Жетім балаларды психологиялық-педагогикалық қолдау - әлеуметтену құралы ретінде
жетім балаларды психологиялық-педагогикалық қолдау - әлеуметтену құралы
ретінде
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
I БАЛАЛАР ҮЙІ ЖАҒДАЙЫНДА ЖЕТІМ БАЛАЛАРДЫ
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ - ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚОЛДАУДЫҢ ҒЫЛЫМИ -
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ 8
1.1 Психология-педагогика ғылымдарында жетімдер мәселесі 8
Балалар үйі тәрбиеленушілерін психологиялық-педагогикалық қолдау
әлеуметтену құралы ретінде 21
Балалар үйі жағдайында жетім балалардың әлеуметтену мәселесін шешу жолдары
36
II БАЛАЛАР ҮЙІ ЖАҒДАЙЫНДА ЖЕТІМ БАЛАЛАРДЫ
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚОЛДАУДЫҢ
ҰЙЬІМДАСТЬІРУШЬІЛЬІҚ - МАЗМҰНДЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ 49
2.1 Жетім балаларды психологиялық-педагогикалық қолдаудың негізгі
мәселелерін диагностикалық зерттеу 49
Балалар үйі жағдайындағы жетім балаларды психологиялық -
педагогикалық қолдау моделі 63
Балалар үйі жағдайында жетім балаларды психологиялық -
педагогикалық қолдау моделін еңгізу нәтижелерін талдау 75
ҚОРЫТЫНДЫ 87
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 89
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі уақытта отбасы балаға әлеуметтік-
тарихи тәжірибені, бәрінен бұрын адамдар арасындағы эмоционалдық және
іскерлік қарым-қатынастарды берудің негізгі көзі мен тобы болып табылады
деп есептеледі. Отбасын жоғалту - баланың тағдырына үлкен із қалдыратын ең
ауыр қасірет.
Мемлекеттік жетімдер мекемелерінде тәрбиелеу, мекемемен бала
қамқоршысының ауысуы, кеш асырап алу - баланың психикасын зақымдайтын, оның
мүмкіндіктерін жүзеге асыруды қиындататын, оның тағдырын толығымен
ауыстыратын, оның қоршаған әлеммен өзара қатынасын ұзаққа бұзатын және
әлеуметтенуі процесіне әсер ететін фактор. Сонымен қатар, бүгінгі күні
экономикалық, саяси, мәдени - демографиялық жағдайларға бейімделген тұлға
ғана, интеллектуалды, рухани, физикалық, өнегелі дами алатындығы анық
болды.
Жетімдік фактор ретінде қолайлы жағдайларда дамып жатқан құрдастары
мен ересектер әлемі, әлеуметтік орта мен баланың эмоционалды байланысын
бұзады, физикалық, психикалық және әлеуметтік сипаттағы бұзылыстарды
туындатады.
Соңғы жылдары жетімдіктің өсуін шарттайтын әлеуметтік - экономикалық
себептер айтарлықтай шиеленісті. Қазақстан Республикасында орташа есеппен
күніне ата-ана қамқорлығынан түрлі себептер бойынша айрылған 2 ден 4 балаға
дейін әлеуметтік жетімдер пайда болып келеді.
Соңғы жылдары берілген дәрежедегі балаларды асырап aлy (қамқорлық),
асырап алушылар отбасына беру (асыранды немесе патронатты ата-ана) сияқты
тәрбиелеу формалары қарқынды кең таралуына қарамастан, жетімдердің
айтарлықтай бөлігі (25-30%) баяғыдай әр түрлі мемлекеттік интернат
мекемелерінде тұрып жатыр. Еңбек пен халықты қорғау Министрлігінің есеп
беруіне сәйкес тек Оңтүстік аймақ бойынша әр түрлі үй - интернаттарындағы
мұндай балалар 2007 жылдың басында 360 адам болып есептелген.
Осыған байланысты жалпы жетімдік пен тәрбиелеу - оқыту процесін
ұйымдастыру және кең көлемді психологиялық - педагогикалық қолдаумен
камтамасыз ету педагогикада, сонымен қатар психологияда, әлеуметтік
педагогикада және ғылыми танымның басқа салалар қатарында жеткілікті өзекті
болып қалуда. Бұл дәрежедегі балалар педагогтар, психологтар, дәрігерлердің
зерттеу нысаналары болды.
Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының психологиялық -
педагогикалық негіздері Б.Г.Ананьев, О.А.Ахвердова, И.В.Боева,
Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, В.Н.Гуров, В.В.Давыдов, И. А.Зимняя,
А.Н.Леонтьев, И.А.Малашихина, А.В.Петровский, С.Л.Рубинштейн және
басқалардың еңбектерінде берілген.
Жетім балалардың жекелік ерекшеліктері - И.В.Дубровина, С.Д.Забрамная,
Е.И.Казакова, М.И.Лисина, B.C. Мухина, A.M. Прихожан, А.Г.Рузская, Е.А.
Стребелева, Л.М.Шипицина және баска да көптеген ғалымдармен жан-жақты
зерттелуде.
Тәрбиелеуде әлеуметтік әсерлердің тиімділігі М.А.Алемаскин,
А.Г.Асмолов, В.Т.Ащепков, А.В.Беляев, А.А.Бодалев, В.Г. Бочаров, Б.П.
Битинас, Л.П. Буева, Ю.А.Лобейко, А.В.Мудрик, Л.Н.Новикова, В.Д. Семенов,
Д.И.Фельдштейн, А.Г.Харчев, В.А.Шаповалов, В.Я.Ядов және басқа ғалымдардың
жұмыстарында зерттелген.
Оқыту мекемелеріндегі әлеуметтік-педагогикалық және психологиялық
кызметтің құрылуы мен пайда болуының жалпы мәселелері А.И.Акулова,
Н.е.Бекетова, Т.А.Василькова, Ю.В. Василькова, М.А.Галагузова, В.Н. Гурова,
М.П.Гурьянова, И.Н.Закатова, В.П. Озеров, Е.М.Рыбинский, П.А.Шептенко,
Т.Ф.Яркина және басқалардың еңбектерінде ашылған.
Балаларды, сонымен қатар жетім балаларды тәрбиелеу мен жеке тұлғалық
қалыптасу процесін психологиялық-педагогикалық қолдау мәселесін О.С.Газман,
А.В.Гордеева, В.В.Морозова, Л.Я.Олиференко, Л.К.Сидорова және басқалардың
зерттеулерінде ашылған.
Біздің диссертациялық зерттеулер шеңберімізде жүргізілген әдебиеттерді
талдау - жетімдік мәселесі жеткілікті зерттелмегенін дәлелдейді. Бұл
әсіресе, интернат мектептерінде немесе балалар үйі жағдайында жетім
балаларды психологиялық-педагогикалық қолдау мәселесіне қатысты. Жетім
балалардың және ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалардың әлеуметтік
реабилитациясы бойынша іс-шараларға деген көптеген қызығушылықтарға
қарамастан, педагогикалық тәжірибеде берілген тапсырмалар интуитивті -
эмпирикалық деңгейде жүзеге асырылады. Қазіргі жетім балалар үшін оқу
жоспарлары мен мекеме бағдарламаларының талдауы көрсеткендей, олардың
әлеуметтетунлері барлық оқу – тәрбие жұмысының негізгі соңғы нәтижесі
ретінде қарастырылады. Интернаттар, балалар үйі әлі де олардың әлеуметтік
бейімделулері үшін білімді есепке алмай, оқу жоспарының әрбір пәні бойынша
білім мен дағдыларды қалыптастыруға әлі де бағытталған. Өзбеттілік өмірге
бүтіндік бағдарламалардың жоқ болуы - берілген жұмыстың тиімділігін
төмендетеді. Арнайы ғылыми, әдістемелік әдебиеттерді және практикалық
тәжірибелерді талдаудың қорытындысы да осыны дәлелдейді. Мұның бәрі мыналар
арасындағы тұрақты қайшылықтар қатарын бөлуге мүмкіндік береді:
- жетім балалар тұлғасының әлеуметтенуі міндеттерін психологиялық-
педагогикалық қолдау тәсілдерінің қажеттілігі мен мүмкіндігі және бұл
мүмкіндіктердің балалар үйі іс-әрекетінде жеткіліксіз тиімді қолданылуы;
- балалар үйінде жетім балаларды психологиялық-педагогикалық қолдау қызметі
мамандарының біріккен педагогикалық потенциалы және мұның іс-әрекеттің
ұйымдастырушылық - мазмұндық ғылыми - теориялық, әдістемелік жағдайда
тәжірибелік өңделуі;
- жетім балаларды психологиялық-педагогикалык қолдауды жүзеге асыруға
бағыттарды өзгертуге және балалар үйіндегі мамандардың берілген қолдаудың
жаңа моделін жүзеге асыруға деген дайындықтарына қажеттілік.
Осыған орай, мынадай мәселе туындайды: балалар үйінде жетім
балаларды психологиялық-педагогикалық қолдаудың негізгі ұйымдастырушылық-
мазмұндық шарттары қандай? Көрсетілген мәселе
зерттеу тақырыбын төмендегідей етіп таңдауға себепші болды: Жетім
балаларды психологиялық-педагогикалық қолдау - әлеуметтену құралы ретінде.
Зерттеу мақсаты - балалар үйінде жетім балаларды психологиялық-
педагогикалық қолдауды тиімді ұйымдастырушылық-мазмұндык жағдайларының
жиынтығын анықтау, модельдеу, түзету және ғылыми дәлелдеу.
Зерттеу пәні - балалар үйі жағдайында жетім балаларды психологиялық -
педагогикалық қолдау.
Зерттеу нысаны - балалар үйі жағдайында жетім балалардың әлеуметтену
процесі.
Зерттеу болжамы - егер балалар үйі тәрбиеленушілерінің әлеуметтенуінің
маңызды құралы ретінде психологиялық - педагогикалық қолдаудың теориялық
аспектілеріне негізделе отырып, тұлғаның қалыптасу процесінде балалар үйі
тәрбиеленушілерінің жекелік-даралық психофизиологиялық (жыныстық-жастық)
және әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерін ескеретін болсақ, жетім
балаларды психологиялық - педагогикалық қолдау моделін жүзеге асыру
барысында басшылар, тәрбиешілер, педагогтар, психологтар,
психотерапевтердің өзара әрекеттестігін ұйымдастыра білсек, онда балалар
үйі жағдайында жетім балаларды психологиялық - педагогикалық қолдауды
тиімді жүзеге асыруға болады.
Зерттеудің мақсаты, пәні, нысаны және болжамына сүмене отырып,
келесідей міндеттер анықталып отыр:
1. Ата-ананың қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған мекемелер іс-
әрекетінің педагогикалық теориялары мен тәжірибелерінде жетім балаларды
психологиялық-педагогикалық қолдау мәселесінің қазіргі жағдайын талдау.
2. Ғылыми-теориялық қайнаркөздерді және жұмыс тәжірибесін зерттеу мен қамту
негізінде жетім балаларды психологиялық - педагогикалық қолдау моделін
өңдеп, қабылдау.
3. Моделді қабылдау барысында балалар үйіндегі жетім балаларды
психологиялық - педагогикалық қолдаудың ұйымдастырушылық-мазмұндық
жағдайын анықтау және дәлелдеу.
Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негізі тұлғаның қалыптасу мәселесі
бойынша Отандық және шет елдік зерттеушілердің еңбектері (Б.Г.Ананьев, Л.Я.
Гальперин, В.В. Давыдов, И.С.Кон, С.Л.Рубинштейн, Д.Б.Эльконин, А.Маслоу,
К.Роджерс, А.Томас және басқалар); әлеуметтік қатынастар - жүйесінде
баланың қосылуын қарастыратын әлеуметтік бейімделу тұжырымдамасы
(А.А.Анцыферова, Б.З.Вульфов, В.Н.Гуров, А.В.Мудрик); жетімдік феноменін
ашатын психологиялық - педагогикалық қазіргі зерттеулер И.А.Бобылева,
Н.Н.Волоскова, О.В.Заводилкина, Н.П.Иванова, Г.С.Красницкая,
Л.Я.Олиференко, Е.А.Стребелева) негізгі болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы жетім балалар мен әлеуметтік жетімдік,
асырып алудың толық ашылған анықтамасы беріледі, жетімдіктің пайда болуы
мен кең таралу жолдары, жетім балалардың өзара, педагогтармен, қоршаған
ортамен өзара қатынастары зерттелуінен тұрады.
Зерттеу көздерін барлығына ортақ байланыс пен дамудың,
объективтіліктің, жүйеліліктің, ғылымилықтың жалпы ғылыми принциптерін көп
компонентті процесс ретінде тұлғаның дамуы жайлы философиялық және
психологиялық түсініктері педагогиканың қазіргі тұжырымдарын білім берудің
адамгершіліктігі мен білім беру процесін басқару, сонымен қатар
психологиялық - педагогикалық зерттеулердің басты әдіснамалық бағыттардың
жиынтығын тұлға ретінде адамның әлеуметтік, іс-әрекеттік және шығармашылық
мәні жайында түсініктерді дәлелдейтің жүйелік ыңғай; адамның қоршаған
ортамен шынайы өзара әрекеттестігін зерттеуге мүмкіндік беретін және
өмірлік маңызды белгілі-бір тапсырмаларды шешуді қамтамасыз ететін іс-
әрекеттік ыңғай; оқыту – тәрбиелеудің - үйлесімді, әлеуметтік белсенді және
өзін-өзі дамытатын тұлғаның дамуына колайлы жағдайларды құрудың негізгі
міндеттері қойылып, шешілетін жекелік-іс-әрекеттік ыңғайлар құрайды.
Зерттеу міндеттерін шешу және зерттеу болжамын тексеру үшін әдістердің
келесідей жиынтыгы қолданылган болатын:
теориялыц әдістер: философиялық, тарихи, психологиялык-педагогикалық
және ғылыми - әдіснамалық әдебиеттерді және нормативтік-құқықтық актілерді
талдау, ғылыми-зерттелушілік жұмыстарды және зертеліп отырган мәселе
бойынша алдыңғы қатарлы педагогикалық тәжірибені жалпылау;
эмпирикалъщ әдістер: эксперименттерді белгілейтін және қалыптастыратын
іс-әрекеттің өнімін тестілеу, сауалнама алу, талдау;
статистикалыц әдіс: тәжірибелік-экспериментік зерттеу материалдарын
сапалық және сандық өңдеу.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы жетімдік және әлеуметтік
жетімдік, жетім және әлеуметтік жетім сияқты түсініктердің логикалык
арақатынастары белгілеуінде, жетім балаларды психологиялық-
педагогикалық қолдау ұғымы нақтыланды, балалар үйіндегі жетім балаларды
психологиялық-педагогикалық қолдаудың үйлесімді ұйымдастырушылық-мазмұндық
жағдайлары, сонымен қатар жетім балаларға көрсетілген қолдаудың барынша
тиімділік критерилері анықталғандығында көрінеді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы ұсынылған мәліметтер балалар үйінің
мүғалімдері мен тәрбиешілеріне арналған ұсыныстар ретінде колдаланылуы
мүмкін. Өңделген диагностикалық әдістер жетім балалардың мінез-құлықтарын
анықтау, түзету және алдын-алуда әдіснамалық құрылгы есебінде қызмет етуі
мүмкін.
Алынған нәтижелердің дәлелдігі мен негізділігі зерттелуші мәселеге
бүтіндік бағытпен байланысты бастапқы әдістемелік және және-теориялық
тұрғының жиынтығымен және зерттеудің заты, мақсаты, міндеттеріне бір
калыпты теориялық және эмпирикалық зерттеу әдістерін қолдану, корытындының
дәлдігімен логикалығы, алынған нәтижелердің кең көлемді мақұлдануымен
қамтамасыз етілген.
Зерттеу кезеңдері:
І кезең - және жұмыстың тақырыбы бойынша матариалдар жинақталып,
мазмұндық құрылымына талдау жасалынды 2007-2008ж..
ІІ кезең - жинақталған матриалдар негізінде және жұмыстың теориялық
және тәжірибелік тұрғыдан мазмұны анықталды. Экспериментах - зерттеушілік
жұмысты жүзеге асыру барысында тиісті тәжірибелік мәліметтер айқындалып,
қорытынды тұжырымдар жасалды 2008-2009ж..
