Бала психикасының онтогенездегі даму ерекшеліктері
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
Қ.А.Яссауи атындағы халықаралық қазақ – түрік
Университеті
Шымкент институты
Педагогика және психология кафедрасы
Диплом жұмысы
Тақырыбы: Жетім балалардың психологиялық ерекшеліктері.
Ғылыми жетекші:
Педагогика ғылымының
кандидаты,
аға оқытушы Қойшиев
Қ.Е.
Орындаған:
050103 мамандығының 46
– 14
Оқу тобының студенті
Айдарбекова Іңкәр.
Шымкент - 2008
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-7
Ι – тарау.Бала психикасының онтогенездегі даму ерекшеліктері.
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық
дамуы ... ... ... ... ... ... .8-10
1.2 Бастауыш мектеп оқушыларының психикалық
дамуы ... ... ... ... ... ... ..11-1 6
1.3 Жеткіншектің психикалық
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..17-23
1.4 Балалардың түрлі жас кезеңіндегі отбасынан тыс жағдайда
тәрбиеленуінің
психологиялық
жақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...24-44
ΙΙ – тарау. Бала психикасының біркелкі дамымау себептері.
2.1 Балалардың ересектермен және құрдастарымен қарым – қатынас
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 45-49
2.2 Балалардың өзін - өзі
бағалауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50-
53
2.3 Балалардың оқу іс - әрекетін зерттеу ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54-58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .59-60
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..61-62
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 63-64
Кіріспе.
Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміздің саяси-экономикалық және әлеуметтік
жедел жаңаруында Қазақстан Республикасының Қазақстан - 2030 даму
стратегиясы бағытына сәйкес әрбір ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуында
ұлттық тәрбиенің шешуші факторы болуы заңдылық.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында (1999 ж., 2007 ж.) оқу-
тәрбие үдерісін ұйымдастыратын қазіргі балалар үйі - толық мемлекеттің
қарамағындағы ұйым. Балалар үйінде негізінен жетім балалар, жалғызбасты
аналардың баласы, жағдайы төмен отбасы балалары немесе денсаулығы нашар,
кемтар балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалар
тәрбиеленетіні айтылса, Мұқтаж азаматтарға олардың білім алу кезеңінде
әлеуметтік көмектің мөлшері мен көздері туралы Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2000 жылғы 17 мамырдағы №1738 қаулысының жалпы бөлімінде:
Мемлекет сәбилер үйіндегі жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз
қалған балаларды олардың білім алу кезінде ұстауға арналған шығыстарды
толық көтереді. Толық мемлекеттік қамтамасыз ету: тұруды, тамақтандыруды,
киім-кешектерді, медициналык көмектер алуын, окулықтармен, жұмсақ
мүкәммалмен және жабдықтармен қамтамасыз етуді қамтиды деп көрсетілген.
Қазіргі кезеңде мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру жүйесінің
жаңаруына жан-жақты жетілген, ұлттық сана-сезімі, ұлттық психологиялық
нышандары қалыптасқан, рухани байлығы дамыған, ғылым мен практика
жетістіктерінен хабары бар ертеңгі азаматты тәрбиелеу - балалар үйінің және
мектептің үздіксіз жүзеге асыратын міндеттері екені баршаға аян. Бұл
жөнінде Балалар үйінің жарғысының 21-ші тармағында: Мектеп жасына
дейінгі балалар үшін балалар үйі тәрбиеленушілері өмірінің және
денсаулығының сақталуын, балалар денесінің дұрыс жетілуін, оларда мәдени-
гигиеналық дағдылардың болуын, сейлеу тілінің дұрыс дамуын және балалардың
мектепке оқуына әзірлігін қамтамасыз етеді - деп атап көрсетілген.
Статистикалық мәліметтерге жүгінсек, Қазакстан Республикасы бойынша 18
мыңнан астам ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған жетім балалар мен
тастанды балалар тәрбиеленуде. Тәрбиеленушілердің 80% қазақ балалары.
Олардың 4% ғана әртүрлі тағдыр тауқыметтерімен ата-анасынан айырылғандар
болса, 96% ата - анасынан тірідей айырылғандар, яғни әлеуметтік жетімдер
(әке-шешелерінің ішімдікке салынуынан, өз балаларын перзентханаларға немесе
өзге орындарға тастап кетулеріне байланысты сәбилер үйі мен балалар
үйлеріне қабылданғандар). Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің 78% - нан
астамында физиологиялық, педагогикалык, психологиялық жағынан дамуында
ауытқушылықтар байқалады. Оған себеп ата-ана өлімі, отбасының ұрыс-
керістері, күнделікті күн тәртібінің балалар үйіне келгенге дейінгі уақытта
дұрыс болмауының әсерінен болады. Мұның барлығы балалар үйіндегі
тәрбиеленушілермен жүйелі де, бірізді жылы қарым-қатынасты жағдай жасауды
талап етеді. Себебі, аналарының ақ уыз сүтін бір тойып еме алмаған, ананың
аяулы алақаны, әкенің жүрек жылуын сезіне алмаған, төңіректеріне тосырқап
қарайтын, жандары жабырқау, көкіректері шерменде қаракөз
бүлдіршіндердің тағдырын ел болып бір жақты реттейтін уақыт келген сияқты.
Тарихқа көз жүгіртсек, бала тағдырын ұлт тағдыры деп қарап, келешек
ұрпағының тексіз, түпсіз өсуіне жол бермеген, жесірлерін жерге қаратпаған,
жетімдерін жылатпаған елдік дәстүрлер болған. Алайда, бүгінгі қозғап
отырған мәселеде Отанымыздың келешек белсенді мүшелері – нәрестелерімізді
қорғап, ұлттық тәрбиені ата-баба дәстүрлерінің озық үлгілерін баланың
санасына орнықтырып, сәби кезінен бойына сіңіріп, ойына ұялату бүгінгі
таңдағы ең басты мәселе ретінде қарастырылады.
Адамдар тұлға болып, өзіндік жеке бас ерекшеліктерімен бірден дүниеге
келмейді, әрбір жеке тұлғаны калыптастыру тәрбиелеп жетілдіру осы заман
ағымына лайықты азамат, білімді, ойлы, өмірге құштар болып өсуіне
үлесімізді қосуымыз қажет.
Дамыған қоғамдағы тұлғаны қалыптастыруда ұзақ мерзімді педагогикалық
әсер туғызатын әдістер тиімділігі, тәрбиеші мен тәрбиеленушінің арасындағы
адамгершілік қарым - қатынас өздігінен қалыптаспайтындығын кеңес
дәуіріндегі педагогтар П.П.Блонский, Н.К.Крупская, А.В.Луначарский,
А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, К.Д.Ушинский т.б өз зерттеулерінде
дәлелдеп берді.
Қазақстандық белгілі психолог-ғалымдар Ә.Алдамұратов, Қ.Б.Жарықбаев,
М.Мұқанов, Т.Тәжібаев, А.Темірбеков, Г.А.Урунтаева, Х.Т.Шерьязданова
зерттеулерінде оқыту үдерісіндегі жеке тұлғаның танымдық іс-әрекеті мен
қабылдаудағы психологиялық ерекшеліктері туралы құнды ой-пікірлер айтылған.
Ресейлік психолог - ғалымдар Л.С.Выготский, А.Г.Ковалев, А.Н.Леонтьев,
К.К.Платонов С.Л.Рубинштейн т.б. жеке тұлғаның психологиялық іс-әрекетінің
қалыптасу теориясы мен ұстанымдары туралы ой-пікірлер түйіндеген. Ал,
мектеп жасына дейінгі баланың психологиялық ерекшеліктері туралы белгілі
психологтар Е.Е.Кравцова, А.А.Люблинская, В.С.Мухина тұжырымдары
зерттеуімізге негіз болды.
Тұлғаны қалыптастыру - өте күрделі үдеріс. Бұл шет ел ғалымдары Х.Дейкер,
Г.Н.Нойнер, З.Фрейд, Э.Эриксон енбектерінде көрініс тауып, теориялық және
әдістемелік тұрғыда зерттелген.
Қазақстанда мектепке дейінгі тәрбие мәселесі бойынша тарихи-әдістемелік,
ғылыми-теориялық арнайы зерттеулер жүргізген ғалымдар А.С.Әмірова. Б.Б.
Баймұратова, С.Ғ. Бәтібаева, Ф.Н. Жұмабекова, С.Н. Жиенбаева Т.Иманбеков,
Т.А.Левченко, А.Е.Манкеш, А.К.Меңжанова, М.С.Сәтімбекова, М.Т. Тұрыскелдина
және тағы басқа да зерттеушілер мектепке дейінгі кезеңнің алуан түрлі
мәселелерін жан-жақты қарастырып, балаларға білім беру мен тәрбиелеу
мазмұнын, тиімді әдіс-тәсілдерін ұсынып, қағидаларын тұжырымдаған.
Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің даму ерекшеліктері мен оқу-тәрбие
жүйесіндегі қарым-қатынастар мәселесін зерттеген Тәуелсіз Мемлекеттер
Достастығы елдерінің ғалымдары: Т.А.Баласанян, А.А.Виноградова,
Е.В.Виноградова. Т.М.Землянухина, А.А.Лобанов, О.Д.Мухаева, Л.И.Рюмшина,
Т.И.Тарабарина, С.П.Юняева, А.А.Ярулов өз еңбектерінде балаларды жан-жақты
қалыптастырып тәрбиелеу мәселелерін зерттеп, ғылыми - әдістемелік жолдарын
ұсынған.
Қазақстандағы арнаулы балалар үйі мен мектеп-интернаттарда тәрбиеленетін
балалардың дамуы мен тарихын Л.Г.Акжаркенова, Ж.И.Намазбаева, А.К.Сатова,
М.Ж.Смайловтар арнаулы балалар үйі мен мектеп-интернаттарда білім беру мен
тәрбие берудің теориясы мен әдістемесін дамытуға өз үлестерін қосты.
Соңғы жылдары мектепке дейінгі тәрбие беретін балалар үйі саласында
бірқатар еңбектер жазылғанымен, оларда тек жан-жақты дамыту және тәрбиелеу
әдістері мен мәселелері қарастырылады, тәрбиеленушілердің тұлғасын
қалыптастыру ерекшеліктері туралы мәселе көтерілмейді.
Қоғам мен тұлға бір-бірімен тығыз байланысты. Сол себепті, жеке тұлға
өзінің көздеген міндетін іске асыру арқылы қоғамдық мүддені шешеді. Қоғамда
болып жатқан әлеуметтік кұбылыстардың барлығы адамдардың тікелей қатысуы
арқылы пайда болады. Бұдан Қазақстан тәуелсіздігінің кезеңінде мектеп
жасына дейінгі балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің тұлғасын қалыптастыру
жолдарының анықталмауы, мектепке дейінгі жастағы балалар үйінде оқу-тәрбие
үдерісінің мазмұнын жаңарту қажеттігі, мемлекеттік тілде дайындалған арнайы
балалар үйіне арналған оқу - әдістемелік құралдардың жоқтығы, халық
педагогикасы материалдарының жеткіліксіз қолданылатындығы,жеке тұлғаны
қалыптастырудың тиімді әдіс – тәсілдерінің нақтыланбағандығы мен педагогика
ғылымында айтылған мәселенің толықтай жүйелі түрде зерттелмеуі арасындағы
қарама – қайшылық анық көрінеді.
Зерттеудің мақсаты:Балалар үйінде тәрбиеленуші балалардың психологиялық
даму ерекшеліктерін түрлі әдістерді қолдана отырып зерттеу.
Зерттеудің нысаны:Балалар үйінде тәрбиеленуші балалардың тұлғалық
қасиеттерін зерттеу үдерісі.
Зерттеудің пәні:Балалар үйінде тәрбиеленуші балалардың психологиялық
ерекшеліктерін анықтау жүйесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы:егер балалар үйінде тәрбиеленушілердің
психикалық дамуында кешеуілдер мен ауытқулар бар екендігі анықталса, бұл
тақырып жалғасын тауып, балалар үйінде тәрбиеленушілерге педогогикалық,
психологиялық нақты, жан – жақты зерттелген, нәтижесі оң болатын әдіс –
тәсілдерді қолданып, көмектер көрсетіледі.Осы мәселеде бұл жұмыс септігін
тигізеді деп ойлаймыз.
Зерттеудің міндеттері:
1.Жалпы балалардың жас ерекшелігінде байланысты дамуын теориялық тұрғыдан
негіздеу;
2.Баланың дамуында отбасының маңызын анықтау;
3.Балалар үйінде тәрбиеленуші балалар мен отбасында тәрбиеленуші
балаларды салыстыра отырып, психологиялық айырмашылықтарын зерттеу.
4.Балалар үйінде тәрбиеленуші балаларға психологиялық көмек көрсету
жолдарын іздестіру.
Зерттеудің жетекші идеясы:Балалар үйінде тәрбиеленуші балалардың
психологиялық ерекшеліктерін зерттеп, тәрбиеленушілердің тұлғасын
қалыптастыруға мүмкіндік жасау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері:Жалпы балалардың
психикалық онтогенездегі даму, балалар үйінде тәрбиеленуші балалардың түрлі
жас кезеңіндегі психологиялық жақтары, олардың қарым – қатынас
ерекшеліктері, тұлғалық ерекшеліктері.
Зерттеудің көздері:Философия, психология, педогогика ғылымдарының
дүниетаным, білім, даму туралы ғылыми еңбектері,Қазақстан Республикасының
Констутциясы, Білім туралы Заңы, Неке және отбасы туралы Заңы,
Қазақстан – 2030 даму стратегиясы,Бала құқықтарын қорғау туралы
конвенция,Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулы – қарарлары,зерттеліп
отырған мәселеге байланысты қазақстандық алыс,жақын шет елдік
психологтардың, педагогтардың, әдіскерлердің еңбектері, автордың әдіскерлік
іс – тәжірибесі.
Зерттеудің әдістері:психологиялық, педагогикалық әдістемелік зерттеулерге
талдау, бақылау, әңгімелесу,сауалнамалар жүргізу, диагностикалау.
Зерттеудің негізгі кезеңдері.
Бірінші кезеңде (2005 – 2006 жылдар) тақырып алып, зерттеу мәселесіне
байланысты философиялық,психологиялық,педагоги калық, ғылыми әдістемелік
еңбектерге талдау жасалынды.Мектепалды тобындағы тәрбиеленушілердің
психологиялық ерекшеліктері анықталды.
Екінші кезеңде (2006 -2007 жылдар) балалар үйінде тәрбиеленуші балалардың
түрлі жас кезеңіндегі тұлғалық дамуы анықталды.
Үшінші кезеңде (2007 -2008 жылдар) балалар үйінде тәрбиеленуші балалардың
адамдармен қарым – қатынасы,эксперимент жұмысының нәтижесі
қорытындыланып,осының негізінде ұсыныстар жасалды.
Зерттеудің базасы:Шымкент қаласындағы №3 балалар үйі, №51 мектеп.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- әр жас кезеңіне қарай балалардың психикасының дамуы анықталды;
- ересектермен, құрдастарымен қарым – қатынас жасау ерекшелігі
анықталды;
- балалар үйіндегі тәрбиеленушілерге психологиялық көмек көрсету жолдары
нақтыланды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:диплом жұмыстағы теориялық
тұжырымдар,зерттеу нәтижелері мен қорытындылары осы мәселе бойынша
келешекте жүргізілген ғылыми ізденістерге негіз болады;зерттеу
материалдарын балалар үйі іс – тәжірибесінде және орта арнаулы
педагогикалық оқу орындарда қолдануға болады.
