіншіден, халық хан билігін мойындап отырып, жүзегеасыруға тиіс еді.

Сөйтіп, Тәуке ханның “Жеті Жарғысы” бір орталыққа бағынған мемлекетті құруға көмектесті. Елдің алауыздығына тиым салынып, бұра тартқан адам әділ жазаланды. Өзінің ортақ тілі бар, белгілі шекаралық арқылы анықталған хандығының жері бар, саяси мақса-

ты ортақ, қазақ елі тәуелсіз, таза ұлттық мемлекетке айналды. Қазақ елінің ұлт болып қалыптасуы да осы кезең - XVIII ғасырдың басы болатын.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.