Зерттеудің тәжірибелік-эксперименттік базасы жетім балаларға және ата-
ана қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған мемлекеттік білім беру
мекемесі, Тараз қаласы Жамбыл облысы Сарымолдаев атындағы балалар үйі
болып табылады.
Диссертациялық зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, әдебиегтер тізімінен және қосымшадан тұрады.
I БАЛАЛАР ҮЙІ ЖАҒДАЙЫНДА ЖЕТІМ БАЛАЛАРДЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ҚОЛДАУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 ПСИХОЛОГИЯ-ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМДАРЫНДА ЖЕТІМДЕР МӘСЕЛЕСІ
Жетімдік - біздің қоғамымыздың алдында тұрған шұғыл мәселелердің бірі.
Жетімдік мәселесінің кең таралуы қазіргі таңда көптеген елдерге тән мәселе
болып табылады. Бүкіл елдерде мұндай балаларды әр түрліше атайды-қабыл
алмаған балалар, қазыналық бөбектер, тастау үшін туылғандар, мәңгі
жаңадан туылғандар.
Ата-анасын жоғалтқан бала - бұл ерекше, шын мәнінде - қасіретті әлем.
Ата мен анаға деген қажеттілік - бала қажеттіліктері ішіндегі ең күштісі.
Қазақстандағы жетімдіктің шынайы бейнесін анықтау қиын. Соңғы жылдары
Қазақстанда ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар санының өсуі Зайқалуда.
Олардың жалпы саны жыл сайын шамамен 30-40 мың адамға өсуде. Қазақстан
Республикасы аймағында 2003ж. жетім балалардың жалпы саны 662,5 мыңнан
астам адам, 2005 ж. олардың саны шамамен 700мың адамды құрады.
Жетімдіктің барлық себептерін айту өте қиын, себебі бұл түрлі
аймақтағы ғалымдар айналысып, әлі соңына дейін зерттелмеген көп аспектілі
мәселе.
Жетімдік фактор ретінде баланың оны қоршаған әлеуметтік ортамен,
ересектер мен құрдастар әлемімен эмоционалды байланысты бұзып, екінші
кайтара терең физиологиялық, психологиялық және әлеуметтік дамудың
бұзылысын тудырады. Балалықты әлеуметтік-педагогикалық қолдау жүйесі ата-
ана қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған арнайы әлеуметтік-
педагогикалық мекемелерді құруды алдын ала ескертеді.
Мұндай мекемелерге деген қажеттілік тәуекелділік топтары балаларының
көптеген деңгейлерінің пайда болуымен шартталған. Олардың мәселелерін
типтік білім беру мекемесі: ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар; тұрақты
үйі мен тіркелуі жоқ балалар; қашқын-балалар; түрлі жәбір көретін жаман
халдегі отбасынан шыққан балалар; отбасы немесе қоғамда іағдарысты
жағдайларды жүрген балалар және басқалар шеше алмайды. Бұл құқықтары және
бәрінен бұрын олардың толыққанды дамулары үшін қажетті өмір деңгейіндегі
құқықтары бұзылған балалар. Сондықтан инновациялық әлеуметтік-педагогикалық
мекемелер - бұл балалардан тартылып алынбайтын құқықтарын қорғауға, оларға
қажетті көмек пен қолдауды шұғыл көрсетіп, уакытша баспанаға мүмкіндік
беріп, тамақ пен киіммен, медициналық көмекпен қамтамасыз етіп, сонымен
қатар олардың әлеуметтік бейімделулері мен қажеттілік болғанда - әлеуметтік
ақталуға жағдайлар жасауға шақырылған.
Мұндай мекемелер Қазақстанда жақында пайда болды. Соңғы жылдары
көптеген қалаларда әр түрлі саладағы көптеген әлеуметтік-педагогикалық
мекемелер құрылған және құрылып келгенімен, әзірше олар біз үшін жаңа. Бұл
екемелер бір-бірінен тек атауымен ғана емес, сонымен қатар көрсететің
қызметтерінің спектрі, ұйымдастырушылық-құқықтық формалар, жұмыс
жүргізілетін балалар конгтингентімен, шешілетін мәселелердің сипаттымен
және т.б. айтарлықтай айрықшаланады. Олардың бірі қарқынды дамып, оқыту-
тәрбиелеу мекемелері қатарында берік орынды алады, өзгелері өмірге
қабілетсіз, болашақсыз болады. Нақты балалықты әлеуметтік-педагогикалық
қолдаудың ең тиімді ұйымдастырушылық формаларын беретін табиғи іріктеу
жүргізіліп келеді.
Бірақта кәсіби іс-әрекеттің жаңа ортасын құрудағы бастапқы кезеңдегі
барлық қажеттілік пен шарасыздыкта Мұндай жол маңызды тиімсіз ақпараттар
мен әлеуметтік шығындарға ұшыратады. Қаржылық жетіспеушілік жағдайларында
әлеуметтік күтілетін нәтиже бермейтін жаңа мекемелерді құруға үлкен қаржыны
салу болдыртпайтын іс. Бір ғана шынайы мүмкіндік Мұндай шығынды төмендету
мүмкіндігі - жаңаны еңгізудің ғылыми негізделуі.
Ежелден бері жетімдер өздеріне аянышты қарым-қатынас, бишаралық халге
түскен баланы еркелетіп, аялап, жұбатуға талпынысты тудырған, дегенменде
жетімдердің тағдырлары қашанда оңай болмаған.
Жетім балаларды орналастыру үшін түрлі формалар қолданылған: жетімдер
үшін мекемені ұйымдастыру - тәрбиелеушілік үйлер, жетім балаларға
жетімхана, оқыту-тәрбиелеу мекемесі (шіркеудегі, мемлекеттік, жеке адам
қаржыларына және т.б.); қамқорлық пен бағып-қағу, асырап алу. Қараусыз
калған балаларға арналған алғашқы ірі мекемелер Еуропада VIII ғасырдан
(Милан), Рессейде -XVIII ғ. бастап (Новгород) танымал болды. XX ғасырда
әлемдік соғыстар, революциялар және өзге әлеуметтік күйзелістер, қоғам
дағдарысы жетімдер санының ұлғаюының себебі болып қана қоймай, сонымен
катар әлемнің көптеген елдерінде жаңа құбылысты - қоғамдағы әлеуметтік-
экономикалық және өнегелік процестермен шартталған және өз балаларына деген
қарым-қатынаста ата-аналардың құқықтарынан айыруда көрініс табатын
әлеуметтік жетімдіктің тууына себепші болды.
Интервенция, індет және аштық көптеген отбасыларды бұзды, көптеген
балалар ата-анасыз қалды. Балаларды құтқаруға мүмкіндік болар күштер мен
каражаттар жұмсалды. Балалар мекемелері А.С.Макаренко, М.М.Пистрак, В.Н.
Сорока-Росинский, С.Т Шацкий және басқалар сияқты әйгілі педагогтармен
ұйымдастырылып, басшылық етілді.
Кез келген әлемдік және жергілікті мәселелер елдердің халықтық
жағдайларында қиын көрініс табады. Бірінші әлемдік соғыстан кейінгі кең
тараған және кейінгі онжылдықта азайған қараусыздық пен бақылаусыздық
кұбылысы жаңа күшпен ХХғ. 1980 ж. туындады. 1980-ші жылдардың ортасынан
бастап әлеуметтік жетімдік мәселесі әлемдік қауымдастықтың назарында болды.
Көптеген мемлекеттерде жетім балаларды әлеуметтік корғаудың арнайы
бағдарламалары өңделіп келеді. ООН (ЮНИСЕФ) балалар коры әлемдегі
әлеуметтік жетімдіктің теориялық және практикалық зерттеулерімен
айналысуда.
Бұл кезең жетім балаларды зерттеу аймағында ғылыми ашылулардың жарқ
етуімен сипатталады. Кеңес ғалымдарының қатарлары (B.C. Мухина, МИ.
Лисина және т.б.) жетім балалар тұлғасының психологиялық
ерекшеліктерін зерттей бастады, сонымен қатар жетімдікпен байланысты
психологиялық және физиологиялық сипаттағы ауытқулар бөлініп, ғылыми
негізделді.
Интернаттық мекемелерде тәрбиеленушілердің саны үш есе өсті, олардың
құрамы да өзгерді. Олардың көбін бас тартылған балалар - некеге тұрмаған
жалғыз басты анамен туылғандар және олармен мемлекеттік қамқорлыққа
қалдырылғандар, сонымен қатар соттың шешімімен баланы тәрбиелеу кұқығынан
айырылған ата-аналардың балалары құрайды. Физиологиялық, ақыл-ой және
өнегелік дамуында әртүрлі ауытқулары бар балалардың саны өсті. Жетім
балалар өмірлерін қалпына келтіру бойынша мемлекеттік іс-шаралар қатары
қабылданды, жетімдердің құқықтарын қорғау нақтыланды, интернаттық
мекемелердің материалды базалары бекітілді. Бірақта мұндай әлеуметтік
жетімдік жағдайын жақсарту әрекеттері оны толығымен өзгерте алмады [66].
XX ғасырдың 90-шы ж. біздің елімізде отбасылық балалар үйінің үлкен
көлемі ашылған болатын, сонымен қатар еліміздің бірінші ханшайымы Сара
Назарбаеваның Бөбек балалар ауылының қазақстандық моделінің дамуы өріс
алуда.
1975ж. балалар үйінің саны 914 болатын, онда 105 мың бала
тәрбиеленген. 1980 - 1989 жылдар аралығында жетім балаларға арналып мектеп-
интенаттары пайда болды. Балалар үйлері азайып, ал жетім балаларға арналған
интернаттық мекемелердің барлық түрлері 3605-тен 3812-ге дейін, бұл каңа
мектеп-интернаттардың - 106 және дамуында кемістіктері бар балалар үшін
мектеп-иметернаттарының - 158 ашылуы есебінде өсті. Барлық осы мекемелерде
тәрбиеленушілердің саны айтарлықтай баяу өсті - 556 дан 575 ішң адам, яғни
небары 19 мың адам, олай болғанымен де 1988ж. қамқорлыққа алынған жетім
балалар - 290 мың және асырап алуға - 525 мың адамға дейін -сі. Дәл осы
кезеңде ЦК КПСС пен СССР Министрлерінің Кеңесінде коғарыда аталған маңызды
қаулысы, сонымен қатар СССР Министрлері -кеңесінің 17.04.88ж. №2012
Отбасылық түрдегі балалар үйін құру жөнінде каулысы қабылданған болатын.
Олар әлеуметтік жетімдіктің өсуін төмендетуге - ағымды әсер етті.
Қазіргі таңда жетім балалардың жағдайы қандай? Қазақстан 2002 ж.
балалардың жағдайы жайында мемлекеттік баяндаманың берілгендері бойынша
ата-ана қарауынсыз қалған балалар саны ұлғаюда. 2001 жылы олар 28,1 мың, ол
2000 жылға қарағанда 4,0%-ға көмірек, 1999ж. қарағанда 12,4% -"2 көп.
Олардың 40% - дан астамын ата-ана құқықтарынан айырылған ата-аналардың
балалары құрайды.
2001 ж. 56,4 мың балалардың ата-аналары эке-шеше құқықтарынан
айырылған, ол 2000ж. салыстырғанда 6,2 % -ға көбірек, және 1999ж. қарағанда
21,1%-ға көп. Мемлекет қамқорлығындағы, ата-аналары өз құқықтарынан
айырылған балалар саны 2001 ж. өткен жылға қарағанда 15,9 %-ға азайып, 3,4
мың адамды құрады, ол 1999 ж. салыстырғанда 2,4 %-ға аз.
2004ж. аралығында ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалардың көбі
қамқорлыққа немесе асырап алуға берілген болатын. Олардың саны 2004ж. 77,8
мың адамды немесе жалпы ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар санының 60,8
% -ын құрады. Соңғы жылдары азаматтар отбасына берілген балалардың саны да
(2000ж. салыстырғанда 4,8% , ал 1999ж. 15,1%), сонымен қатар ата-ана
камқорлығынан айырылған балалар арасында олардың үлесі де өсіп келе жатыр
(2000ж. - 60,3%, 1999ж. - 59,4%).
2004ж. ата-ананың қамқорлығынсыз қалған 28,2%) балалар жетім балалар
және ата-ананың қамқорлықтарынсыз қалған балаларға арналған балалар
үйлеріне және мектеп-интернаттарына, халықты әлеуметтік қолдау мекемелеріне
және өзге мекемелерге толық мемлекеттік қамқорлыққа орналастырылған
болатын. Мұндай балалар үлесі азаюда: 2005ж. ол 29,4 %, 2003ж. - 30,7%
құрады. Тіпті олардың саныда бірнешеге азайды, 2005ж. 36,1 мың адам, ал
2004ж. ол 36,2 мың адам болған. Осы уақытта ата-ана қамқорлығынсыз қалған
балалардың 1,7% толық мемлкететтің қамқорлығына "бастапқы, орташа және
жоғарғы кәсіби білім беру мекемелеріне өзге білім беру мекемелеріне
орналастырылған. 2000ж. салыстырғанда олардың саны мен үлестері айтарлықтай
өзгерген жоқ (2005ж. - 2139 адам, 2004ж. - 2154 адам).
Отбасы немесе сәйкес мекемелерге орналастырылман 2005ж. 13,1 мың бала
(2004ж. - 11,7мың) қалды, бұл күжаттарды жинау мен қамқоршыларды сайлау
бойынша жұмыстардың қажеттіліктерімен байланысты болды. Бұл балалар уақытша
жетімханаларда, емдеу-профилактика мекемелерінде болады.
Жалпы жетім балалар және ата-ана қамқорлықтарынсыз қалған балалар 2006ж.
685,1 мың адамға жетті (2004ж. қарағанда 3,4%-ға көп). Олардың ішінде 347,5
мың адам (50,7%) қамқорлықта, 154,4 мың адам (22,5%) асырап алушылар
отбасында, 183,4 мың адам (26,8%) - әртүрлі интернаттық мекемелерде
тәрбиеленуде.
Жетім балалар, ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалардың жағдайларын
жақсарту мақсатында Қазақстан Республикасы Парламентінің Жетім балалар мен
ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалардың жағдайларын жақсарту бойынша
бірінші кезектегі іс-шаралар жайында 14 мамыр 2004ж. №374 қаулы
қабылданған. Көрсетілген құжатта оқу кезеңінде оқулықтарды және жазу
құралдарын алу үшін балаларға жылсайын берілетін жәрдемақы З есе өсті.
Қазақстан Республикасы бюджетінде аталған деңгейдегі балаларға жеңілдікті
көне тегін жол ақысы, сонымен қатар білім беру мен әлеуметтік қорғаныс
мемлекеттік емес мекемелеріне жіберілген балалардың тамақтануларын төлеуге,
киіммен қамтамасыз ету және т.б. қаржылар бөлумен, жетім балаларға арналған
білім беру мекемелерін және әлеуметтік ақталуды қажет ететін кәмелетке
толмағандар үшін арнайы мекемелерге қолдау көрсету шараларын қабылдау
қамтамасыз етілген.
Егер 1980ж. Қазақстанда интернаттық мекемелердің саны жалпы кеңес
кезеңіндегі саннан 64,4%, ал тәрбиеленушілердің саны - 46,3% болған болса,
онда 20 жылдан кейін кеңес кезеңіндегіге қатынас бойынша қазақстандық
интернаттық мекемелердің үлесі 88,1%, ал тәрбиеленушілердің саны - 56%-ды
құрады. Бұл дегеніміз осы және өзге көрсеткіштер бойынша Қазақстан кеңестік
көрсеткіштерден артып шықты.
Қазақстанда әлеуметтік жетімдіктің өсуі қарқынды дамып келеді.
Отбасында өмір сүріп, тәрбиелену құқығынан айырылған балалар заң бойынша
мемлекет қамқорлығында, қорғауында болады, ол балалардың қалыпты дамуы үшін
және оның денсаулығы күйінде ауытқуларды жою бойынша арнайы жұмыстар үшін
де жағдайлар бар болуына кепілдік беруі керек. Бала отбасылық қоршауының
бар болу құқығын жоғалтқаннан кейін, ол автоматты түрде өзінің өзге
құқықтарын жүзеге асырудан ғана емес, сонымен қатар басты түрде өзінің
жақсы дамуына ең қажетті көлемді жүзеге асыру мүмкіндігін жоғалтады.
Е.М.Рыбинскийдің берілгендері бойынша [74] Қазақстанда жетім
балалардың жалпы санының 10% ғана, олар ата-аналары қайтыс немесе мүгедек
болулары салдарынан ғана жетім болып отырғандар, ал қалғандары ата-аналары
тірі жетімдер. Жалпы мемлекеттегі балалар санынан жетім балалар саны 2%-ға
жуық, ал кейбір аудандарда - 15-20% құрайды.
Қазіргі таңда көптеген мекемелерде балаларды асырау жағдайлар қоғамның
күрделі қам жеуін тудырады. Жетім балаларды әлеуметтік тәрбиелеудің ең
тиімді формаларын іздеу жалпы ұлттық міндеттерге жатады.
Балалардың көбі отбасыларын және тәрбиелеу мекемелерін жаман қарым-
қатынас себебінен кетіп қала бастады. Мұндай қараусыз қалған балалардың бір
бөлігі отбасымен шектеулі байланыс сақтауды жалғастырып келеді, ал өзге
балалар әлеуметтік жетімдер болды. Жетім балалардың 90% - бұл әлеуметтік
-жетімдер.
Қазіргі таңда теориялық зерттеулерде екі үғым кең қолданылуда:
1. Жетім (жетімдік)
2. Әлеуметтік жетім (әлеуметтік жетімдік)
Бірақ жетімдік түсінігінің өзі көп аспектілі болғандықтан, оны түрлі
ғылыми бағыттарға негізделіп қарастыруға болады. Түсіндірме сөздік
-келесідей анықтаманы береді: Жетім - бір немесе екі ата-анасы қайтыс
болған кәмелетке толмаған бала. Жетімдік - жетімдіктің күйі: жалғыздық
[50,708].
Психологиялық - педагогика ғылымы тұрғысынан, жетімдік - ата-ана
қамкорлығынан айрылған кәмелетке толмаған балалардың өмірлерінің бейнесін
сипаттайтын жағымсыз әлеуметтік құбылыс.
Л.Я.Олиференко, Т.И.Шульганың пікірлері бойынша [61], әлеуметтік
жетімдер - бұл әлеуметтік-экономикалық, сонымен қатар имандылық-өнегелік
себептер бойынша ата-ана қамқорлығынан айрылған ерекше әлеуметтік-
гемографиялық О-ден 18 жасқа дейінгі балалар тобы, яғни бұл ата-ана
құқғынан айрылған, ішімдік, нашақорлық және т.б. салдарынан "психологиялық
ауытқулардан және т.б. азап шегетін, өз балаларынан бас тартқан ата-
аналардың балалары.
Е.М.Рыбинскийдің көрсеткеніндей, әлеуметтік жетімдік дегеніміз
көптеген тұлғалардың өздерінің ата-ана міндеттерін орындаудан басатылуы
немесе қатыспауы (ата -ата мінез-құлықтарының бұрмалануы) [74,20].
Аталған автордың берілгендері бойынша 50%-дан аса балалар мынадай
әлеуметтік себептер бойынша балалар үйіне орналастырылады: ата-
ана құқығынан айрылу, материалдық және тұрмыстық жағдайлардың нашар болуы,
әйелдің некеде тұрмау жағдайлары, ата-ананың қамауда болуы. Зерттеулер
берілгендері бойынша, ата-ана қамқорлығынан айрылған отбасылардың 96%-нда
әкесі немесе шешесі, көбіне екеуіде - маскүнемдер. Маскүнемдік әліде
мәжбүрлік жетімдіктің басты себебі болып кала береді. Ерекше топты бас
тартылған балалар құрайды. Балалардан бас тартудың ең кең тараған себептері
- оның ауыр халдегі ауруы (60%), ал сонымен қатар қиын материалдық және
тұрмыстық жағдайлар (20% жуық). Осылайша, ата-аналардың бас тартуы көбіне
ауыр халдегі баласын толық мемлекет қамқорлығына орналастыру кажеттілігінен
туындайды [74].
Әлеуметтік жетімдік себептеріне мыналарда жатады: халықтың материалдық
жағдайларының қауірт нашарлауы, оның әлеуметтік - экономикалық жіктелуі,
ұлтаралық шиеленістер, қашқындардың пайда болуы, окыту мен тәрбиелеу
жүйесінің дағдарыстық жағдайлары. Барлық осы ракторлар көптеген елдерге тән
және отбасына қиратушы әсер етеді, соның кәтижесінде туылулардың деңгейі
төмендейді, толық емес отбасылар саны өседі, бомж балалар, бұралқы балалар
пайда болады.
Жоғарыда аталған берілгендерді талдай отырып, жетімдікке тән жалпы
ұғымдарды бөлуге болады.
Жетім балалар - бұл бір ғана немесе екі ата-анасы қайтыс болған
балалар.
Әлеуметтік жетім - бұл биологиялық ата-анасы бар, бірақ олар қандайда
себептер бойынша баланы тәрбиелемейтің, оған қамқорлық етпейтің ата-
аналардың баласы. Бұл жағдайларда қамқорлықты мемлекет және қоғам езіне
алады.
Осылайша, Е.И.Казакова және Л.М.Шипицынаның пікірлеріне сүйене отырып,
ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар қатарына мынадай ата-аналарының
жағдайлары бар балалар жатады:
қайтыс болғандар;
ата-ана құқығынан айрылғандар;
ата-ана құқығында шектелгендер;
хабарсыз жоғалып кеткен деп танылғандар;
қолынан іс келмейтіңдер (жарым);
бостандықтан айрылған жерлерде жазасын өтеп жатқандар;
баланы тәрбиелеуден қашқандар.
Л.М.Шипицына және Е.И.Казакова өздерінің еңбектерінде жетімдіктің ең
кайғылы салдары - бұл ата-ана қамқорлығынан айрылған балалардың
иенсаулығына, психикалық және әлеуметтік дамуына тікелей зиян екендігін
көрсетеді. Балалар үйлерінің 60%-ын асқынған, әсіресе орталық жүйке -
жүйесінде ауытқулары бар, ІІІ-V (ең томен) денсаулық топтарына жататың
балалар құрайды. 55%-ға жуығы физикалық дамулары кешеуілдеген балалар. Тек
балалардың 4,7% ғана мүлдем сау ретінде сипатталады. Мидың органикалық
зақымдануы салдарынан басқа, балалардың 30%-нда асқынған тонзилиит, ішек
жолдарының дискенезиясы, демікпелі бронхит, асқынған пиелонефрит, өте жиі
энурездері бар [87;39].
Бірақ әлеуметтік жетімдіктің ең ауыр ізі баланың психикалық дамуында
қалады. Ата-анасынан айрылған және интернаттық жағдайларда орналастырылған
балада жалпы психикалық тонусы төмендейді, өзін-өзі реттеу процесттері
бұзылады, көңіл-күйдің түсуі басым болады. Балалардың көбінде кауіп пен
өзін-өзіне сенбеушілік сезімі дамып, әлемге қызығушылық қатынасы жоғалады.
Эмоционалдық-танымдық әрекеттестік нашарлайды, нәтижесі ретінде ақыл-ой
дамуы кешеуілдейді. Ата-ана отбасынан ерте айрылған сайын бала мекемеден
ұзағырақ және көбірек оқшауланады және барлық психикалық даму бағыттары
бойынша деформациялар анық байқалады. Негізгі жүре пайда болған ақау ақыл-
ой және жекелік дамудың кешеуілдеуі және бұрмалануы болады. Көптеген
жағдайларда (85-92%) балалар үйінің түлектері жалпыға ортақ білім беру
мектептерінің бағдарламалары бойынша оқуға қабілетсіз, ал жалпы балалық
популяцияда ақыл-ойы дамуының кешеуілдеуі - 8-10%) аспайды.
Ақыл-ой дамуының кешеуілдеуінен басқа, парааутизм шеңберінде эмоциялық
дамудың күрделі бұзылыстар жиынтығы қалыптасады: эмоциялық көріністердің
кедейленуі, қарым-қатынасқа түсудегі серіктестікке тенденцияның толық жоқ
болуына дейінгі қиындықтар, енжарлықтың өсуі, түрті болатын мотивтерді тез
жоғалту, өсе келе эмоционалды дамуының кешеуілдеуінің тереңдеуіне тенденция
байқалады.
Мұндай бұзылыстар сау балалар үшінде шарасыз, сонымен қатар туа біткен
ауытқулары барларында өрши түседі. Жетімдер мекемелерінде эмоционалдық
өмірдің толық еместігі бала есе келе түрлі психикалық және әлеуметтік
бейімделулердің бұзылыстарын тудырады: біреулерінде - бұл белсенділіктің
төмендеуіне тенденциялар, ол апатия және адамдарға емес, заттарға үлкен
қызығушылыққа алып келеді; өзгелерінде асоциалды және қылмыстық іс-
әрекеттерге кетуге гипербелсенділік; көбілерінде нық эмоционалдық
әуестіктер тудыра алмай, ересектердің өздеріне көңілдерін аудартқысы келіп,
қоғамда өздерін шамданған мінез-құлықтарын көрсетуге тенденция байқатады.
Сонымен қатар авторлар жетім балалар мен әлеуметтік жетімдерге
инфантилизм, баяу өзін-өзі билеу, тұлға ретінде өзін білмеу және
қабылдамау, өз тағдырын саналы таңдауға қабілетсіздік тән, осының
салдарынан арқа сүйеушілік, өмірдің материалды жағын, меншік мәселелерін,
экономиканы жекелік түрде түсіне алмау, қарым-қатынаста ерікті жерде де,
қатынасты құру талап етілетін жерде де қиындықтардың туындауы, жағымсыз
тәжірибелер, теріс құндылықтар мен мінез-құлқының бейнесінде толы екендігін
айтады.
Психикалыц даму мәселесі. Жоғарыда баяндалған берілгендер отбасынан
тыс тәрбиеленіп жатқан кіші мектеп жасындағы баланың ақыл-ой және
аффективті-қажеттіліктік ортасындағы дамуында да, мінез-құлық
ерекшеліктерінде де жәй психологиялық дамуы кешеуілдеу ғана емес, оның
ағымының айтарлықтай өзге сипаты ретінде деп талдап қорытуға бейім
екендігіміздей белгілі-бір ерекшеліктер байқалады деп қорытынды жасауға
мүмкіндік береді. Бұл ерекшелік ішкі, идеалдық жоспардың қалыптасуында,
сыртқы жағдайлармен ойлау, мотивация, қылықтық реакциялардың
байланыстылығында көрінеді.
Бала ересектер және құрдастарымен еріксіз үнемі байланыс жағдайында
болатын балалар мекемесінің ерекшеліктерін ескере, қарым-қатынас
дағдысының, ұжымдық тапсырмаларды шешу іскерлігінің тиімді қалыптасуы,
кақтығыстардан жол табуды күту керек болып көрінеді. Бұл шынында да мектеп-
интернатындағы қарым-қатынасты сипаттайды деген пікір бар [7]. Бірақ
қәзіргі мектептердегі оқушыларға қарағанда интернаттағы тәрбиеленушілер
ересектер мен құрдастар арасындағы қатынастағы қақтығыстарды шешуде сәтсіз.
Агрессивтілік, қоршағандарды кінәлауға талпыныс, өз кінәсін мойындай алмау
және мойындағысы келмеу, яғни бұл дегеніміз шиеленіс жағдайларда мінез-
құлықтың қорғаныс формаларының басым және осының салдарынан қақтығысты
құрылымды шешуге қабілетсіздік көзге түседі.
Мектеп-интернаттың тәрбиеленушілерінде суреттелген мінез-құлық
ерекшеліктерінің пайда болу себептерін түсіну үшін қарапайым сандық
сипаттамалары ретінде бірінші кезекте олардың ересектермен байланысының
шектеулілігі, бір жақтылығы, келесі жағынан құрдастармен жоғары қарқынды
байланысын көрсету жеткіліксіз; балалар мекемелерінде ересектер мен
құрдастар арасындағы қарым-қатынас ерекшеліктерін терең сапалық талдау
кажет.
Балалар мекемелерінде бала шектелген бір ғана құрдастар тобымен ғана
қарым-қатынас жасап, қандайда бір өзге кәдімгі мектеп оқушылары таңдай
алатындай топты қалауға мүмкіндіктері жоқ екендігін ескеру керек.
Құрдастардың белгілі-бір тобына тиістілік сөзсіз болады. Бұл құрдастар
арасындағы қатынастар достық, құрбылық емес, түр бойынша туыстық - ағалы-
інілі және әпкелі-сіңілілі сияқты қалыптасып келеді [18]. Балалар
мекемесіндегі құрдастар арасындағы мұндай қарым-қатынасты сөзсіз бір
жағынан құрдастар тобының отбасына ұқсастығы, эмоционалдық тұрақтылық,
қауіпсіздікті қамтамасыз ететің жағымды фактор ретінде қарастыруға болады.
Өзге жағынан анық көретін шығындарды көрмей қалуға болмайды - мұндай
байланыстар құрдастар арасындығы қарым-қатынас дағдысының дамуына, таныс
емес баламен тең құқылы қарым-қатынас орнатуға, таңдаулы қарым-қатынас үшін
кажетті өз қасиеттерін бір қалыпты бағалауға мүмкіндік туғызбайды.
Отбасынан тыс тәрбиеленіп жатқан балалардың ересектермен қарым-қатынас
ортасын жоғарыда бірнеше рет айтылғандай ерекше күштеулік, ұстамдылық,
агрессивтілік ретінде сипатталады. Психологиялық сипаттағы мәселелер ата-
ана махаббаты мен мейірімділігінің жеткіліксіздігі, ересектермен ресми емес
қарым-қатынастың ерте депривациясы ретінде анықталады. Бұл дәлел әйгілі
болғандай тұлғаның бүкіл ары қарайғы қалыптасу кезеңінде із қалдырады.
Теңестіру механизмдерінің мұндай депривацияның сандарынан дамымай қалуы,
эмоционалды салқындық, агрессивтілік және балалар үйі тәрбиеленушілерінің
жоғары осалдығының себебі болады. Тәрбиеленушілердің бір бөлігінде қарама-
қарсы жоспардағы психологиялық мәселелері бар эмоционалды жылы отбасылы
балалық шақтан кейін олар мемлекеттік мекемелерге түсулері. Мұндай
балалар үнемі фрустрация күйін кешеді және невротикалық олқылыққа бейім.
Педагогикалъщ сшаттағы мәселелер көбіне балалар үйіне орналастырылған
жетім балалардың әлеуметтік-педагогикалық қараусыз қалушылық, балалар үйіне
келіп түскенге дейінгі және кейінгі алғашқы айлардағы девиантты мінез-
құлықпен байланысты, ол бала мен жасөспірімдердің 70% байқалады.
Психопатологиялық көріністермен бірге келіп түскен тәрбиеленушілердің
жартысына жуық реабилитация процесін қиындататың жалпы психологиялық
дамымай қалушылық білінеді.
Қазіргі таңда балалардың қызығушылыктары, қажеттіліктері мен тілектері
көбірек ескерілуде. Отбасылық балалар үйін құру жолы бойынша интернаттық
мекемелердің өмірін қайта құру басталды; тәрбиеленушілерге қаражат
көбейтілді, жетім балаларға көмек көрсететің қоғамдық бірлестіктер
ққұылуда. Интернаттық мекемелердін формасын отбасылық балалар үйлерін құру
жолы бойынша өзгерту басталды; тәрбиеленушілерді жағдайларын жасаудағы
шығындарға бөлінетін қаржы көбейтілген, жетім балаларға көмектесетін
қоғамдық бірлестіктер құрылуда. Интернаттық мекемелерді реформалау процесі
басталды. Баланың физикалық, психикалық және әлеуметтік дамуын қамтамасыз
ету мақсатында балалар үйінде болудың жастық цензі 1,5 жастан 18 жасқа
дейін өзгертілген болатын. Балалар отбасылық байланыстарды сақтап тұрулары
үшін кішігірім туыстық топтар (10-12 адам) топтастырылды, бұл олардың
әлеуметтік бейімделулерін жеңілдетеді. Бірақта жетім балалар үшін көптеген
балалар үйлері мен мектеп-интернаттары, өзге білім беру мекемелеріне жаңа
тұрмыстық және экономикалық механизміне тез ауысуда қиын қаржылық жағдайдан
аман қалуға, сонымен қатар қазіргі білім беру кеңістігінде ең қолайлы
орынды алуға мүмкіндік береді. Бұл интернаттағы педагогтар ұжымының жетім
балалардың әлеуметтенулері тапсырмаларын басты педагогикалық мақсат ретінде
жүзеге асыруға бағыттайтын дәйекті мемлекеттік саясаттың арқасында мүмкін
болды. Әлеуметтену тәсілдері білім беру мен тәрбиелеу бағдарламаларымен
қатар тәрбиелеу процесінің ұйымдастырудағы мобильділік пен таңдау
еркіндігінің кең көлемдігі болды.
Әлеуметтік мәселе ретінде қазіргі жетімдік медициналық психологиялық-
педагогикалық жиынтық деңгейде қарастырылуы, яғни баланың дамуы мен
әлеуметтенуге бейімделуде ауытқуларын түзету, орнын толтыру тапсырмаларын
алға қоя пән аралық зерттеу мен әсер етудің нысанасы болуы керек.
Педагоикалық тәжірибелердің талдауы көрсеткендей, мекемедегі баланы
жекелей қарау, өзбеттілік өмірге өзінің болашағына сенімді болып шығуға
мүмкіндікті қамтамасыз ету мойындалуда; бұл баланың ерекшеліктерін ескере
отырып, мекемедегі оның өмірін ұйымдастыру, дамудың және білім алуды
таңдауға жекелік жоспарын құру, оны авторлық білім беру бағдарламаларын
енгізу арқылы кеңейту, әлеуметтенудің факторларын анықтау ретінде ондағы
еңбек мазмұны мен формасын таңдау да жатады. Басшылар мекемедегі еңбекті
қамытушы, оқытушы және тәрбиелеуге ғана емес, сонымен қатар балаға еңбек
нарқында бәсекеге қабілетті болып өзін жүзеге асыруға мүмкіндік беретін
еңбек түрлерін таңдауға әрекеттенеді.
Жетім баланың физикалық және психикалық денсаулығының көптеген
бұзылыстарының себептері саналуан. Интернаттық мекемелерде шоғырланған
балалардың негізгі бөлігі ішімдік, нашақорлыққа ап-анық жағымсыз
тұқымқуалаушылықтары бар, туа біткен психикалық және невротикалық ауытқудан
азаптанып жүрген жетімдер саны үнемі көбейе түсуде.
Әсіресе осы деңгейдегі балалар серіктестердің мас болу кезінде бала
бітіру немесе болашақ ананың жүктілікті тоқтату үшін әртүрлі зақым
келтіруші тәсілдерді қолданудың салдары сияқты туа біткен физиологиялық
және психологиялық ақаулары бар. Сонымен қатар балалар үйіне
орналастырылған бала патологиялық тұқымқуалаушылықпен жүктелген, бірінші
кезекте, бұл ақыл-ойдың кешеуілдеуі, шизофрения.
Медицианалық бақылаулар көрсеткендей, болашақта бас тартатындардың
(жаңадан туылғандарды перзентханаларда тастайтындар) қалаусыз жүкті
болуының өзі зиянды болып табылады. Мұндай жүктіліктің стресстік әсері мол,
ол ана бала арасындағы құрсақтағы даму кезіндегі өмірлік маңызды
әрекеттестіктің бұрмалануына, олар арасындағы сенсорлық, зат алмасу,
гуморалдық байланыстардың бұзылысына алып келеді. Болашақ бас
тартушыларда жүктілік кезінде психикалық бұзылыстар: қояншық реакциялар,
депрессивті күй, психовегетативті бұзылыстар, психикалық, соматикалық
асқынған аурулардың күшейуі байқалады. Маңызды патогенді фактор мынадай
жүктілердің мінез-құлықтарындағы пихикалық бұзылыстармен байланысты болып
табылады: гипербелсенділік, жүктілікті тоқтатудың сәтсіз әрекеттері,
ішімдік, шылым, нашақорлықпен қиянат етушілік. Олардың көбі босануға дайын
емес болып шығады, оған соңына дейін жүктіліктің созылмауының жоғарғы
деңгейі (жалпы туылулар 4,7% -пен салыстырғанда 37,5%), сонымен катар туылу
әрекетіннің патологиясы (59,2%) куәландырады. Үш тің екеуі З кг. аз
салмақта туылады. Морфофункционалды жетілмеудің белгілері уақытысында
туылғандардың жартысында дерлік байқалады. Мидың зақымдануының клиникалық
көрінуі жаңадан туылғандарда 43,7% жағдайларда байқалады. 46,9%-да
нәрестелер туылғаннан кейін жағдайының қиындығына байланысты реанимация мен
терапияның қарқындылығын қажет етеді (жаңадан туылғандардың 14,8%).
Уақытына дейін көтермеу, салмағының аздығы және онымен қоса
перебральды параличтер балаларда жүйкелік-психикалық патологияға жиі алып
келеді (жағдайдың 47-60%-да). Егер бұған өте ерте анасынан айырылудың
псхикалық дамуға патогенді әсерін және онда шарасыз сәбидің психикалық
депривациясын, сонымен қатар ата-аналардың псиикалық патологиясының
тұжымқуалаушылық факторы бар қауіптілікті қосатын болса, онда қалаусыз
жүктіліктен туылған балалар психикалық патологиясы бойынша ерекше
тәуекелділік тобына кіреді, шектен тыс зейінді және балалармен қарқынды
медицина-, әлеуметтену-, педагогикалық- және психопрофилактикалық іс-
шараларды талап ететіндігі анық болады.
Баладан бас тарту жағдайларының маңызды бөлігі әйелдің әлеуметтік
қажетіліктері немесе терең өнегелік кері кетумен ғана емес, сонымен қатар
уақытша жекелік, әлеуметтік-психологиялық және материалдық дағдарыстармен
де байланысты.
Сонымен қатар ересек жастағы жетім балада көрінетін патогендік фактор
бұрынғы ата-анасының отбасындағы әлеуметтік, педагогикалық және
психологиялық зияндықтардың жиынтықтары болып табылады. Дұрыс емес
тәрбиелеу формалары арасында жетім балаға тәні қараусыздық пен шектен тыс
қамқорлық. Балалар ата-ана қамқорлығынан айрылған көптеген отбасыларда жан
төзбейтің әлеуметтік сәтсіздік: төменгі материалдық жағдай,
қанағаттанарлықсыз тамақтану, ата-ананың мастығы, олардың өмірлерінің
адамгершілікке жатсыздығы, отбасындағы айқай, төбелестер, сонымен қатар
ауыр психикалық ауру туыстармен түру тән. Мұндай отбасылардағы балалармен
қатаң қатынас (физикалық, жыныстық, эмоционалдық зорлық) жан ауыртатын
мәселесі тұр.
Мұндай отбасының балалары ата-ана махаббатынан айрылған,
ұйымдастырылған балалар мекемесіне бармайды, қорлыққа ұшырайды, осының
салдарына үйден кетуге алып келеді. Осыдан сенсорлық және әлеуметтік
депривацияның себептері, жағдайларындағы үштен екісіндегі психологиялық
дамудағы кешеуілдеу, невротикалық бұзылыстармен ми дисфузиясының белгілері,
энурез, танымдық әрекеттің бұзылысы, эмоционалдық тұрақсыздық невротикалық
бұзылыстардың көрінуімен өтірікке, патологиялық қиялдауға бейімдік.
Бала үшін ең күшті патогендік және дезадаптивтік факторлардың бірі
бала қалыптасып жатқан табиғатына сәйкес өмірін ұйымдастырумен биологиялық
отбасы деңгейіне ғана тән ата-анамен, әсіресе анасымен қарым-қатынасы бар
ата-аналық отбасы болып табылады.
Г.С.Красницкаяның [44] пікірінше, жетім баланың құндылықтар
құрылымында отбасы тұрақты болып қала береді. Онда жақындарының бар болуына
деген тілек, отбасыға деген қажеттілік және жетім бала отбасы идеалын құру
қалыпты жағдайларда тәрбиеленіп жатқан балаға қарағанда катты байқалады.
Қазіргі таңда әлеуметтік-экономикалық бұзылыстардың себептерін зерттеу
контекстінде аналық депривация, әлеуметтік депривация,
эмоционалдық депривация, психикалық депривация және т.б. сияқты көптеген
ұғымдар пайда болды. Аналық депривация түрлі құбылыстар қатарын
қамтитындықтан бұл ұғымды анықтау айтарлықтай қиын. Бұл балалар мекемесінде
баланы тәрбиелеуде де, ананың балаға деген қамқорлығының кеткіліксіздігі
де, аурумен байланысты баланы анасынан айыру да және бала үшін ана
рөліндегі белгілі-бір үйреншікті адамның махаббатының жеткіліксіздігі және
оны жоғалту [137, 24].
Баланы ата-анасынан айыру депривационалдық деп аталатын психикалық
бұзылыстардың дамуына ықпал етеді, оның ауырлығы бала қангпалықты ерте
анасынан айрылғанына қарай осы айырылудың факторы оған ұзақ әсер етеді.
Ерте балалық жастағы депривация ерте дамуға тән бұзылыстарға (жалпы және
сөздік дамудағы кешеуілдеу, нәзік моторика мен ым-ишараның
кеткіліксіздігіне) алып келеді, кейінірек жиі қорқыныш пен үрейге, мінез-
құлықтық ауытқуға (жиі белсенді және енжар қарсылық раекциялары, қарым-
қатынастағы арақашықтықта сезімнің жеткіліксіздігі немесе керісінше
байланыстағы қиындықтар) бейімділіктегі сезімді білдірудегі жалпы тәртіпке
салынғандығы түріндегі эмоционалдық бұзылыстар көрінеді. Бұл сипаттамалар
негізінде әлеуметтік жетімдікке тән.
3.Фрейд анасынан айрылуда бала өз дәрменсіздігін өткір сезінуге мәжбүр
болады, ол қорқыныш эмоциясын қайта тудырады, нәтижесінде бұл уайымдаулар
белгіленіп, қандай да бір сыртқы нысанамен байланысқа түсіп фобияға ауысады
деген ойды дамытқан. Дәл осы ойды Элпертте баяндаған, ол сәби кезіндегі
анасынан айрылуды бастан кешумен байланысты фобиялар мен жабыскақтықтың
пайда болу патологиясын белгілеген күйлерден баланы құтқаруға әрекеттенген
[13,27].
Сәбидің анасына оқшаулау әдетте түзелуге келмейтің ақыл-ой дамуымен
кекелік функциялардың қалыптасуы үшін ауыр салдарға алып келеді.
Өмірдің 2 жылынан бастап анасынан айрылу әлеуметтік ақталмайтын
баланың тұлғасы үшін қайғылы нәтижелерге алып келеді, бірақ ақыл-ой дамуы
айтарлықтай жиі қалпына келеді.
К.Рубинның басшылығымен көптеген американдық психологтар топтарымен
баланың ерте әлеуметтік оқшаулануы, оның пайда болу механизмдері мен
кейінгі әлеуметтік-эмоционалды дамуымен байланысты зерттеулер жүргізілген
болатын.
Батуев [10], Мухамедрахимовтың [58] пікірлері бойынша ересек адамға
үйреншіктік биологиялық қажеттілік пен баланың дамуы үшін бастапқы
пихологиялық шарт болып табылады. Нәресте үшін алғашқы тұлға аралық
байланыстардың құрылуында ең маңыздысы ересек ана болып табылады.
Отбасынан жетімдер мекемесіне бұрыннан ата-ана жылуынан айрылған,
психикалық депривациядан азап шегетіндер келіп түседі. Ерте нәрестелік
шақта ұзақ депривацияны тоқтату сыртқы мінез-құлық пен жалпы ақыл—ой
қызметіндегі айқын қалыпқа алып келеді, бірақ депривация 12 айлық жасқа
дейін тоқтатылғанның өзінде тілдің дамуы кешеуілдеуі мүмкін. Жалпы
зерттеулер көрсеткендей нәрестені депривациядан ертерек босатса, онда оның
ары қарайғы дамуы қалыпты болады. Бастапқы қалпына онша келмейтіні
сөйлеудің, ойлаудың, ұзақ және күшті тұлға аралық үйреншіктік қабілетінің
бұзылысы болып табылады.
Балалар үйіне ұзақ қалу тудыруы мүмкін күшті эмоционалдық қиындықтарға
қарамастан, қысқа уақытқа балалар үйіне беру, егер балаға камқорлықты сол
жер ғана қамтамасыз ете алатын ерекше күтім қажет жағдайда бұл тиімді шешім
болуы мүмкін екендігін атап кету қажет. Сондықтан балалар үйіне ауыстыру
бас тартылған бала үшін альтернативті шешімдер арасында бар болуы, бірақ
оны отбасына қайтару немесе алдындағы уақытша іс-шара деп қарастыру керек.
Жетім бала үшін зақым келтіруші үйреншікті әлеуметтік қоршауының кез
келген өзгеруі болуы мүмкін. Асырап алу, асырап алушы немесе қамқоршы
отбасына беру түрлі дезадаптивті реакция қатарын тудырады. Үйреншікті
мекемеден өзгесіне, әсіресе ол аға және әпкесінен айрылу жағдайларымен
байланысты ауыстыруда баланың психикасы ауыр сынауға душар болады.
Қажетті медициналық-психологиялық көмекпен қамтамасыз етілмеген
психикалық дамуында кешеуілдеген жетім бала ерекше қиын жағдайда болады:
олар толығымен арнайы мекемелердің әкімшілігінің және дәрігерлік-
педагогикалық комиссияның билігінде болады. Осы кезде таңдаулы тексерулер
бұл балаларда ақыл-ойларының ауытқушылығын дұрыс емес бағалауы 50-90%
құрайтындығы көрсетілген.
Бірақта олигофрения диагнозын қоймау, көптеген жылдар бойы қосымша
мекемеде жүрген бала жағдайын мүлдем шарасыз етеді, яғни білім беру
жүйесінде де, денсаулықты қорғауда да мұндай балалардың әлеуметтік
ақталулары мен психологиялық-педагогикалық түзетулері үшін шешім
қабылдайтындай ешқандай жағдайлар жоқ.
Біздің елімізде балаларды асырап және қамқорлыққа алудың негізгі
себептеріне мыналар жатады:
- дәрігерлердің көрсеткіші бойынша балалы бола алмау;
- әлеуметтік себептер бойынша өзінің баласы болғаның қаламау;
- асырап алушылардың қайтыс болған немесе жазылмайтың ауруы бар
туысқандарының баласын алу;
- баланың ата-анасы өз құқықатырынан айрылуы.
Мамандардың айтулары бойынша, осы жағдайлардың әрқайсысында, баланы
үйлеріне алып бармас бұрын асырап алушы ата-анамен ерекше психологиялық
жұмыс қажет. Бұл отбасындағы соқтығыстар тек материалдық қана емес, жиі
психологиялық қиындықтар. Жетім болған баланы асырап алушы отбасына беру,
олар алдында әлеуметтік, психологиялық, эмоционалды және педагогикалық
бөгеттер қатарын жүктейді. Сау баланың өзі жаңа отбасына бейімделуінің өзі
уақытты қажет етеді. Алғашқы кезде онда невротикалық және мінез-құлықтық,
сонымен қатар кері кетуші бұзылыстар болуы мүмкін. Белгілі-бір кезеңде
темпераменттің, мінез-құлық белгілерінің, бағылардың сәйкессіздігі, есте
сақтаудағы мәселелер, қиялдаудың дамымай қалуы, ой-өріс пен қоршаған әлем
жайындағы білімнің аздығы, танымдық ортадағы кешеуілдеу байқалуы мүмкін.
Бір қалыпты бейімделудің жоқтығында әуестіктердің (ұрлық, шылым шегу,
қаңғыбастыққа талпыну) бөлек бұзылыстары мен жиі бірге жүретін тұлғаның
жағымсыз ерекшеліктерді агрессивтілікті, тұйықтықты, масыл болуды) күшейте
бастайды. Бейімделудің қылықтық және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ретінде
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
I БАЛАЛАР ҮЙІ ЖАҒДАЙЫНДА ЖЕТІМ БАЛАЛАРДЫ
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ - ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚОЛДАУДЫҢ ҒЫЛЫМИ -
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ 8
1.1 Психология-педагогика ғылымдарында жетімдер мәселесі 8
Балалар үйі тәрбиеленушілерін психологиялық-педагогикалық қолдау
әлеуметтену құралы ретінде 21
Балалар үйі жағдайында жетім балалардың әлеуметтену мәселесін шешу жолдары
36
II БАЛАЛАР ҮЙІ ЖАҒДАЙЫНДА ЖЕТІМ БАЛАЛАРДЫ
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚОЛДАУДЫҢ
ҰЙЬІМДАСТЬІРУШЬІЛЬІҚ - МАЗМҰНДЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ 49
2.1 Жетім балаларды психологиялық-педагогикалық қолдаудың негізгі
мәселелерін диагностикалық зерттеу 49
Балалар үйі жағдайындағы жетім балаларды психологиялық -
педагогикалық қолдау моделі 63
Балалар үйі жағдайында жетім балаларды психологиялық -
педагогикалық қолдау моделін еңгізу нәтижелерін талдау 75
ҚОРЫТЫНДЫ 87
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 89
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі уақытта отбасы балаға әлеуметтік-
тарихи тәжірибені, бәрінен бұрын адамдар арасындағы эмоционалдық және
іскерлік қарым-қатынастарды берудің негізгі көзі мен тобы болып табылады
деп есептеледі. Отбасын жоғалту - баланың тағдырына үлкен із қалдыратын ең
ауыр қасірет.
Мемлекеттік жетімдер мекемелерінде тәрбиелеу, мекемемен бала
қамқоршысының ауысуы, кеш асырап алу - баланың психикасын зақымдайтын, оның
мүмкіндіктерін жүзеге асыруды қиындататын, оның тағдырын толығымен
ауыстыратын, оның қоршаған әлеммен өзара қатынасын ұзаққа бұзатын және
әлеуметтенуі процесіне әсер ететін фактор. Сонымен қатар, бүгінгі күні
экономикалық, саяси, мәдени - демографиялық жағдайларға бейімделген тұлға
ғана, интеллектуалды, рухани, физикалық, өнегелі дами алатындығы анық
болды.
Жетімдік фактор ретінде қолайлы жағдайларда дамып жатқан құрдастары
мен ересектер әлемі, әлеуметтік орта мен баланың эмоционалды байланысын
бұзады, физикалық, психикалық және әлеуметтік сипаттағы бұзылыстарды
туындатады.
Соңғы жылдары жетімдіктің өсуін шарттайтын әлеуметтік - экономикалық
себептер айтарлықтай шиеленісті. Қазақстан Республикасында орташа есеппен
күніне ата-ана қамқорлығынан түрлі себептер бойынша айрылған 2 ден 4 балаға
дейін әлеуметтік жетімдер пайда болып келеді.
Соңғы жылдары берілген дәрежедегі балаларды асырап aлy (қамқорлық),
асырап алушылар отбасына беру (асыранды немесе патронатты ата-ана) сияқты
тәрбиелеу формалары қарқынды кең таралуына қарамастан, жетімдердің
айтарлықтай бөлігі (25-30%) баяғыдай әр түрлі мемлекеттік интернат
мекемелерінде тұрып жатыр. Еңбек пен халықты қорғау Министрлігінің есеп
беруіне сәйкес тек Оңтүстік аймақ бойынша әр түрлі үй - интернаттарындағы
мұндай балалар 2007 жылдың басында 360 адам болып есептелген.
Осыған байланысты жалпы жетімдік пен тәрбиелеу - оқыту процесін
ұйымдастыру және кең көлемді психологиялық - педагогикалық қолдаумен
камтамасыз ету педагогикада, сонымен қатар психологияда, әлеуметтік
педагогикада және ғылыми танымның басқа салалар қатарында жеткілікті өзекті
болып қалуда. Бұл дәрежедегі балалар педагогтар, психологтар, дәрігерлердің
зерттеу нысаналары болды.
Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының психологиялық -
педагогикалық негіздері Б.Г.Ананьев, О.А.Ахвердова, И.В.Боева,
Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, В.Н.Гуров, В.В.Давыдов, И. А.Зимняя,
А.Н.Леонтьев, И.А.Малашихина, А.В.Петровский, С.Л.Рубинштейн және
басқалардың еңбектерінде берілген.
Жетім балалардың жекелік ерекшеліктері - И.В.Дубровина, С.Д.Забрамная,
Е.И.Казакова, М.И.Лисина, B.C. Мухина, A.M. Прихожан, А.Г.Рузская, Е.А.
Стребелева, Л.М.Шипицина және баска да көптеген ғалымдармен жан-жақты
зерттелуде.
Тәрбиелеуде әлеуметтік әсерлердің тиімділігі М.А.Алемаскин,
А.Г.Асмолов, В.Т.Ащепков, А.В.Беляев, А.А.Бодалев, В.Г. Бочаров, Б.П.
Битинас, Л.П. Буева, Ю.А.Лобейко, А.В.Мудрик, Л.Н.Новикова, В.Д. Семенов,
Д.И.Фельдштейн, А.Г.Харчев, В.А.Шаповалов, В.Я.Ядов және басқа ғалымдардың
жұмыстарында зерттелген.
Оқыту мекемелеріндегі әлеуметтік-педагогикалық және психологиялық
кызметтің құрылуы мен пайда болуының жалпы мәселелері А.И.Акулова,
Н.е.Бекетова, Т.А.Василькова, Ю.В. Василькова, М.А.Галагузова, В.Н. Гурова,
М.П.Гурьянова, И.Н.Закатова, В.П. Озеров, Е.М.Рыбинский, П.А.Шептенко,
Т.Ф.Яркина және басқалардың еңбектерінде ашылған.
Балаларды, сонымен қатар жетім балаларды тәрбиелеу мен жеке тұлғалық
қалыптасу процесін психологиялық-педагогикалық қолдау мәселесін О.С.Газман,
А.В.Гордеева, В.В.Морозова, Л.Я.Олиференко, Л.К.Сидорова және басқалардың
зерттеулерінде ашылған.
Біздің диссертациялық зерттеулер шеңберімізде жүргізілген әдебиеттерді
талдау - жетімдік мәселесі жеткілікті зерттелмегенін дәлелдейді. Бұл
әсіресе, интернат мектептерінде немесе балалар үйі жағдайында жетім
балаларды психологиялық-педагогикалық қолдау мәселесіне қатысты. Жетім
балалардың және ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалардың әлеуметтік
реабилитациясы бойынша іс-шараларға деген көптеген қызығушылықтарға
қарамастан, педагогикалық тәжірибеде берілген тапсырмалар интуитивті -
эмпирикалық деңгейде жүзеге асырылады. Қазіргі жетім балалар үшін оқу
жоспарлары мен мекеме бағдарламаларының талдауы көрсеткендей, олардың
әлеуметтетунлері барлық оқу – тәрбие жұмысының негізгі соңғы нәтижесі
ретінде қарастырылады. Интернаттар, балалар үйі әлі де олардың әлеуметтік
бейімделулері үшін білімді есепке алмай, оқу жоспарының әрбір пәні бойынша
білім мен дағдыларды қалыптастыруға әлі де бағытталған. Өзбеттілік өмірге
бүтіндік бағдарламалардың жоқ болуы - берілген жұмыстың тиімділігін
төмендетеді. Арнайы ғылыми, әдістемелік әдебиеттерді және практикалық
тәжірибелерді талдаудың қорытындысы да осыны дәлелдейді. Мұның бәрі мыналар
арасындағы тұрақты қайшылықтар қатарын бөлуге мүмкіндік береді:
- жетім балалар тұлғасының әлеуметтенуі міндеттерін психологиялық-
педагогикалық қолдау тәсілдерінің қажеттілігі мен мүмкіндігі және бұл
мүмкіндіктердің балалар үйі іс-әрекетінде жеткіліксіз тиімді қолданылуы;
- балалар үйінде жетім балаларды психологиялық-педагогикалық қолдау қызметі
мамандарының біріккен педагогикалық потенциалы және мұның іс-әрекеттің
ұйымдастырушылық - мазмұндық ғылыми - теориялық, әдістемелік жағдайда
тәжірибелік өңделуі;
- жетім балаларды психологиялық-педагогикалык қолдауды жүзеге асыруға
бағыттарды өзгертуге және балалар үйіндегі мамандардың берілген қолдаудың
жаңа моделін жүзеге асыруға деген дайындықтарына қажеттілік.
Осыған орай, мынадай мәселе туындайды: балалар үйінде жетім
балаларды психологиялық-педагогикалық қолдаудың негізгі ұйымдастырушылық-
мазмұндық шарттары қандай? Көрсетілген мәселе
зерттеу тақырыбын төмендегідей етіп таңдауға себепші болды: Жетім
балаларды психологиялық-педагогикалық қолдау - әлеуметтену құралы ретінде.
Зерттеу мақсаты - балалар үйінде жетім балаларды психологиялық-
педагогикалық қолдауды тиімді ұйымдастырушылық-мазмұндык жағдайларының
жиынтығын анықтау, модельдеу, түзету және ғылыми дәлелдеу.
Зерттеу пәні - балалар үйі жағдайында жетім балаларды психологиялық -
педагогикалық қолдау.
Зерттеу нысаны - балалар үйі жағдайында жетім балалардың әлеуметтену
процесі.
Зерттеу болжамы - егер балалар үйі тәрбиеленушілерінің әлеуметтенуінің
маңызды құралы ретінде психологиялық - педагогикалық қолдаудың теориялық
аспектілеріне негізделе отырып, тұлғаның қалыптасу процесінде балалар үйі
тәрбиеленушілерінің жекелік-даралық психофизиологиялық (жыныстық-жастық)
және әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерін ескеретін болсақ, жетім
балаларды психологиялық - педагогикалық қолдау моделін жүзеге асыру
барысында басшылар, тәрбиешілер, педагогтар, психологтар,
психотерапевтердің өзара әрекеттестігін ұйымдастыра білсек, онда балалар
үйі жағдайында жетім балаларды психологиялық - педагогикалық қолдауды
тиімді жүзеге асыруға болады.
Зерттеудің мақсаты, пәні, нысаны және болжамына сүмене отырып,
келесідей міндеттер анықталып отыр:
1. Ата-ананың қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған мекемелер іс-
әрекетінің педагогикалық теориялары мен тәжірибелерінде жетім балаларды
психологиялық-педагогикалық қолдау мәселесінің қазіргі жағдайын талдау.
2. Ғылыми-теориялық қайнаркөздерді және жұмыс тәжірибесін зерттеу мен қамту
негізінде жетім балаларды психологиялық - педагогикалық қолдау моделін
өңдеп, қабылдау.
3. Моделді қабылдау барысында балалар үйіндегі жетім балаларды
психологиялық - педагогикалық қолдаудың ұйымдастырушылық-мазмұндық
жағдайын анықтау және дәлелдеу.
Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негізі тұлғаның қалыптасу мәселесі
бойынша Отандық және шет елдік зерттеушілердің еңбектері (Б.Г.Ананьев, Л.Я.
Гальперин, В.В. Давыдов, И.С.Кон, С.Л.Рубинштейн, Д.Б.Эльконин, А.Маслоу,
К.Роджерс, А.Томас және басқалар); әлеуметтік қатынастар - жүйесінде
баланың қосылуын қарастыратын әлеуметтік бейімделу тұжырымдамасы
(А.А.Анцыферова, Б.З.Вульфов, В.Н.Гуров, А.В.Мудрик); жетімдік феноменін
ашатын психологиялық - педагогикалық қазіргі зерттеулер И.А.Бобылева,
Н.Н.Волоскова, О.В.Заводилкина, Н.П.Иванова, Г.С.Красницкая,
Л.Я.Олиференко, Е.А.Стребелева) негізгі болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы жетім балалар мен әлеуметтік жетімдік,
асырып алудың толық ашылған анықтамасы беріледі, жетімдіктің пайда болуы
мен кең таралу жолдары, жетім балалардың өзара, педагогтармен, қоршаған
ортамен өзара қатынастары зерттелуінен тұрады.
Зерттеу көздерін барлығына ортақ байланыс пен дамудың,
объективтіліктің, жүйеліліктің, ғылымилықтың жалпы ғылыми принциптерін көп
компонентті процесс ретінде тұлғаның дамуы жайлы философиялық және
психологиялық түсініктері педагогиканың қазіргі тұжырымдарын білім берудің
адамгершіліктігі мен білім беру процесін басқару, сонымен қатар
психологиялық - педагогикалық зерттеулердің басты әдіснамалық бағыттардың
жиынтығын тұлға ретінде адамның әлеуметтік, іс-әрекеттік және шығармашылық
мәні жайында түсініктерді дәлелдейтің жүйелік ыңғай; адамның қоршаған
ортамен шынайы өзара әрекеттестігін зерттеуге мүмкіндік беретін және
өмірлік маңызды белгілі-бір тапсырмаларды шешуді қамтамасыз ететін іс-
әрекеттік ыңғай; оқыту – тәрбиелеудің - үйлесімді, әлеуметтік белсенді және
өзін-өзі дамытатын тұлғаның дамуына колайлы жағдайларды құрудың негізгі
міндеттері қойылып, шешілетін жекелік-іс-әрекеттік ыңғайлар құрайды.
Зерттеу міндеттерін шешу және зерттеу болжамын тексеру үшін әдістердің
келесідей жиынтыгы қолданылган болатын:
теориялыц әдістер: философиялық, тарихи, психологиялык-педагогикалық
және ғылыми - әдіснамалық әдебиеттерді және нормативтік-құқықтық актілерді
талдау, ғылыми-зерттелушілік жұмыстарды және зертеліп отырган мәселе
бойынша алдыңғы қатарлы педагогикалық тәжірибені жалпылау;
эмпирикалъщ әдістер: эксперименттерді белгілейтін және қалыптастыратын
іс-әрекеттің өнімін тестілеу, сауалнама алу, талдау;
статистикалыц әдіс: тәжірибелік-экспериментік зерттеу материалдарын
сапалық және сандық өңдеу.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы жетімдік және әлеуметтік
жетімдік, жетім және әлеуметтік жетім сияқты түсініктердің логикалык
арақатынастары белгілеуінде, жетім балаларды психологиялық-
педагогикалық қолдау ұғымы нақтыланды, балалар үйіндегі жетім балаларды
психологиялық-педагогикалық қолдаудың үйлесімді ұйымдастырушылық-мазмұндық
жағдайлары, сонымен қатар жетім балаларға көрсетілген қолдаудың барынша
тиімділік критерилері анықталғандығында көрінеді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы ұсынылған мәліметтер балалар үйінің
мүғалімдері мен тәрбиешілеріне арналған ұсыныстар ретінде колдаланылуы
мүмкін. Өңделген диагностикалық әдістер жетім балалардың мінез-құлықтарын
анықтау, түзету және алдын-алуда әдіснамалық құрылгы есебінде қызмет етуі
мүмкін.
Алынған нәтижелердің дәлелдігі мен негізділігі зерттелуші мәселеге
бүтіндік бағытпен байланысты бастапқы әдістемелік және және-теориялық
тұрғының жиынтығымен және зерттеудің заты, мақсаты, міндеттеріне бір
калыпты теориялық және эмпирикалық зерттеу әдістерін қолдану, корытындының
дәлдігімен логикалығы, алынған нәтижелердің кең көлемді мақұлдануымен
қамтамасыз етілген.
Зерттеу кезеңдері:
І кезең - және жұмыстың тақырыбы бойынша матариалдар жинақталып,
мазмұндық құрылымына талдау жасалынды 2007-2008ж..
ІІ кезең - жинақталған матриалдар негізінде және жұмыстың теориялық
және тәжірибелік тұрғыдан мазмұны анықталды. Экспериментах - зерттеушілік
жұмысты жүзеге асыру барысында тиісті тәжірибелік мәліметтер айқындалып,
қорытынды тұжырымдар жасалды 2008-2009ж..
Зерттеудің тәжірибелік-эксперименттік базасы жетім балаларға және ата-
ана қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған мемлекеттік білім беру
мекемесі, Тараз қаласы Жамбыл облысы Сарымолдаев атындағы балалар үйі
болып табылады.
Диссертациялық зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, әдебиегтер тізімінен және қосымшадан тұрады.
I БАЛАЛАР ҮЙІ ЖАҒДАЙЫНДА ЖЕТІМ БАЛАЛАРДЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ҚОЛДАУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 ПСИХОЛОГИЯ-ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМДАРЫНДА ЖЕТІМДЕР МӘСЕЛЕСІ
Жетімдік - біздің қоғамымыздың алдында тұрған шұғыл мәселелердің бірі.
Жетімдік мәселесінің кең таралуы қазіргі таңда көптеген елдерге тән мәселе
болып табылады. Бүкіл елдерде мұндай балаларды әр түрліше атайды-қабыл
алмаған балалар, қазыналық бөбектер, тастау үшін туылғандар, мәңгі
жаңадан туылғандар.
Ата-анасын жоғалтқан бала - бұл ерекше, шын мәнінде - қасіретті әлем.
Ата мен анаға деген қажеттілік - бала қажеттіліктері ішіндегі ең күштісі.
Қазақстандағы жетімдіктің шынайы бейнесін анықтау қиын. Соңғы жылдары
Қазақстанда ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар санының өсуі Зайқалуда.
Олардың жалпы саны жыл сайын шамамен 30-40 мың адамға өсуде. Қазақстан
Республикасы аймағында 2003ж. жетім балалардың жалпы саны 662,5 мыңнан
астам адам, 2005 ж. олардың саны шамамен 700мың адамды құрады.
Жетімдіктің барлық себептерін айту өте қиын, себебі бұл түрлі
аймақтағы ғалымдар айналысып, әлі соңына дейін зерттелмеген көп аспектілі
мәселе.
Жетімдік фактор ретінде баланың оны қоршаған әлеуметтік ортамен,
ересектер мен құрдастар әлемімен эмоционалды байланысты бұзып, екінші
кайтара терең физиологиялық, психологиялық және әлеуметтік дамудың
бұзылысын тудырады. Балалықты әлеуметтік-педагогикалық қолдау жүйесі ата-
ана қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған арнайы әлеуметтік-
педагогикалық мекемелерді құруды алдын ала ескертеді.
Мұндай мекемелерге деген қажеттілік тәуекелділік топтары балаларының
көптеген деңгейлерінің пайда болуымен шартталған. Олардың мәселелерін
типтік білім беру мекемесі: ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар; тұрақты
үйі мен тіркелуі жоқ балалар; қашқын-балалар; түрлі жәбір көретін жаман
халдегі отбасынан шыққан балалар; отбасы немесе қоғамда іағдарысты
жағдайларды жүрген балалар және басқалар шеше алмайды. Бұл құқықтары және
бәрінен бұрын олардың толыққанды дамулары үшін қажетті өмір деңгейіндегі
құқықтары бұзылған балалар. Сондықтан инновациялық әлеуметтік-педагогикалық
мекемелер - бұл балалардан тартылып алынбайтын құқықтарын қорғауға, оларға
қажетті көмек пен қолдауды шұғыл көрсетіп, уакытша баспанаға мүмкіндік
беріп, тамақ пен киіммен, медициналық көмекпен қамтамасыз етіп, сонымен
қатар олардың әлеуметтік бейімделулері мен қажеттілік болғанда - әлеуметтік
ақталуға жағдайлар жасауға шақырылған.
Мұндай мекемелер Қазақстанда жақында пайда болды. Соңғы жылдары
көптеген қалаларда әр түрлі саладағы көптеген әлеуметтік-педагогикалық
мекемелер құрылған және құрылып келгенімен, әзірше олар біз үшін жаңа. Бұл
екемелер бір-бірінен тек атауымен ғана емес, сонымен қатар көрсететің
қызметтерінің спектрі, ұйымдастырушылық-құқықтық формалар, жұмыс
жүргізілетін балалар конгтингентімен, шешілетін мәселелердің сипаттымен
және т.б. айтарлықтай айрықшаланады. Олардың бірі қарқынды дамып, оқыту-
тәрбиелеу мекемелері қатарында берік орынды алады, өзгелері өмірге
қабілетсіз, болашақсыз болады. Нақты балалықты әлеуметтік-педагогикалық
қолдаудың ең тиімді ұйымдастырушылық формаларын беретін табиғи іріктеу
жүргізіліп келеді.
Бірақта кәсіби іс-әрекеттің жаңа ортасын құрудағы бастапқы кезеңдегі
барлық қажеттілік пен шарасыздыкта Мұндай жол маңызды тиімсіз ақпараттар
мен әлеуметтік шығындарға ұшыратады. Қаржылық жетіспеушілік жағдайларында
әлеуметтік күтілетін нәтиже бермейтін жаңа мекемелерді құруға үлкен қаржыны
салу болдыртпайтын іс. Бір ғана шынайы мүмкіндік Мұндай шығынды төмендету
мүмкіндігі - жаңаны еңгізудің ғылыми негізделуі.
Ежелден бері жетімдер өздеріне аянышты қарым-қатынас, бишаралық халге
түскен баланы еркелетіп, аялап, жұбатуға талпынысты тудырған, дегенменде
жетімдердің тағдырлары қашанда оңай болмаған.
Жетім балаларды орналастыру үшін түрлі формалар қолданылған: жетімдер
үшін мекемені ұйымдастыру - тәрбиелеушілік үйлер, жетім балаларға
жетімхана, оқыту-тәрбиелеу мекемесі (шіркеудегі, мемлекеттік, жеке адам
қаржыларына және т.б.); қамқорлық пен бағып-қағу, асырап алу. Қараусыз
калған балаларға арналған алғашқы ірі мекемелер Еуропада VIII ғасырдан
(Милан), Рессейде -XVIII ғ. бастап (Новгород) танымал болды. XX ғасырда
әлемдік соғыстар, революциялар және өзге әлеуметтік күйзелістер, қоғам
дағдарысы жетімдер санының ұлғаюының себебі болып қана қоймай, сонымен
катар әлемнің көптеген елдерінде жаңа құбылысты - қоғамдағы әлеуметтік-
экономикалық және өнегелік процестермен шартталған және өз балаларына деген
қарым-қатынаста ата-аналардың құқықтарынан айыруда көрініс табатын
әлеуметтік жетімдіктің тууына себепші болды.
Интервенция, індет және аштық көптеген отбасыларды бұзды, көптеген
балалар ата-анасыз қалды. Балаларды құтқаруға мүмкіндік болар күштер мен
каражаттар жұмсалды. Балалар мекемелері А.С.Макаренко, М.М.Пистрак, В.Н.
Сорока-Росинский, С.Т Шацкий және басқалар сияқты әйгілі педагогтармен
ұйымдастырылып, басшылық етілді.
Кез келген әлемдік және жергілікті мәселелер елдердің халықтық
жағдайларында қиын көрініс табады. Бірінші әлемдік соғыстан кейінгі кең
тараған және кейінгі онжылдықта азайған қараусыздық пен бақылаусыздық
кұбылысы жаңа күшпен ХХғ. 1980 ж. туындады. 1980-ші жылдардың ортасынан
бастап әлеуметтік жетімдік мәселесі әлемдік қауымдастықтың назарында болды.
Көптеген мемлекеттерде жетім балаларды әлеуметтік корғаудың арнайы
бағдарламалары өңделіп келеді. ООН (ЮНИСЕФ) балалар коры әлемдегі
әлеуметтік жетімдіктің теориялық және практикалық зерттеулерімен
айналысуда.
Бұл кезең жетім балаларды зерттеу аймағында ғылыми ашылулардың жарқ
етуімен сипатталады. Кеңес ғалымдарының қатарлары (B.C. Мухина, МИ.
Лисина және т.б.) жетім балалар тұлғасының психологиялық
ерекшеліктерін зерттей бастады, сонымен қатар жетімдікпен байланысты
психологиялық және физиологиялық сипаттағы ауытқулар бөлініп, ғылыми
негізделді.
Интернаттық мекемелерде тәрбиеленушілердің саны үш есе өсті, олардың
құрамы да өзгерді. Олардың көбін бас тартылған балалар - некеге тұрмаған
жалғыз басты анамен туылғандар және олармен мемлекеттік қамқорлыққа
қалдырылғандар, сонымен қатар соттың шешімімен баланы тәрбиелеу кұқығынан
айырылған ата-аналардың балалары құрайды. Физиологиялық, ақыл-ой және
өнегелік дамуында әртүрлі ауытқулары бар балалардың саны өсті. Жетім
балалар өмірлерін қалпына келтіру бойынша мемлекеттік іс-шаралар қатары
қабылданды, жетімдердің құқықтарын қорғау нақтыланды, интернаттық
мекемелердің материалды базалары бекітілді. Бірақта мұндай әлеуметтік
жетімдік жағдайын жақсарту әрекеттері оны толығымен өзгерте алмады [66].
XX ғасырдың 90-шы ж. біздің елімізде отбасылық балалар үйінің үлкен
көлемі ашылған болатын, сонымен қатар еліміздің бірінші ханшайымы Сара
Назарбаеваның Бөбек балалар ауылының қазақстандық моделінің дамуы өріс
алуда.
1975ж. балалар үйінің саны 914 болатын, онда 105 мың бала
тәрбиеленген. 1980 - 1989 жылдар аралығында жетім балаларға арналып мектеп-
интенаттары пайда болды. Балалар үйлері азайып, ал жетім балаларға арналған
интернаттық мекемелердің барлық түрлері 3605-тен 3812-ге дейін, бұл каңа
мектеп-интернаттардың - 106 және дамуында кемістіктері бар балалар үшін
мектеп-иметернаттарының - 158 ашылуы есебінде өсті. Барлық осы мекемелерде
тәрбиеленушілердің саны айтарлықтай баяу өсті - 556 дан 575 ішң адам, яғни
небары 19 мың адам, олай болғанымен де 1988ж. қамқорлыққа алынған жетім
балалар - 290 мың және асырап алуға - 525 мың адамға дейін -сі. Дәл осы
кезеңде ЦК КПСС пен СССР Министрлерінің Кеңесінде коғарыда аталған маңызды
қаулысы, сонымен қатар СССР Министрлері -кеңесінің 17.04.88ж. №2012
Отбасылық түрдегі балалар үйін құру жөнінде каулысы қабылданған болатын.
Олар әлеуметтік жетімдіктің өсуін төмендетуге - ағымды әсер етті.
Қазіргі таңда жетім балалардың жағдайы қандай? Қазақстан 2002 ж.
балалардың жағдайы жайында мемлекеттік баяндаманың берілгендері бойынша
ата-ана қарауынсыз қалған балалар саны ұлғаюда. 2001 жылы олар 28,1 мың, ол
2000 жылға қарағанда 4,0%-ға көмірек, 1999ж. қарағанда 12,4% -"2 көп.
Олардың 40% - дан астамын ата-ана құқықтарынан айырылған ата-аналардың
балалары құрайды.
2001 ж. 56,4 мың балалардың ата-аналары эке-шеше құқықтарынан
айырылған, ол 2000ж. салыстырғанда 6,2 % -ға көбірек, және 1999ж. қарағанда
21,1%-ға көп. Мемлекет қамқорлығындағы, ата-аналары өз құқықтарынан
айырылған балалар саны 2001 ж. өткен жылға қарағанда 15,9 %-ға азайып, 3,4
мың адамды құрады, ол 1999 ж. салыстырғанда 2,4 %-ға аз.
2004ж. аралығында ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалардың көбі
қамқорлыққа немесе асырап алуға берілген болатын. Олардың саны 2004ж. 77,8
мың адамды немесе жалпы ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар санының 60,8
% -ын құрады. Соңғы жылдары азаматтар отбасына берілген балалардың саны да
(2000ж. салыстырғанда 4,8% , ал 1999ж. 15,1%), сонымен қатар ата-ана
камқорлығынан айырылған балалар арасында олардың үлесі де өсіп келе жатыр
(2000ж. - 60,3%, 1999ж. - 59,4%).
2004ж. ата-ананың қамқорлығынсыз қалған 28,2%) балалар жетім балалар
және ата-ананың қамқорлықтарынсыз қалған балаларға арналған балалар
үйлеріне және мектеп-интернаттарына, халықты әлеуметтік қолдау мекемелеріне
және өзге мекемелерге толық мемлекеттік қамқорлыққа орналастырылған
болатын. Мұндай балалар үлесі азаюда: 2005ж. ол 29,4 %, 2003ж. - 30,7%
құрады. Тіпті олардың саныда бірнешеге азайды, 2005ж. 36,1 мың адам, ал
2004ж. ол 36,2 мың адам болған. Осы уақытта ата-ана қамқорлығынсыз қалған
балалардың 1,7% толық мемлкететтің қамқорлығына "бастапқы, орташа және
жоғарғы кәсіби білім беру мекемелеріне өзге білім беру мекемелеріне
орналастырылған. 2000ж. салыстырғанда олардың саны мен үлестері айтарлықтай
өзгерген жоқ (2005ж. - 2139 адам, 2004ж. - 2154 адам).
Отбасы немесе сәйкес мекемелерге орналастырылман 2005ж. 13,1 мың бала
(2004ж. - 11,7мың) қалды, бұл күжаттарды жинау мен қамқоршыларды сайлау
бойынша жұмыстардың қажеттіліктерімен байланысты болды. Бұл балалар уақытша
жетімханаларда, емдеу-профилактика мекемелерінде болады.
Жалпы жетім балалар және ата-ана қамқорлықтарынсыз қалған балалар 2006ж.
685,1 мың адамға жетті (2004ж. қарағанда 3,4%-ға көп). Олардың ішінде 347,5
мың адам (50,7%) қамқорлықта, 154,4 мың адам (22,5%) асырап алушылар
отбасында, 183,4 мың адам (26,8%) - әртүрлі интернаттық мекемелерде
тәрбиеленуде.
Жетім балалар, ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалардың жағдайларын
жақсарту мақсатында Қазақстан Республикасы Парламентінің Жетім балалар мен
ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалардың жағдайларын жақсарту бойынша
бірінші кезектегі іс-шаралар жайында 14 мамыр 2004ж. №374 қаулы
қабылданған. Көрсетілген құжатта оқу кезеңінде оқулықтарды және жазу
құралдарын алу үшін балаларға жылсайын берілетін жәрдемақы З есе өсті.
Қазақстан Республикасы бюджетінде аталған деңгейдегі балаларға жеңілдікті
көне тегін жол ақысы, сонымен қатар білім беру мен әлеуметтік қорғаныс
мемлекеттік емес мекемелеріне жіберілген балалардың тамақтануларын төлеуге,
киіммен қамтамасыз ету және т.б. қаржылар бөлумен, жетім балаларға арналған
білім беру мекемелерін және әлеуметтік ақталуды қажет ететін кәмелетке
толмағандар үшін арнайы мекемелерге қолдау көрсету шараларын қабылдау
қамтамасыз етілген.
Егер 1980ж. Қазақстанда интернаттық мекемелердің саны жалпы кеңес
кезеңіндегі саннан 64,4%, ал тәрбиеленушілердің саны - 46,3% болған болса,
онда 20 жылдан кейін кеңес кезеңіндегіге қатынас бойынша қазақстандық
интернаттық мекемелердің үлесі 88,1%, ал тәрбиеленушілердің саны - 56%-ды
құрады. Бұл дегеніміз осы және өзге көрсеткіштер бойынша Қазақстан кеңестік
көрсеткіштерден артып шықты.
Қазақстанда әлеуметтік жетімдіктің өсуі қарқынды дамып келеді.
Отбасында өмір сүріп, тәрбиелену құқығынан айырылған балалар заң бойынша
мемлекет қамқорлығында, қорғауында болады, ол балалардың қалыпты дамуы үшін
және оның денсаулығы күйінде ауытқуларды жою бойынша арнайы жұмыстар үшін
де жағдайлар бар болуына кепілдік беруі керек. Бала отбасылық қоршауының
бар болу құқығын жоғалтқаннан кейін, ол автоматты түрде өзінің өзге
құқықтарын жүзеге асырудан ғана емес, сонымен қатар басты түрде өзінің
жақсы дамуына ең қажетті көлемді жүзеге асыру мүмкіндігін жоғалтады.
Е.М.Рыбинскийдің берілгендері бойынша [74] Қазақстанда жетім
балалардың жалпы санының 10% ғана, олар ата-аналары қайтыс немесе мүгедек
болулары салдарынан ғана жетім болып отырғандар, ал қалғандары ата-аналары
тірі жетімдер. Жалпы мемлекеттегі балалар санынан жетім балалар саны 2%-ға
жуық, ал кейбір аудандарда - 15-20% құрайды.
Қазіргі таңда көптеген мекемелерде балаларды асырау жағдайлар қоғамның
күрделі қам жеуін тудырады. Жетім балаларды әлеуметтік тәрбиелеудің ең
тиімді формаларын іздеу жалпы ұлттық міндеттерге жатады.
Балалардың көбі отбасыларын және тәрбиелеу мекемелерін жаман қарым-
қатынас себебінен кетіп қала бастады. Мұндай қараусыз қалған балалардың бір
бөлігі отбасымен шектеулі байланыс сақтауды жалғастырып келеді, ал өзге
балалар әлеуметтік жетімдер болды. Жетім балалардың 90% - бұл әлеуметтік
-жетімдер.
Қазіргі таңда теориялық зерттеулерде екі үғым кең қолданылуда:
1. Жетім (жетімдік)
2. Әлеуметтік жетім (әлеуметтік жетімдік)
Бірақ жетімдік түсінігінің өзі көп аспектілі болғандықтан, оны түрлі
ғылыми бағыттарға негізделіп қарастыруға болады. Түсіндірме сөздік
-келесідей анықтаманы береді: Жетім - бір немесе екі ата-анасы қайтыс
болған кәмелетке толмаған бала. Жетімдік - жетімдіктің күйі: жалғыздық
[50,708].
Психологиялық - педагогика ғылымы тұрғысынан, жетімдік - ата-ана
қамкорлығынан айрылған кәмелетке толмаған балалардың өмірлерінің бейнесін
сипаттайтын жағымсыз әлеуметтік құбылыс.
Л.Я.Олиференко, Т.И.Шульганың пікірлері бойынша [61], әлеуметтік
жетімдер - бұл әлеуметтік-экономикалық, сонымен қатар имандылық-өнегелік
себептер бойынша ата-ана қамқорлығынан айрылған ерекше әлеуметтік-
гемографиялық О-ден 18 жасқа дейінгі балалар тобы, яғни бұл ата-ана
құқғынан айрылған, ішімдік, нашақорлық және т.б. салдарынан "психологиялық
ауытқулардан және т.б. азап шегетін, өз балаларынан бас тартқан ата-
аналардың балалары.
Е.М.Рыбинскийдің көрсеткеніндей, әлеуметтік жетімдік дегеніміз
көптеген тұлғалардың өздерінің ата-ана міндеттерін орындаудан басатылуы
немесе қатыспауы (ата -ата мінез-құлықтарының бұрмалануы) [74,20].
Аталған автордың берілгендері бойынша 50%-дан аса балалар мынадай
әлеуметтік себептер бойынша балалар үйіне орналастырылады: ата-
ана құқығынан айрылу, материалдық және тұрмыстық жағдайлардың нашар болуы,
әйелдің некеде тұрмау жағдайлары, ата-ананың қамауда болуы. Зерттеулер
берілгендері бойынша, ата-ана қамқорлығынан айрылған отбасылардың 96%-нда
әкесі немесе шешесі, көбіне екеуіде - маскүнемдер. Маскүнемдік әліде
мәжбүрлік жетімдіктің басты себебі болып кала береді. Ерекше топты бас
тартылған балалар құрайды. Балалардан бас тартудың ең кең тараған себептері
- оның ауыр халдегі ауруы (60%), ал сонымен қатар қиын материалдық және
тұрмыстық жағдайлар (20% жуық). Осылайша, ата-аналардың бас тартуы көбіне
ауыр халдегі баласын толық мемлекет қамқорлығына орналастыру кажеттілігінен
туындайды [74].
Әлеуметтік жетімдік себептеріне мыналарда жатады: халықтың материалдық
жағдайларының қауірт нашарлауы, оның әлеуметтік - экономикалық жіктелуі,
ұлтаралық шиеленістер, қашқындардың пайда болуы, окыту мен тәрбиелеу
жүйесінің дағдарыстық жағдайлары. Барлық осы ракторлар көптеген елдерге тән
және отбасына қиратушы әсер етеді, соның кәтижесінде туылулардың деңгейі
төмендейді, толық емес отбасылар саны өседі, бомж балалар, бұралқы балалар
пайда болады.
Жоғарыда аталған берілгендерді талдай отырып, жетімдікке тән жалпы
ұғымдарды бөлуге болады.
Жетім балалар - бұл бір ғана немесе екі ата-анасы қайтыс болған
балалар.
Әлеуметтік жетім - бұл биологиялық ата-анасы бар, бірақ олар қандайда
себептер бойынша баланы тәрбиелемейтің, оған қамқорлық етпейтің ата-
аналардың баласы. Бұл жағдайларда қамқорлықты мемлекет және қоғам езіне
алады.
Осылайша, Е.И.Казакова және Л.М.Шипицынаның пікірлеріне сүйене отырып,
ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар қатарына мынадай ата-аналарының
жағдайлары бар балалар жатады:
қайтыс болғандар;
ата-ана құқығынан айрылғандар;
ата-ана құқығында шектелгендер;
хабарсыз жоғалып кеткен деп танылғандар;
қолынан іс келмейтіңдер (жарым);
бостандықтан айрылған жерлерде жазасын өтеп жатқандар;
баланы тәрбиелеуден қашқандар.
Л.М.Шипицына және Е.И.Казакова өздерінің еңбектерінде жетімдіктің ең
кайғылы салдары - бұл ата-ана қамқорлығынан айрылған балалардың
иенсаулығына, психикалық және әлеуметтік дамуына тікелей зиян екендігін
көрсетеді. Балалар үйлерінің 60%-ын асқынған, әсіресе орталық жүйке -
жүйесінде ауытқулары бар, ІІІ-V (ең томен) денсаулық топтарына жататың
балалар құрайды. 55%-ға жуығы физикалық дамулары кешеуілдеген балалар. Тек
балалардың 4,7% ғана мүлдем сау ретінде сипатталады. Мидың органикалық
зақымдануы салдарынан басқа, балалардың 30%-нда асқынған тонзилиит, ішек
жолдарының дискенезиясы, демікпелі бронхит, асқынған пиелонефрит, өте жиі
энурездері бар [87;39].
Бірақ әлеуметтік жетімдіктің ең ауыр ізі баланың психикалық дамуында
қалады. Ата-анасынан айрылған және интернаттық жағдайларда орналастырылған
балада жалпы психикалық тонусы төмендейді, өзін-өзі реттеу процесттері
бұзылады, көңіл-күйдің түсуі басым болады. Балалардың көбінде кауіп пен
өзін-өзіне сенбеушілік сезімі дамып, әлемге қызығушылық қатынасы жоғалады.
Эмоционалдық-танымдық әрекеттестік нашарлайды, нәтижесі ретінде ақыл-ой
дамуы кешеуілдейді. Ата-ана отбасынан ерте айрылған сайын бала мекемеден
ұзағырақ және көбірек оқшауланады және барлық психикалық даму бағыттары
бойынша деформациялар анық байқалады. Негізгі жүре пайда болған ақау ақыл-
ой және жекелік дамудың кешеуілдеуі және бұрмалануы болады. Көптеген
жағдайларда (85-92%) балалар үйінің түлектері жалпыға ортақ білім беру
мектептерінің бағдарламалары бойынша оқуға қабілетсіз, ал жалпы балалық
популяцияда ақыл-ойы дамуының кешеуілдеуі - 8-10%) аспайды.
Ақыл-ой дамуының кешеуілдеуінен басқа, парааутизм шеңберінде эмоциялық
дамудың күрделі бұзылыстар жиынтығы қалыптасады: эмоциялық көріністердің
кедейленуі, қарым-қатынасқа түсудегі серіктестікке тенденцияның толық жоқ
болуына дейінгі қиындықтар, енжарлықтың өсуі, түрті болатын мотивтерді тез
жоғалту, өсе келе эмоционалды дамуының кешеуілдеуінің тереңдеуіне тенденция
байқалады.
Мұндай бұзылыстар сау балалар үшінде шарасыз, сонымен қатар туа біткен
ауытқулары барларында өрши түседі. Жетімдер мекемелерінде эмоционалдық
өмірдің толық еместігі бала есе келе түрлі психикалық және әлеуметтік
бейімделулердің бұзылыстарын тудырады: біреулерінде - бұл белсенділіктің
төмендеуіне тенденциялар, ол апатия және адамдарға емес, заттарға үлкен
қызығушылыққа алып келеді; өзгелерінде асоциалды және қылмыстық іс-
әрекеттерге кетуге гипербелсенділік; көбілерінде нық эмоционалдық
әуестіктер тудыра алмай, ересектердің өздеріне көңілдерін аудартқысы келіп,
қоғамда өздерін шамданған мінез-құлықтарын көрсетуге тенденция байқатады.
Сонымен қатар авторлар жетім балалар мен әлеуметтік жетімдерге
инфантилизм, баяу өзін-өзі билеу, тұлға ретінде өзін білмеу және
қабылдамау, өз тағдырын саналы таңдауға қабілетсіздік тән, осының
салдарынан арқа сүйеушілік, өмірдің материалды жағын, меншік мәселелерін,
экономиканы жекелік түрде түсіне алмау, қарым-қатынаста ерікті жерде де,
қатынасты құру талап етілетін жерде де қиындықтардың туындауы, жағымсыз
тәжірибелер, теріс құндылықтар мен мінез-құлқының бейнесінде толы екендігін
айтады.
Психикалыц даму мәселесі. Жоғарыда баяндалған берілгендер отбасынан
тыс тәрбиеленіп жатқан кіші мектеп жасындағы баланың ақыл-ой және
аффективті-қажеттіліктік ортасындағы дамуында да, мінез-құлық
ерекшеліктерінде де жәй психологиялық дамуы кешеуілдеу ғана емес, оның
ағымының айтарлықтай өзге сипаты ретінде деп талдап қорытуға бейім
екендігіміздей белгілі-бір ерекшеліктер байқалады деп қорытынды жасауға
мүмкіндік береді. Бұл ерекшелік ішкі, идеалдық жоспардың қалыптасуында,
сыртқы жағдайлармен ойлау, мотивация, қылықтық реакциялардың
байланыстылығында көрінеді.
Бала ересектер және құрдастарымен еріксіз үнемі байланыс жағдайында
болатын балалар мекемесінің ерекшеліктерін ескере, қарым-қатынас
дағдысының, ұжымдық тапсырмаларды шешу іскерлігінің тиімді қалыптасуы,
кақтығыстардан жол табуды күту керек болып көрінеді. Бұл шынында да мектеп-
интернатындағы қарым-қатынасты сипаттайды деген пікір бар [7]. Бірақ
қәзіргі мектептердегі оқушыларға қарағанда интернаттағы тәрбиеленушілер
ересектер мен құрдастар арасындағы қатынастағы қақтығыстарды шешуде сәтсіз.
Агрессивтілік, қоршағандарды кінәлауға талпыныс, өз кінәсін мойындай алмау
және мойындағысы келмеу, яғни бұл дегеніміз шиеленіс жағдайларда мінез-
құлықтың қорғаныс формаларының басым және осының салдарынан қақтығысты
құрылымды шешуге қабілетсіздік көзге түседі.
Мектеп-интернаттың тәрбиеленушілерінде суреттелген мінез-құлық
ерекшеліктерінің пайда болу себептерін түсіну үшін қарапайым сандық
сипаттамалары ретінде бірінші кезекте олардың ересектермен байланысының
шектеулілігі, бір жақтылығы, келесі жағынан құрдастармен жоғары қарқынды
байланысын көрсету жеткіліксіз; балалар мекемелерінде ересектер мен
құрдастар арасындағы қарым-қатынас ерекшеліктерін терең сапалық талдау
кажет.
Балалар мекемелерінде бала шектелген бір ғана құрдастар тобымен ғана
қарым-қатынас жасап, қандайда бір өзге кәдімгі мектеп оқушылары таңдай
алатындай топты қалауға мүмкіндіктері жоқ екендігін ескеру керек.
Құрдастардың белгілі-бір тобына тиістілік сөзсіз болады. Бұл құрдастар
арасындағы қатынастар достық, құрбылық емес, түр бойынша туыстық - ағалы-
інілі және әпкелі-сіңілілі сияқты қалыптасып келеді [18]. Балалар
мекемесіндегі құрдастар арасындағы мұндай қарым-қатынасты сөзсіз бір
жағынан құрдастар тобының отбасына ұқсастығы, эмоционалдық тұрақтылық,
қауіпсіздікті қамтамасыз ететің жағымды фактор ретінде қарастыруға болады.
Өзге жағынан анық көретін шығындарды көрмей қалуға болмайды - мұндай
байланыстар құрдастар арасындығы қарым-қатынас дағдысының дамуына, таныс
емес баламен тең құқылы қарым-қатынас орнатуға, таңдаулы қарым-қатынас үшін
кажетті өз қасиеттерін бір қалыпты бағалауға мүмкіндік туғызбайды.
Отбасынан тыс тәрбиеленіп жатқан балалардың ересектермен қарым-қатынас
ортасын жоғарыда бірнеше рет айтылғандай ерекше күштеулік, ұстамдылық,
агрессивтілік ретінде сипатталады. Психологиялық сипаттағы мәселелер ата-
ана махаббаты мен мейірімділігінің жеткіліксіздігі, ересектермен ресми емес
қарым-қатынастың ерте депривациясы ретінде анықталады. Бұл дәлел әйгілі
болғандай тұлғаның бүкіл ары қарайғы қалыптасу кезеңінде із қалдырады.
Теңестіру механизмдерінің мұндай депривацияның сандарынан дамымай қалуы,
эмоционалды салқындық, агрессивтілік және балалар үйі тәрбиеленушілерінің
жоғары осалдығының себебі болады. Тәрбиеленушілердің бір бөлігінде қарама-
қарсы жоспардағы психологиялық мәселелері бар эмоционалды жылы отбасылы
балалық шақтан кейін олар мемлекеттік мекемелерге түсулері. Мұндай
балалар үнемі фрустрация күйін кешеді және невротикалық олқылыққа бейім.
Педагогикалъщ сшаттағы мәселелер көбіне балалар үйіне орналастырылған
жетім балалардың әлеуметтік-педагогикалық қараусыз қалушылық, балалар үйіне
келіп түскенге дейінгі және кейінгі алғашқы айлардағы девиантты мінез-
құлықпен байланысты, ол бала мен жасөспірімдердің 70% байқалады.
Психопатологиялық көріністермен бірге келіп түскен тәрбиеленушілердің
жартысына жуық реабилитация процесін қиындататың жалпы психологиялық
дамымай қалушылық білінеді.
Қазіргі таңда балалардың қызығушылыктары, қажеттіліктері мен тілектері
көбірек ескерілуде. Отбасылық балалар үйін құру жолы бойынша интернаттық
мекемелердің өмірін қайта құру басталды; тәрбиеленушілерге қаражат
көбейтілді, жетім балаларға көмек көрсететің қоғамдық бірлестіктер
ққұылуда. Интернаттық мекемелердін формасын отбасылық балалар үйлерін құру
жолы бойынша өзгерту басталды; тәрбиеленушілерді жағдайларын жасаудағы
шығындарға бөлінетін қаржы көбейтілген, жетім балаларға көмектесетін
қоғамдық бірлестіктер құрылуда. Интернаттық мекемелерді реформалау процесі
басталды. Баланың физикалық, психикалық және әлеуметтік дамуын қамтамасыз
ету мақсатында балалар үйінде болудың жастық цензі 1,5 жастан 18 жасқа
дейін өзгертілген болатын. Балалар отбасылық байланыстарды сақтап тұрулары
үшін кішігірім туыстық топтар (10-12 адам) топтастырылды, бұл олардың
әлеуметтік бейімделулерін жеңілдетеді. Бірақта жетім балалар үшін көптеген
балалар үйлері мен мектеп-интернаттары, өзге білім беру мекемелеріне жаңа
тұрмыстық және экономикалық механизміне тез ауысуда қиын қаржылық жағдайдан
аман қалуға, сонымен қатар қазіргі білім беру кеңістігінде ең қолайлы
орынды алуға мүмкіндік береді. Бұл интернаттағы педагогтар ұжымының жетім
балалардың әлеуметтенулері тапсырмаларын басты педагогикалық мақсат ретінде
жүзеге асыруға бағыттайтын дәйекті мемлекеттік саясаттың арқасында мүмкін
болды. Әлеуметтену тәсілдері білім беру мен тәрбиелеу бағдарламаларымен
қатар тәрбиелеу процесінің ұйымдастырудағы мобильділік пен таңдау
еркіндігінің кең көлемдігі болды.
Әлеуметтік мәселе ретінде қазіргі жетімдік медициналық психологиялық-
педагогикалық жиынтық деңгейде қарастырылуы, яғни баланың дамуы мен
әлеуметтенуге бейімделуде ауытқуларын түзету, орнын толтыру тапсырмаларын
алға қоя пән аралық зерттеу мен әсер етудің нысанасы болуы керек.
Педагоикалық тәжірибелердің талдауы көрсеткендей, мекемедегі баланы
жекелей қарау, өзбеттілік өмірге өзінің болашағына сенімді болып шығуға
мүмкіндікті қамтамасыз ету мойындалуда; бұл баланың ерекшеліктерін ескере
отырып, мекемедегі оның өмірін ұйымдастыру, дамудың және білім алуды
таңдауға жекелік жоспарын құру, оны авторлық білім беру бағдарламаларын
енгізу арқылы кеңейту, әлеуметтенудің факторларын анықтау ретінде ондағы
еңбек мазмұны мен формасын таңдау да жатады. Басшылар мекемедегі еңбекті
қамытушы, оқытушы және тәрбиелеуге ғана емес, сонымен қатар балаға еңбек
нарқында бәсекеге қабілетті болып өзін жүзеге асыруға мүмкіндік беретін
еңбек түрлерін таңдауға әрекеттенеді.
Жетім баланың физикалық және психикалық денсаулығының көптеген
бұзылыстарының себептері саналуан. Интернаттық мекемелерде шоғырланған
балалардың негізгі бөлігі ішімдік, нашақорлыққа ап-анық жағымсыз
тұқымқуалаушылықтары бар, туа біткен психикалық және невротикалық ауытқудан
азаптанып жүрген жетімдер саны үнемі көбейе түсуде.
Әсіресе осы деңгейдегі балалар серіктестердің мас болу кезінде бала
бітіру немесе болашақ ананың жүктілікті тоқтату үшін әртүрлі зақым
келтіруші тәсілдерді қолданудың салдары сияқты туа біткен физиологиялық
және психологиялық ақаулары бар. Сонымен қатар балалар үйіне
орналастырылған бала патологиялық тұқымқуалаушылықпен жүктелген, бірінші
кезекте, бұл ақыл-ойдың кешеуілдеуі, шизофрения.
Медицианалық бақылаулар көрсеткендей, болашақта бас тартатындардың
(жаңадан туылғандарды перзентханаларда тастайтындар) қалаусыз жүкті
болуының өзі зиянды болып табылады. Мұндай жүктіліктің стресстік әсері мол,
ол ана бала арасындағы құрсақтағы даму кезіндегі өмірлік маңызды
әрекеттестіктің бұрмалануына, олар арасындағы сенсорлық, зат алмасу,
гуморалдық байланыстардың бұзылысына алып келеді. Болашақ бас
тартушыларда жүктілік кезінде психикалық бұзылыстар: қояншық реакциялар,
депрессивті күй, психовегетативті бұзылыстар, психикалық, соматикалық
асқынған аурулардың күшейуі байқалады. Маңызды патогенді фактор мынадай
жүктілердің мінез-құлықтарындағы пихикалық бұзылыстармен байланысты болып
табылады: гипербелсенділік, жүктілікті тоқтатудың сәтсіз әрекеттері,
ішімдік, шылым, нашақорлықпен қиянат етушілік. Олардың көбі босануға дайын
емес болып шығады, оған соңына дейін жүктіліктің созылмауының жоғарғы
деңгейі (жалпы туылулар 4,7% -пен салыстырғанда 37,5%), сонымен катар туылу
әрекетіннің патологиясы (59,2%) куәландырады. Үш тің екеуі З кг. аз
салмақта туылады. Морфофункционалды жетілмеудің белгілері уақытысында
туылғандардың жартысында дерлік байқалады. Мидың зақымдануының клиникалық
көрінуі жаңадан туылғандарда 43,7% жағдайларда байқалады. 46,9%-да
нәрестелер туылғаннан кейін жағдайының қиындығына байланысты реанимация мен
терапияның қарқындылығын қажет етеді (жаңадан туылғандардың 14,8%).
Уақытына дейін көтермеу, салмағының аздығы және онымен қоса
перебральды параличтер балаларда жүйкелік-психикалық патологияға жиі алып
келеді (жағдайдың 47-60%-да). Егер бұған өте ерте анасынан айырылудың
псхикалық дамуға патогенді әсерін және онда шарасыз сәбидің психикалық
депривациясын, сонымен қатар ата-аналардың псиикалық патологиясының
тұжымқуалаушылық факторы бар қауіптілікті қосатын болса, онда қалаусыз
жүктіліктен туылған балалар психикалық патологиясы бойынша ерекше
тәуекелділік тобына кіреді, шектен тыс зейінді және балалармен қарқынды
медицина-, әлеуметтену-, педагогикалық- және психопрофилактикалық іс-
шараларды талап ететіндігі анық болады.
Баладан бас тарту жағдайларының маңызды бөлігі әйелдің әлеуметтік
қажетіліктері немесе терең өнегелік кері кетумен ғана емес, сонымен қатар
уақытша жекелік, әлеуметтік-психологиялық және материалдық дағдарыстармен
де байланысты.
Сонымен қатар ересек жастағы жетім балада көрінетін патогендік фактор
бұрынғы ата-анасының отбасындағы әлеуметтік, педагогикалық және
психологиялық зияндықтардың жиынтықтары болып табылады. Дұрыс емес
тәрбиелеу формалары арасында жетім балаға тәні қараусыздық пен шектен тыс
қамқорлық. Балалар ата-ана қамқорлығынан айрылған көптеген отбасыларда жан
төзбейтің әлеуметтік сәтсіздік: төменгі материалдық жағдай,
қанағаттанарлықсыз тамақтану, ата-ананың мастығы, олардың өмірлерінің
адамгершілікке жатсыздығы, отбасындағы айқай, төбелестер, сонымен қатар
ауыр психикалық ауру туыстармен түру тән. Мұндай отбасылардағы балалармен
қатаң қатынас (физикалық, жыныстық, эмоционалдық зорлық) жан ауыртатын
мәселесі тұр.
Мұндай отбасының балалары ата-ана махаббатынан айрылған,
ұйымдастырылған балалар мекемесіне бармайды, қорлыққа ұшырайды, осының
салдарына үйден кетуге алып келеді. Осыдан сенсорлық және әлеуметтік
депривацияның себептері, жағдайларындағы үштен екісіндегі психологиялық
дамудағы кешеуілдеу, невротикалық бұзылыстармен ми дисфузиясының белгілері,
энурез, танымдық әрекеттің бұзылысы, эмоционалдық тұрақсыздық невротикалық
бұзылыстардың көрінуімен өтірікке, патологиялық қиялдауға бейімдік.
Бала үшін ең күшті патогендік және дезадаптивтік факторлардың бірі
бала қалыптасып жатқан табиғатына сәйкес өмірін ұйымдастырумен биологиялық
отбасы деңгейіне ғана тән ата-анамен, әсіресе анасымен қарым-қатынасы бар
ата-аналық отбасы болып табылады.
Г.С.Красницкаяның [44] пікірінше, жетім баланың құндылықтар
құрылымында отбасы тұрақты болып қала береді. Онда жақындарының бар болуына
деген тілек, отбасыға деген қажеттілік және жетім бала отбасы идеалын құру
қалыпты жағдайларда тәрбиеленіп жатқан балаға қарағанда катты байқалады.
Қазіргі таңда әлеуметтік-экономикалық бұзылыстардың себептерін зерттеу
контекстінде аналық депривация, әлеуметтік депривация,
эмоционалдық депривация, психикалық депривация және т.б. сияқты көптеген
ұғымдар пайда болды. Аналық депривация түрлі құбылыстар қатарын
қамтитындықтан бұл ұғымды анықтау айтарлықтай қиын. Бұл балалар мекемесінде
баланы тәрбиелеуде де, ананың балаға деген қамқорлығының кеткіліксіздігі
де, аурумен байланысты баланы анасынан айыру да және бала үшін ана
рөліндегі белгілі-бір үйреншікті адамның махаббатының жеткіліксіздігі және
оны жоғалту [137, 24].
Баланы ата-анасынан айыру депривационалдық деп аталатын психикалық
бұзылыстардың дамуына ықпал етеді, оның ауырлығы бала қангпалықты ерте
анасынан айрылғанына қарай осы айырылудың факторы оған ұзақ әсер етеді.
Ерте балалық жастағы депривация ерте дамуға тән бұзылыстарға (жалпы және
сөздік дамудағы кешеуілдеу, нәзік моторика мен ым-ишараның
кеткіліксіздігіне) алып келеді, кейінірек жиі қорқыныш пен үрейге, мінез-
құлықтық ауытқуға (жиі белсенді және енжар қарсылық раекциялары, қарым-
қатынастағы арақашықтықта сезімнің жеткіліксіздігі немесе керісінше
байланыстағы қиындықтар) бейімділіктегі сезімді білдірудегі жалпы тәртіпке
салынғандығы түріндегі эмоционалдық бұзылыстар көрінеді. Бұл сипаттамалар
негізінде әлеуметтік жетімдікке тән.
3.Фрейд анасынан айрылуда бала өз дәрменсіздігін өткір сезінуге мәжбүр
болады, ол қорқыныш эмоциясын қайта тудырады, нәтижесінде бұл уайымдаулар
белгіленіп, қандай да бір сыртқы нысанамен байланысқа түсіп фобияға ауысады
деген ойды дамытқан. Дәл осы ойды Элпертте баяндаған, ол сәби кезіндегі
анасынан айрылуды бастан кешумен байланысты фобиялар мен жабыскақтықтың
пайда болу патологиясын белгілеген күйлерден баланы құтқаруға әрекеттенген
[13,27].
Сәбидің анасына оқшаулау әдетте түзелуге келмейтің ақыл-ой дамуымен
кекелік функциялардың қалыптасуы үшін ауыр салдарға алып келеді.
Өмірдің 2 жылынан бастап анасынан айрылу әлеуметтік ақталмайтын
баланың тұлғасы үшін қайғылы нәтижелерге алып келеді, бірақ ақыл-ой дамуы
айтарлықтай жиі қалпына келеді.
К.Рубинның басшылығымен көптеген американдық психологтар топтарымен
баланың ерте әлеуметтік оқшаулануы, оның пайда болу механизмдері мен
кейінгі әлеуметтік-эмоционалды дамуымен байланысты зерттеулер жүргізілген
болатын.
Батуев [10], Мухамедрахимовтың [58] пікірлері бойынша ересек адамға
үйреншіктік биологиялық қажеттілік пен баланың дамуы үшін бастапқы
пихологиялық шарт болып табылады. Нәресте үшін алғашқы тұлға аралық
байланыстардың құрылуында ең маңыздысы ересек ана болып табылады.
Отбасынан жетімдер мекемесіне бұрыннан ата-ана жылуынан айрылған,
психикалық депривациядан азап шегетіндер келіп түседі. Ерте нәрестелік
шақта ұзақ депривацияны тоқтату сыртқы мінез-құлық пен жалпы ақыл—ой
қызметіндегі айқын қалыпқа алып келеді, бірақ депривация 12 айлық жасқа
дейін тоқтатылғанның өзінде тілдің дамуы кешеуілдеуі мүмкін. Жалпы
зерттеулер көрсеткендей нәрестені депривациядан ертерек босатса, онда оның
ары қарайғы дамуы қалыпты болады. Бастапқы қалпына онша келмейтіні
сөйлеудің, ойлаудың, ұзақ және күшті тұлға аралық үйреншіктік қабілетінің
бұзылысы болып табылады.
Балалар үйіне ұзақ қалу тудыруы мүмкін күшті эмоционалдық қиындықтарға
қарамастан, қысқа уақытқа балалар үйіне беру, егер балаға камқорлықты сол
жер ғана қамтамасыз ете алатын ерекше күтім қажет жағдайда бұл тиімді шешім
болуы мүмкін екендігін атап кету қажет. Сондықтан балалар үйіне ауыстыру
бас тартылған бала үшін альтернативті шешімдер арасында бар болуы, бірақ
оны отбасына қайтару немесе алдындағы уақытша іс-шара деп қарастыру керек.
Жетім бала үшін зақым келтіруші үйреншікті әлеуметтік қоршауының кез
келген өзгеруі болуы мүмкін. Асырап алу, асырап алушы немесе қамқоршы
отбасына беру түрлі дезадаптивті реакция қатарын тудырады. Үйреншікті
мекемеден өзгесіне, әсіресе ол аға және әпкесінен айрылу жағдайларымен
байланысты ауыстыруда баланың психикасы ауыр сынауға душар болады.
Қажетті медициналық-психологиялық көмекпен қамтамасыз етілмеген
психикалық дамуында кешеуілдеген жетім бала ерекше қиын жағдайда болады:
олар толығымен арнайы мекемелердің әкімшілігінің және дәрігерлік-
педагогикалық комиссияның билігінде болады. Осы кезде таңдаулы тексерулер
бұл балаларда ақыл-ойларының ауытқушылығын дұрыс емес бағалауы 50-90%
құрайтындығы көрсетілген.
Бірақта олигофрения диагнозын қоймау, көптеген жылдар бойы қосымша
мекемеде жүрген бала жағдайын мүлдем шарасыз етеді, яғни білім беру
жүйесінде де, денсаулықты қорғауда да мұндай балалардың әлеуметтік
ақталулары мен психологиялық-педагогикалық түзетулері үшін шешім
қабылдайтындай ешқандай жағдайлар жоқ.
Біздің елімізде балаларды асырап және қамқорлыққа алудың негізгі
себептеріне мыналар жатады:
- дәрігерлердің көрсеткіші бойынша балалы бола алмау;
- әлеуметтік себептер бойынша өзінің баласы болғаның қаламау;
- асырап алушылардың қайтыс болған немесе жазылмайтың ауруы бар
туысқандарының баласын алу;
- баланың ата-анасы өз құқықатырынан айрылуы.
Мамандардың айтулары бойынша, осы жағдайлардың әрқайсысында, баланы
үйлеріне алып бармас бұрын асырап алушы ата-анамен ерекше психологиялық
жұмыс қажет. Бұл отбасындағы соқтығыстар тек материалдық қана емес, жиі
психологиялық қиындықтар. Жетім болған баланы асырап алушы отбасына беру,
олар алдында әлеуметтік, психологиялық, эмоционалды және педагогикалық
бөгеттер қатарын жүктейді. Сау баланың өзі жаңа отбасына бейімделуінің өзі
уақытты қажет етеді. Алғашқы кезде онда невротикалық және мінез-құлықтық,
сонымен қатар кері кетуші бұзылыстар болуы мүмкін. Белгілі-бір кезеңде
темпераменттің, мінез-құлық белгілерінің, бағылардың сәйкессіздігі, есте
сақтаудағы мәселелер, қиялдаудың дамымай қалуы, ой-өріс пен қоршаған әлем
жайындағы білімнің аздығы, танымдық ортадағы кешеуілдеу байқалуы мүмкін.
Бір қалыпты бейімделудің жоқтығында әуестіктердің (ұрлық, шылым шегу,
қаңғыбастыққа талпыну) бөлек бұзылыстары мен жиі бірге жүретін тұлғаның
жағымсыз ерекшеліктерді агрессивтілікті, тұйықтықты, масыл болуды) күшейте
бастайды. Бейімделудің қылықтық және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz