ЖЕТІМ БАЛАЛАРДА АУЫТҚУШЫЛЫҚ (ДЕВИАНТТЫҚ) МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ

ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ

ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ

Тақырыбы: ЖЕТІМ БАЛАЛАРДА АУЫТҚУШЫЛЫҚ (ДЕВИАНТТЫҚ) МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫҢ
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Орындаған: ППП-616 тобының студенты Сихынбаева Айгерім

Ғылыми жетекші: аға оқытушы Пахрутдинова Ж.И

Түркістан 2010

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ Жетім балалардың ауытқушылық мінез-құлқын зерттеудің теориялық
негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .6
1.1 Қоғамда жетім ұғымының анықтамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Жетім балаларда девианттық міне-құлықтын психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20

ІІ ТАРАУ Жетім балалардың ауытқушылық мінез-құлқын зерттеудің шарттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26

2.1 Психодиагностика - жетім балалардың ауытқушылық мінез-құлқын
зерттеудің психологиялық
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26

2.2 “Жетім бала – ересек: қарым-қатынас терапиясы” атты психокоррекциялық
бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...32

ІІІ
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...39

ІУ Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40

Ү.
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 43

Кіріспе

Зерттеудің көкейкестілігі. Соңғы жылдары психологиялық, педагогикалық,
әлеуметтік психология және басқа да теориялық ғылымдарда жетім балаларды
тәрбиелеу, оқыту және психологиялық көмек көрсетудің концептуалдық
негіздерін өзгерту және оларды жаңаша қамтамсыз ету көкейтесті болып отыр.

Л.С.Выготскийдің еңбектерінде дәлелденген – баланың өмірлік
потенциалының дамуына әсер тигізетін оның әлеуметтік жағдайлары мен
әлеуметтік болмысы [1]

Жетім балаларды әлеуметтіндірудің психологиялық мәселелерін зерттеген
шетелдік, отандық зерттеушілердің еңбектеріне қысқаша талдау жасауға
болады. Айталық, жетім балалардың агрессивті мінез-құлқын зерттеген
К.Бютнер [2].

Жетім балаларды балалар үйінде тәрбиелеу мәселесімен И.В.Дубровина [3],
Д.Боулби [4]., Горячева [5].; В.С.Мухина[6]. жетім балалар үййіндегі
жасөспірімдердің мінез-құлқының психологиялық дамуына көңіл аударған.
Қазақстандық ғалымдар арасында жетім балалардың бойындағы мінез-құлықтың
ауытқуын Г.А.Уманов[7]., Л.К.Керімов[8]., ал жетім балалрды әлеуметтендіру
мәселесімен айналысқвн З.Зұбайраева[9]., т.б. Белгілі психологтар
Б.Г.Ананьев[10]., А.А.Бодалев[11]., А.Н.Леонтьев[12]., Қоянбаев Ж [13].
балалардың әлеуметтік және жеке даралық білімдері мен өмір тәжірибелерінде
адамзат қоғамының жетістіктері өз биліктері мен өмірінде алатын орны
айқындаған.

Жетім балаларда девианттық міне-құлықтын психологиялық ерекшеліктері
нақты және күрделі мәселе болып отыр.

Зерттеу мақсаты. Жетім балаларда девианттық міне-құлықтын психологиялық
ерекшеліктерін зерттеу көпқырлы қиын мәселе екенін дәлелдеу және олармен
жұмыс істеу барысында алдын-алу жұмыстарды жүргізудің жұйесі белгілеу мен
психокоррекциялық бағдарламасын ұсыну.

Зерттеу объектісі. Жетім балалардың девианттық міне-құлықтын психологиялық
ерекшеліктері.

Зерттеу пәні. Күрделі процесс ретіндегі жетім балаларды девианттық міне-
құлық көріністері

Зерттеудің міндеттері:

- жетім балалардың девианттық міне-құлықтын психологиялық ерекшеліктері
анықтау;
- жетім балалардың әлеуметтік дамуындағы психологиялық қиындықтарына
сипаттама беру;
- жетім балаларды психологиялық - әлеуметтік алдын-алу - психологиялық
мәселеле екенін дәлелдеу;
- жетім балалармен психологиялық жұмыс жасаудың әдіс- тәсілдері:
түзету бағдарламасын ұсыну
- Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер жетім балаларда девианттық міне-құлықтын
психологиялық ерекшеліктері анықталып, процес ретінде сипаттама
берілсе; жетім балалармен жұмыс істеу барысында олардың әлеуметтік даму
сферасындағы психологиялық қиындықтар ескерілсе және психокоррекциялық
бағдарлмасы іске асырылса, онда әлеуметтік қоғамға, ортада толық жеке
тұлғалық қасиеттері бар азамат орын табар еді.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының білім тұралы заңдары, балалар
құқығы тұралы заңы, балалар құқығы тұралы конвенция, оқу-әдістемелік
құралдар, философия, психология, педагогика, әлеуметтік психология білім,
даму негіздері туралы ғылыми еңбектер.

Зерттеудің әдістері: Зерттеу проблемасы бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық және ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге теориялық
талдау жасау, салыстырмалы талдау, әңгіме, сауалнамалар жүргізу, тестілеу,
анкета жүргізу.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар: жетім балаларды жетім балалардың
девианттық міне-құлықтын психологиялық ерекшеліктері анықтаудың
психологиялық сипаты мен жетім балалардың әлеуметтік дамуының психологиялық
мәселелері; жетім балаларды психологиялық диагностика; жетім балалармен
коррекциялық жұмыстарды жүргізудің жұйесі мен бағдарлмасы.