Зерттеу нәтижесінің дәлділігі мен негізділігі әдіснамалық және ғылыми –
теориялық негіздерге сүйеніп айқындалумен,теориялық және тәжірибелік
материалдар нәтижелерінің үйлесімділігімен,зерттеу мазмұнының ғылыми
аппаратқа сәйкес келуі,алынған нәтижелері мен тұжырымдардың балалар үйінің
оқу – тәрбие үдерісінде қолданылуы арқылы зерттеу нәтижелерінің
дәйектілігін қамтамасыз етеді.
Диплом жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттен, қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының көкейкестілігі, мақсаты, нысаны, пәні,
болжамы,міндеттері, теориялық және әдіснамалық негіздері,зерттеу
базасы,зерттеудің ғылыми жаңалығы,зерттеудің практикалық мәнділігі,
дипломдық жұмыстың құрылымы баяндалды.
Бала психикасының онтогенездегі даму ерекшеліктері атты бірінші тарауда
мектеп жасына дейінгі, бастауыш мектеп оқушыларына, жеткіншек балалардың
психикалық дамуына талдау жасай келе, балалар үйінде тәрбиеленуші
балалардың психологиялықжақтарын, олардың дамуындағы ерекшеліктер,
ауытқулар анықталған.
Балалардың (жетім балалардың) отбасынан тыс жағдайда тәрбиеленуінің
психологиялық жақтары атты екінші тарауда балалардың қарым – қатынас,
тұлғалық ерекшеліктері т.б мәселелер, түрлі әдіс – тәсілдер арқылы
анықталып балаларға психологиялық көмек беру тәсілдері ұсынылған.
Қорытындыда ғылыми – теориялық және эксперименттік жұмыстардың
нәтижелеріне негізделген тұжырымдар мен мәселенің болашағын айқындайтын
ұсыныстар берілді.
Қосымшада Балалар үйінде оқыту және тәрбиелеу бағдарламасы мен оның
мазмұны негізінде жүргізілген сабақ жоспарлары ұсынылды.
І тарау Бала психикасының онтогенездегі даму ерекшеліктері
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық дамуы.
Нәрестелік кезең (туылғаннан 1жасқа дейінгі кезең).Бала көптеген
жануарлардың төліне қарағанда дәрменсіз болып туылады.Оның шартсыз
рефлекстік мінез – құлық формаларының қоры, сыртқы ортаға бейімделулері
біршама шағын мөлшерде болады.
Жаңа туған кезеңдегі мидың қалыпты жетілуінің қажетті шарты –
анализаторлардың белсенді қызмет атқаруы. Егер бала сенсорлық оқшаулану
жағдайына түссе ( тиісті мөлшердегі сырт әсерлердің болмауы ), оның дамуы
күрт баяулайды.Негізгі іс- әрекеті – айналадағы адамдар мен эмоциялық,
сезімдік қатынас орнату.
Екі – үш айға қарай балада үлкендерге көңіл аударудың ерекше түрлері
көріне бастайды. Нәресте үлкен адамды қоршаған дүниемен жанасудың қажетті
дәнекершісі қажеттерін қанағаттандырудың қайнар көзі ретінде бөліп
қарайды.Біртіндеп баланың ересек адамның көрінуіне байланысты жадырау
комплексі деп аталатын , арнайы эмоциялық реакциясы қалыптасады.
Үлкен адам баланың заттық дүниемен қарым – қатынас жасауында дәнекерші
болып көрінеді. Үлкен адам қатысып отырған кезде бала көбінесе затпен
қарқынды қимылдар жасай бастайды да, ал жанында үлкен адам болмаса, затқа
қызығуы жоғалады.
Қарым – қатынас шеңберінде сөздің алғы шарттары пайда болады. Екінші
айда – ақ былдырлаудың алғашқы белгілері байқалып, кейінірек еліктеу
жолымен одан ана тілінің фонемалары көріне бастайды. Бір жастың аяғына
таман нәресте кейбір сөздерді түсіне бастайды.
Бір жас ішінде бала қимыл – қозғалыстарының дамуы және психикалық
процестерімен қасиеттерінің қалыптасуы жағынан үлкен жетістіктерге жетеді.
Ол басын ұстауды, отыруды, еңбектеуді, ақырында тік тұруды үйренеді. Үш –
төрт айлық кезде жармасу қимылдары дами бастайды. Бала өзін қызықтырған
жарқырауық заттарға ұмтылады, ұстауға тырысады.
Жармасу әрекетінің қалыптасуымен қатар заттармен сілкілеу, тақылдату,
лақтыру т.б тәрізді қарапайым қимылдар жасау да дамиды.
Нәрестелік шақтың соңына таман балалар үлкендердің көптеген іс-
әрекеттерін қайталай отырып, үлкен еліктеушілік көрсетеді.
Әдейі жасалған әрекеттер мен еліктеу ақылдың күшті дамып келе
жатқандығын дәлелдейді.
Сәбилік кезең (1 жастан 3 жасқа дейін). Үш жасар бала өзін - өзі күтуге
қабілетті, айналасындағы адамдармен өзара қатынастыңсөздік формаларын ғана
емес, мінез- құлықтың қарапайым формаларын да игереді. Үш жасар бала едәуір
белсенді, айналадағыларына түсінікті, тәуелсіз болады.
Бір жастан үш жасқа дейінгі баланың психикасының дамуы бірнеше
формаларға байланысты.Баланың психикалық дамуына тік жүруді үйрену едәуір
ықпал жасайды. Нәрестелік шақтың соңына таман сәби алғашқы қадамдар жасай
бастайды.Тік тұру қалпына ауысу – ол үшін қиын іс.Екі жасқа қарай бала
орасан зор ынтамен өзінің жүрген жолынан кедергілер іздестіреді.
Қозғалып жүруге қабілеттілік арқасында бала сыртқы дүниемен неғұрлым
еркін де дербес қарым – қатынас жасау дәуіріне енеді. Жүруді игеру
кеңістікте бағдарлану қабілетін дамытады.
Ерте сәбилік кезеңдегі ақыл – ой дамуының негізін балада қалыптасып
жатқан қабылдау мен ойлау әрекетінің жаңа түрлері құрастырады. Қабылдау
заттық іс- әрекеттер есебінен дамиды. Бала заттарды олардың формаларына,
көлеміне, түсіне сәйкес іріктеген кезде, оның сыртқы бағдарлану
әрекеттері қалыптасады.
Көзбен қабылдау мен қатар ерте сәбилік шақта естіп қабылдау да дамиды.
Әсіресе фонематикалық есту өте тез дамиды. Әдеттегідей екі жастың соңына
таман балалар ана тілінің барлық дыбыстарын қабылдайтын болады. Баланың
ойлауының дамуы, біріншіден, баланың өз іс - әрекетіне (ойлау негізіне,
оның сезімдік тәжірибесіне) жататын, екіншіден, іс - әрекет тәсілдеріне
үйрететін және заттардың жалпылама аттарын беріп отыратын үлкендердің
ықпалына байланысты.
Құрдастарымен жасалынатын өзара қарым – қатынас сипаты көп жағдайда
ересек адамның баламен өзара қарым – қатынас сипатына тәуелді болады. Егер
ересек адам балаға деген қарым – қатынастың эмоциялық қолайлы тәсілін
қамтамасыз ете білсе, онда бала оның қалай қарайтынын сезіне отырып,
құрдастарымен де белсенді қарым – қатынас жасайды.Бала бүкіл дүниені жақсы
көреді, ол басқалардың сәтсіздігіне бірге қынжылып, қуанышына қуануға даяр,
осыған ыңғай білдірген құрдастарымен тез араласып, қарым – қатынастың
қолайлы тәсілдерін бұзушы құрдастарымен жасалатын қарым – қатынас
формаларын іздестіреді.Мұндай болмаған жағдайда баланың әлеуметтік
белсенділігі өшеді.Ол үшін эмоциялық тұрғыдан бәрі жаман. Оның енді
балалармен ойнағысы келмейді, олардан аулақтанып, өзімен өзі ғана болады
немесе фрустриация күйіне түседі. Ересек адам – бала белсенділігінің
тұрақты катализаторы.
Сәбилік кезең бала мен ересек адамның бірлескен іс - әрекеті қарқынды
дамиды. Араласуда ересек адам қарым – қатынас басшылығын өзіне алады. Ол
өзара түсінісуді ұйымдастырады. Заттық іс - әрекетте ересек адам
ынтымақтастық сипатын анықтайды.
Бұл кезеңде балалар айналадағы заттардың аттарын білуге ұмтылады.
Үлкендердің айтқандарын қайталай отырып, балалар аттарын айта бастайды. Екі
жастың соңына таман өз атын атап айту мен деген есімдікпен
ауыстырылады.Бөбек өзін ересек адамнан ажырата білуге үйреніп, өзіне дербес
мен ретінде қарай бастайды. Яғни онда өзіндік сананың алғашқы формалары
пайда бола бастайды.
Үш жас дағдарысының ерекшеліктері қырсықтық, қыңырлық, айтқанды
орындамау, өз беттілікті талап ету.
Үш жас дағдарысы – бала мен ересек адамныңөзара қарым – қатынасының
дамуында болатын объективті құбылыс.Балада өз қажеттілігін өзінің дербес
қанағаттандыру тенденциясы пайда болады да, сол арқылы баланың
белсенділігін тежейді.Қалыпты дұрыс дамып келе жатқан бала бұрынғы қарым –
қатынастарға қарсыласа бастайды.Ол қыңырланып, барлық істі керісінше жасай
бастайды.
Балдырғандар (3 – 7 жас аралығы).Негізгі іс - әрекеті – ойын.Үш жастан
жеті жасқа дейінгі көру , есту, тері – қимыл сезгіштігінің
табалдырықтарының едәуір төмендейтіні байқалады. Көздің көргіштігі, түстер
мен олардың реңктерін ажырату нәзіктігі артып, фонематикалық және жоғары
дыбысты естуі дамиды, қол белсенді сезіну мүшесіне айналады. Бірақ бұл
барлық өзгерістер өздігінен бола салмайды. Олар баланың болмыстағы заттар
мен құбылыстарды олардың сан алуан қасиеттері мен қарым – қатынастарын
тексеруге бағытталған қабылдаудың жаңа іс - әрекеттерін игерудің нәтижесі
болып табылады.
Мектепке дейінгі шақ – баланың сезімдік тәжірибесінің орасан зор
молайып, ретке келу, қабылдау мен ойлаудың адамға тән формаларын игеру,
қиялдың күшті дамуы, ырықты зейін мен мағыналы естің бастамалары қалыптасу
кезеңі болып саналады. Мектепке дейінгі шақта бала өмірлік мәселелерді 3
түрлі: көрнекі - әсерлі, көрнекі – бейнелі және ұғымдарға сүйенген
логикалық пікірлесу, тәсілдерімен шешеді. Бала неғұрлым жас болған сайын,
ол соғұрлым практикалық байқап көрулерді жиі қолданады, есейген сайын ол
көрнекі – бейнелі және кейін логикалық тәсілдерге көбірек жүгінеді.Мінез –
құлық ерекшеліктері: еліктеушілік, ширақтылық, тынышсыздық, қуаныштық тән.
Мектепке дейінгі шақтың ең басында – ақ бала мен үлкеннің арасында
мүлдем жаңа өзара қарым – қатынас пайда болады.Бала өзін үлкендерден бөле
бастайды.Өз тілегін аңғартып: Мен қалаймын, - дейді.Өз құрдастарымен
белсенді өзара қарым – қатынас жасайды.Бұл өзара қарым – қатынастар ойын
үстінде жүзеге асады.Бала өзіне роль алады да белгілі бір әрекеттерді
орындауға, мінез – құлықтың белгілі ережелеріне бағынуға міндетті
болады.Бұл әрекеттер ол үшін тартымсыз болуы және екінші жағдайда мүлдем
орындалмай немесе аса қиындықпен орындалуы мүмкін.Баланың ерік – жігерін
қалыптастырудағы ойынның маңызы мынада: ойын үстінде ол осы роль бойынша
орындауға тиісті қоғамдық және адамгершілік міндеттерге сәйкес әрекет
жасауға үйренеді. Мысалы: буфетшінің ролін атқарып тұрған бес жасар қыз,
сатып тұрған печеньесінен өзі жемейді.
Мектепке психологиялық даярлық, оны қай қырынан алсақ та, баланың
бұған дейінгі бүкіл психикалық дамуының қорытындысы, семья мен
балабақшадағы тәрбие мен үйретудің бүкіл жүйесінің жемісі екендігін оңай
көруге болады.Нәтижелі оқытуға қажетті сапалар бірден пайда болмайды.Олар
баланың өмірге келген сәтінен бастап біртіндеп қалыптасады.
1.2 Бастауыш мектеп оқушыларының психикалық дамуы.
Жеті жастан он жасқа дейінгі кезеңге неғұрлым тән негізгі белгі
мынада: бұл жаста мектеп жасына дейінгі бала мектеп оқушысына айналады. Бұл
бала өз бойында мектеп жасына дейінгі балалық шақтың белгілерін оқушының
ерекшеліктерімен ұштастыратын өтпелі кезең. Кез – келген өтпелі күй сияқты
бұл шақ көзі ашылмаған даму мүмкіндіктеріне бай, оларды дер кезінде байқап,
қолдап отыру маңызды.Адамның көптеген психикалық қасиеттерінің негіздері
тап осы бастауыш мектеп жасында қалыптасып, әдетке айналады.
Жеті жасар бала мектеп табалдырығын аттасымен – ақ оқушы болады. Оның
өмірінде ойын әлі маңызды орын алғанымен осы уақыттан бастап ол біртіндеп
басымдылық ролін жоғалта бастайды.Бастауыш сынып оқушысының жетекші іс -
әрекеті оның мінез – құлық мотивтерін елеуліт түрде өзгертетін, оның
танымдық және адамгершілік күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу
болады.
Бастауыш сынып оқушыларының бұлшық еттері мен сіңірлері жылдам
қатаяды, олардың көлемі ұлғаяды, жалпы бұлшық ет күші артады, ірі бұлшық
еттер майдаларынан ертерек жетіледі. Сондықтанда балалар салыстырмалы түрде
алғанда күшті де кең құлашты қимылдар жасауға қабілетті, алайда оларға
дәлдікті талап ететін ұсақ қимылдарды орындау қиынырақ соғады.
Бірінші сынып оқушылары бастан кешіретін қиыншылықтардың негізгі
түрлері, көбінесе 3 типті қиыншылық жиі байқалады.Олардың біріншісі жаңа
мектеп режимі ерекшеліктеріне байланысты (дер кезінде ояну және тұру керек,
сабақты жіберуге болмайды, барлық сабақтардатыныш отыру талап етіледі, үй
тапсырмаларын орындау қажет және т.б).Тиісті дағдылар болмаса, балада
әдеттен тыс шаршау, оқу жұмысын бұзу, режимдік сәттерді жіберіп қою пайда
болады.Жеті жастағы балалардың көпшілігі психологиялық – физиологиялық
жағынан қажетті дағдыларды қалыптастыруға даяр болады.