1-ТАРАУ Жетім балалардың ауытқушылық мінез-құлқын зерттеудің теориялық
негіздері
1.1 Қоғамда жетім ұғымының анықтамасы
Жетім бала - ата-анасының екеуі де немесе біреуі қайтыс болған жалғыз
басты бала.
Жетімдіктің екі категориясы бар, ол табиғи және әлеуметтік жетімдік.
Қоғамда негізінен ата-ана қамқорлығынан айырылғандарды табиғи жетім және
әлеуметтік жетім деп екіге бөледі.
Әлеуметтік және психологиялық тұрғыдан жетім бала дегеніміз отбасындағы
дағдарыс кезеңіндегі баланың психологиялық, құлықтық қондырғыларының
құлдырауында, панасыздықтың, қараусыздықтың өршуі кезеңінде пайда болады.
Қазақстан Республикасында білім берудің ұлттық моделін жасау және
дамыту жайындағы құжаттарда, білім беру жүйесін модернизациялауға арналған
тұжырымдамаларда өскелең ұрпақтың әлеуметтенуіне ықпал ететін пәндердің
ролі мен ұлттық тәрбиенің мәнін арттыруға ерекше талаптар қойылып отыр.
Қазіргі кезеңдегі қоғамның даму жағдайы бала тұлғасының әлеуметтенуі
балалар іс-әрекеттерінің ерекше ұйымдастырылған, әлеуметтік тұрғыдан
тәуелді, қоғамдық және тұлғалық маңызға ие болатын баланың өзін-өзі
анықтауға, ұсынуға бағытталған әлеуметтік-педагогикалық құбылыстармен
түсіндіріледі.
“Жетім” ұғымының анықтамасына келетін болсақ, бұл да бір тарихи
сипатқа ие термин[14].

(Сурет 1).

Сурет 1 - Х-ХХІ ғасыр аралығындағы жетім ұғымының анықтамасы
Қазақстан Республикасында (ҚР) жетім және ата-ана қамқорлығынсыз қалған
балаларды кәмелетке толғанша мемлекет тікелей қамқорлығына алады, сондай-ақ
кәмелетке жеткеннен кейін де олардың жоғары оқу орындарына қабылдануына,
жұмысқа орналасуына, баспанамен қамтамасыз етілуіне заңдарда белгіленген
негіздерде түрлі жеңілдіктер көрсетіледі.
Жетім ұғымымен қатар кейінгі кезде Әлеуметтік жетім ұғымы қолданыста бар.
“Әлеуметтік жетімдер” дегеніміз белгілі бір себептерге байланысты ата-
аналары құқығынан айырылғандардың балалары және тастанды балалар [15].
Әлеуметтік жетімдер балалардың ерекше категориясы. Олардың рухани және
адамгершілік құндылықтары, тәртіп мәдениеті туралы түсініктері теріс,
себебі, олар толық жанұялық тәрбие көрмеген. Оларға тән қасиеттер:
агрессия, алаңдаушылық, мінездегі жат қылықтар. Аталып отырған мәселе
қоғамда кеңінен орын алуда, сондықтан да одан сырт айналу қажет емес. Бұл
мәселе жөнінде мемлекет тарапынан атқарылып жатқан іс-шараларды жүздеген
мектеп-интернаттардың, балалар үйі мен мүмкіндігі шектеулі балаларға
арналған мекемелердің және т.б. ұйымдардың жұмысынан байқай аламыз. Жетім
балалар мәселесіне байланысты қабылдаған бірқатар норматив-тік құжаттарда
ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалардың уақытша, түпкілікті отбасында
тәрбиеленулері, рухани-адамгершілік, еңбек тұрғысынан жан-жақты дамуы,
білім алуы және әлеуметтік жағынан қамтамасыз етілуі қадағаланады.
ҚР интернаттық білім беруді ұйымдастыру тәртібі туралы
ережесінде интернаттық ұйымдар, ата-ана қамқорлығынсыз қалған, жетім,
панасыз балалар мәселесі көтерілген. Атап айтқанда онда Интернаттық
ұйымдар – белгілі бір категориядағы азаматтарға тұратын орын беріп, білім
алу құқығына мемлекеттік кепілдікті қамтамасыз ететін орта, білім беру
жүйесінің мекемелері – деп анықтама беріледі [16]. Бұл интернаттардың
қазіргі кезде бес түрі бар: жалпы типті мектеп-интернат, яғни ол ата-
аналардың қамқорлығынсыз қалған және жетім балалардың, көп балалы және
тұрмысы төмен отбасылары, жалғыз басты аналар (әкелер) мен денсаулық
жағдайы, еңбегі, өмір жағдайына байланысты қоғамдық тәрбиені қажет ететін
ата-аналарының (олардың орнын ауыстырушылар) балаларына тұратын орын беріп,
білім алу құқығына мемлекеттік кепілдікті қамтамасыз ететін орта, білім
беру жүйесінің мекемесі; санаториялық типтегі мектеп-интернаттар, мұнда
денсаулықтарына байланысты атап айтқанда, туберкулез-өкпе ауруына душар
болған балалардың емделуі, оқуы, тәрбиесі қамтамасыз етіледі; девиантты
мінез-құлықты балаларға арналған мектеп-интернаттар, сот пен кәмелетке
толмағандардың құқықтарын қорғау жөнінде комиссияның шешімімен балалар мен
жасөспірімдерді әлеуметтік оңалту; жалпы білім беретін мектеп жанындағы
интернат; жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға
арналған ұйымдар – білім мен тәрбие алуда отбасы жағдайына жуықтайтын
қолайлы жағдай жасап, мамандық таңдауға көмек көрсететін және оларды өз
бетінше өмір сүруге дайындауды қамтамасыз ететін білім беру мекемелері.

Статистикалық мәліметтерге сүйенетін болсақ, соңғы жылдары ата-ана
қамқорлығынсыз қалған балалар саны қарқынды өсуде, әсіресе әлеуметтік
жетімдер саны көбейіп келеді. Жетімдер үйіндегі балалардың 95%-ы әлеуметтік
жетімдерді құрайды. Бұл мекемелерде балаларға бірдей талап қойылып,
нәтижелері де бірдей болуы көзделуімен, әрқилы көрсеткіштерге ие. Сонымен
қатар, көбіне белгілі бір жасқа дейін сол мекемелер көлемінде ғана қарым-
қатынасқа түсетіндіктерінен қоғаммен бетпе-бет тікелей келгенде көпшілігі
тығырыққа тіреледі. Олардың әлеуметтенулері де осы тұрғысынан ерекше-
ленеді.

Қазіргідей елімізде экономикалық жағдай жақсарып, елдің тұрмысы түзеле
бастаған тұста бала мен отбасылық мүдделер ескеріліп, интернат типтес
балалар үйлерінен басқа да қамқорлықтың баламалы түрлері көбейе бастады.
Мысалы, патронаттық тәрбие. Патронат - ата-анасыз қалған баланы өз отбасына
аламын деген адам мен мемлекеттік ұйым арасындағы келісім-шарт арқылы
жүзеге асырылатын тәрбие формасы. Содан кейін патронаттық келісім-шарттарға
көрсетілген уақыт бойында баланы патронаттық ата-анасы тәрбиелейді.
Патронаттық тәрбие - балалар үйіндегі жетім балаларды әлеуметтендірудің
және оларға отбасы жағдайында тәрбие берудің бірден-бір көзі.

Әлеуметтену – (латын сөзінен шыққан socialis - қоғамдық) тұлғаның
қалыптасу үрдісі, индивидтің тілді меңгеруі, әлеуметтік құндылықтар,
тәжірибе [17].
“Әлеуметтендіру” ұғымы алғашқы рет өткен ғасырдың орта шенінде
американдық психология мектебі өкілдерінің еңбектерінде қолданыла бастады
Әлеуметтену – (латын сөзінен шыққан socialis - қоғамдық) тұлғаның
қалыптасу үрдісі, индивидтің тілді меңгеруі, әлеуметтік құндылықтар,
тәжірибе және т.б. Әлеуметтенуде, дейді Г.Гусарова, тәрбиемен қатар алдын-
ала әдейі дайындықсыз, өздігінен туындаған ықпал арқылы адамның қоғамның
толыққанды, толық құқылы мүшесі болуы байқалады[18].
Сонымен, әлеуметтену: индивидтің әлеуметтік топқа, қоғам өміріне
араласуы; адамның әлеуметтік тәжірибені меңгеруі; әлеуметтік доктринаға сай
адамдардың әлеуметтік рөлдерді атқаруы және т.б. Осы анықтамаларға сүйене
отырып, біз өзіміздің жетім балаларды әлеуметтендіру анықтамамызды ұсындық
Жетім балаларды әлеуметтендіруді біз арнайы схема арқылы талдап
көрсетуімізге болады (Сурет 2).

және т.б. Э.Дюркгейм [19]. әлеуметтену процесін қарастырып, оның белсенді
бастамасы қоғамға тән, сол себепті ол әлеуметтену субъектісі болады деген.
Сондықтан қоғам адамды өз үлгісіне салып қалыптастыруға талпынады.
Т.Парсонстың ойынша, әлеуметтену бала дүниеге келген қоғам мәдениетіне
қатысты болса, ролдерді қанағаттандырушы қызмет үшін бағыт-бағдар
реквизитін игеру қажет [20]. Әлеуметтенуде, дейді Э.В.Ильенков тәрбиемен
қатар алдын-ала әдейі дайындықсыз, өздігінен туындаған ықпал арқылы адамның
қоғамның толыққанды, толық құқылы мүшесі болуы байқалады [21].
Жетім балаларды әлеуметтендіру дегеніміз олардың әлеуметтік
қасиеттерді, тәжірибені меңгеру барысында өздері әлеуметтік тәжірибеге ене
отырып, өзіндік жеке өмірде әрекет етуге бағытталған көпқырлы күрделі
үдеріс.
Әлеуметтендіру ұғымы көбінесе әлеуметтенудің негізгі механизмдері арқылы да
түсіндіріледі.
Әлеуметтену процесін төртке бөліп қарастыруға болады: адамның
стихиялық әлеуметтенуі; тікелей әлеуметтену; әлеуметтенудің әлеуметтік
бақылауы адамдардың өзін-өзі өзгертуі.
Осы механизмдер мен процестер әлеуметтік-педагогикалық жұмыстар жүйесі
бола отырып, тікелей әлеуметтік педагогтың қызметімен айқындалады.
Әрбір бала өзінің ерік-жігеріне және бітіміне қарай өзіндік
адамгершілік-имандылық іс-әрекеттерімен танылады. Ол қоғамның бір мүшесі
бола отырып, жеке қарым-қатынастан, өз ұстаздарының айтқан ережелеріне
сүйенеді, сонымен бірге, өздеріне ұнаған тәжірибелерді мұра етіп ала
отырып, сол
Әлеуметтік және психологиялық тұрғыдан жетім бала дегеніміз -
отбасындағы дағдарыс кезеңіндегі баланың психологиялық, құлықтық
қондырғыларының құлдырауында, панасыздықтың, қараусыздықтың өршуі кезеңінде
пайда болады. Ажырасулардың көбеюі ата-аналардың біреуі баланы тәрбиелеуде
- әкесі немесе шешесі, некеден тыс туған балалардың тууының саны ұлғаюы.
Ата-аналардың ажырасуы баланың мінез- құлқына яғни психикасына әсер етеді.
ЮНИСЕФ мәліметтері бойынша Қазақстан Республикасында яғни өз елімізде 100
мыңнан астам балалар, сәбилер үйлерінде және арнайы интернаттар да
тәрбиеленіп жатыр. Балалар үйлері шағын болғандықтан онда әр баланың
жүрегіне жол табуға тырысқан, бірақ әр балалар үйінде , мектеп
интернаттарында жетім баланың әлеуметтік мәселелерін шеше алмайды [22].
Психологиялық - әлеуметтік жетімдіктің себебі неде?
- ата-ана құқықтарынан айырылған ата-ана санының көбеюі;
- тілексіз туған балалар;
- халықтың материалдық жағдайының төмендеуі;
- осы себептерге байланысты түрлі психологиялық дағдарыстардың пайда
болуы.
Жетімдік қоғамның, адамзат қоғамының дамуымен бірге жасасып келе
жатқан қоғамдық дамудың білінбес бір бөлшегі.
Жетімдік бірнеше категориялары бар:
1 – табиғи жетімдік;
2 – психологиялық-әлеуметтік жетімдік.
Жетім балалар мәселелесі қазіргі таңда әлеуметтік-психологиялық
проблема ретінде күн тәртібінен түспей отырғаны мәлім. Мұның өзі жетім
балалар санының жылдан - жылғы өсіп отыруы мен байланысты болып табылады.
Жетім мәселесі ХХ ғасырдың 20-30 жылданынан бастап, күні бүгінге
дейін педагогтардың, психологтардың және заңгерлердің зерттеулеріне арқау
болып, әр қырынан қарастырылыпкеле жатыр. Атап айтсақ: Балалармен
жасөспірімдерлің мінез-құлқындағы ауытқушылықты болдырмаудың
ұйымдастырушылық –педагогикалық және медициналық – алдын алу шарттарын
жасауға арналған зерттеулер А.С Макаренко, С.Т Шацкий, Л.С Выготский, В.Н
Мясищев, С.М Елеусізова және т.б. .
Л.С.Выготскийдің еңбектерінде дәлелденген – баланың өмірлік
потенциалының дамуына әсер тигізетін оның әлеуметтік жағдайлары мен
әлеуметтік болмысы [23]

Жетім балаларды әлеуметтену мәселесі – қоғамнан ауқымды орын алып
отырған мәселелрдің бірі.
Сонымен, әлеуметтену: индивидтің әлеуметтік топқа, қоғам өміріне
араласуы; адамның әлеуметтік тәжірибені меңгеруі; әлеуметтік доктринаға сай
адамдардың әлеуметтік рөлдерді атқаруы және т.б. Осы анықтамаларға сүйене
отырып, біз өзіміздің жетім балаларды әлеуметтендіру анықтамамызды ұсындық.

Психологиялық - әлеуметтендіру ұғымы көбінесе психологиялық бейімделу
мен әлеуметтенудің негізгі механизмдері арқылы да түсіндіріледі. Атап
айтқанда, психологиялық және әлеуметтік-психологиялық механизмдер
(импринтинг, еліктеу, экзистенциалды қысым көрсету, моббинг,
идентификация, рефлексия), әлеуметтенудің әлеуметтік-педагогикалық
механизмдері (әлеуметтенудің дәстүрлі механизмі, әлеуметтенудің
институционалды механизмі, әлеуметтенудің стильді механизмі, әлеуметтенудің
тұлға аралық механизмі) [24]
Туылғаннан есейгенге дейін жетім балалар, кәдімгі балалар секілді
даму сатысынан өтеді. Осы кезде баланың бойында адами- даралық
психологиялық қасиетеріде өзгере бастайды. Жетімдер мен жетімханалар жайлы
алғашқы мәліметтер дәуіріміздің (( ғасырынан (335 жыл, Цареград) бастау
алады, ал олардың көбею кезі Еуропада (((( ғасырдың тұсы болып саналады.
1760 жылы испан елінің бір дін қызметкері “жетімханада бала көңілсіз күй
кешеді және көбі қайғы-мұңнан өледі” деп жазған. Алайда жабық типтегі
балалар мекемелерінде өмір сүрудің салдары ғылыми мәселе ретінде тек ХХ
ғасырда ғана қарастырыла бастады [25].
Балалар үйі, интернаттар жағдайындағы жабық орта сенсорлық аштық
тудыра отырып кез-келген жастағы адам баласына зиянды болып есептелінеді.
Әсіресе, жаңа дамып, өсіп келе жатқан бала психикасы үшін оның зардаптары
өте көп. Осы балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің мәселелері аса күрделі
жағдайда. Бұл жағдайға қатысты өзекті мәселелердің негізгілері мыналар:
жетім балалар денсаулығына деген әлеуметтік қамқорлықты күшейту,
олардың құқығына қол сұқпау, қоғам өмірінің барлық салаларына толық
араласуға жағдай жасау.

Осы мәселелерді шешуде негізгі екі көзқарас қалыптасқан. Бір
жағынан, балалар үйі мен мектеп-интернаттың балалары отбасында
тәрбиеленетін балалардан ерекшеленбейді және олардың мәселелерін тек
материалдық жағдайда жақсарту және оқу-тәрбие процесіне бірқалыпты жағдай
туғызу арқылы шешуге болады десе, екінші жағынан, қазіргі таңда балалар
үйінде және интернаттардағы балалардың дені сау емес, барлығы ауыр тұқым
қуалаушылыққа негізделген соматикалық және психикалық аурулармен ауырады
деген көзқарас қалыптасқан. Осы екі көзқарастың да шындыққа жақындайтын
жерлері бар сияқты.

Балалар үйі мен интернаттың тәрбиеленушілерінің ішінен жоғары оқу
орындарына түсіп, түрлі салаларда қызмет атқарып, қоғамдық өмірге
белесене араласып жатқандары бар екені белгілі. Дегенмен, қазіргі
кездегі балалар үйіндегілердің барлығы бірдей жетім балалар емес.
Мұндай мекемелерде ата-аналық құқынан айырылғандардың балалары,
жалғызбасты ата-аналардың балалары, ата-аналары тастап кеткен балалар,
ауруына байланысты әрекетке жарамсыз деп танылғандардың балалары, ата-
анасы сотталып кеткендердің балалары, жетім және тастанды балалар
тәрбиеленеді. Бұларды әлеуметтік жетімдер деп атайды.

Балалар үйінде тәрбиеленушілердің жиі жағдайда өздерінің жеке
құндылықтары жайлы ұғымдарының әлеуметтік беку жағдайлары жиі жағдайда
жоқ болады, бұл терең эмоционалды дискомфортқа әкеліп соғады, ал ол өз
кезегінде агрессия мен мазасызданудың пайда болуына себепші болады.
Мазасыздану дегеніміз, бұл болатын қауіп-қатерді күтуге орай эмоционалды
дискомфортты бастан кешу жағдайы.

Жалпы жетімдер үйінде, мектеп-интернаттарда оқыту процесімен қатар
мазмұны бойынша түрліше тәрбие бағдарламасы жүзеге асады. Бұл тәрбие
бағдарламасының негізгі міндеті – дене жағынан және адамгершілікке
қабілетті, қазіргі таңдағы өмірге дербес түрде өмір сүре алатын адамды
даярлау болып табылады.

Бұл міндеттің практикалық шешілуі өте ұзақ және ұзақ мерзімді
процесс.

Балалар үйлеріндегі балалардың көбісі өмірдегі ең басты нәрсе – ата-
аналар қамқорлығы мен махабатынан айырылғандар. Олардың көбісі жанұя,
үй, мама, папа деген ұғымдарды түсінбейді. Бұл ұғым-сөздерді білмеу
интернат пен балалар үйі жағдайындағы ұйымдасқан тәрбие процесіне өте көп
проблема тудырады.

Қазақстандағы балалар үйінің хал-жағдайлары туралы жазар болсақ,
жетімдікпен күрес мәселесі тек қана мемлекеттің ғана емес, сонымен бірге
көптеген бейтарап ұйымдардың да басты мәселесіне айналды.

Егер де 1991 жылы біздің республикамызда 42 балалар үйлері болса,
2004-ші жылы 614 интернаттық мекемелер саны белгілі болып есептелінді,
онда 13000 жетім-балалар саны мемлекеттің шығынын арттырады [26].

Бұл мекемелердегі бір баланы жыл бойы ұстап-тәрбиелеу үшін шамамен
3600 АҚШ доллары жұмсалады. Негізгі шығын ол мекемелердегі қызметкерлер
еңбегін төлеуге, әлеуметтік салық пен балалар тамағына жұмсалады.Әрі,
мемлекеттік құрылымдар қоғаммен бірлесе отырып, қолдарындағы мемлекеттік
құрал-жабдықтарды иемдене отырып, жетімдік проблемасының қайнар көздерін,
яғни ішімдікпен, нашақорлықпен, қажетсіз жүкітілікпен тағы басқаларды
жоюға орай үлкен жұмыстар атқаруда және бұл құрылымдар психологиялық,
әлеуметтік қызметтерді ұйымдастыруда, көп балалы жанұяларға әлеуметтік
көмек беруде елеулі еңбек етуде.

Жетімдер үйлерінен шыққан көптеген адамдар кәдімгі өмір салтын да
сақтауда. Ал, кейбірі өздерінің өтініш-тілектерін де білдіруде. Ол
тілектер мыналар:

- жетімдер үйлерінен кейін олардың дербес өмір сүрулері барысында
жеңілдіктерін алып тастауы;
- жоғары оқу орындарына түсе алмайтындықтары;
- 5 б – статьясын алып тастау, яғни ол дегеніміз психикалық және тілдік
дамудың артта қалуы. Осы статьяға орай, жұмысқа орналасу көп қиындық
келтіреді;
- Немесе біздерге зейнетақы төлейтіндей мүгедектіктің құжаттарын жасап
берсін тағы басқалар.
Міне, осы сынды өтініш тілектер айтады. Әрине, мұның барлығы ащы
шындық.

Қазақстандағы тәуелсіздік жылдары, яғни соңғы он жыл ішінде 24 жаңа
балалар үйі пайда болған.

16000 балалар үйінде тәрбиеленушілердің 2000-ы толық жетімдер, ал
қалғандары – “тастандылар және бас тартқандардың балалары”. Міне, осы
балалар үйлерінен де олар “тастанды және бас тартқандар” болып өмірге де
қосылады. Бұрын олардан ата-аналары бас тартса, кейін онымен мемлекет
айналысады.

Жалпы алғанда, жетімдік мәселесі үнемі де көпшілік бұқараны
алаңдататын, мемлекет назарын үнемі өзіне аударатын үлкен ауқымды мәселе.

Балалар үйлеріндегі балалардың психикалық дамуының түрліше болуына
тұқым қуалаушылық ерекшеліктерінен гөрі тұрмыс жағдайында тәрбие мен
оқытудағы айырмашылықтар көбірек әсер етеді. Өмірінің алғашқы күндерінен
бастап балалар үйіне түсетін жандардың дамуы ата-анасы барлардың дамуынан
ерекше болатыны хақ қарым-қатынасқа деген қажеттілік бала 1 айға толар-
толмас шақта байқалады. Әрине, ондай қарым-қатынас жасайтын ансының
жоқтығынан сыртқы ортадан алатын бала әсерлерінің ауқымы шектеулі болады.
Мұндай сенсорлық оқшаулану, дамуды кешеуілдетеді. Атап айтқанда, қимыл-
қозғалыстарының дамуы баяулайды, тілдері кеш шығады, кей жағдайда ақыл-
ойының дамуы да тежеледі [27].

Баланың тұлға ретінде қалыптасуына өмірінде Ата-ана-бала қарым-
қатынас жүйесіне түспеуі қатты әсер етеді. Мінездерінде қырсықтық,
бірбеткейлік сияқты жағымсыз қасиеттер ерте көріне бастайды.

Бала толыққанды даму үшін ең алдымен оның махабатқа деген
қажеттілігі қанағаттандырылуы қажет. Кейбіреулер оны туылғаннан пайда
болатын қажеттілік десе, енді біреулер өмір сүру барысында қалыптасатын
қажеттілік деп есептейді.

Балалар үйінде тәрбиеленетіндер көп жағдайда нашар тұқым қуалаушылық
қасиеттеріне ие: алкоголизм мен нашақорлық, туылғаннан пайда болатын
психикалық және неврологиялық патологиялар маскүнем ата-аналардан туылған
балаларда, жүктілікті тоқтату үшін түрлі шараларды қолданған аналардан
туылған балаларда түрлі психикалық ауытқулар байқалады. балалар үйінде
тәрбиеленетіндерде психопатологиялық белгілер: ақыл-ой кемістігі және
шизофрения белгілері де кездеседі.

Балалар үйінде қазіргі таңда балалар тәрбиелентін ортаға және
олармен туылғаннан бастап жүргізілетін жеке-дара жұмыстарға, қарым-
қатынасқа үлкен мән берілуде. Негізгі ауыртпашылық логопед, психолог,
тәрбиешілерге жүктелуде. Дамуында терең артта қалушылығы бар балалар үшін
жан-жақты сенсорлық әсер алатындай “сенсорлық бөлмелер” деген
қолданылады. Педагогтар ересек балалардың табиғат, саябақ, музей тағы
басқа демалыс орындарына барып дамуына жағдайларды барынша жасайды.

Қазіргі таңның өзінде балалар үйлерінде депривацияның түрліше
формаларының байқалуын көруге болады.

Бір жас пен 4 жасқа дейінге 462 баланың дамуына бақылау жүргізу
арқылы мынандай нәтижелерге қол жеткіздік. Олардың жүйке-психикалық
дамулары төменгі деңгейде.

Әсіресе екінші жастағы балалар аналық депривация жағдайында
екеіндігі анықталды.

Үшінші жаста ғана сюжетті және рөлдік ойын белгілері
қалыптасатындығы байқалады. Ал тіл дамуына келсек, тек сөзді айтуда емес,
сөздік реакциялар яғни ойлаумен байланыста бола отырып кешеуілдеп
дамыған.

Л.С. Выготский атап кеткен “сензитивті” кезең, яғни екінші жаста бұл
балалар сенсорлы және тілдік дамуда өте артта қалушылық көрсетеді ( 28(

Балалар үйіндегі балалардың даму динамикасын бақылай отырып мынандай
қорытынды жасауға болады: 4-5 айлық кезеңнің өзінде эмоция, көру, есту
анализаторларының дамуында алғашқы ауытқуларды көруге болады. Ал 7-12
айлық кезеңінде тілдің дамуындағы дайындық кезеңдерінің терең артта
қалушылығы көрінеді.

Алғаш туылғаннан анадан айрылу баланың қарым-қатынасқа тапшы, жұтаң
болуына жеткізеді. Алғашқы бірінші жылы қалыптаспаған эмоционалды-
іскерлік қарым-қатынас баланың тілінің дамуына кедергі болады, ал әрі
қарай оның жеке басының қалыптасуына да өз зиянын тигізеді. Екі жастағы
балаларда қозғалыс белсенділігі төмен болады, бұл бір жағы олардың
сергектік күйлерін көп жағдайда кедергі, барьер артында өткізуімен де
байланысты түсіндіріледі. Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің мінез-
құлқының қалыптасуы да түрлі ауытқулармен көрінеді. Олардың көпшілігіне
қатты қозғыштық тән: олар ұзақ уақытқа дейін ұйықтай алмайды, мазасыз
ұйықтайды. Оларға ұйықтарда аналық жылылық, жылу сөздері, бесік жыры,
ертегі айту жетіспейді. Ұйықтар алдында жалғыздан-жалғыз қалғндықтан,
олардың көбісі саусақтарын сорады, тербеледі де ұйықтайды.

Балалар үйіндегі басты мән берілу керек нәрсе олардың
әлеуметтендірілу мәселесі. Күнделікті қалыптасып кеткен стереотиптілік
қатты әсер етеді. Мысалы, 1 жас 6 ай мен 3 жасқа дейінгі балалар тобында
тәрбиеші серуеннен қайтарда бір күні күнделікті тәсілмен емес, ерекше
түрде басқаша тәсілді ұсынғанда, олар қатты қарсылық көрсеткен мінез-
құлықтың стереотиптілігі тілдің дамуына теріс әсер етеді.

1.2 Жетім балаларда девианттық міне-құлықтын психологиялық ерекшеліктері.
Девианттық мінез-құлық көріністері .
Жетім балалардың белгілі бір бөлігі сотқарлығымен, тәртіпсіздігімен,
дөрекілігімен ерекшеленеді. Бұлар девианттық мінез-құлық көріністері деп
аталады [29]. Мұндай балаларға жеке жол табу әсіресе қажет, алдымен
олардың тәртіпсіздігінің түп-тамырын анықтау керек. Бұл балалармен жұмыс
істеу олардың белсенділігін, инициативасын мақсатқа сәйкес ұйымдастыруды,
олардың адамгершілін, белгілі дербестігін құрметтеуді көздейді.
Балардың ерекше тобын мінез-құлқына еңбекке құштар ықыласы мен әдеті
жоқ, жалқау балалар құрады. Тәрбиешілерге мұндай баланың ұмтылысын, күш-
жігер көрсетуін аңғарту және мадақтау, оның бойына еңбекке деген
қажетсінуін ояту, сан алуан іс-әрекеттен қуаныш табуды үйрету өте қажет.
Ен теріс қасиеті – жалған айту болып табылатын балаларда бар. Мұндай
кемшілікпен күресе отырып қиялдау (мектепке дейінгі кіші шәкірттік
шақтағыларға тән) мен шындықты әдейі бұрмалауды ажырату қажет. Жалған айту
жаза алудан қорқудың да, жағымсыз қылықтарын жасыруға ұмтылудың да, өзін
таныту, айналасындағылардың назарын өзіне аудару тілегінің де салдары болуы
мүмкін. Балалардың жолдастықты өзінше бір түсінуі, жолдасының теріс қылығын
жасыру амалы ретінде де өтірік айту жиі кездеседі. Біріншіден, бала
өтірігінің нақты себебін анықтау, екіншіден өтіріктің барлық жағымсыз
көріністерін, оның қорқақтықпен, екі жүзділікпен өзара байланысын сыпайы
көрсете отырып, шыншылдық сенім, өзара құрмет және талап қоюшылық жағдайын
туғызу үшін тәрбиешіге көп тер төгу қажет.
Балалардың кейбір бөлігінде, қандай да елеулі қажеттілігінің ұзақ
уақыт орындалмауынан мінез-құлықтың аффективтік формасы дамиды. Оларды не
шадырлық, агрессивтік, құр көкіректік, не көп өкпелеу, тез жәбірлену
сипаттайды. Нәтижесінде талаптану деңгейі мен баланың коллективтегі нақтылы
жағдайы арасында пайда болады. Аффективтік толғаныстар мен мінез-құлықтың
аффективтік формаларының ұзақ уақыт сақталуы балалардың басқа адамдарға,
өзіне іске тиісті қарым-қатынастарының қалыптасуына әкеліп соқтырады.
Балалардың ішкі тартыстарын шешу және мінез-құлқындағы аффективтік
формалардың дамуын болдырмау үшін дер кезінде педагогтық араласуды талап
етеді. Педагогикалық жағынан алғанда, бетімен жіберілген балалармен –тәртіп
бұзушы жеткіншектермен тәрбие жұмысын жүргізу мейлінше күрделі. Бұл
жеткіншектерге көбіне ырықсыз мінез-құлық, жеке бас құрылымының бұзылуы,
айқын көрінген әлеуметтік жат, оның ішінде жасына лайық емес
қажеттіліктердің болуы, иемденуге бағдарланған қалыптан тыс, тікелей
тілектердің болуы, достық, жолдастық, парыз, ар-намыс туралы терең
түсінікке алып келетін қарым-қатынастағы қажеттіліктің бұрмаланған
бағыттылығы тән. Тәртіп бұзушы жеткіншектерге рухани, танымдық, эстетмкалық
қажеттіліктер деформацияланған. Атап айтқанда, оқуға деген ынта жойылған.
Сонымен бірге тәртіп бұзушы жеткіншектер, зерттеулер көрсеткеніндей,
қалыпты интеллектуалдық мүмкіндіктерді игереді, сондықтан көп салалы іс-
әрекеттің берілген жүйесіне оларды мақсатты түрде тартып отыру
интеллектуалдық жүгенсіздік пен енжерлықты жоюға көмектеседі.
Жетім балалардың көпшілігінде теріс қылықтар ересектікке бой ұрудан,
өзінің құқығын жете түсінбеуден, ересектердің оларды мойындауына жетуге
ұмтылуының салдары болып табылады.
Жеке адамды адамгершілік жағынан бұзылуға әкеліп соқтыратын қақтығысты
ситуацияның түп тамыры семья тәрбиесінің кемшіліктерінде жатыр.
Отбасыз тәрбиесіндегі кемшіліктер арнайы мектептің бағыттауын,
түзеуін, үйлестіруін қажет ететін тек қана белгілі бір ағымды тудырады.
өкінішке орай, мектепте мұғалімдер: жүгіруге болмайды, шулауға болмайды
және т.б. деген сияқты тиым салу педагогикасына жүгінген кезде бұл
кемшіліктер күшейе түседі. Қарадүрсін түсінілген тәртіп балаларды еркін де
белсенді іс-әрекет жүргізу мүмкіндігінен айырады. Тәртіп бұзушы мектеп
оқушыларының, әдетте, сыныптағы жолдастары мен, әсіресе екінші жылға қалып
қою салдарынан жаңа коллективке келуіне байланысты, достаса алмауымен
педагогтарымен де қақтығысты қарым- қатынастар тереңдей береді. Балаларға
тән жолдастық қарым-қатынасқа, дербестікке, ересектер тарапынан сыйластыққа
ұмтылысына қарамастан, жетім балалар 9-15 жасына қарай құрбылар
коллективінен тыс қалады.
Сыныпта белгілі орын алуға ұмтыла отырып, бұл балалар дөрекілікке,
күшіне сенген жалған беделділікке жүгінеді. Мектептен тыс уақытта өздеріне
ұқсас жеткіншектермен байланыс жасай отырып, олар кейбір көше топтарында
қабылданған мінез-құлықтың қоғамға жат формаларын мектепке әкелуге
тырысады.
Мұндай бірлестікте баланың жағдайы өте ауыр болады да ол жас жағынан
көбінесе ересек және өзінің беделділігімен (әдетте қорқытуымен) ықпал
етіп, балаларды топқа біріктіретін аула батырларының ықпалына ереді.
Бірақ бұл топта балалар жалған жолдастықтан туатын қарым-қатынастан қандай
да бір қорқынышты сезінеді. Мұның бәрі өзіндік санада, өзін-өзі көрсетуде,
өсіп келе жатқан адамның қарым-қатынасында табиғи қабілеттерінің аномалды
бағыттылын тудырады.
Қалыпты қарым-қатынстың, яғни, мүмкіншіліктер, мағыналылық, баланың
қоғамға қажеттілігі ұғынылатын қарым-қатынастың шет қалуы оны коллективке,
қоғамға оның мүшелерінің қызметіне, алдымен қоғамдық пайдалы іс-әрекетке
қарсы қарым-қатынас туғызады. Сондықтан жетім балалардың мектеп оқушысының
жеке басының қалыпты адамгершілік қасиеттерін, қалыптастыру үшін тәрбие
ықпалдарының жүйесін құрудың алғашқы кездерінің бірі-тиісті жағдай және
сөзсіз талаптылықты сақтай отырып, ересектердің ойластырылған, айқын
көрінген тілектестік қатынасын құру болып табылады. Бірақ, бастысы-
балалардың өздерінің тек қана көп салалы іс-әрекеттерінде етек жая алатын,
қарым-қатынастарын қалыптастыру болып табылады. Және де барлық балаларды іс-
әрекеттің мақсаттылық пен ұйымдастырылған көп жақты түрлерінің жүйесіне
енгізу асамаңызды орын алады. Оның үстіне қоғамдық пайдалы іс-әрекетті
ұйымдастыруға сүйену керек, тек сонда ғана балалармен ересектердің қарым-
қатынастары, балалардың бір-біріне қатынастары, еңбекке көзқарастары
неғұрлым жетекші түрге иеленеді. Жетім жеткіншектердің көпшілігі
коллективте дербестік көрсетіп, белгілі орын алатын еңбектің түріне дұрыс
көзбен қарайтындарын зерттеулер көрсетіп береді.
Әр түрлі балаларда берілген көп салалы іс-әрекет жүйесіне енудің
ерекшеліктері түрліше. Олардың жолдастарымен және педагогтарымен қарым-
қатынасы өзінше құрылады, тәрбиеге қарсылығы да өзіне тән байқалады.
Сондықтан да жетім мектеп оқушыларын, әсіресе жеткіншектерді типтерге бөлу
маңызды, мұның өзі тәрбие жұмысы тәсілдерін типтерге бөлуді де белгілеуге
мүмкіндік береді. Психологияда жетім балалардың жеткілікті дәрежеде талдап
жасалған бірқатар бағдар беруші жіктеулері бар. Олардың бірі, мысалы,
мінез-құлық типіне, балалардың қоғамдық пайдалы іс-әрекет жүйесіне ену
типіне сәйкес, олардың жеке басының адагершілік өрісі тура типіне сәйкес,
олардың жеке басының адамгершілік өрісі туралы мәліметтердің бүкіл
комплексін ескере отырып, жүргізілген.
Бірінші топқа қоғамдық жағымсыз, аномалды, қылыққа жат, қарадүрсін
қажеттіліктердің тұрақты комплексі , ашықтан ашық қоғамға қарсы көзқарастар
жүйесі, қарым-қатынастардың баға берудің деформациялануы тән. Бұл топтың
балаларында жолдастық батылдық туралы теріс түсінік қалыптасқан, ұялау
сезімі өте нашар дамыған. Олар арсыз, дөрекі, төбелесқор болып келеді.
Менмендік, басқалардың күйеніш-суйеніштеріне селсоқтық, жасалған тәртіп
бұзушылықтарды жете түсінбеушілік, еңбек сүйгіштіктің болмауы,
пайдакүнемдікпен уақыт өткізуге ұмтылыс, керенаулық пен аш көзділік-бұл
топтың типтік ерешеліктері, міне осы.
Екінші топты деформацияланған қажеттіліктерді, ұждансыз ұмтылыстары
бар мектеп оқушылары құрайды. Балалар моральға жат қажеттіліктерінің
тұрақты комплексі және қарым-қатынастардың, көзқарастардың ашықтан – ашық
қоғамға қарсы бағытталғандығы байқалатын жасы коммелетке толмаған тәртіп
бұзушыларға еліктеуге ұмтылады. Асқынған индивидуализммен, сыйымсыздығымен
ерекшелене отырып бұл топтың өкілдері артықшылық жағдайға ұмтылып,
әлсіздерді, кішілерді қыспаққа алады. Олар тәртіпті оқтын-оқтын бұзып
отырады.
Үшінші топқа деформицалиянған және жағымды қажеттіліктердің, қарым-
қатынастардың, мүдделердің, көзқарастардың арасындағы қақтығыс тән. Бұл
топтың балалары өздері жасаған тәртіп бұзушылықтардың лайықсыздығын
түсінеді. Алайда балалардың бойындағы дұрыс адамгершілік көзқарастар
нанымға айналмаған,сондықтан, қанағат алуға деген эгоистік ұмтылыстар
немесе тап болған жағдайға қарсы тұра білмеу қоғамға қарсы теріс қылықтар
туғызып, моральға жат тәжірибенің жинақталуына алып келеді.
Төртінші топты нашар деформацияланған қажеттіліктері бар оқушылар
құрайды.балалар өз күштерне сенбеуімен,жігерлі жолдастарыныңалдында
жағынумен сипатталады.
Бесінші топқа тәртіп бұзу жолана кездейсоқ түскен мектеп оқушылары
кіреді.олар жігерсіз әрі ықпалға берілгіш келеді.
Жетім балаларда девианттық мінез-құлықты бағалауға мынадай
көзқарастарды атап кетуге болады:
• әлеуметтік;
• психологиялық;
• психиатриялық;
• этономәдени;
• жас ерекшеліктік;
• гендерлік
Осының барлығы бір-біріменен тығыз байланыста.

ІІ - ТАРАУ Жетім балалардың ауытқушылық мінез-құлқын зерттеудің шарттары

2.1 Психодиагностика - жетім балалардың ауытқушылық мінез-құлқын
зерттеудің психологиялық әдістемесі

Психодиагностика психологтың кәсіби іс-әрекетіндегі арнайы дайындықты
қажет ететін күрделі жұмыс түрі. Кәсіби психологтың жұмысында
психодиагностика ерекше маманданған сала ретінде қарастырылады, себебі
психолог-диагност меңгеруі тиіс білім, икемділік, дағдылар жиынтығы
соншалықты ауқымды және соншалықты күрделі екендігі ақиқат.

Психодиагнастика - тұлғаның немесе топтың психологиялық даму деңгейінің
жағдайын, қасиетін нақты бағалауға арналған теориялық, методологиялық
әдістердің ортасы деуге болады [30]. Психодиагностиканың обьектісі
ретінде психология зерттейтін барлық құбылыстар қарастырылады, яғни
адамның, біздің жағдайда жетім баланың түйсінуінен бастап, күрделі
тұлғалық және өзара тұлға аралық қарым-қатынаста туындайтын күрделі
әлеуметтік психикалық процестерге дейін.

Соңғы жылдары жетім балалардың ауытқұшылық мінез-құлқын түзету
мақсатымен көптеген жұмыстар жүргізілуде. Балардың алдына қойылатын
мақсаттара “жас кезіндегі мақсаттар” деген, әр жасқа сай нақты мақсаттарды
орындау болып келед. “Жас кезеңдегі мақсаттар” түсініктің негізіне баланың
әр жас даму барысында арнайы жұмыстар жүргізіледі, яғни, әр жастың өзіне
сай фазалардан тұрады. Әр кезең аранайы жастық тақырыптарды, мақсаттарды
орындау болып келеді[31].
Мысалы, 4-12 жасар жетім балардың алдына мынадай мақсаттар қойылады:
1) 4-12 жасар балаларға арналған мақсат-міндеттер:
1. Басқалармен санасу және өзінің әрекеттерін басқалардың
қызығушылықтарымен санасып орындау:
- сұрақ қоя білу, көмек сұрауға үйрену, басқаларға кедергі жасамау;
- басқалардан кеңес алушылыққа үйрену;
- өзіндік пікірде болу, қарым-қатынас жасай білу;
- басқаларға адекватты реакция көрсету.
2. Тәуелсіздік :
- өзіндік пікірде болу, өзіне көмек көрсете білу;
- өзіндік пікірде болу, басқалармен санасу;
- өз мәселелерін өз бетінше шеше білу, қиын жағдайда үлкендерден
көмек сұрау.
3. Оқу – бастауыш сыныптарда қоғамда әлеуметтендіру үшін керекті білік,
білімді алу:
- сабақ барысында басқа балалрмен бірлесіп жұмыс істеу, белсінді
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.