Бірінші сынып оқушылары бастан кешіретін қиыншылықтардың екінші типі
мұғаліммен, сыныптағы жолдастарымен, семьяда болатын қарым – қатынастың
сипатынантуындайды.Балаларға мүмкіндігінше жылы шырай таныта және мейірбан
бола отырып, мұғалім қайткенмен беделді де қатал тәлімгер болып табылады,
ол белгілі бір мінез – құлық ережелерін ұсынып,одан ауытқудың қандайын
болса да тоқтатып отырады.Ол үнемі балалардың еңбегіне баға береді.
Мұғалімнің позициясы мынадай: бала оның алдында қандай да бір
именшектік жасамай тұра алмайды.Осының салдарынан мектепте балалардың
біреулері тым тұйық, ал екіншілері босаңдау бола бастайды (олар үйінде
тіпті басқаша болуы мүмкін).
Баланың мектепке баруымен оның семьядағы жағдайы өзгереді.Оның жаңа
міндеттері мен жаңа құқықтары пайда болады (мысалы, оқушыға үй тапсырмасы
үшін ерекше орын және уақыт бөлу керек, оның күн режимімен санасу керек)
Қиыншылықтардың үшінші типін бірінші сыныптағы көптеген оқушылар оқу
жылының ортасына таман сезіне бастайды.Алғашқыда олар сабақ басталардан көп
бұрын мектепке қуана барды, кез келген жаттығуларға ықыласпен кірісті,
мұғалімнің берген бағасына қуанысты: олардың бейімді игеруге жалпы
даярлықтары сезіліп тұрды.Бірақ бірінші сыныпта оқу процесі әдетте балалар
белгілі бір даяр білім мен анықтамалар алып, оларды есте сақтап, қажетті
жағдайларда қолданатындай етіп жасалған.Әдетте бұл білімдерге деген
қажеттілік арнайы қарастырылмаған.Әрине, мұндай жағдайларда баланың ақыл –
ой ізденісінің өрісі тар, таным дербестігі айтарлықтай шектеулі болады.
Қабылдауы.Қабылдау деп – материалдық дүниедегі заттар мен құбылыстардың
біздің сезім мүшемізге тікелей әсер ету нәтижесінде, сол заттар мен
құбылыстардың ерекшелігі мен қасиеттерінің біздің миымызда толық
бейнеленуін айтамыз.Балалар уақыт пен кеңістікті қабылдай білуі қажет.Бұлар
адамның тіршілік етуіне қолайлы жағдай жасап,дұрыс бағдар көрсетеді.Осы
арқылы балалар өмір сүретін ортасы жайында қажетті мәліметтерді біліп,
тіршілік ету жағдайына бейімделеді.Қабылдау барлық балаларда бірдей бола
бермейді.Француз психологы А.Бине адамдар қабылдауын арнайы зерттеп, оның
типтік сипатта болатынын тәжірибелер арқылы көрсетеді.Қабылдауға
гностикалық, симболикалық көрсету секілді сипаттарда тән.Гностикалық іс -
әрекеті айналадағы дүниені танып білу.Практикалық іс - әрекетте заттың мән
– мағынасын танып білуге мүмкіндік береді.Ал сол танып – білу перцевтивтік
іс - әрекеттің символикалық сипатын анықтауы мүмкін.Мысалы; белгілеу,
бейнелеу.Хабарлау,көрсету атты жақтары да болады.Бұл схемаларды көрсету.Оқу
процесінде кездеседі:
1.Ақпаратты өздігінен белсенді түрде іздеу және оны пайдалану.
2.Сырттан берілетін ақпаратты балалардың енжар қабылдауына керісінше,оны
толыққанды игеруіне ықпал ету.
3.Сырттан келген ақпаратты талдау.
Осы жағдайларды ескере отырып,бастауыш сынып оқушыларында қабылдаудың
дұрыс қалыптасуын қадағалау қажет.Және бастауыш сынып оқушыларындың
қабылдау деңгейі қандай болатынына көз жүгіртсек.
Жекелеген психикалық процестерді дамыту бүкіл бастауыш мектеп шағында
жүзеге асырылады.Балалар мектепке қабылдау процестері едәуір жетіліп келсе
де (оларда көру мен есіту қабілеті жоғары екені байқалады, олар түрлі
формалар мен түстерді жақсы бағдарлайды), олардың оқу ісіндегі қабылдауы
формалар мен түстерді тану және атауға келіп тіреледі. Бірінші сынып
оқушылары өздері қабылдайтын заттардың қасиеттері мен сапаларына жүйелі
талдау жасай алмайды.
Зейіні.Зейін дегеніміз – сананы басқа объектіге алаңдамай белгілі бір
объектіге шүйліктіріп,оның айрықша айқын бейнеленуін қамтамасыз ету.Зейін
адамның бағдарлау, зерттеу іс - әрекетінің бір бөлігі болып табылады.Ол
бейненің, ойдың мазмұнын анықтауға бағытталған психологиялық әрекет.Өзінің
қызыметі жағынан алғанда зейін сол мазмұнды бақылайды.Яғни адамның әрбір
әрекетінде бағдарлау,орындау және бақылау жақтары болады.Зейін солардың
соңғысына жатады.Зейіннің 3 түрі болады:
1.Ырықсыз зейін – сананы объектіге ,сол объектінің тітіркендіргіш
ретіндегі ерекшелігі шамасында шоғырландыру.Яғни, бала алдына мақсат
қоймастан қызығу арқылы зейін аударуы.
2.Ырықты зейін - әрекет әсерінен туған объектіге саналы түрде көңіл
аудару.Зейінді дұрыс ұйымдастыруға жәрдемдесетін маңызды шарттың бірі – бұл
адамның психикалық күйі.Екінші бір шарты – ынта.Ырықты зейін – жоспарлы
зейін.Яғни алдын – ала құрастырылған жоспар және үлгі бойынша іске
асырылатын бақылау.Егер ырықты зейіннің жаңа әдісін дамытқымыз келсе,онда
адамның негізгі іс - әрекеті мен қатар, оған орындалу барысын,жоспардың
құрылуын және іске асырылуын тапсыруымыз керек.Мектеп жасынан бастап балада
ырықты зейіннің дамуымен жетілуі жүзеге асады.
3.Үйреншікті зейін – саналы жеке адам үшін маңызды және қымбатты
объектіге шоғырландыру.Үйреншікті зейін бастауыш балаларында дами
қоймайды.Бастауыш сынып оқушыларында кездесетін зейіннің түрі ырықсыз
зейін.Бастауыш сынып оқушыларының зейінін аудару үшін мұғалім сабақты
қызықты етіп өту керек.Сонда ғана балалардың зейінін өзіне аудара алады.
Мектепке келген балалардың әлі мақсатқа бағытталған зейіні болмайды.Олар
өздерінің зейінін негізінен өздеріне тікелей қызықтығымен, ашықтығымен,
өзгешелігімен ерекшелінетін нәрселерге аударады (ырықсыз зейін), мектеп
жұмысының шарттары алғашқы күннен бастап баладан сол кезде оны қызықтырмауы
да мүмкін пәндерді және мәліметтерді назардан тыс қалдырмауды талап
етеді.Бала біртіндеп жай сырттай тартымды заттарға емес қажеттілерге
зейінін бағыттап, оны дәйекті ұстауға үйренеді. ІΙ – ΙΙІ сыныптарда
көптеген оқушылар ырықты зейінді игереді оны мұғалім түсіндірген немесе
кітапта бар кез келген материалға көздей алады.
Есте сақтауы.Ес – бұрын қабылданған заттар мен құбылыстарды есте сақтап,
есте қалдырып,еске түсіріп және керек кезінде оларды қайта жаңғырту.Есте
сақтау - өмірден алынған әсерлерді есте ұстауға бағытталған естің алғы
шарты болатын процесс.Ал,есте қалдыру – алынған мәліметтерді белсенді түрде
қайта өңдеу,жүйелеу, жалпылау және оны игеру процесі.Субъектінің объектімен
жасаған әрекеті бұл қандай да болмасын есте сақтаудың заңдылығы болып
табылады.
Қайта жаңғырту – бұрын қабылданған заттар мен құбылыстарды өзімізге керек
болған кезде есімізге түсіруді айтамыз.
Балалардың оқу процесін дұрыс есте сақтауы үшін мына шарттар есепке
алынады.
1.Оқу материалын тез және ұзақ уақытқа есте сақтаудың маңызды шарты –
зейінді дұрыс аударуы;
2.Есте қалдыруда сезімнің маңызы зор.Баланың селқос,немқұрайлы
қарағанынан есте қалмайды.Яғни, көңіл – күйінің жақсы болуына да
байланысты.
3.Жақсы есте сақтаудың маңызды бір шарты – игеретін ақпаратты жақсы
түсіну.Мұғалім оқушыларға сабақты дұрыс, анық түсіндіретін болса,оқушының
сол материалды ұзақ уақытқа сақтап қалады.
4.Өзінің алдына ұзақ уақыт ұмытылмайтын етіп,жақсы игеру керек деген
міндет қойудың да маңызы үлкен.Егер оқушы сабақты ертең мұғаліміне жауап
беру үшін ғана оқитын болса,әдетте мұндай мақсатпен үйренгендер адам есінен
тез – ақ шығып кетеді.Ал егер, оқушы бұл материалды өмірде керек болады
деген оймен оқыса,мұндай материалды адам неғұрлым тез,ұзақ уақытқа
сақталады.
5.Оқу материалын игеріп алу үшін есте қалдыруды адамның
ойлауды,белсенділікті керек ететін іс - әрекетімен ұштастырудың маңызы
үлкен.Егер оқушы есте қалдыру процесінде осы материалды басқа
материалдармен салыстырса,қорытса,бұл жағдайларда игеру процесі ерекше
сапалы болады.
6.Материалды игеруге керекті оқу пәні жөнінде оқушылардың бұрыннан білімі
болуы,оны жақсы есте сақтауға көмектеседі.Өйткені жаңа материалды бұрыннан
белгілі материалмен байланыстыру оңай болады және ол берікте болады.
7.Оқу материалын игерудің маңызды шарты табандылық,еңбекте қажымау.
Жеке адамның қасиеті ретінде естің ерекшеліктері адамның қабілетінің
дамуына,іс - әрекетіне ықпал жасайды.Есі нашар дамыған балалар оқу
материалын игеруге көп уақыт,көп күш жұмсайды.
Мектепке келген бала көбінесе сырттай ашық және эмоциялы оқиғаларды,
суреттерді, әңгімелерді дәл есте сақтайды. Бірақ мектеп өмірі бастан – ақ
балалардан материалды еркін есте сақтауды талап етеді. Балалар ең
мнемикалық міндеттерді ажырата алатын болады.
І – ден ΙІІ сыныпқа қарай оқушылардың көрнекі мәліметтерді есте
сақтау тиімділігіне қарағанда сөзбен айту мәліметтерін есте сақтауының
тиімділігі тезірек өседәі, бұл балаларда түсініп есте сақтау әдістерінің
тез қалыптасуымен түсіндіріледі.Бұл тәсілдер негізінен сөз құрылымы
көмегімен бекітілетін елеулі қатынастарды талдаумен байланысты.Сонымен
қатар, оқыту процестері үшін көрнекі үлгілерді есте сақтау
маңызды.Сондықтан ерікті және еріксіз есте сақтау әдістерін оқу
материалының екі түріне – сөз жүзіндегі және көрнекі – лайық қалыптастыру
керек.
Қиялы.Қиял – адам бұрын жинаған образдарына сүйене отырып,өз басында жаңа
образдар,идеялар тудыру процесін айтамыз.Айналадағы объективті өмірмен
қарым – қатынас жасау процесінде бала бұл өмірді тек қабылдап,есте
сақтаумен ғана шектелмейді,сонымен қатар тікелей әсер етіп тұрмаған заттар
мен құбылыстардың бейнесінде жасай алады.Бұл бейнелер біз тікелей куәгер
болмаған жағдайларды,құбылыстарды және де болашақты да бейнелей алады.
Қиял оқушының өзін - өзі бағалау дәрежесіне әсер етеді.Кейбір балалар
өзін - өзі бағалаған кезде менде де зор қасиеттер бар деп ойлайды,мұндай
адам өз кемшілігін сезбейді.Керісінше,ақыл – ой бақылауындағы қиял өзін -
өзі сын көзбен бақылауға әсер етеді.Сөйтіп, бала өзін қандай адам болғысы
келетінін елестетеді.Бұл оны сол елесіндегі адам болуға ұмтылып, соның
жолында еңбек ету арқылы дамуына ықпал етеді.Басқа адамның жағдайын
түсінуге тырысады.Басқа адамның жағдайын түсінетін
болса,сезімтал,қайырымды, инабатты болып өседі.
Қабілеттің дамуы бұған басты екі сатыдан өтеді.Алғашында жаңғыртылатын
бейнелер нақты объектіні тым тұспалмен сипаттайды, детальдарға кедей
болады.Оларда объектілердің өзгерісі мен іс - әрекеті, олардың өзара
байланысы көрсетілмегендіктен бұл бейнелер статикалық болады.Бірінші сынып
оқушылары көбінесе қандайда бір өтіп жатқан объектінің бастапқы және ақырғы
жайын ғана елестеді. ІІІ – сынып оқушылары объектінің көптеген аралық
жағдайларды тура тексте көрсетілген сияқты да және сол әрекеттің сипатына
қарай жобалап та нәтижелі елестете және айтып бере алады.Балалар болмыс
бейнелерін оларды тікелей сипаттамай – ақ немесе ерекше нақтыламай – ақ
жаңғырта алады.
Ойлауы.Ойлау – анализ және синтез арқылы шындықты жанама түрде бейнелеу
процесін айтамыз.Ойлау сұраудан басталады.Мұнда адам нақты фактілерді біле
отырып,оны қорытуға себептерін анықтауға келешекті алдын – ала болжауға
ұмтылады.Таным процестері әрқашан да түйсіктермен қабылдаудың мәліметтеріне
сүйенеді.Ойлау – тек екі сигнал системасының екеуінің де қатысуымен ғана
бірқалыпты жүреді.Бірақ, жетекші роль әрине екінші сигнал системасында
болады.Өйткені, сөз мазмұны жағынан неғұрлым бай болып келеді.
Ақылдың сапалары: ақылдың тереңдігі – яғни теория мен практиканың аса
қиын мәселелерінің мәніне ене білу,оған түсіну,құбылыс себептерін
ұғыну,оқиғалардың одан әрі барысын көре білу;Ал,ой өрісінің таяздығы адам
ұсақ – түйектерге назар аударылады да,бастыларды көрмейді;Ой - өрісінің
кеңдігі – істің мәніне ғана еніп қоймайды,сонымен қатар,оның немен
байланысты екендігі туралы ойлайды;ақылдың икемділігі – яғни жағдайдың
өзгеруіне байланысты өзінің қорытындылары мен шешімдерін қайта құрай
білу.Мәселені шешуде үйреншікті үлгіге жармаспау;ақылдың сыншылдығы – яғни
қандай қағиданы болса да,солай көзсіз қабылдай бермей оны сын көзімен
қарап,оны жақтайтын да оған қарсы да дәлелдемелердің барлығын қарастырып
көріп, тек сонан кейін ғана белгілі ережені қабылдай білу не теріске шығара
білу.Басына алғаш келген ойды дұрыс екен деп санап,соған жармаса түсетін
адамға қарағанда қатаң сынай отырып,ойлайтын адам қай мәселе жөнінде болса
да неғұрлым дұрыс шешім қабылдайды;ақылдың жылдамдығы – бұл адамның тез
арада күрделі жайларды түсінуі,жылдам ойлайтын дұрыс шешім
қабылдауы;ақылдың дербестігі – адамның басқа біреудің көмегін қолданбай өз
бетінше жаңа мәселені ұсынып,оның дұрыс шешімін таба білуі.Осындай ақыл
қасиеттері балаларда дәл осы шақтарда қалыптаса бастайды.
І – ІІ сыныптың оқушылары кейде заттар мен жағдайларды олардың қандайда
бір жеке сыртқы белгісі бойынша жиі бір жақты бағалайды.Балалардың ой
қорытулары көрнекі алғы шарттарға, қабылдау деректеріне сүйенеді.Қорытынды
жасау, логикалық дәлелдер негізінде емес, пісірілудің қабылдаған
мәліметтерге тура қатынасы жолымен жүзеге асырылады.
Бұл кезеңдегі балалар жасайтын жинақтау заттардың көзге түсетін
белгілерінің күшті қысымымен болады.ІІІ сыныпта оқушылар ұғымдардың кейбір
белгілері арасындағы тектік – түрлік қатынасты, яғни топтастыруды
үйренеді.Екінші кезеңнің аяғына таман оқушылардың көпшілігі бұрынырақ
жинақталған ұғымдары шеңберінде оларды ойша талдау мен құрастыру арқылы
қорытынды жасайды.Мұғалімнің кең құлашты түсіндіруі және оқулықтардың
әңгіме – мақалалары пән материалының тікелей көмегінсіз – ақ ұғымдарды
меңгеруге көптеген жағдайларда жеткілікті болады.Көрнекі сәттері аз және
объектілер көпті – азды байланыстары бойынша сипатталатын пайымдаулар саны
өседі.
Өзара және мұғаліммен арақатынасы. Біріккен оқу процесінде балалардың
жаңа өзара қарым – қатынастары қалыптасады.Мектепте өткен біршама уақыттан
соң бірінші сынып оқушыларының көпшілігінің ұялшақтығы, абыржуы
жойылады.Балалар бір партада отыратын көршілерінің мінез – құлқына байыппен
қарай бастайды, өзін ұнататын немесе мүдделері сәйкес келетін бір сыныптас
балаларымен қарым – қатынас жасайды.Бастауыш мектеп оқушыларының санасы
әзірше құрдастарының пікірі өзін - өзі шынбағалаудың критерийі болатындай
деңгейге жетпейді.Әрине тоғыз – он жастағы балалр оларға бірге оқитын
балалары ептілігі, зеректілігі, батылдығы үшін берген бағаға өте ынталы
және егер бұл баға өз қалағанынан басқаша болса, қатты қынжылады.Бірақ
мұндай қынжылыстар ұзаққа бармайды, және бастысы, оларды мұғалімнің немесе
басқа үлкендердің тарапынан берілген бағалау мен алмастыру оңай.Бастауыш
мектеп оқушысы үшін мұғалімнің пікірі мейлінше елеулі және үзілді – кесілді
болып табылады.Бастауыш мектеп оқушылары мұғалімнің беделін сөзсіз
мойындайды.Олар мұғаліммен әртүрлі: кездейсоқ та қарапайымнан бастап өте
маңызды да дара себептермен сөйлеседі.Балалар өздерінің қам – қарекетін,
қынжылыстарын, үйдегі оқиғаларын мұғаліммен ашық бөліседі.Ренжіген жағдайда
кіші мектеп оқушылары мұғалімге айтады, өйткені мұғалім барлығының
адамгершілік төрешісі ретінде көрінеді.
Эмоциясы. Өмір сүру процесінде қалыптасатын сезімдер жүйесі мен эмоциялық
күйлер жеке адамның эмоциялық жағын құрайды.Мәдениетті,мінез – құлық
дағдыларының, ұстамдылықтың,жеке адамның басқа да еріктік қасиеттерінің
қалыптасуына қарай, эмоциялық ерекшеліктердің тікелей көрініс беруі бірте –
бірте кеми түседі.Эмоциялық ерекшеліктердің көріну дәрежесі әртүрлі
болады.Ол біреулерде эмоциялық тез қозғыштық күйде көрініс берсе,енді
біреулер эмоциясы бейжай күйде көрініс береді.
Жаңа мінез – құлық нормалары мен ережелерін игеру кіші мектеп оқушылары
эмоцияларының ерекшеліктерін елеулі түрде өзгертеді.Әдетте, бұл балалардың
көпшілігінде теріс тебіреністерсіз өтеді және балалардың өздері оны жақсы
қабылдайды.Мысалы, олар бір сыныптас балалармен жаңа достыққа қуанады,
тапсырмаларға мақтанады, оларға бұл тапсырмаларды бергенде жауапкершілікпен
қарай бастайды.
Басқа да психикалық процестер сияқты оқу іс - әрекеті жағдайында
балалардың эмоциясының жалпы сипаты өзгереді.Оқу іс - әрекеті біріккен іс -
әрекеттерге қатаң талаптар жүйесімен, саналы тәртіппен, ырықты зейінмен
және ерікті есте сақтаумен байланысты. Мұның бәрі баланың эмоциялық
дүниесіне әсер етеді. Бастауыш мектеп шағында әсерленген кезде ұстамдылық
пен түсінгіштік, қуаныш пен реніш жағдайларындағы табандылықтың артуы
байқалады.Бастауыш мектеп оқушылары өз көңіл – күйлерін басқара алады, ал
кейде әдейі оны жасыра да алады.
1.3 Жеткіншектердің психикалық дамуы.
Жеткіншектік кезең балалардың ересектік өмірге қадам басуы деп
есептелінеді. Он бір жастан бастап он төрт немесе одан әрі созылуы
мүмкін.Жеткіншектік кезеңде балалардың дене бітімдері, дауыстары
өзгереді.Қоршаған ортаға деген өзін қошаған адамдарға деген қарым –
қатынасы өзгереді. Достарына, ата – анасына, мұғалімге деген қарым –
қатынасы жаңа бастау алады.Егер ересек пен жеткіншектің арасындағы қарым –
қатынасының белгілі бір типі бойынша мазмұнды достық, ынтымақ, бұған тән
өзара сыйластық, сенім, көмек нормаларына сәйкес құрылса, онда ересек пен
жеткіншек қарым – қатынасында оған тән қиыншылықтар болмауы
мүмкін.Жеткіншекке ересек адам тарапынан түсінушілік қажет.Олардың өмірінің
ортақтығы түрлі мазмұнда құрылуы, ал ынтымақ іс - әрекетінің әр алуан
түрлерінде өрістеуі мүмкін, бірақ бұлардың екеуі де бірдей мөлшерде
қажет.Ынтымақ процесінде жеткіншек пен ересектің әлеуметтік өзара іс -
әрекетінің жаңа тәсілдері қалыптасады,Олар моральдық – этикалық мазмұны
жеткіншектің әлеуметтік ересектігін дамыту міндетіне және ересектермен
қарым – қатынастың сипатына, оның қоятын жаңа талаптарына сай келеді.Нақ
осы ынтымақ ересек адамға жеткіншекті әр түрлі істер мен кәсіптерде өзінің
көмекшісі және жолдасы жағдайында қоюға, ал өзіне оған үлгі - өнеге, әрі
дос болуға мүмкіндік береді.Нақ осындай қарым – қатынастар жеткіншекке
субъективті,ал оны тәрбиелеуге объективті тұрғыдан қажет.
Ересек адаммен жеткіншектің жеке қатынасындағы сәттіліктің олардың
арасындағы байланыс пен түсініктің әбден қажет болатын тағы бір себебі
мынадан: жеткіншектік кезеңінің басталуында баланың ересектермен және
жолдастарымен қарым – қатынасының екі жүйесі арасындағы күрделі қарым –
қатынастар үшін жағдайлар жасалады.Мұның бірінші себебі – баланың осы екі
жүйеде принципті тұрғыдан жағдайының әр түрлі болуы.Ересектермен қарым –
қатынаста ол балаларға арналған тіл алу моралында тіркелгкн тең провалы
емес жағдайда болады.Жолдастарымен, құрдастарымен қарым – қатынаста ол
принципті теңдік жағдайында болады, мұның өзі бір жағынан, ересек адамның
ересектер өміріндегі болашақ жағдайында тең,ал екінші жағдайынан, ол
балалардың іс - әрекетінің алуан түрлеріндегі ынтымағы элементтерінің көзі
болып табылады.
Сонымен жеткіншектік жастың басталуына қарай парадоксты ахуал
қалыптасады: баланың өз құрбы – құрдастарымен және әсіресе достарымен қарым
– қатынасы ересектердің теңдік моралының кейбір маңызды нормаларына
негізделіп құрылады, ал баланың ересектермен қарым – қатынасының негізі
баланың ерекше тіл алу моралы болып қала береді.Бұл ахуалдың маңызды
салдары болуы мүмкін: 1) жеткіншектің жеке басының дамуы үшін тиімді қарым
– қатынаста неғұрлым жедел дамуы мүмкін; 2) ересектермен емес нақ осы
жолдастарымен қарым – қатынас жеткіншекті неғұрлым көбірек қанағаттандырып,
субъективті тұрғыдан неғұрлым қажет әрі маңызды болуы, әлеуметтік –
моральдық ересектігінің дамуы мен жеке адамның қалыптасуында жетекші роль
атқаруы мүмкін; 3) жеткіншек меңгерген ересектер моралының нормалары,
біріншіден, тіл алу моралының нормаларына қақтығысып қайшы келуі,
екіншіден, баланың моралы жеткіншек үшін қабылдауға келмейтіндіктен нақ осы
себепті тіл алу моралының нормаларын жеңіп шығуы мүмкін.
Баланың автономиялы моралы және оның ересектер қоғамының моралымке
қақтығысуы секілді шетелдік психолгияда соншалық кең тараған проблемаларды
дұрыс түсінудің кілті де міне осында.Балалардың автономиялы моролын
әлеуметтікке қарсы келетін, осы себептерденде ересектердің моралымен
қақтығысқа түсетін мораль деу – жалған тезис: балалардың автономиялы моралы
дегеніміз өз мәнінде ересектердің жолдастық және достық қарым –
қатынастарының моралы, нақ осы себептен де ол жоғары дәрежедегі әлеуметтік
мораль.Ол қарама – қарсылыққа түскенде ересектердің моралымен емес,
ересектердің балаларға арнап жасаған моралымен қайшылыққа түседі.
Жеткіншектің жолдастарымен және ересектермен мектеп оқу қарым – қатынасының
жағдайы осы екі моральдық нақ осы жағдайда үйлеспейтіндігі себепті
қақтығысу мүмкіндігі үнемі бар әрі барынша көп болып отырады. Ересек адам
тіл алу моралының талаптарын білдіруші және қоюшы ролінде болып шыққан
кезде жеткіншек үшін ол қабылдауға келмейтін болады. Нақ осы бір ересек
адамның өзі емес моралдың өзі қабылдауға келмейтіндігі көрініс
береді.Жеткіншек ересек болып көрінгісі келеді.Олар - темекі тарту, карта
ойнау, шарап ішу,сөйлеу мәнері, киіммен шаш қоюдағы ересектерге тән мода
сәндік, опа – далап, әсемдік заттар, қылымсу тәсілдері,дем алу, көңіл –
көтеру, ілтипат білдіру т.б. тәсілдері.Сигарет ұстаған бала өзін - өзі
ересек болып көрінеді, төңірегіндегілерге де солай болып көрінемін деп
ойлайды. Жеткіншек үшін ересек еркектің немесе әйелдің мұндай белгілерін
қабылдау оның өзінің ересектігін көрсетудің өзінде сондай сенім
орнықтырудың амалы.ол еліктеу арқылы қабылданады.Мұның өзі ересектікке
жетудің барша жұрт көретін ең оңай тәсілі,ал жеткіншек үшін оның
ересектігін айналасындағылардың байқағаны маңызды.Сондықтан оның мұндай
формасы жеткіншектерде көбінесе бірінші кезекте шығады.Ол өте кең тараған,
ерекше тұрақты болады жағымсыз екенін ұғындыру қиынға соғады.
Өзінің келбетін сәнді үлгілерге ұқсас етіп шығуға тырысу түріндегі
өзін әдемі етіп көрсету қамын ойлау әсіресе қыз балаларда өте көп уақыт
алуы мүмкін.Кейбір жеткіншектер V – VΙ сыныптарда – ақ жолдастарының
көмегімен сән болып жүрген билерді үйрене бастайды.Балалар үшін ұнату
көріністері балалық түрде болмай, ересектерге ұқсас болғаны,
кездесулер, дәстүрлі формаларда ілтипат белгілері болғаны, би, шарап
болатын кештер өткізілгені маңызды бола бастайды.Мұндай жағдайда
жеткіншектер әуелде өздерін қалай ұстауды да білмейді, алайда мінез –
құлықтың, қарым – қатынастың, көңіл көтерудің белгілі бір формасын
сақтаудың өздігінен алғанда бірінші дәрежелі маңызы болады.Тұтастай алғанда
балалар көбінесе студенттерге қарап бағдарланады, кинодан, телевизордан,
көшеде көргеніне еліктейді.
Сәнге, биге, кездесулерге , кештерге әуестену дәрежесі әр түрлі .болуы
мүмкін. Мұның әсіресе VII—VIII сыныптарда жеткіншектердің белгілі бір
топтары өмірінің маңызды мәніне айналуы әжептәуір жиі кездеседі. Алайда
өзінің сырт келбетіне және басқа жынысқа ден қоюы басқаша, ересектерге
еліктемей де шығуы мүмкін.Неғұрлым ересек сыныптардағы немесе басқа балалар
нақты үлгілер болатыны жиі кездеседі. Әдетте жеткіншектерді ересектер
өмірінің азды-көпті тыйым салынған жақтарына баулитындар, оларға өздерінше
мұғалім, үйретуші болатындар нақ солар болады.Естияр жеткіншектердің
(VII -VIII сыныптарда ) қарым-қатынастарының негізі, юристер бос уақытты
өткізу мәдеииетінің төмендігі деп атайтын (ішімдік ішу, карта ойнау, би
алаңдарына бару, көше кезіп бос жүру және т. б.), көңілді, жеңіл өмір
стиліне еліктеу өте қауіпті больш шығады. Бұл орайда оқу жеткіншектің
өмірінде әдетте маңызды орын алмайды, танымдық ынта жоғалады, сөйтіп өзіне
сәйкес өмірлік құндылықтарымен қоса уақытты көңілді өткізу деген өзіне тән
ерекше ниет бекиді.. Уақытты бұлай өткізуге акшаның кажет болуы заң
тәртібін бұзушылықтардың себебіне айналуы мүмкін. Казіргі бар мәліметтерге
қарағанда, жасы жетпей заң тәртібін бұзушылардың көбінің бос уақытын
өткізу мәдениеті төмен болады. Ересектіктің дамуындағы мұндай бағыт - өте-
мөте жағымсыз бағыт.
Алайда ненің де болса өз бастауы бар, жағымсыз жайлардың да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.Яссауи атындағы халықаралық қазақ – түрік
Университеті
Шымкент институты
Педагогика және психология кафедрасы
Диплом жұмысы
Тақырыбы: Жетім балалардың психологиялық ерекшеліктері.
Ғылыми жетекші:
Педагогика ғылымының
кандидаты,
аға оқытушы Қойшиев
Қ.Е.
Орындаған:
050103 мамандығының 46
– 14
Оқу тобының студенті
Айдарбекова Іңкәр.
Шымкент - 2008
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-7
Ι – тарау.Бала психикасының онтогенездегі даму ерекшеліктері.
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық
дамуы ... ... ... ... ... ... .8-10
1.2 Бастауыш мектеп оқушыларының психикалық
дамуы ... ... ... ... ... ... ..11-1 6
1.3 Жеткіншектің психикалық
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..17-23
1.4 Балалардың түрлі жас кезеңіндегі отбасынан тыс жағдайда
тәрбиеленуінің
психологиялық
жақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...24-44
ΙΙ – тарау. Бала психикасының біркелкі дамымау себептері.
2.1 Балалардың ересектермен және құрдастарымен қарым – қатынас
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 45-49
2.2 Балалардың өзін - өзі
бағалауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50-
53
2.3 Балалардың оқу іс - әрекетін зерттеу ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54-58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .59-60
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..61-62
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 63-64
Кіріспе.
Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміздің саяси-экономикалық және әлеуметтік
жедел жаңаруында Қазақстан Республикасының Қазақстан - 2030 даму
стратегиясы бағытына сәйкес әрбір ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуында
ұлттық тәрбиенің шешуші факторы болуы заңдылық.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында (1999 ж., 2007 ж.) оқу-
тәрбие үдерісін ұйымдастыратын қазіргі балалар үйі - толық мемлекеттің
қарамағындағы ұйым. Балалар үйінде негізінен жетім балалар, жалғызбасты
аналардың баласы, жағдайы төмен отбасы балалары немесе денсаулығы нашар,
кемтар балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалар
тәрбиеленетіні айтылса, Мұқтаж азаматтарға олардың білім алу кезеңінде
әлеуметтік көмектің мөлшері мен көздері туралы Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2000 жылғы 17 мамырдағы №1738 қаулысының жалпы бөлімінде:
Мемлекет сәбилер үйіндегі жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз
қалған балаларды олардың білім алу кезінде ұстауға арналған шығыстарды
толық көтереді. Толық мемлекеттік қамтамасыз ету: тұруды, тамақтандыруды,
киім-кешектерді, медициналык көмектер алуын, окулықтармен, жұмсақ
мүкәммалмен және жабдықтармен қамтамасыз етуді қамтиды деп көрсетілген.
Қазіргі кезеңде мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру жүйесінің
жаңаруына жан-жақты жетілген, ұлттық сана-сезімі, ұлттық психологиялық
нышандары қалыптасқан, рухани байлығы дамыған, ғылым мен практика
жетістіктерінен хабары бар ертеңгі азаматты тәрбиелеу - балалар үйінің және
мектептің үздіксіз жүзеге асыратын міндеттері екені баршаға аян. Бұл
жөнінде Балалар үйінің жарғысының 21-ші тармағында: Мектеп жасына
дейінгі балалар үшін балалар үйі тәрбиеленушілері өмірінің және
денсаулығының сақталуын, балалар денесінің дұрыс жетілуін, оларда мәдени-
гигиеналық дағдылардың болуын, сейлеу тілінің дұрыс дамуын және балалардың
мектепке оқуына әзірлігін қамтамасыз етеді - деп атап көрсетілген.
Статистикалық мәліметтерге жүгінсек, Қазакстан Республикасы бойынша 18
мыңнан астам ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған жетім балалар мен
тастанды балалар тәрбиеленуде. Тәрбиеленушілердің 80% қазақ балалары.
Олардың 4% ғана әртүрлі тағдыр тауқыметтерімен ата-анасынан айырылғандар
болса, 96% ата - анасынан тірідей айырылғандар, яғни әлеуметтік жетімдер
(әке-шешелерінің ішімдікке салынуынан, өз балаларын перзентханаларға немесе
өзге орындарға тастап кетулеріне байланысты сәбилер үйі мен балалар
үйлеріне қабылданғандар). Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің 78% - нан
астамында физиологиялық, педагогикалык, психологиялық жағынан дамуында
ауытқушылықтар байқалады. Оған себеп ата-ана өлімі, отбасының ұрыс-
керістері, күнделікті күн тәртібінің балалар үйіне келгенге дейінгі уақытта
дұрыс болмауының әсерінен болады. Мұның барлығы балалар үйіндегі
тәрбиеленушілермен жүйелі де, бірізді жылы қарым-қатынасты жағдай жасауды
талап етеді. Себебі, аналарының ақ уыз сүтін бір тойып еме алмаған, ананың
аяулы алақаны, әкенің жүрек жылуын сезіне алмаған, төңіректеріне тосырқап
қарайтын, жандары жабырқау, көкіректері шерменде қаракөз
бүлдіршіндердің тағдырын ел болып бір жақты реттейтін уақыт келген сияқты.
Тарихқа көз жүгіртсек, бала тағдырын ұлт тағдыры деп қарап, келешек
ұрпағының тексіз, түпсіз өсуіне жол бермеген, жесірлерін жерге қаратпаған,
жетімдерін жылатпаған елдік дәстүрлер болған. Алайда, бүгінгі қозғап
отырған мәселеде Отанымыздың келешек белсенді мүшелері – нәрестелерімізді
қорғап, ұлттық тәрбиені ата-баба дәстүрлерінің озық үлгілерін баланың
санасына орнықтырып, сәби кезінен бойына сіңіріп, ойына ұялату бүгінгі
таңдағы ең басты мәселе ретінде қарастырылады.
Адамдар тұлға болып, өзіндік жеке бас ерекшеліктерімен бірден дүниеге
келмейді, әрбір жеке тұлғаны калыптастыру тәрбиелеп жетілдіру осы заман
ағымына лайықты азамат, білімді, ойлы, өмірге құштар болып өсуіне
үлесімізді қосуымыз қажет.
Дамыған қоғамдағы тұлғаны қалыптастыруда ұзақ мерзімді педагогикалық
әсер туғызатын әдістер тиімділігі, тәрбиеші мен тәрбиеленушінің арасындағы
адамгершілік қарым - қатынас өздігінен қалыптаспайтындығын кеңес
дәуіріндегі педагогтар П.П.Блонский, Н.К.Крупская, А.В.Луначарский,
А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, К.Д.Ушинский т.б өз зерттеулерінде
дәлелдеп берді.
Қазақстандық белгілі психолог-ғалымдар Ә.Алдамұратов, Қ.Б.Жарықбаев,
М.Мұқанов, Т.Тәжібаев, А.Темірбеков, Г.А.Урунтаева, Х.Т.Шерьязданова
зерттеулерінде оқыту үдерісіндегі жеке тұлғаның танымдық іс-әрекеті мен
қабылдаудағы психологиялық ерекшеліктері туралы құнды ой-пікірлер айтылған.
Ресейлік психолог - ғалымдар Л.С.Выготский, А.Г.Ковалев, А.Н.Леонтьев,
К.К.Платонов С.Л.Рубинштейн т.б. жеке тұлғаның психологиялық іс-әрекетінің
қалыптасу теориясы мен ұстанымдары туралы ой-пікірлер түйіндеген. Ал,
мектеп жасына дейінгі баланың психологиялық ерекшеліктері туралы белгілі
психологтар Е.Е.Кравцова, А.А.Люблинская, В.С.Мухина тұжырымдары
зерттеуімізге негіз болды.
Тұлғаны қалыптастыру - өте күрделі үдеріс. Бұл шет ел ғалымдары Х.Дейкер,
Г.Н.Нойнер, З.Фрейд, Э.Эриксон енбектерінде көрініс тауып, теориялық және
әдістемелік тұрғыда зерттелген.
Қазақстанда мектепке дейінгі тәрбие мәселесі бойынша тарихи-әдістемелік,
ғылыми-теориялық арнайы зерттеулер жүргізген ғалымдар А.С.Әмірова. Б.Б.
Баймұратова, С.Ғ. Бәтібаева, Ф.Н. Жұмабекова, С.Н. Жиенбаева Т.Иманбеков,
Т.А.Левченко, А.Е.Манкеш, А.К.Меңжанова, М.С.Сәтімбекова, М.Т. Тұрыскелдина
және тағы басқа да зерттеушілер мектепке дейінгі кезеңнің алуан түрлі
мәселелерін жан-жақты қарастырып, балаларға білім беру мен тәрбиелеу
мазмұнын, тиімді әдіс-тәсілдерін ұсынып, қағидаларын тұжырымдаған.
Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің даму ерекшеліктері мен оқу-тәрбие
жүйесіндегі қарым-қатынастар мәселесін зерттеген Тәуелсіз Мемлекеттер
Достастығы елдерінің ғалымдары: Т.А.Баласанян, А.А.Виноградова,
Е.В.Виноградова. Т.М.Землянухина, А.А.Лобанов, О.Д.Мухаева, Л.И.Рюмшина,
Т.И.Тарабарина, С.П.Юняева, А.А.Ярулов өз еңбектерінде балаларды жан-жақты
қалыптастырып тәрбиелеу мәселелерін зерттеп, ғылыми - әдістемелік жолдарын
ұсынған.
Қазақстандағы арнаулы балалар үйі мен мектеп-интернаттарда тәрбиеленетін
балалардың дамуы мен тарихын Л.Г.Акжаркенова, Ж.И.Намазбаева, А.К.Сатова,
М.Ж.Смайловтар арнаулы балалар үйі мен мектеп-интернаттарда білім беру мен
тәрбие берудің теориясы мен әдістемесін дамытуға өз үлестерін қосты.
Соңғы жылдары мектепке дейінгі тәрбие беретін балалар үйі саласында
бірқатар еңбектер жазылғанымен, оларда тек жан-жақты дамыту және тәрбиелеу
әдістері мен мәселелері қарастырылады, тәрбиеленушілердің тұлғасын
қалыптастыру ерекшеліктері туралы мәселе көтерілмейді.
Қоғам мен тұлға бір-бірімен тығыз байланысты. Сол себепті, жеке тұлға
өзінің көздеген міндетін іске асыру арқылы қоғамдық мүддені шешеді. Қоғамда
болып жатқан әлеуметтік кұбылыстардың барлығы адамдардың тікелей қатысуы
арқылы пайда болады. Бұдан Қазақстан тәуелсіздігінің кезеңінде мектеп
жасына дейінгі балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің тұлғасын қалыптастыру
жолдарының анықталмауы, мектепке дейінгі жастағы балалар үйінде оқу-тәрбие
үдерісінің мазмұнын жаңарту қажеттігі, мемлекеттік тілде дайындалған арнайы
балалар үйіне арналған оқу - әдістемелік құралдардың жоқтығы, халық
педагогикасы материалдарының жеткіліксіз қолданылатындығы,жеке тұлғаны
қалыптастырудың тиімді әдіс – тәсілдерінің нақтыланбағандығы мен педагогика
ғылымында айтылған мәселенің толықтай жүйелі түрде зерттелмеуі арасындағы
қарама – қайшылық анық көрінеді.
Зерттеудің мақсаты:Балалар үйінде тәрбиеленуші балалардың психологиялық
даму ерекшеліктерін түрлі әдістерді қолдана отырып зерттеу.
Зерттеудің нысаны:Балалар үйінде тәрбиеленуші балалардың тұлғалық
қасиеттерін зерттеу үдерісі.
Зерттеудің пәні:Балалар үйінде тәрбиеленуші балалардың психологиялық
ерекшеліктерін анықтау жүйесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы:егер балалар үйінде тәрбиеленушілердің
психикалық дамуында кешеуілдер мен ауытқулар бар екендігі анықталса, бұл
тақырып жалғасын тауып, балалар үйінде тәрбиеленушілерге педогогикалық,
психологиялық нақты, жан – жақты зерттелген, нәтижесі оң болатын әдіс –
тәсілдерді қолданып, көмектер көрсетіледі.Осы мәселеде бұл жұмыс септігін
тигізеді деп ойлаймыз.
Зерттеудің міндеттері:
1.Жалпы балалардың жас ерекшелігінде байланысты дамуын теориялық тұрғыдан
негіздеу;
2.Баланың дамуында отбасының маңызын анықтау;
3.Балалар үйінде тәрбиеленуші балалар мен отбасында тәрбиеленуші
балаларды салыстыра отырып, психологиялық айырмашылықтарын зерттеу.
4.Балалар үйінде тәрбиеленуші балаларға психологиялық көмек көрсету
жолдарын іздестіру.
Зерттеудің жетекші идеясы:Балалар үйінде тәрбиеленуші балалардың
психологиялық ерекшеліктерін зерттеп, тәрбиеленушілердің тұлғасын
қалыптастыруға мүмкіндік жасау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері:Жалпы балалардың
психикалық онтогенездегі даму, балалар үйінде тәрбиеленуші балалардың түрлі
жас кезеңіндегі психологиялық жақтары, олардың қарым – қатынас
ерекшеліктері, тұлғалық ерекшеліктері.
Зерттеудің көздері:Философия, психология, педогогика ғылымдарының
дүниетаным, білім, даму туралы ғылыми еңбектері,Қазақстан Республикасының
Констутциясы, Білім туралы Заңы, Неке және отбасы туралы Заңы,
Қазақстан – 2030 даму стратегиясы,Бала құқықтарын қорғау туралы
конвенция,Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулы – қарарлары,зерттеліп
отырған мәселеге байланысты қазақстандық алыс,жақын шет елдік
психологтардың, педагогтардың, әдіскерлердің еңбектері, автордың әдіскерлік
іс – тәжірибесі.
Зерттеудің әдістері:психологиялық, педагогикалық әдістемелік зерттеулерге
талдау, бақылау, әңгімелесу,сауалнамалар жүргізу, диагностикалау.
Зерттеудің негізгі кезеңдері.
Бірінші кезеңде (2005 – 2006 жылдар) тақырып алып, зерттеу мәселесіне
байланысты философиялық,психологиялық,педагоги калық, ғылыми әдістемелік
еңбектерге талдау жасалынды.Мектепалды тобындағы тәрбиеленушілердің
психологиялық ерекшеліктері анықталды.
Екінші кезеңде (2006 -2007 жылдар) балалар үйінде тәрбиеленуші балалардың
түрлі жас кезеңіндегі тұлғалық дамуы анықталды.
Үшінші кезеңде (2007 -2008 жылдар) балалар үйінде тәрбиеленуші балалардың
адамдармен қарым – қатынасы,эксперимент жұмысының нәтижесі
қорытындыланып,осының негізінде ұсыныстар жасалды.
Зерттеудің базасы:Шымкент қаласындағы №3 балалар үйі, №51 мектеп.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- әр жас кезеңіне қарай балалардың психикасының дамуы анықталды;
- ересектермен, құрдастарымен қарым – қатынас жасау ерекшелігі
анықталды;
- балалар үйіндегі тәрбиеленушілерге психологиялық көмек көрсету жолдары
нақтыланды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:диплом жұмыстағы теориялық
тұжырымдар,зерттеу нәтижелері мен қорытындылары осы мәселе бойынша
келешекте жүргізілген ғылыми ізденістерге негіз болады;зерттеу
материалдарын балалар үйі іс – тәжірибесінде және орта арнаулы
педагогикалық оқу орындарда қолдануға болады.
Зерттеу нәтижесінің дәлділігі мен негізділігі әдіснамалық және ғылыми –
теориялық негіздерге сүйеніп айқындалумен,теориялық және тәжірибелік
материалдар нәтижелерінің үйлесімділігімен,зерттеу мазмұнының ғылыми
аппаратқа сәйкес келуі,алынған нәтижелері мен тұжырымдардың балалар үйінің
оқу – тәрбие үдерісінде қолданылуы арқылы зерттеу нәтижелерінің
дәйектілігін қамтамасыз етеді.
Диплом жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттен, қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының көкейкестілігі, мақсаты, нысаны, пәні,
болжамы,міндеттері, теориялық және әдіснамалық негіздері,зерттеу
базасы,зерттеудің ғылыми жаңалығы,зерттеудің практикалық мәнділігі,
дипломдық жұмыстың құрылымы баяндалды.
Бала психикасының онтогенездегі даму ерекшеліктері атты бірінші тарауда
мектеп жасына дейінгі, бастауыш мектеп оқушыларына, жеткіншек балалардың
психикалық дамуына талдау жасай келе, балалар үйінде тәрбиеленуші
балалардың психологиялықжақтарын, олардың дамуындағы ерекшеліктер,
ауытқулар анықталған.
Балалардың (жетім балалардың) отбасынан тыс жағдайда тәрбиеленуінің
психологиялық жақтары атты екінші тарауда балалардың қарым – қатынас,
тұлғалық ерекшеліктері т.б мәселелер, түрлі әдіс – тәсілдер арқылы
анықталып балаларға психологиялық көмек беру тәсілдері ұсынылған.
Қорытындыда ғылыми – теориялық және эксперименттік жұмыстардың
нәтижелеріне негізделген тұжырымдар мен мәселенің болашағын айқындайтын
ұсыныстар берілді.
Қосымшада Балалар үйінде оқыту және тәрбиелеу бағдарламасы мен оның
мазмұны негізінде жүргізілген сабақ жоспарлары ұсынылды.
І тарау Бала психикасының онтогенездегі даму ерекшеліктері
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық дамуы.
Нәрестелік кезең (туылғаннан 1жасқа дейінгі кезең).Бала көптеген
жануарлардың төліне қарағанда дәрменсіз болып туылады.Оның шартсыз
рефлекстік мінез – құлық формаларының қоры, сыртқы ортаға бейімделулері
біршама шағын мөлшерде болады.
Жаңа туған кезеңдегі мидың қалыпты жетілуінің қажетті шарты –
анализаторлардың белсенді қызмет атқаруы. Егер бала сенсорлық оқшаулану
жағдайына түссе ( тиісті мөлшердегі сырт әсерлердің болмауы ), оның дамуы
күрт баяулайды.Негізгі іс- әрекеті – айналадағы адамдар мен эмоциялық,
сезімдік қатынас орнату.
Екі – үш айға қарай балада үлкендерге көңіл аударудың ерекше түрлері
көріне бастайды. Нәресте үлкен адамды қоршаған дүниемен жанасудың қажетті
дәнекершісі қажеттерін қанағаттандырудың қайнар көзі ретінде бөліп
қарайды.Біртіндеп баланың ересек адамның көрінуіне байланысты жадырау
комплексі деп аталатын , арнайы эмоциялық реакциясы қалыптасады.
Үлкен адам баланың заттық дүниемен қарым – қатынас жасауында дәнекерші
болып көрінеді. Үлкен адам қатысып отырған кезде бала көбінесе затпен
қарқынды қимылдар жасай бастайды да, ал жанында үлкен адам болмаса, затқа
қызығуы жоғалады.
Қарым – қатынас шеңберінде сөздің алғы шарттары пайда болады. Екінші
айда – ақ былдырлаудың алғашқы белгілері байқалып, кейінірек еліктеу
жолымен одан ана тілінің фонемалары көріне бастайды. Бір жастың аяғына
таман нәресте кейбір сөздерді түсіне бастайды.
Бір жас ішінде бала қимыл – қозғалыстарының дамуы және психикалық
процестерімен қасиеттерінің қалыптасуы жағынан үлкен жетістіктерге жетеді.
Ол басын ұстауды, отыруды, еңбектеуді, ақырында тік тұруды үйренеді. Үш –
төрт айлық кезде жармасу қимылдары дами бастайды. Бала өзін қызықтырған
жарқырауық заттарға ұмтылады, ұстауға тырысады.
Жармасу әрекетінің қалыптасуымен қатар заттармен сілкілеу, тақылдату,
лақтыру т.б тәрізді қарапайым қимылдар жасау да дамиды.
Нәрестелік шақтың соңына таман балалар үлкендердің көптеген іс-
әрекеттерін қайталай отырып, үлкен еліктеушілік көрсетеді.
Әдейі жасалған әрекеттер мен еліктеу ақылдың күшті дамып келе
жатқандығын дәлелдейді.
Сәбилік кезең (1 жастан 3 жасқа дейін). Үш жасар бала өзін - өзі күтуге
қабілетті, айналасындағы адамдармен өзара қатынастыңсөздік формаларын ғана
емес, мінез- құлықтың қарапайым формаларын да игереді. Үш жасар бала едәуір
белсенді, айналадағыларына түсінікті, тәуелсіз болады.
Бір жастан үш жасқа дейінгі баланың психикасының дамуы бірнеше
формаларға байланысты.Баланың психикалық дамуына тік жүруді үйрену едәуір
ықпал жасайды. Нәрестелік шақтың соңына таман сәби алғашқы қадамдар жасай
бастайды.Тік тұру қалпына ауысу – ол үшін қиын іс.Екі жасқа қарай бала
орасан зор ынтамен өзінің жүрген жолынан кедергілер іздестіреді.
Қозғалып жүруге қабілеттілік арқасында бала сыртқы дүниемен неғұрлым
еркін де дербес қарым – қатынас жасау дәуіріне енеді. Жүруді игеру
кеңістікте бағдарлану қабілетін дамытады.
Ерте сәбилік кезеңдегі ақыл – ой дамуының негізін балада қалыптасып
жатқан қабылдау мен ойлау әрекетінің жаңа түрлері құрастырады. Қабылдау
заттық іс- әрекеттер есебінен дамиды. Бала заттарды олардың формаларына,
көлеміне, түсіне сәйкес іріктеген кезде, оның сыртқы бағдарлану
әрекеттері қалыптасады.
Көзбен қабылдау мен қатар ерте сәбилік шақта естіп қабылдау да дамиды.
Әсіресе фонематикалық есту өте тез дамиды. Әдеттегідей екі жастың соңына
таман балалар ана тілінің барлық дыбыстарын қабылдайтын болады. Баланың
ойлауының дамуы, біріншіден, баланың өз іс - әрекетіне (ойлау негізіне,
оның сезімдік тәжірибесіне) жататын, екіншіден, іс - әрекет тәсілдеріне
үйрететін және заттардың жалпылама аттарын беріп отыратын үлкендердің
ықпалына байланысты.
Құрдастарымен жасалынатын өзара қарым – қатынас сипаты көп жағдайда
ересек адамның баламен өзара қарым – қатынас сипатына тәуелді болады. Егер
ересек адам балаға деген қарым – қатынастың эмоциялық қолайлы тәсілін
қамтамасыз ете білсе, онда бала оның қалай қарайтынын сезіне отырып,
құрдастарымен де белсенді қарым – қатынас жасайды.Бала бүкіл дүниені жақсы
көреді, ол басқалардың сәтсіздігіне бірге қынжылып, қуанышына қуануға даяр,
осыған ыңғай білдірген құрдастарымен тез араласып, қарым – қатынастың
қолайлы тәсілдерін бұзушы құрдастарымен жасалатын қарым – қатынас
формаларын іздестіреді.Мұндай болмаған жағдайда баланың әлеуметтік
белсенділігі өшеді.Ол үшін эмоциялық тұрғыдан бәрі жаман. Оның енді
балалармен ойнағысы келмейді, олардан аулақтанып, өзімен өзі ғана болады
немесе фрустриация күйіне түседі. Ересек адам – бала белсенділігінің
тұрақты катализаторы.
Сәбилік кезең бала мен ересек адамның бірлескен іс - әрекеті қарқынды
дамиды. Араласуда ересек адам қарым – қатынас басшылығын өзіне алады. Ол
өзара түсінісуді ұйымдастырады. Заттық іс - әрекетте ересек адам
ынтымақтастық сипатын анықтайды.
Бұл кезеңде балалар айналадағы заттардың аттарын білуге ұмтылады.
Үлкендердің айтқандарын қайталай отырып, балалар аттарын айта бастайды. Екі
жастың соңына таман өз атын атап айту мен деген есімдікпен
ауыстырылады.Бөбек өзін ересек адамнан ажырата білуге үйреніп, өзіне дербес
мен ретінде қарай бастайды. Яғни онда өзіндік сананың алғашқы формалары
пайда бола бастайды.
Үш жас дағдарысының ерекшеліктері қырсықтық, қыңырлық, айтқанды
орындамау, өз беттілікті талап ету.
Үш жас дағдарысы – бала мен ересек адамныңөзара қарым – қатынасының
дамуында болатын объективті құбылыс.Балада өз қажеттілігін өзінің дербес
қанағаттандыру тенденциясы пайда болады да, сол арқылы баланың
белсенділігін тежейді.Қалыпты дұрыс дамып келе жатқан бала бұрынғы қарым –
қатынастарға қарсыласа бастайды.Ол қыңырланып, барлық істі керісінше жасай
бастайды.
Балдырғандар (3 – 7 жас аралығы).Негізгі іс - әрекеті – ойын.Үш жастан
жеті жасқа дейінгі көру , есту, тері – қимыл сезгіштігінің
табалдырықтарының едәуір төмендейтіні байқалады. Көздің көргіштігі, түстер
мен олардың реңктерін ажырату нәзіктігі артып, фонематикалық және жоғары
дыбысты естуі дамиды, қол белсенді сезіну мүшесіне айналады. Бірақ бұл
барлық өзгерістер өздігінен бола салмайды. Олар баланың болмыстағы заттар
мен құбылыстарды олардың сан алуан қасиеттері мен қарым – қатынастарын
тексеруге бағытталған қабылдаудың жаңа іс - әрекеттерін игерудің нәтижесі
болып табылады.
Мектепке дейінгі шақ – баланың сезімдік тәжірибесінің орасан зор
молайып, ретке келу, қабылдау мен ойлаудың адамға тән формаларын игеру,
қиялдың күшті дамуы, ырықты зейін мен мағыналы естің бастамалары қалыптасу
кезеңі болып саналады. Мектепке дейінгі шақта бала өмірлік мәселелерді 3
түрлі: көрнекі - әсерлі, көрнекі – бейнелі және ұғымдарға сүйенген
логикалық пікірлесу, тәсілдерімен шешеді. Бала неғұрлым жас болған сайын,
ол соғұрлым практикалық байқап көрулерді жиі қолданады, есейген сайын ол
көрнекі – бейнелі және кейін логикалық тәсілдерге көбірек жүгінеді.Мінез –
құлық ерекшеліктері: еліктеушілік, ширақтылық, тынышсыздық, қуаныштық тән.
Мектепке дейінгі шақтың ең басында – ақ бала мен үлкеннің арасында
мүлдем жаңа өзара қарым – қатынас пайда болады.Бала өзін үлкендерден бөле
бастайды.Өз тілегін аңғартып: Мен қалаймын, - дейді.Өз құрдастарымен
белсенді өзара қарым – қатынас жасайды.Бұл өзара қарым – қатынастар ойын
үстінде жүзеге асады.Бала өзіне роль алады да белгілі бір әрекеттерді
орындауға, мінез – құлықтың белгілі ережелеріне бағынуға міндетті
болады.Бұл әрекеттер ол үшін тартымсыз болуы және екінші жағдайда мүлдем
орындалмай немесе аса қиындықпен орындалуы мүмкін.Баланың ерік – жігерін
қалыптастырудағы ойынның маңызы мынада: ойын үстінде ол осы роль бойынша
орындауға тиісті қоғамдық және адамгершілік міндеттерге сәйкес әрекет
жасауға үйренеді. Мысалы: буфетшінің ролін атқарып тұрған бес жасар қыз,
сатып тұрған печеньесінен өзі жемейді.
Мектепке психологиялық даярлық, оны қай қырынан алсақ та, баланың
бұған дейінгі бүкіл психикалық дамуының қорытындысы, семья мен
балабақшадағы тәрбие мен үйретудің бүкіл жүйесінің жемісі екендігін оңай
көруге болады.Нәтижелі оқытуға қажетті сапалар бірден пайда болмайды.Олар
баланың өмірге келген сәтінен бастап біртіндеп қалыптасады.
1.2 Бастауыш мектеп оқушыларының психикалық дамуы.
Жеті жастан он жасқа дейінгі кезеңге неғұрлым тән негізгі белгі
мынада: бұл жаста мектеп жасына дейінгі бала мектеп оқушысына айналады. Бұл
бала өз бойында мектеп жасына дейінгі балалық шақтың белгілерін оқушының
ерекшеліктерімен ұштастыратын өтпелі кезең. Кез – келген өтпелі күй сияқты
бұл шақ көзі ашылмаған даму мүмкіндіктеріне бай, оларды дер кезінде байқап,
қолдап отыру маңызды.Адамның көптеген психикалық қасиеттерінің негіздері
тап осы бастауыш мектеп жасында қалыптасып, әдетке айналады.
Жеті жасар бала мектеп табалдырығын аттасымен – ақ оқушы болады. Оның
өмірінде ойын әлі маңызды орын алғанымен осы уақыттан бастап ол біртіндеп
басымдылық ролін жоғалта бастайды.Бастауыш сынып оқушысының жетекші іс -
әрекеті оның мінез – құлық мотивтерін елеуліт түрде өзгертетін, оның
танымдық және адамгершілік күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу
болады.
Бастауыш сынып оқушыларының бұлшық еттері мен сіңірлері жылдам
қатаяды, олардың көлемі ұлғаяды, жалпы бұлшық ет күші артады, ірі бұлшық
еттер майдаларынан ертерек жетіледі. Сондықтанда балалар салыстырмалы түрде
алғанда күшті де кең құлашты қимылдар жасауға қабілетті, алайда оларға
дәлдікті талап ететін ұсақ қимылдарды орындау қиынырақ соғады.
Бірінші сынып оқушылары бастан кешіретін қиыншылықтардың негізгі
түрлері, көбінесе 3 типті қиыншылық жиі байқалады.Олардың біріншісі жаңа
мектеп режимі ерекшеліктеріне байланысты (дер кезінде ояну және тұру керек,
сабақты жіберуге болмайды, барлық сабақтардатыныш отыру талап етіледі, үй
тапсырмаларын орындау қажет және т.б).Тиісті дағдылар болмаса, балада
әдеттен тыс шаршау, оқу жұмысын бұзу, режимдік сәттерді жіберіп қою пайда
болады.Жеті жастағы балалардың көпшілігі психологиялық – физиологиялық
жағынан қажетті дағдыларды қалыптастыруға даяр болады.
Бірінші сынып оқушылары бастан кешіретін қиыншылықтардың екінші типі
мұғаліммен, сыныптағы жолдастарымен, семьяда болатын қарым – қатынастың
сипатынантуындайды.Балаларға мүмкіндігінше жылы шырай таныта және мейірбан
бола отырып, мұғалім қайткенмен беделді де қатал тәлімгер болып табылады,
ол белгілі бір мінез – құлық ережелерін ұсынып,одан ауытқудың қандайын
болса да тоқтатып отырады.Ол үнемі балалардың еңбегіне баға береді.
Мұғалімнің позициясы мынадай: бала оның алдында қандай да бір
именшектік жасамай тұра алмайды.Осының салдарынан мектепте балалардың
біреулері тым тұйық, ал екіншілері босаңдау бола бастайды (олар үйінде
тіпті басқаша болуы мүмкін).
Баланың мектепке баруымен оның семьядағы жағдайы өзгереді.Оның жаңа
міндеттері мен жаңа құқықтары пайда болады (мысалы, оқушыға үй тапсырмасы
үшін ерекше орын және уақыт бөлу керек, оның күн режимімен санасу керек)
Қиыншылықтардың үшінші типін бірінші сыныптағы көптеген оқушылар оқу
жылының ортасына таман сезіне бастайды.Алғашқыда олар сабақ басталардан көп
бұрын мектепке қуана барды, кез келген жаттығуларға ықыласпен кірісті,
мұғалімнің берген бағасына қуанысты: олардың бейімді игеруге жалпы
даярлықтары сезіліп тұрды.Бірақ бірінші сыныпта оқу процесі әдетте балалар
белгілі бір даяр білім мен анықтамалар алып, оларды есте сақтап, қажетті
жағдайларда қолданатындай етіп жасалған.Әдетте бұл білімдерге деген
қажеттілік арнайы қарастырылмаған.Әрине, мұндай жағдайларда баланың ақыл –
ой ізденісінің өрісі тар, таным дербестігі айтарлықтай шектеулі болады.
Қабылдауы.Қабылдау деп – материалдық дүниедегі заттар мен құбылыстардың
біздің сезім мүшемізге тікелей әсер ету нәтижесінде, сол заттар мен
құбылыстардың ерекшелігі мен қасиеттерінің біздің миымызда толық
бейнеленуін айтамыз.Балалар уақыт пен кеңістікті қабылдай білуі қажет.Бұлар
адамның тіршілік етуіне қолайлы жағдай жасап,дұрыс бағдар көрсетеді.Осы
арқылы балалар өмір сүретін ортасы жайында қажетті мәліметтерді біліп,
тіршілік ету жағдайына бейімделеді.Қабылдау барлық балаларда бірдей бола
бермейді.Француз психологы А.Бине адамдар қабылдауын арнайы зерттеп, оның
типтік сипатта болатынын тәжірибелер арқылы көрсетеді.Қабылдауға
гностикалық, симболикалық көрсету секілді сипаттарда тән.Гностикалық іс -
әрекеті айналадағы дүниені танып білу.Практикалық іс - әрекетте заттың мән
– мағынасын танып білуге мүмкіндік береді.Ал сол танып – білу перцевтивтік
іс - әрекеттің символикалық сипатын анықтауы мүмкін.Мысалы; белгілеу,
бейнелеу.Хабарлау,көрсету атты жақтары да болады.Бұл схемаларды көрсету.Оқу
процесінде кездеседі:
1.Ақпаратты өздігінен белсенді түрде іздеу және оны пайдалану.
2.Сырттан берілетін ақпаратты балалардың енжар қабылдауына керісінше,оны
толыққанды игеруіне ықпал ету.
3.Сырттан келген ақпаратты талдау.
Осы жағдайларды ескере отырып,бастауыш сынып оқушыларында қабылдаудың
дұрыс қалыптасуын қадағалау қажет.Және бастауыш сынып оқушыларындың
қабылдау деңгейі қандай болатынына көз жүгіртсек.
Жекелеген психикалық процестерді дамыту бүкіл бастауыш мектеп шағында
жүзеге асырылады.Балалар мектепке қабылдау процестері едәуір жетіліп келсе
де (оларда көру мен есіту қабілеті жоғары екені байқалады, олар түрлі
формалар мен түстерді жақсы бағдарлайды), олардың оқу ісіндегі қабылдауы
формалар мен түстерді тану және атауға келіп тіреледі. Бірінші сынып
оқушылары өздері қабылдайтын заттардың қасиеттері мен сапаларына жүйелі
талдау жасай алмайды.
Зейіні.Зейін дегеніміз – сананы басқа объектіге алаңдамай белгілі бір
объектіге шүйліктіріп,оның айрықша айқын бейнеленуін қамтамасыз ету.Зейін
адамның бағдарлау, зерттеу іс - әрекетінің бір бөлігі болып табылады.Ол
бейненің, ойдың мазмұнын анықтауға бағытталған психологиялық әрекет.Өзінің
қызыметі жағынан алғанда зейін сол мазмұнды бақылайды.Яғни адамның әрбір
әрекетінде бағдарлау,орындау және бақылау жақтары болады.Зейін солардың
соңғысына жатады.Зейіннің 3 түрі болады:
1.Ырықсыз зейін – сананы объектіге ,сол объектінің тітіркендіргіш
ретіндегі ерекшелігі шамасында шоғырландыру.Яғни, бала алдына мақсат
қоймастан қызығу арқылы зейін аударуы.
2.Ырықты зейін - әрекет әсерінен туған объектіге саналы түрде көңіл
аудару.Зейінді дұрыс ұйымдастыруға жәрдемдесетін маңызды шарттың бірі – бұл
адамның психикалық күйі.Екінші бір шарты – ынта.Ырықты зейін – жоспарлы
зейін.Яғни алдын – ала құрастырылған жоспар және үлгі бойынша іске
асырылатын бақылау.Егер ырықты зейіннің жаңа әдісін дамытқымыз келсе,онда
адамның негізгі іс - әрекеті мен қатар, оған орындалу барысын,жоспардың
құрылуын және іске асырылуын тапсыруымыз керек.Мектеп жасынан бастап балада
ырықты зейіннің дамуымен жетілуі жүзеге асады.
3.Үйреншікті зейін – саналы жеке адам үшін маңызды және қымбатты
объектіге шоғырландыру.Үйреншікті зейін бастауыш балаларында дами
қоймайды.Бастауыш сынып оқушыларында кездесетін зейіннің түрі ырықсыз
зейін.Бастауыш сынып оқушыларының зейінін аудару үшін мұғалім сабақты
қызықты етіп өту керек.Сонда ғана балалардың зейінін өзіне аудара алады.
Мектепке келген балалардың әлі мақсатқа бағытталған зейіні болмайды.Олар
өздерінің зейінін негізінен өздеріне тікелей қызықтығымен, ашықтығымен,
өзгешелігімен ерекшелінетін нәрселерге аударады (ырықсыз зейін), мектеп
жұмысының шарттары алғашқы күннен бастап баладан сол кезде оны қызықтырмауы
да мүмкін пәндерді және мәліметтерді назардан тыс қалдырмауды талап
етеді.Бала біртіндеп жай сырттай тартымды заттарға емес қажеттілерге
зейінін бағыттап, оны дәйекті ұстауға үйренеді. ІΙ – ΙΙІ сыныптарда
көптеген оқушылар ырықты зейінді игереді оны мұғалім түсіндірген немесе
кітапта бар кез келген материалға көздей алады.
Есте сақтауы.Ес – бұрын қабылданған заттар мен құбылыстарды есте сақтап,
есте қалдырып,еске түсіріп және керек кезінде оларды қайта жаңғырту.Есте
сақтау - өмірден алынған әсерлерді есте ұстауға бағытталған естің алғы
шарты болатын процесс.Ал,есте қалдыру – алынған мәліметтерді белсенді түрде
қайта өңдеу,жүйелеу, жалпылау және оны игеру процесі.Субъектінің объектімен
жасаған әрекеті бұл қандай да болмасын есте сақтаудың заңдылығы болып
табылады.
Қайта жаңғырту – бұрын қабылданған заттар мен құбылыстарды өзімізге керек
болған кезде есімізге түсіруді айтамыз.
Балалардың оқу процесін дұрыс есте сақтауы үшін мына шарттар есепке
алынады.
1.Оқу материалын тез және ұзақ уақытқа есте сақтаудың маңызды шарты –
зейінді дұрыс аударуы;
2.Есте қалдыруда сезімнің маңызы зор.Баланың селқос,немқұрайлы
қарағанынан есте қалмайды.Яғни, көңіл – күйінің жақсы болуына да
байланысты.
3.Жақсы есте сақтаудың маңызды бір шарты – игеретін ақпаратты жақсы
түсіну.Мұғалім оқушыларға сабақты дұрыс, анық түсіндіретін болса,оқушының
сол материалды ұзақ уақытқа сақтап қалады.
4.Өзінің алдына ұзақ уақыт ұмытылмайтын етіп,жақсы игеру керек деген
міндет қойудың да маңызы үлкен.Егер оқушы сабақты ертең мұғаліміне жауап
беру үшін ғана оқитын болса,әдетте мұндай мақсатпен үйренгендер адам есінен
тез – ақ шығып кетеді.Ал егер, оқушы бұл материалды өмірде керек болады
деген оймен оқыса,мұндай материалды адам неғұрлым тез,ұзақ уақытқа
сақталады.
5.Оқу материалын игеріп алу үшін есте қалдыруды адамның
ойлауды,белсенділікті керек ететін іс - әрекетімен ұштастырудың маңызы
үлкен.Егер оқушы есте қалдыру процесінде осы материалды басқа
материалдармен салыстырса,қорытса,бұл жағдайларда игеру процесі ерекше
сапалы болады.
6.Материалды игеруге керекті оқу пәні жөнінде оқушылардың бұрыннан білімі
болуы,оны жақсы есте сақтауға көмектеседі.Өйткені жаңа материалды бұрыннан
белгілі материалмен байланыстыру оңай болады және ол берікте болады.
7.Оқу материалын игерудің маңызды шарты табандылық,еңбекте қажымау.
Жеке адамның қасиеті ретінде естің ерекшеліктері адамның қабілетінің
дамуына,іс - әрекетіне ықпал жасайды.Есі нашар дамыған балалар оқу
материалын игеруге көп уақыт,көп күш жұмсайды.
Мектепке келген бала көбінесе сырттай ашық және эмоциялы оқиғаларды,
суреттерді, әңгімелерді дәл есте сақтайды. Бірақ мектеп өмірі бастан – ақ
балалардан материалды еркін есте сақтауды талап етеді. Балалар ең
мнемикалық міндеттерді ажырата алатын болады.
І – ден ΙІІ сыныпқа қарай оқушылардың көрнекі мәліметтерді есте
сақтау тиімділігіне қарағанда сөзбен айту мәліметтерін есте сақтауының
тиімділігі тезірек өседәі, бұл балаларда түсініп есте сақтау әдістерінің
тез қалыптасуымен түсіндіріледі.Бұл тәсілдер негізінен сөз құрылымы
көмегімен бекітілетін елеулі қатынастарды талдаумен байланысты.Сонымен
қатар, оқыту процестері үшін көрнекі үлгілерді есте сақтау
маңызды.Сондықтан ерікті және еріксіз есте сақтау әдістерін оқу
материалының екі түріне – сөз жүзіндегі және көрнекі – лайық қалыптастыру
керек.
Қиялы.Қиял – адам бұрын жинаған образдарына сүйене отырып,өз басында жаңа
образдар,идеялар тудыру процесін айтамыз.Айналадағы объективті өмірмен
қарым – қатынас жасау процесінде бала бұл өмірді тек қабылдап,есте
сақтаумен ғана шектелмейді,сонымен қатар тікелей әсер етіп тұрмаған заттар
мен құбылыстардың бейнесінде жасай алады.Бұл бейнелер біз тікелей куәгер
болмаған жағдайларды,құбылыстарды және де болашақты да бейнелей алады.
Қиял оқушының өзін - өзі бағалау дәрежесіне әсер етеді.Кейбір балалар
өзін - өзі бағалаған кезде менде де зор қасиеттер бар деп ойлайды,мұндай
адам өз кемшілігін сезбейді.Керісінше,ақыл – ой бақылауындағы қиял өзін -
өзі сын көзбен бақылауға әсер етеді.Сөйтіп, бала өзін қандай адам болғысы
келетінін елестетеді.Бұл оны сол елесіндегі адам болуға ұмтылып, соның
жолында еңбек ету арқылы дамуына ықпал етеді.Басқа адамның жағдайын
түсінуге тырысады.Басқа адамның жағдайын түсінетін
болса,сезімтал,қайырымды, инабатты болып өседі.
Қабілеттің дамуы бұған басты екі сатыдан өтеді.Алғашында жаңғыртылатын
бейнелер нақты объектіні тым тұспалмен сипаттайды, детальдарға кедей
болады.Оларда объектілердің өзгерісі мен іс - әрекеті, олардың өзара
байланысы көрсетілмегендіктен бұл бейнелер статикалық болады.Бірінші сынып
оқушылары көбінесе қандайда бір өтіп жатқан объектінің бастапқы және ақырғы
жайын ғана елестеді. ІІІ – сынып оқушылары объектінің көптеген аралық
жағдайларды тура тексте көрсетілген сияқты да және сол әрекеттің сипатына
қарай жобалап та нәтижелі елестете және айтып бере алады.Балалар болмыс
бейнелерін оларды тікелей сипаттамай – ақ немесе ерекше нақтыламай – ақ
жаңғырта алады.
Ойлауы.Ойлау – анализ және синтез арқылы шындықты жанама түрде бейнелеу
процесін айтамыз.Ойлау сұраудан басталады.Мұнда адам нақты фактілерді біле
отырып,оны қорытуға себептерін анықтауға келешекті алдын – ала болжауға
ұмтылады.Таным процестері әрқашан да түйсіктермен қабылдаудың мәліметтеріне
сүйенеді.Ойлау – тек екі сигнал системасының екеуінің де қатысуымен ғана
бірқалыпты жүреді.Бірақ, жетекші роль әрине екінші сигнал системасында
болады.Өйткені, сөз мазмұны жағынан неғұрлым бай болып келеді.
Ақылдың сапалары: ақылдың тереңдігі – яғни теория мен практиканың аса
қиын мәселелерінің мәніне ене білу,оған түсіну,құбылыс себептерін
ұғыну,оқиғалардың одан әрі барысын көре білу;Ал,ой өрісінің таяздығы адам
ұсақ – түйектерге назар аударылады да,бастыларды көрмейді;Ой - өрісінің
кеңдігі – істің мәніне ғана еніп қоймайды,сонымен қатар,оның немен
байланысты екендігі туралы ойлайды;ақылдың икемділігі – яғни жағдайдың
өзгеруіне байланысты өзінің қорытындылары мен шешімдерін қайта құрай
білу.Мәселені шешуде үйреншікті үлгіге жармаспау;ақылдың сыншылдығы – яғни
қандай қағиданы болса да,солай көзсіз қабылдай бермей оны сын көзімен
қарап,оны жақтайтын да оған қарсы да дәлелдемелердің барлығын қарастырып
көріп, тек сонан кейін ғана белгілі ережені қабылдай білу не теріске шығара
білу.Басына алғаш келген ойды дұрыс екен деп санап,соған жармаса түсетін
адамға қарағанда қатаң сынай отырып,ойлайтын адам қай мәселе жөнінде болса
да неғұрлым дұрыс шешім қабылдайды;ақылдың жылдамдығы – бұл адамның тез
арада күрделі жайларды түсінуі,жылдам ойлайтын дұрыс шешім
қабылдауы;ақылдың дербестігі – адамның басқа біреудің көмегін қолданбай өз
бетінше жаңа мәселені ұсынып,оның дұрыс шешімін таба білуі.Осындай ақыл
қасиеттері балаларда дәл осы шақтарда қалыптаса бастайды.
І – ІІ сыныптың оқушылары кейде заттар мен жағдайларды олардың қандайда
бір жеке сыртқы белгісі бойынша жиі бір жақты бағалайды.Балалардың ой
қорытулары көрнекі алғы шарттарға, қабылдау деректеріне сүйенеді.Қорытынды
жасау, логикалық дәлелдер негізінде емес, пісірілудің қабылдаған
мәліметтерге тура қатынасы жолымен жүзеге асырылады.
Бұл кезеңдегі балалар жасайтын жинақтау заттардың көзге түсетін
белгілерінің күшті қысымымен болады.ІІІ сыныпта оқушылар ұғымдардың кейбір
белгілері арасындағы тектік – түрлік қатынасты, яғни топтастыруды
үйренеді.Екінші кезеңнің аяғына таман оқушылардың көпшілігі бұрынырақ
жинақталған ұғымдары шеңберінде оларды ойша талдау мен құрастыру арқылы
қорытынды жасайды.Мұғалімнің кең құлашты түсіндіруі және оқулықтардың
әңгіме – мақалалары пән материалының тікелей көмегінсіз – ақ ұғымдарды
меңгеруге көптеген жағдайларда жеткілікті болады.Көрнекі сәттері аз және
объектілер көпті – азды байланыстары бойынша сипатталатын пайымдаулар саны
өседі.
Өзара және мұғаліммен арақатынасы. Біріккен оқу процесінде балалардың
жаңа өзара қарым – қатынастары қалыптасады.Мектепте өткен біршама уақыттан
соң бірінші сынып оқушыларының көпшілігінің ұялшақтығы, абыржуы
жойылады.Балалар бір партада отыратын көршілерінің мінез – құлқына байыппен
қарай бастайды, өзін ұнататын немесе мүдделері сәйкес келетін бір сыныптас
балаларымен қарым – қатынас жасайды.Бастауыш мектеп оқушыларының санасы
әзірше құрдастарының пікірі өзін - өзі шынбағалаудың критерийі болатындай
деңгейге жетпейді.Әрине тоғыз – он жастағы балалр оларға бірге оқитын
балалары ептілігі, зеректілігі, батылдығы үшін берген бағаға өте ынталы
және егер бұл баға өз қалағанынан басқаша болса, қатты қынжылады.Бірақ
мұндай қынжылыстар ұзаққа бармайды, және бастысы, оларды мұғалімнің немесе
басқа үлкендердің тарапынан берілген бағалау мен алмастыру оңай.Бастауыш
мектеп оқушысы үшін мұғалімнің пікірі мейлінше елеулі және үзілді – кесілді
болып табылады.Бастауыш мектеп оқушылары мұғалімнің беделін сөзсіз
мойындайды.Олар мұғаліммен әртүрлі: кездейсоқ та қарапайымнан бастап өте
маңызды да дара себептермен сөйлеседі.Балалар өздерінің қам – қарекетін,
қынжылыстарын, үйдегі оқиғаларын мұғаліммен ашық бөліседі.Ренжіген жағдайда
кіші мектеп оқушылары мұғалімге айтады, өйткені мұғалім барлығының
адамгершілік төрешісі ретінде көрінеді.
Эмоциясы. Өмір сүру процесінде қалыптасатын сезімдер жүйесі мен эмоциялық
күйлер жеке адамның эмоциялық жағын құрайды.Мәдениетті,мінез – құлық
дағдыларының, ұстамдылықтың,жеке адамның басқа да еріктік қасиеттерінің
қалыптасуына қарай, эмоциялық ерекшеліктердің тікелей көрініс беруі бірте –
бірте кеми түседі.Эмоциялық ерекшеліктердің көріну дәрежесі әртүрлі
болады.Ол біреулерде эмоциялық тез қозғыштық күйде көрініс берсе,енді
біреулер эмоциясы бейжай күйде көрініс береді.
Жаңа мінез – құлық нормалары мен ережелерін игеру кіші мектеп оқушылары
эмоцияларының ерекшеліктерін елеулі түрде өзгертеді.Әдетте, бұл балалардың
көпшілігінде теріс тебіреністерсіз өтеді және балалардың өздері оны жақсы
қабылдайды.Мысалы, олар бір сыныптас балалармен жаңа достыққа қуанады,
тапсырмаларға мақтанады, оларға бұл тапсырмаларды бергенде жауапкершілікпен
қарай бастайды.
Басқа да психикалық процестер сияқты оқу іс - әрекеті жағдайында
балалардың эмоциясының жалпы сипаты өзгереді.Оқу іс - әрекеті біріккен іс -
әрекеттерге қатаң талаптар жүйесімен, саналы тәртіппен, ырықты зейінмен
және ерікті есте сақтаумен байланысты. Мұның бәрі баланың эмоциялық
дүниесіне әсер етеді. Бастауыш мектеп шағында әсерленген кезде ұстамдылық
пен түсінгіштік, қуаныш пен реніш жағдайларындағы табандылықтың артуы
байқалады.Бастауыш мектеп оқушылары өз көңіл – күйлерін басқара алады, ал
кейде әдейі оны жасыра да алады.
1.3 Жеткіншектердің психикалық дамуы.
Жеткіншектік кезең балалардың ересектік өмірге қадам басуы деп
есептелінеді. Он бір жастан бастап он төрт немесе одан әрі созылуы
мүмкін.Жеткіншектік кезеңде балалардың дене бітімдері, дауыстары
өзгереді.Қоршаған ортаға деген өзін қошаған адамдарға деген қарым –
қатынасы өзгереді. Достарына, ата – анасына, мұғалімге деген қарым –
қатынасы жаңа бастау алады.Егер ересек пен жеткіншектің арасындағы қарым –
қатынасының белгілі бір типі бойынша мазмұнды достық, ынтымақ, бұған тән
өзара сыйластық, сенім, көмек нормаларына сәйкес құрылса, онда ересек пен
жеткіншек қарым – қатынасында оған тән қиыншылықтар болмауы
мүмкін.Жеткіншекке ересек адам тарапынан түсінушілік қажет.Олардың өмірінің
ортақтығы түрлі мазмұнда құрылуы, ал ынтымақ іс - әрекетінің әр алуан
түрлерінде өрістеуі мүмкін, бірақ бұлардың екеуі де бірдей мөлшерде
қажет.Ынтымақ процесінде жеткіншек пен ересектің әлеуметтік өзара іс -
әрекетінің жаңа тәсілдері қалыптасады,Олар моральдық – этикалық мазмұны
жеткіншектің әлеуметтік ересектігін дамыту міндетіне және ересектермен
қарым – қатынастың сипатына, оның қоятын жаңа талаптарына сай келеді.Нақ
осы ынтымақ ересек адамға жеткіншекті әр түрлі істер мен кәсіптерде өзінің
көмекшісі және жолдасы жағдайында қоюға, ал өзіне оған үлгі - өнеге, әрі
дос болуға мүмкіндік береді.Нақ осындай қарым – қатынастар жеткіншекке
субъективті,ал оны тәрбиелеуге объективті тұрғыдан қажет.
Ересек адаммен жеткіншектің жеке қатынасындағы сәттіліктің олардың
арасындағы байланыс пен түсініктің әбден қажет болатын тағы бір себебі
мынадан: жеткіншектік кезеңінің басталуында баланың ересектермен және
жолдастарымен қарым – қатынасының екі жүйесі арасындағы күрделі қарым –
қатынастар үшін жағдайлар жасалады.Мұның бірінші себебі – баланың осы екі
жүйеде принципті тұрғыдан жағдайының әр түрлі болуы.Ересектермен қарым –
қатынаста ол балаларға арналған тіл алу моралында тіркелгкн тең провалы
емес жағдайда болады.Жолдастарымен, құрдастарымен қарым – қатынаста ол
принципті теңдік жағдайында болады, мұның өзі бір жағынан, ересек адамның
ересектер өміріндегі болашақ жағдайында тең,ал екінші жағдайынан, ол
балалардың іс - әрекетінің алуан түрлеріндегі ынтымағы элементтерінің көзі
болып табылады.
Сонымен жеткіншектік жастың басталуына қарай парадоксты ахуал
қалыптасады: баланың өз құрбы – құрдастарымен және әсіресе достарымен қарым
– қатынасы ересектердің теңдік моралының кейбір маңызды нормаларына
негізделіп құрылады, ал баланың ересектермен қарым – қатынасының негізі
баланың ерекше тіл алу моралы болып қала береді.Бұл ахуалдың маңызды
салдары болуы мүмкін: 1) жеткіншектің жеке басының дамуы үшін тиімді қарым
– қатынаста неғұрлым жедел дамуы мүмкін; 2) ересектермен емес нақ осы
жолдастарымен қарым – қатынас жеткіншекті неғұрлым көбірек қанағаттандырып,
субъективті тұрғыдан неғұрлым қажет әрі маңызды болуы, әлеуметтік –
моральдық ересектігінің дамуы мен жеке адамның қалыптасуында жетекші роль
атқаруы мүмкін; 3) жеткіншек меңгерген ересектер моралының нормалары,
біріншіден, тіл алу моралының нормаларына қақтығысып қайшы келуі,
екіншіден, баланың моралы жеткіншек үшін қабылдауға келмейтіндіктен нақ осы
себепті тіл алу моралының нормаларын жеңіп шығуы мүмкін.
Баланың автономиялы моралы және оның ересектер қоғамының моралымке
қақтығысуы секілді шетелдік психолгияда соншалық кең тараған проблемаларды
дұрыс түсінудің кілті де міне осында.Балалардың автономиялы моролын
әлеуметтікке қарсы келетін, осы себептерденде ересектердің моралымен
қақтығысқа түсетін мораль деу – жалған тезис: балалардың автономиялы моралы
дегеніміз өз мәнінде ересектердің жолдастық және достық қарым –
қатынастарының моралы, нақ осы себептен де ол жоғары дәрежедегі әлеуметтік
мораль.Ол қарама – қарсылыққа түскенде ересектердің моралымен емес,
ересектердің балаларға арнап жасаған моралымен қайшылыққа түседі.
Жеткіншектің жолдастарымен және ересектермен мектеп оқу қарым – қатынасының
жағдайы осы екі моральдық нақ осы жағдайда үйлеспейтіндігі себепті
қақтығысу мүмкіндігі үнемі бар әрі барынша көп болып отырады. Ересек адам
тіл алу моралының талаптарын білдіруші және қоюшы ролінде болып шыққан
кезде жеткіншек үшін ол қабылдауға келмейтін болады. Нақ осы бір ересек
адамның өзі емес моралдың өзі қабылдауға келмейтіндігі көрініс
береді.Жеткіншек ересек болып көрінгісі келеді.Олар - темекі тарту, карта
ойнау, шарап ішу,сөйлеу мәнері, киіммен шаш қоюдағы ересектерге тән мода
сәндік, опа – далап, әсемдік заттар, қылымсу тәсілдері,дем алу, көңіл –
көтеру, ілтипат білдіру т.б. тәсілдері.Сигарет ұстаған бала өзін - өзі
ересек болып көрінеді, төңірегіндегілерге де солай болып көрінемін деп
ойлайды. Жеткіншек үшін ересек еркектің немесе әйелдің мұндай белгілерін
қабылдау оның өзінің ересектігін көрсетудің өзінде сондай сенім
орнықтырудың амалы.ол еліктеу арқылы қабылданады.Мұның өзі ересектікке
жетудің барша жұрт көретін ең оңай тәсілі,ал жеткіншек үшін оның
ересектігін айналасындағылардың байқағаны маңызды.Сондықтан оның мұндай
формасы жеткіншектерде көбінесе бірінші кезекте шығады.Ол өте кең тараған,
ерекше тұрақты болады жағымсыз екенін ұғындыру қиынға соғады.
Өзінің келбетін сәнді үлгілерге ұқсас етіп шығуға тырысу түріндегі
өзін әдемі етіп көрсету қамын ойлау әсіресе қыз балаларда өте көп уақыт
алуы мүмкін.Кейбір жеткіншектер V – VΙ сыныптарда – ақ жолдастарының
көмегімен сән болып жүрген билерді үйрене бастайды.Балалар үшін ұнату
көріністері балалық түрде болмай, ересектерге ұқсас болғаны,
кездесулер, дәстүрлі формаларда ілтипат белгілері болғаны, би, шарап
болатын кештер өткізілгені маңызды бола бастайды.Мұндай жағдайда
жеткіншектер әуелде өздерін қалай ұстауды да білмейді, алайда мінез –
құлықтың, қарым – қатынастың, көңіл көтерудің белгілі бір формасын
сақтаудың өздігінен алғанда бірінші дәрежелі маңызы болады.Тұтастай алғанда
балалар көбінесе студенттерге қарап бағдарланады, кинодан, телевизордан,
көшеде көргеніне еліктейді.
Сәнге, биге, кездесулерге , кештерге әуестену дәрежесі әр түрлі .болуы
мүмкін. Мұның әсіресе VII—VIII сыныптарда жеткіншектердің белгілі бір
топтары өмірінің маңызды мәніне айналуы әжептәуір жиі кездеседі. Алайда
өзінің сырт келбетіне және басқа жынысқа ден қоюы басқаша, ересектерге
еліктемей де шығуы мүмкін.Неғұрлым ересек сыныптардағы немесе басқа балалар
нақты үлгілер болатыны жиі кездеседі. Әдетте жеткіншектерді ересектер
өмірінің азды-көпті тыйым салынған жақтарына баулитындар, оларға өздерінше
мұғалім, үйретуші болатындар нақ солар болады.Естияр жеткіншектердің
(VII -VIII сыныптарда ) қарым-қатынастарының негізі, юристер бос уақытты
өткізу мәдеииетінің төмендігі деп атайтын (ішімдік ішу, карта ойнау, би
алаңдарына бару, көше кезіп бос жүру және т. б.), көңілді, жеңіл өмір
стиліне еліктеу өте қауіпті больш шығады. Бұл орайда оқу жеткіншектің
өмірінде әдетте маңызды орын алмайды, танымдық ынта жоғалады, сөйтіп өзіне
сәйкес өмірлік құндылықтарымен қоса уақытты көңілді өткізу деген өзіне тән
ерекше ниет бекиді.. Уақытты бұлай өткізуге акшаның кажет болуы заң
тәртібін бұзушылықтардың себебіне айналуы мүмкін. Казіргі бар мәліметтерге
қарағанда, жасы жетпей заң тәртібін бұзушылардың көбінің бос уақытын
өткізу мәдениеті төмен болады. Ересектіктің дамуындағы мұндай бағыт - өте-
мөте жағымсыз бағыт.
Алайда ненің де болса өз бастауы бар, жағымсыз жайлардың да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz