Жетісудағы ұлт - азаттық қозғалыс (19ғ.ІІ жартысы-20ғ. басы)
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясы
Қолжазба құқығында
Туреханов Ғабит Әмірханұлы
Тақырыбы: Жетісудағы ұлт - азаттық қозғалыс (19ғ.ІІ жартысы-20ғ. басы)
Мамандығы - 07.00,02 тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу
үшін дайындалған диссертация.
Рылыми жетекшісі:
Тарих ғылымдарының докторы, профессор: С.Мадуани.
Қазахстан Республикасы
Алматы - 2008
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 Патшалы Ресейдің Жетісудағы үстемдігі және
оған Ұлы жүз қазақтарының 17
қарсылығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
1.1 Орыс әскери құрылымдарының Жетісуға басып кіруі және
Тойшыбек бекінісі түбіндегі шайқас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.2 Ұлы жүз қазақтарының Верный бекінісінің салынуына
қарсылығы және Ұзынағаш шайқасына 38
қатысуы ... ... ... ... ... ... ... .
ХІХ ғасырдың 60-90 жылдардағы Жетісу өлкесіндегі
азаттық 59
күрес ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
2 ХХ ғасырдың бас кезіндегі Жетісудағы саяси жағдай
және 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс ... ... ... ... ... ... ... 88
2.1 Жетісу қазақтарының азаттық күресіндегі ұлттық
интелегенциясының рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 88
2.2 Жетісудағы 1916 жылғы көтеріліс ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 104
1917 жылдағы Ақпан төңкерісінің Жетісу
қазақтарының азаттық күресіне тигізген 118
ықпалы ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 135
Пайдаланған деректердің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 138
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ұлт-азаттық күрестің нәтижесінде
тәуелсіздігімізді алып, жас мемлекетіміздің ірге тасын қалаған қазіргі
таңда қазақ халқының тарихын жаңаша көзқараспен жазуға және онда орын алған
мәселелерге талдау жүргізіп, ғылыми тұрғыдан баға беру қажет-ақ. Осыған
байланысты отан тарихында аз зерттелген немесе назардан мүлдем тыс қалған
және тарихи тұрғыдан өз бағасын ала алмай келе жатқан мәселелер аз емес.
Соның бірі Ресей империясының Жетісу өлкесіне басып кіргеніне наразы
болған, аяғы толассыз ұлт-азаттық қозғалысқа ұласқан жергілікті халықтың
күресі еді. Аталған мәселе отандық тарихнамада өз деңгейінде ғылыми
сараптаудан өтпеген немесе әлі үстүрт қаралып келеді. Сондықтан да тарих
ғылымында бұл мәселенің арнайы зерттелуі Ресейлік отарлауға қарсы шыққан
Жетісу қазақтарының азаттық күресін ғылыми негізде тура және терең түсінуге
жол ашпақ.
Қазақстан Республикасының 15 жылдығына арналған салтанатты жиналыста
сөйлеген сөзінде елбасымыз Н.Ә.Назарбаев былай деген еді: Біз тәуелсіз
еліміздің бүгінгі биігінде тұрып осы күнді армандаған бабаларымыздың биік
мұраттары алдында, жан алысып, жан беріскен алмағайып замандарда азаттық
үшін күрескен аталарымыздың әз аманаты алдында, ел бостандығы жолында
құрбан болған есіл ерлеріміздің мәңгі өшпес рухы алдында басымызды иіп,
тағзым етеміз. Қазақтар өзінің бостандығы мен тәуелсіздігі жолында тек
патша отаршылдары мен кеңестік жүйенің озбырлығына қарсы 200-ден астам ұлт-
азаттық көтерілістерге шыққан екен. Тәуелсіздік жолындағы мұндай
ұмтылыстардың бәрі ел тарихының ең қастерлі парақтары ретінде әрқашан
жадымызда сақталатын болады [1].
ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан ХХ ғасырдың басына дейінгі аралықта болған
Жетісу өлкесіндегі жергілікті халықтың азаттық жолындағы күресі Жетісу
өлкесіне басып кірген орыс әскеріне барынша тосқауыл қою, патша үкіметінің
Жетісу өлкесіне салған бекіністер тізбектерін жою, Ресейдің орталық
губернияларынан қоныс аударған шаруаларды тоқтату, бірінші дүниежүзілік
соғыс кезінде окоп қазу және тыл жұмыстарына адам бермеу сияқты қарсылық
түрлерінен тұрды.
Диссертация тақырыбының өзектілігі сонда, осыған дейін Жетісу
өлкесіндегі азаттық қозғалыстың тарихы арнайы түрде зерттелмеген. Бұл
мекеменің Ұлы жүз қазақтарын Ресейдің билігіне бағындыру кезінде жүзеге
асырған іс-қимылдары мен айла-әрекеттері тарихта мүлдем ашылмай, ғылыми
тұрғыдан өз бағасын әлі күнге дейін өз бағасын алмаған.. Сол себептен де
зерттеліп отырған патша өкіметінің Жетісудағы әскери-әкімшілік мекемесінің
отаршылдық жүйедегі ерекше орнын және оның қазақ даласындағы әрекет-
қимылдарының өзгешелігін деректер негізінде ашып көрсету өзекті мәселенің
бірі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бүгінгі таңда патша үкіметінің отаршылдық
саясатына қарсы қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысына қатысты зерттеулер
біршама бар болғанымен, Жетісу өлкесіндегі қазақтардың азаттық күресіне
ерекше көңіл бөлінбеген. Осыған қарамастан зерттеліп отырған тақырыпқа
байланысты еңбектер революцияға дейін және кеңестік заманда, сондай-ақ
тәуелсіздік алған жылдарында да жарық көріп отырған. Қарастырылып отырған
мәселе бойынша революцияға дейінгі деректердің өз алдына құндылығы сонда,
осы заманғы тарихшылар үшін аса маңызды фактілерді, көзқарастарды тізбелеп
келтіретіндігінде. Өйткені зерттеуші басқа тарихи деректерден тасада қалған
нақты оқиғалардың шынайы дәлелдерін табуы мүмкін.
Жетісудағы азаттық күресті зерттеуде Ресей саяхатшыларының рөлі
ерекше. Өйткені Жетісу өлкесі Ресей империясының құрамына кіргеннен кейін
патша үкіметі аймақтың өткен тарихын зерттеп, табиғи ресурстары мен
өндіргіш күштерін анықтауға ұмтылды. Ал 1861 жылғы реформадан кейін Патшалы
Ресей өзінің тез қарқынмен алға басып, жаңа рыноктық қатынаста жылдам және
сеніммен күш алып, жедел дамып келе жатқан өнеркәсібі мен саудасына арзан
шикізат көздерін іздей бастады.
Сол себептен патша үкіметінің алдына отарлық шет аймақтардың
байлықтарын игеру, олардың ресурстарын анықтау, сондай-ақ жергілікті
халықтың Ресей билігіне деген көзқарастары мен қатынастарын түбегейлі
зерттеу мәселелері тұрды. Оның едәуір бөлігі ғылым атын жамылған Орыс
географиялық қоғамына жүктелді. Осы мақсатты көздеген патша өкіметі ХІХ
ғасырдың ІІ жартысында көптеген жергілікті өлкетану қоғамдарының алдарына
тәуелділікке түсіп қалған елдерге ғылыми экспедицияларды жарақтандырып,
олар туралы географиялық, статистикалық, этнографиялық және
жаратылыс–тарихи материалдар жинап, оларды өндеу және тарату міндеттерін
қояды.
Осыған байланысты саяхатшылар мен өлкетанушылар өз еңбектерінде Жетісу
өңіріне географиялық жағынан ғана емес, сонымен қатар ХІХ ғасырдың ІІ
жартысында орын алған саяси және әлеуметтік-экономикалық өміріне жалпылама
түрде сипаттама береді. Мәселен, сол ғасырдың 50 жылдарының аяғынан бастап-
ақ өлкеге ғылыми және әскери мақсаттармен келген Ш.Ш.Уәлиханов [2],
П.П.Семенов-Тянь-Шаньский [3], М.Венюков [4], П.Пичугин [5], Н.Северцов
[6], А.И.Макшеев [7], Влангали [8] және тағы басқа да зерттеушілер келіп,
арттарынан көптеген еңбектер қалдырады.
Шоқан Уәлиханов болса мазмұнға бай және өте құнды еңбектер қалдыра
отырып, Жетісудің тарихына көңіл бөлген ол Іле өлкесіне географиялық
сипаттама және орыстардың Ұлы жүз қазақтарын басқару тәртібін ашып көрсету
арқылы Жетісу үшін тайталасқан Ресей, Қытай және Қоқан мемлекеттерінің іс-
әрекеттеріне талдау жасайды. Ол өлкедегі патша әкімшілігінің шектен шыққан
қысымына сыни көзбен қарап, Ұлы жүз қазақ руларының наразылықтарына
тоқталады. Ал Жетісу мен Орталық Азияға бірнеше рет саяхат жасап, Тянь-Шань
тауын жан-жақты зерттеген П.П.Семенов болса өзінің зерттеу еңбегінде Жетісу
өлкесіне табиғи тұрғыдан ғана емес, сол кезде өңірде қалыптасқан саяси
жағдайларға баға беріп, жергілікті патша әкімшілігінің басқару құрылымдары
мен тетіктеріне, сондай-ақ қазақ билеушілерінің жаңа тәртіпке байланысты
ұстанған бағыттары және халықтың отаршылдарға қарсы күресін сипаттайды.
М.И.Венюковтың шығармалары негізінен Ресей империясының азиялық
шекарасы болды. Оның зерттеулерінде Жетісу өлкесінің Ресейдің империялық
геосаяси жүйесінде қандай орын алатындығы мен орыс билігін сақтап қалу және
оны баянды ету үшін Ұлы жүз қазақтарын қандай жолдармен бағыныштылықта
ұстау, олардың ұлт-азаттық қозғалысын болдырмау шаралары сияқты мәселелерді
қозғайды. Дегенмен ол Жетісу өлкесін мекендеген халықтың батылдығы мен
жауынгерлік шеберлігіне баға беріп өткен.
П.Пичугиннің еңбегінде Ұзынағаш түбінде өткен шайқастың барысы жөнінде
мәселе қозғалады. Бұл еңбекте қоқандықтармен бірігіп соғысқан қазақтардың
ұлт-азаттық жолындағы тайталасы талданады.
Влангалидің еңбегінде қазақ билеушілерінің саяси ұстанымдарына көп
көңіл бөледі. Әсіресе, оның еңбегінде Тойшыбек түбінде болған шайқаста орыс
әскерінің жеңіліс табуының негізгі себептерін тереңірек талдап, қазақтардың
азаттық күресі бүкіл Орта Азияға билік құруға ұмтылған патшалы Ресей үшін
өте қауіпті болып табылатынын атап өткен.
Сондай-ақ, Жетісу тарихына байланысты мәселелер М.А.Северцов пен
А.И.Макшеевтың еңбектерінде жазылады. Олар зерттеулерінде Жетісу өлкесін
мекендеген халықтардың этникалық, саяси және әлеуметтік-экономикалық
мәселелері келтіріледі.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы Жетісу тарихы
және онда мекен еткен жергілікті халықтардың азаттық күресі жайлы
мәліметтер Н.А.Аристов [9], В.Е.Недзвецкий [10], П.И.Пашино [11],
Д.И.Романовский [12], А.Ф.Костенко [13], Ю.Д.Южаков [14], А.Иванов [15],
Белявский [16], секілді көптеген патша офицерлері мен орыс шенеуніктерінің
еңбектерінде көрініс тапты. Олардың еңбектерінде қолданылған деректер әлі
күнге дейін маңыздылығы жағынан өз құндарын жоймаған. Алайда, бұл
авторлардың еңбектері патшалық биліктің түрлі сұраныстарына негізділіп,
империялық тұрғыдан жазылған. Бұл авторлар Жетісу қазақтарының ұлт-азаттық
күресін орнымен атамай, олардың наразылығын тәртіпсіздікке,
бүлікшілікке теңеген және жергілікті патша әкімшлік орындарына қатал
шаралар қолдану жөнінде өз кеңестерін берген.
Мысалы: Н.А.Аристовтың еңбегінде Жетісу өлкесіндегі қазақ
билеушілерінің саяси ұстанымдары олардың Шығыс Түркістандағы ұлт-азаттық
қозғалысты қолдауы, патша әскерлерінің жаулап алушылығына қарсы қазақтың
сұлтандары мен билерінің күресі және қырғыз руларының орыс билігіне
қарсылығы беріледі.
Сондай-ақ В.Е.Недзвецкийдің еңбегінде де Ұзынағаш соғысына қатысқан
қазақтардың рөліне тоқталады. Патшалы Ресейдің қазақтарға қарсы отаршылдық
саясатын және Ұзынағаш соғысының сипаттайтын еңбегі ғылыми құндылығы
жағынан өте жоғары деп бағалауға болады. Онда патша әкімшілігінің Жетісу
өлкесіндегі билігін және жергілікті тұрғындар тарапынан наразылықтар
туындамас үшін қатаң бақылауда ұстауының әдіс-тәсілдерінің жетілдірілуіне
көп көңіл бөледі. М.А.Терентьевте өз еңбегінде Жетісу өлкесіндегі
орыстардың отаршылдық жүйесіне тоқтала келіп, жергілікті патша
әкімшілігінің әлі де болса да өлкенің байырғы халықтарына жұмсақ саясат
қолданып, еш алаңсыз отырғанын, кез-келген уақытта көтеріліс бола қалса
ешқандай дайындығы жоқтығын көрсетіп, сыни тұрғыдан жазады.
Патша өкіметінің Жетісу өлкесіне орнығуының стратегиялық жағынан
маңыздылығын құптаған Белявский онда жергілікті халықтың наразылығын алдын
алу үшін әскери биліктің жалғыз орыс шенеунігінің қолында болуы қажеттілік
дегенді алға тартады.
Жетісу өлкесінде орын алған Ресей империясының отаршылдық саясатына
қарсы күрестің сипаты мен барысын және сол көтерілістердің ошағын жою
мақсатында жергілікті патша әкімшілігінің әр түрлі әдіс-тәсілдерді шебер
қолданғаны туралы мәліметтерді М.А.Терентьев [17] пен И.О.Бабковтың [18]
еңбектерінде кездестіреміз.
Жетісу өлкесіндегі қазақтардың орыс отаршылдарына қарсы күресін
зерттеуде мұрағаттық деректерге сүйенген Н.В.Леденов [19] пен
А.Г.Серебренниковтің [20] жазған еңбектері де өте бағалы болып табылады.
Н.В.Леденов өз еңбегінде патша өкіметінің қазақтардың көтерілісін басып
жаншуда казактарды қарулы күш ретінде пайдаланғанын деректер арқылы
келтірсе, Түркістан генерал-губернаторының нұсқауымен жазылған полковник
А.Г.Серебренниковтың жазбасы да бірыңғай мұрағат деректердің негізінде
жасалып, сол кездегі Жетісу жеріндегі қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысына
байланысты саяси оқиғалар туралы шынайы мәліметтер қалдырған.
Ресей империясының қазақ даласындағы отаршыл саясатын және оған қарсы
шыққан қазақтардың наразылығына ХХ ғасыр басында қазақ зиялылары да өз
бағасын берген. Жалпы алғанда олардың еңбектерінде көрсетілген мәселелер
тек Жетісу өлкесін ғана емес, бүкіл қазақ даласын қарастырған болатын.
Авторлар патшалық әкімшілік жүргізген отаршылдық саясатын ашық талқыға
салған және қазақ халқына әділетсіздік қысым көрсетілгеніне көп көңіл
аударған. Алаш қайраткерлері өз еңбектерінде 1916 жылғы ұлт-азаттық
қозғалыстың мәнін аша түседі. Мәселен, Алаш жетекшілерінің бірі Ахмет
Байтұрсыновтың Қазақ газетінде жариялаған мақалалары Ресей үкіметінің
жүргізген отаршылдық саясатын ашықтан-ашық сынайды. Ол 1916 жылғы
қазақтардың Жетісудағы көтерілісі туралы еңбекті тұңғыш рет жазып, теңдік
пен ұлттық тәуелсіздіктің төте жолы деп өркениетті елдердің мәдениетінен
үлгі алу, сөйтіп халықтың ұлттық мәдениетін өркендету, өнер-білімін көтеру,
ұлттық сана-сезімін оятуды ұлт-азаттық қозғалыстың жаңа стратегиялық бағыты
етіп алған. Ол қарусыз бейбіт халықты қырып, жерін күшпен тартып алып,
малын айдап әкеткен патша өкіметінің қиянаттық іс-әрекеттерін әшкерелейді
М. Дулатов [21] пен М.Тынышпаев [22] өздерінің жер мәселесіне арнаған
мақалаларында орыс шаруаларын қоныстандыру нәтижесінде жер мен судың азайып
бара жатқанын, жергілікті тұрғындарға қысым көрсетіліп жатқанын жаза
отырып, 1916 жылғы көтерілістің маңызын көрсетіп өтеді.
Революциядан кейінгі Жетісудағы және қазақ даласында болған ұлт-азаттық
қозғалыстарға байланысты жарық көрген еңбектерге тоқталар болсақ, онда
Т.Рысқұлов [23], И.Чеканинский [24], А.Ф.Рязанов [25], М.П.Вяткиннің
[26], Г.Сафаров [27], П.Г.Галузо [28], А.Сұлтан-Заде [29],
С.Асфендияровтардың [30] зерттеулері болды.
Бұлардың кітаптарында өлкедегі қазақтардың азаттық күресі Т.Рысқұлов
пен И.Чеканинскийдің еңбектерінде көтеріліске себеп болған саяси
факторларды баяндаса, қалған авторлардың зерттеулері отарлаудың көлеңкелі
тұстары, орыс езгісінің пәрменділігі, әскери-әкімшілік орындардың құрылымы
мен қызметіне шолу жасап, әрекеттерін ащы шындықпен көрсетеді.
ХХ ғасырдың 30-жылдарында А.Ф.Рязанов мұрағат қорларындағы құжаттарды
ғылыми айналымға енгізе отырып, Кіші жүз қазақтарының ұлт-азаттық
қозғалысына баға беріп кетеді. Жекелеген даулы мәселелерге қарамастан оның
еңбегі өз құнын жойған жоқ.
Сырым Датұлының көтерілісін нақты деректемелер арқылы кең көлемде ашқан
М.П.Вяткиннің зерттеу еңбегі елеулі. Еңбек көтеріліс кезеңдерін айқын
зерделеп, оның барысы мен қорытындысына сипаттама береді. Г.Сафаров өз
еңбегіңде өлкедегі отарлау алғашқы кезде әскери басқыншылық түрінде болып,
содан кейін барып Ресейден дайын күйінде әкімшілік – полицейлік құралдың
әкелініп танылғаны туралы қорытынды жасайды.
Мұндай қорытындыны П.Г.Галузо да жасайды. Ол Ресей мен Қазақстан
серіктестігінің тең құқылы еместігін атап көрсетіп, империяның өзге
өлкелерді қосып алуға өте мүдделі екенін атап өтеді. П.Г.Галузо отарлық
билікті түзімдіктерді билейтін аппараты және орыстың әскери – шенеуіктік
аппарат деп екіге бөліп қарастырып, отаршыл империя теоретиктерінің
агрессияға бейбіт тон жамылдырып, өркениетті сипат беруге неліктен
тырысқанын түсіндіріп, отарлық саясат шет аймақтарға зор қасірет алып келді
деген пікірге тоқтайды. Отар Түркістан деген деген кітабында ол былай деп
жазады: Патшалық Ресей әскерлерінің қазақ даласына қарай ендеп кіруі ХVІІІ
ғасырдың І жартысында-ақ басталған болатын. Орыс әскерлері елге ентелей әрі
толассыз дерлік сұғына түсті, алайда былайша айтқанда, біраз жалтақтай
отырып жылжыды... Өйткені, Орта Азия шекарасындағы орыстардың агрессиялық
саясаты жөнінде келтірілген алысты көздейтін агрессиялық жоспарларын
қарастыра отырып, Ресей Орта Азияға аяқ басқанда, өзінің халықаралық ортада
өз беделінен айрылып қалудан қатты қорықты.
Отарлық билік жүйесінің қазақ даласына енгізілуінің аяғы зор
қасіреттерге ұшыратқанын С.Асфендияров та өз еңбегінде жазған болатын.
Қазақ даласындағы патша әкімшілігінің отаршылдық саясаты жөнінде және
ондағы халықтың әлеуметтік-экономикалық өміріне байланысты зерттеулер
көптеген кеңестік және қазақстандық ғалымдардың еңбектерінде орын алып,
зерттеу нысандарына айналды. Дегенмен бұл зерттеушілердің сол кезде орын
алған кеңес өкіметінің қысым көрсетуінің негізінде өздерінің көзқарастарын
ашық көрсете алмағандықтан, қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысына баға бере
алмай, қайта керісінше Ресейдің жаулап алуы прогрессивті, қазақтардың
орыстарға қосылуы еркті түрде өтті деп жазуға мәжбүр болды. Мәселен
маркстік–лениндік әдістемеге сүйенген кеңестік тарихшылар Н.А.Халфин [31],
Е.Бекмаханов [32], А.Ибраев [33], Б.С.Сүлейменов пен В.П.Басин [34],
С.М.Мәшімбаев [35], С.Е.Толыбеков [36], Г.С.Сапаргалиев [37], К.А.Жиреншин
[38] патша өкіметінің отаршылдық саясатын көпе-көрнеу бұрмалап, қазақ
халқына жасалынған зорлық-зомбылықтарды ұмыттырып, Ресейдің басқыншылық
саясаты деген терминдерді алып тастап, оның орнына өз еркімен қосылу
сияқты терминдерді қолданысқа енгізеді. Кеңес тарихшыларының мұндай
тұжырымы коммунистік жүйе жойылғанға дейін үстемдік құрып келді.
Жалпы алғанда бұл ғалымдар патшалық Ресейдің жүргізген ұлы державалық
саясаты қазақ халқына қайғы-қасірет емес, қайта керісінше олардың Ресейдің
қамқоры арқылы саяси және әлеуметтік–экономикалық жағдайы көтеріліп, тек
қана жақсылық әкелді деген көзқарасты ұстанды.
Мәселен Е.Бекмахановтың зерттеу жұмысы Қазақстандағы ХІХ ғасырдың ІІ
жатрысы – ХХ ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалысының тарихын патша
өкіметінің қоныстандыру саясатымен тығыз байланыста алып қарады.
Б.С.Сүлейменов пен В.П.Басиннің еңбектерінде патша өкіметінің реформалық
шаралары отарлық билікті нығайтуға бағытталған деген ой орын алса, ал
Г.С.Сапарғалиев пен С.М.Мәшімбаевтің еңбектері болса патша өкіметінің
Қазақстанда жүргізген жазалау шаралары мен әкімшілік – басқару жүйесінің
құрылымдарын көрсетеді. К.А.Жиреншиннің зерттеуінде ХІХ ғасырдағы қазақ
даласының саяси даму барысына баға беріледі.
Сонымен Жетісу өлкесіндегі Верный қаласының маңыздылығын ашып көрсеткен
А.А.Горячеваның ғылыми еңбегі болды [39].
Ұлы жүз қазақтарының 1858 жылғы күресі және 1860 жылғы Ұзынағаш
шайқасына қатысқаны туралы Р.Бекназаровтың еңбегінде көрсетіледі [40].
Тәуелсіздік жылдары ұлт-азаттық қозғалыс мәселесі жаңа қырынан
зерттеліп, қазақ батырларының, билері мен төрелердің саяси келбеті,
қоғамдық-саяси келбеті, қоғамдық-саяси қызметі туралы зерттеулер жарыққа
шыға бастады.
70 жылға созылған Кеңес империясы ыдыраған соң, отандық тарихта
ақтаңдық беттері ашылып, ескі методологиялық зерттеуден бас тартып, ұлт-
азаттық қозғалыстарға жаңаша тұрғыдан бағалар беріле бастайды. Қазақ
тарихышлары арасында мұрағаттық деректерды сараптай отырып, 1916 жылы
Жетісу өлкесіндегі қазақтардың көтерісін алғаш рет ғылыми негізде талдаған
М.Қозыбаев болды [41]. Ол 1916 жылы қазақтардың съезде қабылдаған
шешімдерін, көтерілістің барысына тоқталады. Ал келесі бір тарихшы
С.Мадуановтың еңбегі Жетісу өлкесіндегі азаттық күреске нақты баға бермесе
де, Орталық Азия халықтарының өзара қарым-қатынасын зерттеп, ХІХ-ХХ
ғасырдың бас кезінде Жетісу өлкесіндегі саяси оқиғаларға назар аударған.
Алаштанушы ғалымдар К.Нұрпейісов [42] пен М.Қойгелдиевтың [43] еңбектерінде
жадидтік және жалпымұсылмандық қозғалыстар, Орталық Азия халықтарының
тәуелсіздік үшін күресі, Алаш қозғалысы жаңаша тұрғыдан зерттеле бастайды.
К.Нұрпейісов өз зерттеуінде 1917 жылғы қазақ съездері, олардың шешімдері,
Алаш автономиясы және оны құрудағы қазақ зиялыларының рөлі көтеріледі.
М.Қойгелдиевтың еңбегі болса алғаш рет көпшіліктің назарына қазақ
зиялыларының қоғамдық-саяси қызметін ұсынды. М.Қойгелдиевтың
монографиясында 1905-1916 жылдардағы патша өкіметінің отаршылдық саясатына
қарсы ұлт-азаттық қозғалыстың күшеюі және ондағы қазақ зиялыларының саяси
қызметтері көрсетіледі. Ол Алаш қайраткерлерінің Қытайдан қайтқан қазақ
босқындарына көмектің қалай ұйымдастырғанын жазады. Сонымен қатар өлкедегі
революциялық қозғалыс пен ұлт-азаттық қозғалысының ерекше белгілерін
тереңірек танып білуге К.Л.Есмағамбетов [44], Д.А.Аманжолова [45],
С.Мадуановтың [46] еңбектері мүмкіндік беріп, азаттық күрестің дамуындағы
маңызды негізгі кезеңдері және қозғалыстың жеңілу себептері мен оның қазақ
халқының тарихында қалған маңызды орнын көрсетеді.
Отарлау мәселесінің бағыттары мен қадамдары, оған қарсы азаттық
қозғалыстағы қатысты мәселелер ұстанымдары Е.Ж.Валиханов [47], В.З.Галиев
[48], М.Әбдіров [49], А.Махаева [50] және С.Рүстемовтың [51] еңбектерінде
қарастырылған.
М.Әбдіровтың еңбегінде қазақ даласына алғашқы орыс қазақтарының келу
уақытын, өлкедегі отаршылдық үстемдік жүйесінде казактардың алатын орнын,
казактардың қазақ даласын жаулап алуға және қазақ халқының ХІХ ғасырдың
екінші жартысындағы ұлт-азаттық көтерілістері мен қозғалыстарын казактардың
басып-жаншуда атқарған рөлін анықтауды міндет етіп қойған.
А.Махаева Жетісу өлкесіндегі қазақ-қырғыз халықтарының бірлескен
азаттық күресіне жалпы сипаттама берсе, С.Рүстемов түрік-мұсылман
қозғалысын тереңнен ашады.
Ресйлік зерттеуші В.И.Моисеев [52] патша өкіметінің Жетісу өлкесіндегі
саясатын зерттеп, Ұлы жүз қазақтарының көптеген рулары орыс билігін ХІХ
ғасырдың 80 жылдарға дейін мойындамай, казактардың қоныстарына батыл
шабуылдар жасай отырып, Тойшыбек би бастаған қазақтардың күресіне тұңғыш
рет ғылыми тұрғыдан талдауға алады.
Ресей империясының Қазақстан мен Орта Азиядағы отарлық саясаты және
жалпы Түркістан өлкесін мекендеген халықтардың наразылықтары мен күресі
шетел зерттеушілерінің еңбектерінде де көрініс тапқан. Соның ішінде
Түркістан генерал-губернаторы Кауфманның отаршылдық саясатын әшкерлеп,
Түркістан халқының азаттық күресін жоғары деңгейде жазған Д.Маккензи болды
[53]. Сонымен қатар 2001 жылы Тель-Авивте жарық көрген құнды еңбектің бірі
Е.Е.Лейзеровичтің Социальные и экономические итоги Российской колонизаций
Туркестана атты монографиясында отарлаудың халық санына тигізген әсері,
мәдени-тұрмыстық өмірдегі олқылықтар, шаруашылықтың күйзелісі, дәстүрлі
шаруашылықтың трансформациялануы, территориялық өзгерістер мен жергілікті
халықтың азаттық күресі және тағы басқа мәселелер баяндалған [54]. Шетел
зерттеушілерінің еңбектерін қарастырғанда М.Э.Чапликаның еңбегі ерекше
[55]. Оның еңбегінде 1916 жылғы көтеріліске баға беріліп, Жетісудағы
отаршылдармен болған қақтығыстар кескілескен түрде өтіп, нәтижесінде
патшаның жазалаушы әскерлері жергілікті халықтың малы мен мүлкін талан-
таражға салып, әскер жасындағы еркектердің бәрін қара жұмысқа алып,
әйелдерді қыру үшін шөл далаға айдағанын көрсетеді.
Ал Вена университетінің профессоры Андерс Каппелердің зерттеуінде
Ресейдің мұсылман елдеріне қатысты жүргізген отаршылдық саясаты кеңінен
қозғалған [56]. Онда 1916 жылғы көтерілістің негізгі себебі патша
өкіметінің отаршылдық үстемдігінен болды деп санап, көтерілліс кезінде 100
мыңнан астам қазақтардың шығынға ұшырағанын және көптеген адамдардың
Қытайға ауып кетуіне алып келгенін жазады.
Сондай-ақ, Ч.Бульджер [57], А.Краусс [58], М.Олкотт [59] сияқты шетел
ғалымдарының еңбектерінде патшалық Ресейдің қазақ даласындағы отаршылдық
саясаты және жергілікті билік орындарының қызметі, қазақ халқының
тәуелсіздік үшін жүргізген ұлт-азаттық қозғалысы қамтылған. Мәселен Ч.
Бульджер патша өкіметінің қазақ даласындағы басқару жүйесі түп-тамырына
дейін шіріп біткенін. Мұндағы орыс офицерлері мен шенеуніктерінің
имандылықтан жұрдай болып, азғындық жолға түскенін және олардың өркениетті
ұлт өкілдері екендігіне негіз жоқтығын айтады. А.Краусс болса орыстардың
Ұлы жүз қазақтарының жерінде шекараларын кеңейте отырып Алатау бөктеріне
дейін жеткенін және жергілікті халықты жаулап аларда Ресей негізсіз қатыгез
жасап, бейбіт халықтың қанын төккенін жазады. Ал М.Олкотт болса Ресейдің
Орта Азияда өз билігін жүргізуінің алғашқы сатысы Ұлы жүз қазақтарын жаулап
алудан бастағанын атап көрсетеді. Әсіресе ол Жетісу өлкесіндегі ұлт-азаттық
қозғалысына саяси тұрғыдан жоғары баға беріп, оған қатысқан қазақтардың
азаттық үшін болған күресіне ерекше назар аударады. М.Олкотт қазақтардың
барлық бой көрсетулері отаршылдыққа қарсы, ұлт-азаттық сипатта болды деп
сипаттама береді.
Бұл ғалымдардың зерттеулерін Д.Демко [60], С.Беккер [61],
Ф.Гольчевский [62], Томас Пирсонның [63] және тағы басқа бірнеше батыс
елдерінің тарихшылары жалғастырады.
Осы аталған тарихнамалық зерттеулер Ресей империясына қарсы жергілікті
халықтың азаттық күресінің тарихына обьективтік тұрғыдан баға беру
қажеттілігін және ғылыми жағынан құндылығын аңғартса керек.
Зерттеу жұмысының деректік көзі ретінде Жетісу өлкесіндегі азаттық
күрестің күрделі тұстарын ашып, тарихи маңызын көрсету, оған обьективті
тұрғыдан баға беру үшін деректік материалдарды талдаудан өткізу аса маңызды
рөл атқарады. Мәселенің жаңа қырынан зерттелуі және бұрындары ашылмаған
тұстарының айқындалып, шешімін табуы деректерге байланысты. Диссертациялық
жұмыста пайдалынылған материалдарды бірнеше топтарға жіктеуге болады.
Солардың бірі Ресей империясының қазақ даласына, соның ішінде Жетісу
өлкесін мекендеген Ұлы жүз қазақтарын отарлауға және кез-келген қарсылықтың
алдын алуға қатысты шығарылған әр түрлі заңдық жинақтар және құқықтық
актілер мен ережелер, әскери-әкімшілік мекемелердің құрылуы, міндеті мен
әрекет ету жөніндегі мәліметтер.
Бұл деректерді Ресей империясы заңдарының толық жинағы [64], Сборник
узаконений о киргизах степных областей [65], Ресей сыртқы саясатының
тарихы құрады [66]. Сонымен қатар Жетісу өлкесі бойынша жүргізілген
шолуларда саяси-қоғамдық және басқа да мәселелер туралы жыл сайын
мәліметтер беріліп тұрды [67].
Зерттеу барысында жергілікті әкімшілік мекемелерінің әскери және
азаматтық шенеуніктерінің ресми іс-қағаздары мен жазбалары, Бас штабтың
офицерлері мен саяхатшылардың естіліктері мен күнделіктері және хаттары
ғылыми айналымға тартылды.
Сонымен қатар көптеген мәліметтерді мерзімді басылым беттерінен
кездестіреміз. Мысалға: Военный сборник, Вестник Европы, Русская
старина, Русский архив, Туркестанские ведомости, Вопросы колонизаций
сияқты баспасөз басылымдарында Жетісу өлкесі жайлы аса маңызды деректер
келтірілген. Бұлардан басқа ХІХ ғасырда орыс мерзімдік басылымдардағы
деректердің Царское колонизация в Казахстане атты еңбекте біршама
жинақталған түрі келтірілген. Онда Руский вестник, Отечественные
записки және басқа да журналдар Ресей империясының қазақ даласындағы
жаулау жорықтары мен оған қатысқандардың естеліктері және мұрағаттық
деректер бар [68].
Аталған мәселе Ресейдің Московские ведомости, Исторический вестник
және тағы басқа мерзімдік басылымдарға сүйенген Ресейдің Қазақстандағы
отарлау саясатының бағыттары мен нәтижелері - деген еңбекте де жазылған
[69].
ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі Жетісудағы
азаттық күресіне қатысты құжаттардың бір бөлігі осы күнге дейін
Қазақстанның баспаларынан шыққан материалдар жинағында жарық көрді. Жалпы
алғанда бұл жинақтар Алаш қозғалысы мен Алаш орда үкіметінің қызметін [70],
сондай-ақ 1916 жылғы көтерілісті сипаттайды [71]. Міне, бұл тарихнамалық
шолулар Жетісу өлкесіндегі қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысының тарихын
зерттеудің кажеттілігі мен ғылыми маңыздылығын аңғартса керек. Ал оны
талдауға алуды Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік Мұрағаты (ҚР
ОММ), Ресей Федерациясы Омбы облысының Мемлекеттік Мұрағаты (РФ ООММ) және
Өзбекстан Республикасы Орталық Мемлекеттік Мұрағаты (ӨР ОММ) қорларында
сақтаулы азаттық күреске тән дерек көздері ерекше. Мұндағы құжаттық
деректерден біз қарап отырған кезеңдегі Жетісу өлкесіндегі жергілікті
халықтың патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы күресі туралы біршама
жақсы мәліметтер аламыз.
Негізгі деректердің дені Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік
Мұрағатының қорларынан алынды. Бұл мұрағаттағы № 3-қор - Ұлы жүз
қазақтарының Алатау округының бастығы (1848-1868 ж.ж.), 9-қор – Жетісу
облыстық Уақытша үкімет комиссары (1917 ж), 21-қор - Құлжа ісі бойынша
Жетісу облыстық әскери губернаторының мекемесі (1871-1882 ж.ж.), 44-қор -
Жетісу облыстық басқармасы (1808-1919 ж.ж.), 64-қор - Дала генерал-
губернаторының кеңсесі (1868-1917 ж.ж.), 76-қор – Верный округтік сотының
прокуроры (1899-1919 ж.ж.), 374-қор - Сібір қазақтарының шекара
басқармасы (1826-1857 ж.ж.), 427-қор – (1801-1917), 797-қор – Верный
округтік сотының сот тергеушісі (1897-1918), 825-қор - Дала губернаторы
Г.А.Колпаковскийдің жеке қоры (1856-1896 ж.ж.) және басқа да қорларында
сақтаулы деректік құжаттардан Жетісу өлкесіндегі Ресей билігінің орнауына
қарсы Ұлы жүз қазақтары мен қырғыздардың ұлт-азаттық қозғалыстары, билер
мен батырлардың, сұлтандар мен манаптардың, зиялы қауым өкілдерінің азаттық
күресті бастаудағы рөлі мен орындары туралы көптеген мәліметтер алуға
болады.
Атап көрсететін болсақ № 3 қордан табылған деректер Ресей әскери-
әкімшілік орындарының тікелей Жетісу өлкесін жаулау кезіндегі отарлау
әдістері мен айла-әрекеттері және оған қарсы шыққан жергілікті билеуші
топтардың әрекеттері туралы мәліметтер беріп қана қоймай, сол кездегі
өлкеде орын алған саяси құбылыстарға байланысты мәліметтерді біле аламыз. №
9 қор 1917 жылғы Жетісу облыстық Қазақ комитеті мен уездік бөлімдерінің
қызметі жайлы деректер береді. № 21 қор Жетісу өлкесін мекендеген
қазақтардың Шығыс Түркістанда болған ұлт-азаттық қозғалыстарымен байланысын
ашады. № 44 қор патша әкімшілігінің өлкені басып алу үшін жасаған алғы
шарттары, оның әскери-әкімшілік орындарының қазақтардың азаттық күресті
басу үшін жіберген нұсқаулары мен іс-қимылдарын баяндайды. № 64 қор 1898
жылғы Әндіжан көтерілісіне Жетісу өлкесіндегі қазақтар мен қырғыздардың үн
қатуы туралы мәліметтерді аламыз. № 76 қор Жетісу өлкесіндегі қазақтар мен
қырғыздардың патшаның отаршылдық саясатына қарсы бірлесіп күрескені
жөнінде, оларды бастап шығу үшін хан сайланғаны туралы мағлұматтар бар. №
374 қор Жетісу өлкесінде орын алған қазақтардың наразылықтары туралы орыс
әскерлері бастықтары мен Сібір қазақтары орыс шекара басшыларының
мәлімдемелерінен тұрады. № 427 қор 1916 жылғы көтеріліс кезіндегі Верный
және Пішпек уезі қазақтары мен қырғыздарың өзара байланысуыкөтеріліс
кезінде діни фактордың үлкен рөл атқарғаны, көтеріліске қатысқан қазақ пен
қырғыздардың басқа жерге қоныс аударуы сияқты мәелелерді қозғайды. №825 қор
Патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы қазақ билеушілерінің
ұстанымдарын байқауға болады.
Өзбекстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағатында да Жетісу
өлкесіндегі азаттық күреске байланысты мәліметтер көптеп кездеседі.
Ондағы Түркістан өлкесін жаулап алу тарихына арналған материалдар
жинағы (1839-1876 ж.ж.) атты полковник Серебренниковтың №715 қоры Ресей
империясының өлкені жаулап алу жорықтары және оған қарсы жергілікті
халықтардың күресі сипатталып, оған ықпал жасаған Әли төре, Тезек төре,
Тойшыбек би, Байсейіт батыр, Диқанбай би, Сыпатай би, Сары би, Сұраншы
батыр,Байзақ датқа, Батырбек датқа, Тазабек батыр және басқа да Ұлы жүз
қазақтарының билеушілерін айқындайтын мәліметтер бар. Сонымен қатар бұл
қорда Сарыкемер, Ұзынағаш түбінде болған шайқастарды ашатын құжаттар
кездеседі.
Түркістан аудандық күзет бөлімі атты № 461 қордан табылған мәліметтер
1905 жылы полиция департаментінің түркістан аудандық күзет бөлімінің
өлкедегі халықтың саяси өміріне қатысты тыңшылар арқылы жинастырған
құжаттардан құралады.
Түркістан генерал-губернаторлығы мекемесі (1867-1918 ж.ж.) атты
№ 1 қордан Жетісу өлкесіндегі көтеріліс басшыларының саяси ұстанымдары
және олардың қоғамдық-саяси қызметтері жайлы мәліметтер алынды.
Тақырып бойынша деректік құжаттардың құндылығы жағынан Омбы Облыстық
Мемлекеттік Мұрағатының қорлары ерекше. Бұл мұрағаттағы Г.Е.Катанаевтың
жеке қоры (1657-1921 ж.ж.) атты № 366 қорындағы деректік құжаттардан
Үлкен орда приставы капитан гутковскийдің Тойшыбек бекінісіне жорығы және
оның Батыс Сібір генерал-губернаторына берген мәліметтерін кездестіреміз.
Сондай-ақ орыс отаршылларына қарсы шыққан Ұлы жүз қазақтарының билеушілері
Тойшыбек Қасболатұлы, Диқанбай Қапсалаңұлы, Әшекей Дайырбекұлы, Шаншар
Қосағалұлы, Рүстем Асфендияров туралы құнды деректерді кездестіреміз.
Жоғарыда баядалған мазмұндағы материалдар бойынша қорытқанда Жетісу
өңірінде патшалық билік жүйесіне қарсы шыққан қазақтардың азаттық күресін
ғылыми тұрғыдан талдауға алуға мүмкіндік берді.
Өйткені осыған дейін Кеңестік тарихнама ресейлік отарлау саясатына
қарсы шыққан саяси күштер күні өткен, ескіні көксеген феодалдық
қатынастарды жақтайтын қорғаушылар есебінде көрсетілді. Империялық жаулап
алу саясатын ашықтан-ашық ақтауды көздейтін бұл көзқарас келмеске кетті.
Сондықтан Жетісу өлкесіндегі ұлт-азаттық қозғалысқа қатысқан жергілікті
саяси күштердің ресейлік отаршылдыққа қарсылығын мемлекеттік тәуелсіздік
жолындағы күресі есебінде бағалаймыз.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы алға қойылған міндеттің
өзектілігінен, тарихнаммалық зерттеуден яғни, Жетісуда мекендеген
жергілікті халықтардың патша өкіметі жүргізген отаршылдық саясатына қарсы
азаттық күресінің тарихын осы уақытқа дейінгі аралықта көлемді түрде,
шынайы негізде зерттелмеуінен туындайды.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы – мәселенің кешенді түрде
зерттелуі. Зерттеу жұмысының негізі – Жетісу өлкесінде иекендеген
жергілікті халықтардың Ресей басқыншыларына қарсы азаттық күресінің тарихы.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы төмендегідей:
- Орыс әскерлерімен болған Тойшыбек бекінісі түбіндегі шайқастағы Ұлы
жүз қазақтарының ерлігі мен жеңісінің көрсетілуі;
- Ұлы жүз қазақтарының өңірде орыс бекіністерінің салынуына қарсылығы
және Ұзынағаш шайқасына қатысқан қазақтардың орны мен рөлінің айқындалуы;
- Жетісу өлкесін мекендеген халықтардың Шығыс Түркістандағы ұлт-азаттық
қозғалысқа қатынасуын деректік негізде анықталуы;
- ХХ ғасырдың басында қазақ зиялыларының жалпы мұсылмандық қозғалысқа
тартылып, бірлескен саяси іс-қимылдарға қатысуының мұрағат құжаттары
негізінде талдануы;
- 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс кезіндегі Жетісу халықтарының
көтерілісі және оның барысының дәлелденуі;
- Қос төңкеріс тұсындағы қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметін
айқындау;
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны Негізгі зерттеуге алынған мекемелер –
Жетісудағы әскери-әкімшілік басқару мекемесі, Батыс Сібір генерал-
губернаторлығы, Сібір қазақтарының шекара басқармасы, Семей әскери
губернаторлығы, Сібір шептік казак әскерлері, көтерілісшілер.
Зерттеудің субьектісі- Билер мен батырлар, сұлтандар мен ру басшылары,
қазақ зиялылары, патша шенеуніктері мен офиценлері және тағы басқалар.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері мен территориялық қамту аймағы.
Диссертацияның қаралып отырған тақырыбына сәйкес оның қамтылу аймағы мен
уақыты анықталды. Негізінен патша өкіметінің әскери құрылымдарының Жетісу
өлкесіне басып кірген кезден бастап Ақпан төңкерісіне дейінгі, яғни, ХІХ
ғасырдың ІІ жартысынан - ХХ ғасырдың басына дейінгі аралықтағы даму барысын
көрсеттік.
Тақырыпқа негіз болған зерттеудің территориялық қамту аймағы –патша
өкіметі жаулап алған Жетісу өлкесі.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Ресей империясының отаршылдық
саясатына қарсы ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан бастап ХХ ғасырдың басына
дейінгі Жетісу өлкесіндегі азаттық күресті тың деректік материалдар
негізінде, жаңа көзқарастар тұрғысында талдай отырып, оның жұмыс істеу
тәсілдерін ашып көрсету - зерттеу жұмысының басты мақсаты болоды. Осыған
байланысты зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылып отыр:
- ХІХ ғасырдың ІІ жартысында қаруы күшті, әскері мол патша өкіметінің
Жетісуды жаулап алудағы отарлық саясатының мақсаты мен мүддесін түп
негізін айқындау;
- Тойшыбек батыр бастаған Ұлы жүз қазақтарының Жетісу өлкесіндегі орыс
отаршылдарына қарсы күресін айқындау;
- Ұлы жүз қазақтарының Сарыкемер шақасына қатысу себебін ашып көрсету;
- Ұзынағаш шайқасына кезіндегі қоқандықтардың құрамында патшалық
Ресейдің әскеріне қарсы соғысы және оның себебін түсіндіру;
- Жетіс қазақтарының Шығыс Түркістандағы ұлт-азаттық қозғалыспен
байланысы көрсету;
- ХХ ғасырдың басындағы жалпыресейлік мұсылмандық қозғалысқа тартылуын
анықтау;
- 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысы кезіндегі Жетісу қазақтарының
көтерілісін талдау;
- Ақпан төңкерісі кезіндегі Жетісу қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси
қызметіне баға беру;
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі мен әдістері. Зерттеу жұмысын
талдауда біз соңғы жылдары Отандық тарих ғылымында болып жатқан жаңалықтар
мен түбегейлі өзгерістерді негізге алдық. Бұған дейін Жетісудағы патшалық
Ресейдің отаршылдық саясатына қарсы жергілікті халықтың азаттық күресінің
тарихы арнайы өз деңгейінде зерттеу көзіне айналмай тіпті назардан тыс
қалып келгенін айта кеткен жөн.
Тәуелсіздік жолында қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысында өз ізін
қалдырған Жетісу халқының азаттық күресі Кеңестік кезеңдегі тарихы тар
таптық-партиялық ұстанымдар тұрғысынан баяндалып келген. Міне, сондықтан
зерттеу барысында жаңа бағыттағы ғылыми ой-пікірлер мен тұжырымдар, жаңа
тарихи көзқарастар тұрғысынан жазылған зерттеулер басшылыққа алынды.
Диссертациялық зерттеудің методологиялық және теориялық негізін
диалектикалық тарихи даму заңдылықтары мен өркениеттілік, салыстырмалық,
талдау, жинақтау және қорыту, жүйелілік әдістері арқылы бердік. Сонымен
қатар тарихи ұстанымдар мен концептуальдық ережелер, танымдық теория
негіздері алынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми және тәжірибелік құндылығы. Жетісдағы азаттық
күрестің тарихына байланысты арнайы зерттеу ретінде оның теориялық және
методологиялық негізін жасауға мүмкіндік беретін ғылыми еңбек.
Зерттеу барысында көтерілген мәселелер Қазақстан тарихын жете тануға
ерекше мән беретін оқырмандардың да өткенімізді жаңаша саралануына септігін
тигізеді. Зерттеу жұмысының тұжырымдамаларын Қазақстан тарихын танып,
білгісі келетіндерге, тарихшы мамандарға, құқық қорғау органдары
қызметкерлерін дайындайтын оқу орындарының аспиранттары мен студенттеріне,
тарих факультеттерінде дәріс алатын болашақ зерттеушілерге арнайы курс және
семинар ретінде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертация жұмысының негізгі
тұжырымдамалары үш халықаралық ғылыми – практикалық конференцияларда
баяндалды. Зерттеу тақырыбының мазмұнына сәйкес үш ғылыми мақала Жоғарғы
аттестациялық комитеттің тізіміне енген журналдарда жарық көріп, сыннан
өтті. Диссертациялық жұмыс Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология
институтының Қазақстанның жаңа заман тарихы мен тарихи демография бөлімінде
дайындалып, талқылауға түскен және қорғауға ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы: Кіріспеден, әрқайсысы үш бөлімнен құралған екі
тараудан, қорытындыдан және пайдаланған деректер тізімінен тұрады.
1 ПАТШАЛЫ РЕСЕЙДІҢ ЖЕТІСУДАҒЫ ҮСТЕМДІГІ
ЖӘНЕ ОҒАН ҰЛЫ ЖҮЗ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ҚАРСЫЛЫҒЫ
1.1 Орыс әскери құрылымдарының Жетісуға басып кіруі және Тойшыбек
бекінісі түбіндегі шайқас
Қазақ хандарының билігін жойғаннан кейін Ресей өзіне бағынышты
аймақтарында Ресейдің әскери - әкімшілік жұйесін енгізуге нақты мүмкіндік
алып, оны іске асырады. Яғни, қазақ елінде жаңадан аумақтық құрылыс
енгізіліп, соған орайластырылып, бүкіл Ресей империясындағыға ұқсас басқару
мекемелері құрылды.
Соның бірі Жетісу жеріндегі Ресей ипериясының отаршыл саясатын жүзеге
асырған патша өкіметінің түрлі буындардан тұратын әскери-әкімшілік орындары
болды. Бұл қызмет орындары патша өкіметінің Батыс Сібір мен Орта жүз
қазақтарының жерін өз иелігіне қаратқаннан кейін 1822 жылы
М.М.Сперанскийдің Сібір қазақтары туралы жарғысы бойынша қазақтарды
басқару үшін тағайындалды. Бұлар 1838 жылы Сібір қазақтарының шекаралық
басқармасы құрылғанға дейін Омбы облысына бағынып келген сыртқы округтерден
құралды.
Округ әскери-әкімшілік аумақтық бөлік болып есептелінді. Округты
басқаратын округтық приказдар бір мезгілде құрылып, әскери-әкімшілік
басқармасы ретінде қызмет атқарды. Олардың міндетіне қазақ даласындағы
әскери-полициялық және азаматтық істерді жүргізу тапсырылып, шексіз
биліктің иелеріне айналды. Қазақстандағы патша әкімшілігі, -деп жазды
академик С.З.Зиманов,- үлкен дербес саяси билікке ие болды. Бұл
мекемелердің іс-әрекеттерін жоғарғы сатыда тұрған билік орындары қолдады
немесе үнсіз ғана келісіп отырды [72, с. 112].
Жаңадан ашылған әкімшілік-аумақтық бөліктер ішкі және сыртқы округтерге
бөлінді. Сыртқы округтер ерекше өкілеттіктерді иелініп, шекара мәселесімен
де айналысты. Әсіресе 1848 жылы Жетісу өлкесінде құрылған патша өкіметінің
Ұлы жүз Приставы деп аталатын әскери-әкімшілік мекемесіне зор құқықтар
берілді. Яғни, Ұлы жүз Приставының қолында азаматтық және әскери билік
шоғырланды. Сондай-ақ ол тікелей Омбыдағы Жеке Сібір корпусының командиріне
бағынды. Қапалда құрылған жаңа билік Приставтық болғанымен, іс жүзінде ол
штат құрамы және атқаратын міндеті бойынша дуандық приказ сипатында
құрылып, соның қызметін атқарды.
Жетісу өлкесінде топтастырылған орыс әскерлерінің сан мыңдаған қолы
Орта Азия мен Қытай сияқты мемлекеттерге шабуыл жасауға сақадай сай тұрды.
Оларды азық-түлік және жүк көліктерімен жабдықтау жергілікті әскери-
әкімшілік орындарына жүктелді. Әскери күшке сүйенген дуан бастықтары
өлкедегі тыныштық пен тәртіпті сақтады.
Олар осы мақсатқа жету үшін жергілікті тұрғындарға қарсы қанды
жазалаулар жүргізді. Азиаттардың орыс аты аталғанда үрейі ұшатындығына қол
жеткізу оңайға түскен жоқ,- деп жазады Е.Марков өзінің Ресей Орта Азияда
деген еңбегінде,- сәл ғана жасалған орысқа деген қарсылық әрекет үшін
бұратаналарды қанға бөктіріп, аяусыз жазалау қажет болды. Жақын маңнан
табылған орыстың өлі денесі үшін бүкіл ауылдар тұрғындарымен өртеліп, күлі
ғана қалатын [73, с. 65].
Қарап отырсақ, қазақ жеріндегі Ресей үстемдігінің тарихы оның жазалаушы
мекемелерінің қасіретті қанды ерліктеріне толы болғанын байқаймыз.
Жетісудағы әскери-әкімшілік орындары Ресей империясының сыртқы саясатындағы
бірнеше стратегиялық маңызы бар күрделі мәселелерді шешкен. Мәселен,
біріншіден, Орта және Ұлы жүз қазақтарын көрші жатқан мұсылман
мемлекеттерінің ықпалынан айыруға күш салған. Сонымен қатар қазақ
жүздерінің арасындағы бірлікті бұзып, руаралық жанжалдарды қоздырып отыруға
міндетті болған. Екіншіден, Ресейдің Орта Азия, Шығыс Түркістан және басқа
да Орталық Азия елдеріне баратын сауда жолдарының қауіпсіздігіне жауап
берген. Үшіншіден, Англияның Үндістанынаң бастап, Қытай және Орта Азия
мемлекеттеріндегі саяси және әскери хал-ахуал туралы мәліметтер жинайтын
барлау орталығына айналған. Төртіншіден, Ресей империясының Қытаймен
арадағы шекараны белгілеуде барлық жұмыстарды атқарған.
ХІХ ғасырдың 40-50 жылдары патша өкіметі Жетісу өлкесін жаулауда шешуші
кезеңге көшуіне сәті түсіп, өлкеге басып кіретін әскери күштерін бекініс
шептеріне орналастыру арқылы әскери-әкімшілік орындарын құрады да Ұлы жүз
қазақтарын қарудың күшімен бағындыруға көшеді.
Тек орыстардың қазақ даласына бірнеше әскери жорықтар жасап, онда
берік орналасқаннан кейін ғана, қазақтардың Ресей билігін мойындауы
шындыққа айналды - деп жазды П.П.Румянцев өз еңбегінде [74, с.34].
Бастапқы кезде Өскемен, Семей, Петропавл және тағы басқа да бекіністер
мен әскери шептер тізбегін салған патша әскерлері Жетісу өлкесіне емін-
еркін кіре бастады. Оған қарсы Жетісу үшін бәсекеге түскен Қытай Англиямен
болған апиын соғысындаа жеңіліс тапқандықтан орыстарға қарсы ешқандай
әрекет жасай алмайды.
Сол кезде Ресей империясы Жетісу өлкесіндегі отарлау шараларын
біртіндеп жүзеге асырып, өлкедегі отарлау саясатын үш бағытта: біріншіден,
гарнизондар мен күшейтілген бекіністі әскери шептер құрылысын тездетіп салу
және оған тұрақты казак-орыс мекендерін орналастыру, екіншіден, отаршылдық-
әкімшілік реформалар енгізу, сыртқы округтер мен приказдарды құрып, оны
одан ары қалыптастыру, басқарудың дистанциялық жұмыс түрін енгізу,
үшіншіден, қазақ жерін өзіне біржолата бағындыру арқылы, Орталық Азия
хандықтарымен сауда-саттықты кеңейту жолымен жүргізілді. Өз кезегінде
Жетісу өлкесін отарлау барысында патша үкіметіне жергілікті барлық билікті
ресейлік әкімшіліктің қолына шоғырландыру саясатын жүзеге асыру
сұлтандардың, ру шонжарларының, билердің наразылығын тудырды. Өйткені
оларды патша әкімшілігі билікке араластырмауға тырысты. Патша өкіметі
Жетісу жерін түпкілікті билеу үшін әуелі әр түрлі реформалар жүргізіп,
жергілікті халықтың этникалық ұйтқысын ірітіп, ұлыстарды бөлшектеп, оларды
елді тұтастықтан айырды. Рас, олар мұның бәрін бірден жүзеге асыра қойған
жоқ. Патша өкіметі оны кезең-кезеңімен жүзеге асырды. Нәтижесінде Ресей
империясы Ұлы жүз қазақтарының басына тәуелділік ноқтасын 1867 жылға дейін
кигізді. Бұл кезде патша өкіметінің әскер күші арқылы елдің ішкі тірлігіне
араласып, жергілікті қазақ шаруаларын қонысынан қуа бастады. Олардың орнына
ішкі Ресейден орыс мұжықтарын әкеліп орналастырды.
Сонымен қатар Жетісу өлкесін тездетіп жаулап алуды мақсат еткен патша
өкіметі 1860 жылға дейін өңірге өздерінің әскерлерін орналастырып, Ұлы жүз
қазақтарын билеу үшін басқару тетіктерін жүзеге асырып, Жетісу өлкесін
отарлауды Батыс Сібір генерал-губернаторлығына міндеттейді.
Батыс Сібір генерал-губернаторлығының орталығы болса 1822 жылғы
Сперанскийдің Жарғысы бойынша бастапқы кезде Тобыл қаласы болып, кейін
Омбы қаласына көшіріліп, оның иелігіне Сібірдің Тобыл, Том губерниялары мен
Омбы облысы кірді. Омбы облысына Омбы, Петропавл, Семей және Өскемен ішкі
округтерге қараса, ал Орта және Ұлы жүз қазақтары сыртқы округтар ретінде
кірмек болды.
Кейін бұл басқару әкімшілігі өзгерістерге ұшырап 1838 жылы Омбы облысы
тарайды да, оның орнына Орта және Ұлы жүз қазақтарына арналып, оларды
басқару үшін шекара басқармасы құрылады да, Батыс Сібір Бас Басқармасына
тікелей бағынып, қазақ даласының тыныштығын қадағалап, өз бақылауына
алды. Шекара бастығының дәрежесі азаматтық іс бойынша губернаторлық құқықты
иеленсе, әскери іске келгенде дивизия командирінің қызметін атқарды [72,
с.246].
Аталған бұл шара Жетісу өлкесін жаулауда патша өкіметінің әскери
күштерді жетілдіргенін білдіріп, Ұлы жүз қазақтарының ісі барған сайын
күрделене түскенін, жергілікті халықтың тікелей шекара бастығының
бақылауына көшкенін аңғартты. Өз кезегінде шекара бастығы Ұлы жүз
қазақтарының тәуелсіздігін біржола жою мақсатында патша өкіметінің отаршыл
әскери-әкімшілік басқару жүйесін құруға кірісіп кетті [75, с.4].
Сондай-ақ Жетісу өлкесінде отаршылдық саясатын күшейтуге тырысқан патша
өкіметі 1831 жылы Аягөз округын ашып, Жетісу өлкесіне ең алғаш рет аяқ
басады да. оны өлкедегі ең мықты тірек орнына айналдыра отырып, бүкіл
Жетісу өлкесіне орыс билігін орнатуға ұмтылды [76, с.5].
Бірақ Жетісу өлкесіне ауысқан Кенесары хан бастаған қазақтардың ұлт-
азаттық қозғалысы Аягөз округының көтерілісшілерді басып-жаншуға келгенде
әлсіздігін, Ұлы жүз қазақтары кез-келген уақытта патшаның билігінен шығып
кете алатынын көрсетіп берді.
Осыған байланысты 1846 жылдың жазында патша өкіметі Кенесары хан
бастаған қозғалыстың өршіп кетуіне жол бермеу, Ұлы жүз қазақтарының
көтерілісін алдын алу мақсатында Жетісу өлкесіне Сібір шекаралық
басқармасының бастығы Вишневский басқаратын әскерді жібереді.
Ол Лепсінің бойында Ұлы жүз бен Орта жүздің сұлтандары мен игі
жақсыларын жинап съезд өткізеді. Съезде Вишневский қазақтардың сұлтандары
мен билерінің арыз-шағымдарын қарап, Ұлы жүз бен Орта жүз қазақтарын ортақ
мәмілеге келтіріп, бір-біріне тонаушылық, барымта және ұрлық әрекеттерге
бармауға көндіріп, Ұлы жүз қазақтарын билеушілері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясы
Қолжазба құқығында
Туреханов Ғабит Әмірханұлы
Тақырыбы: Жетісудағы ұлт - азаттық қозғалыс (19ғ.ІІ жартысы-20ғ. басы)
Мамандығы - 07.00,02 тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу
үшін дайындалған диссертация.
Рылыми жетекшісі:
Тарих ғылымдарының докторы, профессор: С.Мадуани.
Қазахстан Республикасы
Алматы - 2008
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 Патшалы Ресейдің Жетісудағы үстемдігі және
оған Ұлы жүз қазақтарының 17
қарсылығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
1.1 Орыс әскери құрылымдарының Жетісуға басып кіруі және
Тойшыбек бекінісі түбіндегі шайқас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.2 Ұлы жүз қазақтарының Верный бекінісінің салынуына
қарсылығы және Ұзынағаш шайқасына 38
қатысуы ... ... ... ... ... ... ... .
ХІХ ғасырдың 60-90 жылдардағы Жетісу өлкесіндегі
азаттық 59
күрес ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
2 ХХ ғасырдың бас кезіндегі Жетісудағы саяси жағдай
және 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс ... ... ... ... ... ... ... 88
2.1 Жетісу қазақтарының азаттық күресіндегі ұлттық
интелегенциясының рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 88
2.2 Жетісудағы 1916 жылғы көтеріліс ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 104
1917 жылдағы Ақпан төңкерісінің Жетісу
қазақтарының азаттық күресіне тигізген 118
ықпалы ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 135
Пайдаланған деректердің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 138
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ұлт-азаттық күрестің нәтижесінде
тәуелсіздігімізді алып, жас мемлекетіміздің ірге тасын қалаған қазіргі
таңда қазақ халқының тарихын жаңаша көзқараспен жазуға және онда орын алған
мәселелерге талдау жүргізіп, ғылыми тұрғыдан баға беру қажет-ақ. Осыған
байланысты отан тарихында аз зерттелген немесе назардан мүлдем тыс қалған
және тарихи тұрғыдан өз бағасын ала алмай келе жатқан мәселелер аз емес.
Соның бірі Ресей империясының Жетісу өлкесіне басып кіргеніне наразы
болған, аяғы толассыз ұлт-азаттық қозғалысқа ұласқан жергілікті халықтың
күресі еді. Аталған мәселе отандық тарихнамада өз деңгейінде ғылыми
сараптаудан өтпеген немесе әлі үстүрт қаралып келеді. Сондықтан да тарих
ғылымында бұл мәселенің арнайы зерттелуі Ресейлік отарлауға қарсы шыққан
Жетісу қазақтарының азаттық күресін ғылыми негізде тура және терең түсінуге
жол ашпақ.
Қазақстан Республикасының 15 жылдығына арналған салтанатты жиналыста
сөйлеген сөзінде елбасымыз Н.Ә.Назарбаев былай деген еді: Біз тәуелсіз
еліміздің бүгінгі биігінде тұрып осы күнді армандаған бабаларымыздың биік
мұраттары алдында, жан алысып, жан беріскен алмағайып замандарда азаттық
үшін күрескен аталарымыздың әз аманаты алдында, ел бостандығы жолында
құрбан болған есіл ерлеріміздің мәңгі өшпес рухы алдында басымызды иіп,
тағзым етеміз. Қазақтар өзінің бостандығы мен тәуелсіздігі жолында тек
патша отаршылдары мен кеңестік жүйенің озбырлығына қарсы 200-ден астам ұлт-
азаттық көтерілістерге шыққан екен. Тәуелсіздік жолындағы мұндай
ұмтылыстардың бәрі ел тарихының ең қастерлі парақтары ретінде әрқашан
жадымызда сақталатын болады [1].
ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан ХХ ғасырдың басына дейінгі аралықта болған
Жетісу өлкесіндегі жергілікті халықтың азаттық жолындағы күресі Жетісу
өлкесіне басып кірген орыс әскеріне барынша тосқауыл қою, патша үкіметінің
Жетісу өлкесіне салған бекіністер тізбектерін жою, Ресейдің орталық
губернияларынан қоныс аударған шаруаларды тоқтату, бірінші дүниежүзілік
соғыс кезінде окоп қазу және тыл жұмыстарына адам бермеу сияқты қарсылық
түрлерінен тұрды.
Диссертация тақырыбының өзектілігі сонда, осыған дейін Жетісу
өлкесіндегі азаттық қозғалыстың тарихы арнайы түрде зерттелмеген. Бұл
мекеменің Ұлы жүз қазақтарын Ресейдің билігіне бағындыру кезінде жүзеге
асырған іс-қимылдары мен айла-әрекеттері тарихта мүлдем ашылмай, ғылыми
тұрғыдан өз бағасын әлі күнге дейін өз бағасын алмаған.. Сол себептен де
зерттеліп отырған патша өкіметінің Жетісудағы әскери-әкімшілік мекемесінің
отаршылдық жүйедегі ерекше орнын және оның қазақ даласындағы әрекет-
қимылдарының өзгешелігін деректер негізінде ашып көрсету өзекті мәселенің
бірі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бүгінгі таңда патша үкіметінің отаршылдық
саясатына қарсы қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысына қатысты зерттеулер
біршама бар болғанымен, Жетісу өлкесіндегі қазақтардың азаттық күресіне
ерекше көңіл бөлінбеген. Осыған қарамастан зерттеліп отырған тақырыпқа
байланысты еңбектер революцияға дейін және кеңестік заманда, сондай-ақ
тәуелсіздік алған жылдарында да жарық көріп отырған. Қарастырылып отырған
мәселе бойынша революцияға дейінгі деректердің өз алдына құндылығы сонда,
осы заманғы тарихшылар үшін аса маңызды фактілерді, көзқарастарды тізбелеп
келтіретіндігінде. Өйткені зерттеуші басқа тарихи деректерден тасада қалған
нақты оқиғалардың шынайы дәлелдерін табуы мүмкін.
Жетісудағы азаттық күресті зерттеуде Ресей саяхатшыларының рөлі
ерекше. Өйткені Жетісу өлкесі Ресей империясының құрамына кіргеннен кейін
патша үкіметі аймақтың өткен тарихын зерттеп, табиғи ресурстары мен
өндіргіш күштерін анықтауға ұмтылды. Ал 1861 жылғы реформадан кейін Патшалы
Ресей өзінің тез қарқынмен алға басып, жаңа рыноктық қатынаста жылдам және
сеніммен күш алып, жедел дамып келе жатқан өнеркәсібі мен саудасына арзан
шикізат көздерін іздей бастады.
Сол себептен патша үкіметінің алдына отарлық шет аймақтардың
байлықтарын игеру, олардың ресурстарын анықтау, сондай-ақ жергілікті
халықтың Ресей билігіне деген көзқарастары мен қатынастарын түбегейлі
зерттеу мәселелері тұрды. Оның едәуір бөлігі ғылым атын жамылған Орыс
географиялық қоғамына жүктелді. Осы мақсатты көздеген патша өкіметі ХІХ
ғасырдың ІІ жартысында көптеген жергілікті өлкетану қоғамдарының алдарына
тәуелділікке түсіп қалған елдерге ғылыми экспедицияларды жарақтандырып,
олар туралы географиялық, статистикалық, этнографиялық және
жаратылыс–тарихи материалдар жинап, оларды өндеу және тарату міндеттерін
қояды.
Осыған байланысты саяхатшылар мен өлкетанушылар өз еңбектерінде Жетісу
өңіріне географиялық жағынан ғана емес, сонымен қатар ХІХ ғасырдың ІІ
жартысында орын алған саяси және әлеуметтік-экономикалық өміріне жалпылама
түрде сипаттама береді. Мәселен, сол ғасырдың 50 жылдарының аяғынан бастап-
ақ өлкеге ғылыми және әскери мақсаттармен келген Ш.Ш.Уәлиханов [2],
П.П.Семенов-Тянь-Шаньский [3], М.Венюков [4], П.Пичугин [5], Н.Северцов
[6], А.И.Макшеев [7], Влангали [8] және тағы басқа да зерттеушілер келіп,
арттарынан көптеген еңбектер қалдырады.
Шоқан Уәлиханов болса мазмұнға бай және өте құнды еңбектер қалдыра
отырып, Жетісудің тарихына көңіл бөлген ол Іле өлкесіне географиялық
сипаттама және орыстардың Ұлы жүз қазақтарын басқару тәртібін ашып көрсету
арқылы Жетісу үшін тайталасқан Ресей, Қытай және Қоқан мемлекеттерінің іс-
әрекеттеріне талдау жасайды. Ол өлкедегі патша әкімшілігінің шектен шыққан
қысымына сыни көзбен қарап, Ұлы жүз қазақ руларының наразылықтарына
тоқталады. Ал Жетісу мен Орталық Азияға бірнеше рет саяхат жасап, Тянь-Шань
тауын жан-жақты зерттеген П.П.Семенов болса өзінің зерттеу еңбегінде Жетісу
өлкесіне табиғи тұрғыдан ғана емес, сол кезде өңірде қалыптасқан саяси
жағдайларға баға беріп, жергілікті патша әкімшілігінің басқару құрылымдары
мен тетіктеріне, сондай-ақ қазақ билеушілерінің жаңа тәртіпке байланысты
ұстанған бағыттары және халықтың отаршылдарға қарсы күресін сипаттайды.
М.И.Венюковтың шығармалары негізінен Ресей империясының азиялық
шекарасы болды. Оның зерттеулерінде Жетісу өлкесінің Ресейдің империялық
геосаяси жүйесінде қандай орын алатындығы мен орыс билігін сақтап қалу және
оны баянды ету үшін Ұлы жүз қазақтарын қандай жолдармен бағыныштылықта
ұстау, олардың ұлт-азаттық қозғалысын болдырмау шаралары сияқты мәселелерді
қозғайды. Дегенмен ол Жетісу өлкесін мекендеген халықтың батылдығы мен
жауынгерлік шеберлігіне баға беріп өткен.
П.Пичугиннің еңбегінде Ұзынағаш түбінде өткен шайқастың барысы жөнінде
мәселе қозғалады. Бұл еңбекте қоқандықтармен бірігіп соғысқан қазақтардың
ұлт-азаттық жолындағы тайталасы талданады.
Влангалидің еңбегінде қазақ билеушілерінің саяси ұстанымдарына көп
көңіл бөледі. Әсіресе, оның еңбегінде Тойшыбек түбінде болған шайқаста орыс
әскерінің жеңіліс табуының негізгі себептерін тереңірек талдап, қазақтардың
азаттық күресі бүкіл Орта Азияға билік құруға ұмтылған патшалы Ресей үшін
өте қауіпті болып табылатынын атап өткен.
Сондай-ақ, Жетісу тарихына байланысты мәселелер М.А.Северцов пен
А.И.Макшеевтың еңбектерінде жазылады. Олар зерттеулерінде Жетісу өлкесін
мекендеген халықтардың этникалық, саяси және әлеуметтік-экономикалық
мәселелері келтіріледі.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы Жетісу тарихы
және онда мекен еткен жергілікті халықтардың азаттық күресі жайлы
мәліметтер Н.А.Аристов [9], В.Е.Недзвецкий [10], П.И.Пашино [11],
Д.И.Романовский [12], А.Ф.Костенко [13], Ю.Д.Южаков [14], А.Иванов [15],
Белявский [16], секілді көптеген патша офицерлері мен орыс шенеуніктерінің
еңбектерінде көрініс тапты. Олардың еңбектерінде қолданылған деректер әлі
күнге дейін маңыздылығы жағынан өз құндарын жоймаған. Алайда, бұл
авторлардың еңбектері патшалық биліктің түрлі сұраныстарына негізділіп,
империялық тұрғыдан жазылған. Бұл авторлар Жетісу қазақтарының ұлт-азаттық
күресін орнымен атамай, олардың наразылығын тәртіпсіздікке,
бүлікшілікке теңеген және жергілікті патша әкімшлік орындарына қатал
шаралар қолдану жөнінде өз кеңестерін берген.
Мысалы: Н.А.Аристовтың еңбегінде Жетісу өлкесіндегі қазақ
билеушілерінің саяси ұстанымдары олардың Шығыс Түркістандағы ұлт-азаттық
қозғалысты қолдауы, патша әскерлерінің жаулап алушылығына қарсы қазақтың
сұлтандары мен билерінің күресі және қырғыз руларының орыс билігіне
қарсылығы беріледі.
Сондай-ақ В.Е.Недзвецкийдің еңбегінде де Ұзынағаш соғысына қатысқан
қазақтардың рөліне тоқталады. Патшалы Ресейдің қазақтарға қарсы отаршылдық
саясатын және Ұзынағаш соғысының сипаттайтын еңбегі ғылыми құндылығы
жағынан өте жоғары деп бағалауға болады. Онда патша әкімшілігінің Жетісу
өлкесіндегі билігін және жергілікті тұрғындар тарапынан наразылықтар
туындамас үшін қатаң бақылауда ұстауының әдіс-тәсілдерінің жетілдірілуіне
көп көңіл бөледі. М.А.Терентьевте өз еңбегінде Жетісу өлкесіндегі
орыстардың отаршылдық жүйесіне тоқтала келіп, жергілікті патша
әкімшілігінің әлі де болса да өлкенің байырғы халықтарына жұмсақ саясат
қолданып, еш алаңсыз отырғанын, кез-келген уақытта көтеріліс бола қалса
ешқандай дайындығы жоқтығын көрсетіп, сыни тұрғыдан жазады.
Патша өкіметінің Жетісу өлкесіне орнығуының стратегиялық жағынан
маңыздылығын құптаған Белявский онда жергілікті халықтың наразылығын алдын
алу үшін әскери биліктің жалғыз орыс шенеунігінің қолында болуы қажеттілік
дегенді алға тартады.
Жетісу өлкесінде орын алған Ресей империясының отаршылдық саясатына
қарсы күрестің сипаты мен барысын және сол көтерілістердің ошағын жою
мақсатында жергілікті патша әкімшілігінің әр түрлі әдіс-тәсілдерді шебер
қолданғаны туралы мәліметтерді М.А.Терентьев [17] пен И.О.Бабковтың [18]
еңбектерінде кездестіреміз.
Жетісу өлкесіндегі қазақтардың орыс отаршылдарына қарсы күресін
зерттеуде мұрағаттық деректерге сүйенген Н.В.Леденов [19] пен
А.Г.Серебренниковтің [20] жазған еңбектері де өте бағалы болып табылады.
Н.В.Леденов өз еңбегінде патша өкіметінің қазақтардың көтерілісін басып
жаншуда казактарды қарулы күш ретінде пайдаланғанын деректер арқылы
келтірсе, Түркістан генерал-губернаторының нұсқауымен жазылған полковник
А.Г.Серебренниковтың жазбасы да бірыңғай мұрағат деректердің негізінде
жасалып, сол кездегі Жетісу жеріндегі қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысына
байланысты саяси оқиғалар туралы шынайы мәліметтер қалдырған.
Ресей империясының қазақ даласындағы отаршыл саясатын және оған қарсы
шыққан қазақтардың наразылығына ХХ ғасыр басында қазақ зиялылары да өз
бағасын берген. Жалпы алғанда олардың еңбектерінде көрсетілген мәселелер
тек Жетісу өлкесін ғана емес, бүкіл қазақ даласын қарастырған болатын.
Авторлар патшалық әкімшілік жүргізген отаршылдық саясатын ашық талқыға
салған және қазақ халқына әділетсіздік қысым көрсетілгеніне көп көңіл
аударған. Алаш қайраткерлері өз еңбектерінде 1916 жылғы ұлт-азаттық
қозғалыстың мәнін аша түседі. Мәселен, Алаш жетекшілерінің бірі Ахмет
Байтұрсыновтың Қазақ газетінде жариялаған мақалалары Ресей үкіметінің
жүргізген отаршылдық саясатын ашықтан-ашық сынайды. Ол 1916 жылғы
қазақтардың Жетісудағы көтерілісі туралы еңбекті тұңғыш рет жазып, теңдік
пен ұлттық тәуелсіздіктің төте жолы деп өркениетті елдердің мәдениетінен
үлгі алу, сөйтіп халықтың ұлттық мәдениетін өркендету, өнер-білімін көтеру,
ұлттық сана-сезімін оятуды ұлт-азаттық қозғалыстың жаңа стратегиялық бағыты
етіп алған. Ол қарусыз бейбіт халықты қырып, жерін күшпен тартып алып,
малын айдап әкеткен патша өкіметінің қиянаттық іс-әрекеттерін әшкерелейді
М. Дулатов [21] пен М.Тынышпаев [22] өздерінің жер мәселесіне арнаған
мақалаларында орыс шаруаларын қоныстандыру нәтижесінде жер мен судың азайып
бара жатқанын, жергілікті тұрғындарға қысым көрсетіліп жатқанын жаза
отырып, 1916 жылғы көтерілістің маңызын көрсетіп өтеді.
Революциядан кейінгі Жетісудағы және қазақ даласында болған ұлт-азаттық
қозғалыстарға байланысты жарық көрген еңбектерге тоқталар болсақ, онда
Т.Рысқұлов [23], И.Чеканинский [24], А.Ф.Рязанов [25], М.П.Вяткиннің
[26], Г.Сафаров [27], П.Г.Галузо [28], А.Сұлтан-Заде [29],
С.Асфендияровтардың [30] зерттеулері болды.
Бұлардың кітаптарында өлкедегі қазақтардың азаттық күресі Т.Рысқұлов
пен И.Чеканинскийдің еңбектерінде көтеріліске себеп болған саяси
факторларды баяндаса, қалған авторлардың зерттеулері отарлаудың көлеңкелі
тұстары, орыс езгісінің пәрменділігі, әскери-әкімшілік орындардың құрылымы
мен қызметіне шолу жасап, әрекеттерін ащы шындықпен көрсетеді.
ХХ ғасырдың 30-жылдарында А.Ф.Рязанов мұрағат қорларындағы құжаттарды
ғылыми айналымға енгізе отырып, Кіші жүз қазақтарының ұлт-азаттық
қозғалысына баға беріп кетеді. Жекелеген даулы мәселелерге қарамастан оның
еңбегі өз құнын жойған жоқ.
Сырым Датұлының көтерілісін нақты деректемелер арқылы кең көлемде ашқан
М.П.Вяткиннің зерттеу еңбегі елеулі. Еңбек көтеріліс кезеңдерін айқын
зерделеп, оның барысы мен қорытындысына сипаттама береді. Г.Сафаров өз
еңбегіңде өлкедегі отарлау алғашқы кезде әскери басқыншылық түрінде болып,
содан кейін барып Ресейден дайын күйінде әкімшілік – полицейлік құралдың
әкелініп танылғаны туралы қорытынды жасайды.
Мұндай қорытындыны П.Г.Галузо да жасайды. Ол Ресей мен Қазақстан
серіктестігінің тең құқылы еместігін атап көрсетіп, империяның өзге
өлкелерді қосып алуға өте мүдделі екенін атап өтеді. П.Г.Галузо отарлық
билікті түзімдіктерді билейтін аппараты және орыстың әскери – шенеуіктік
аппарат деп екіге бөліп қарастырып, отаршыл империя теоретиктерінің
агрессияға бейбіт тон жамылдырып, өркениетті сипат беруге неліктен
тырысқанын түсіндіріп, отарлық саясат шет аймақтарға зор қасірет алып келді
деген пікірге тоқтайды. Отар Түркістан деген деген кітабында ол былай деп
жазады: Патшалық Ресей әскерлерінің қазақ даласына қарай ендеп кіруі ХVІІІ
ғасырдың І жартысында-ақ басталған болатын. Орыс әскерлері елге ентелей әрі
толассыз дерлік сұғына түсті, алайда былайша айтқанда, біраз жалтақтай
отырып жылжыды... Өйткені, Орта Азия шекарасындағы орыстардың агрессиялық
саясаты жөнінде келтірілген алысты көздейтін агрессиялық жоспарларын
қарастыра отырып, Ресей Орта Азияға аяқ басқанда, өзінің халықаралық ортада
өз беделінен айрылып қалудан қатты қорықты.
Отарлық билік жүйесінің қазақ даласына енгізілуінің аяғы зор
қасіреттерге ұшыратқанын С.Асфендияров та өз еңбегінде жазған болатын.
Қазақ даласындағы патша әкімшілігінің отаршылдық саясаты жөнінде және
ондағы халықтың әлеуметтік-экономикалық өміріне байланысты зерттеулер
көптеген кеңестік және қазақстандық ғалымдардың еңбектерінде орын алып,
зерттеу нысандарына айналды. Дегенмен бұл зерттеушілердің сол кезде орын
алған кеңес өкіметінің қысым көрсетуінің негізінде өздерінің көзқарастарын
ашық көрсете алмағандықтан, қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысына баға бере
алмай, қайта керісінше Ресейдің жаулап алуы прогрессивті, қазақтардың
орыстарға қосылуы еркті түрде өтті деп жазуға мәжбүр болды. Мәселен
маркстік–лениндік әдістемеге сүйенген кеңестік тарихшылар Н.А.Халфин [31],
Е.Бекмаханов [32], А.Ибраев [33], Б.С.Сүлейменов пен В.П.Басин [34],
С.М.Мәшімбаев [35], С.Е.Толыбеков [36], Г.С.Сапаргалиев [37], К.А.Жиреншин
[38] патша өкіметінің отаршылдық саясатын көпе-көрнеу бұрмалап, қазақ
халқына жасалынған зорлық-зомбылықтарды ұмыттырып, Ресейдің басқыншылық
саясаты деген терминдерді алып тастап, оның орнына өз еркімен қосылу
сияқты терминдерді қолданысқа енгізеді. Кеңес тарихшыларының мұндай
тұжырымы коммунистік жүйе жойылғанға дейін үстемдік құрып келді.
Жалпы алғанда бұл ғалымдар патшалық Ресейдің жүргізген ұлы державалық
саясаты қазақ халқына қайғы-қасірет емес, қайта керісінше олардың Ресейдің
қамқоры арқылы саяси және әлеуметтік–экономикалық жағдайы көтеріліп, тек
қана жақсылық әкелді деген көзқарасты ұстанды.
Мәселен Е.Бекмахановтың зерттеу жұмысы Қазақстандағы ХІХ ғасырдың ІІ
жатрысы – ХХ ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалысының тарихын патша
өкіметінің қоныстандыру саясатымен тығыз байланыста алып қарады.
Б.С.Сүлейменов пен В.П.Басиннің еңбектерінде патша өкіметінің реформалық
шаралары отарлық билікті нығайтуға бағытталған деген ой орын алса, ал
Г.С.Сапарғалиев пен С.М.Мәшімбаевтің еңбектері болса патша өкіметінің
Қазақстанда жүргізген жазалау шаралары мен әкімшілік – басқару жүйесінің
құрылымдарын көрсетеді. К.А.Жиреншиннің зерттеуінде ХІХ ғасырдағы қазақ
даласының саяси даму барысына баға беріледі.
Сонымен Жетісу өлкесіндегі Верный қаласының маңыздылығын ашып көрсеткен
А.А.Горячеваның ғылыми еңбегі болды [39].
Ұлы жүз қазақтарының 1858 жылғы күресі және 1860 жылғы Ұзынағаш
шайқасына қатысқаны туралы Р.Бекназаровтың еңбегінде көрсетіледі [40].
Тәуелсіздік жылдары ұлт-азаттық қозғалыс мәселесі жаңа қырынан
зерттеліп, қазақ батырларының, билері мен төрелердің саяси келбеті,
қоғамдық-саяси келбеті, қоғамдық-саяси қызметі туралы зерттеулер жарыққа
шыға бастады.
70 жылға созылған Кеңес империясы ыдыраған соң, отандық тарихта
ақтаңдық беттері ашылып, ескі методологиялық зерттеуден бас тартып, ұлт-
азаттық қозғалыстарға жаңаша тұрғыдан бағалар беріле бастайды. Қазақ
тарихышлары арасында мұрағаттық деректерды сараптай отырып, 1916 жылы
Жетісу өлкесіндегі қазақтардың көтерісін алғаш рет ғылыми негізде талдаған
М.Қозыбаев болды [41]. Ол 1916 жылы қазақтардың съезде қабылдаған
шешімдерін, көтерілістің барысына тоқталады. Ал келесі бір тарихшы
С.Мадуановтың еңбегі Жетісу өлкесіндегі азаттық күреске нақты баға бермесе
де, Орталық Азия халықтарының өзара қарым-қатынасын зерттеп, ХІХ-ХХ
ғасырдың бас кезінде Жетісу өлкесіндегі саяси оқиғаларға назар аударған.
Алаштанушы ғалымдар К.Нұрпейісов [42] пен М.Қойгелдиевтың [43] еңбектерінде
жадидтік және жалпымұсылмандық қозғалыстар, Орталық Азия халықтарының
тәуелсіздік үшін күресі, Алаш қозғалысы жаңаша тұрғыдан зерттеле бастайды.
К.Нұрпейісов өз зерттеуінде 1917 жылғы қазақ съездері, олардың шешімдері,
Алаш автономиясы және оны құрудағы қазақ зиялыларының рөлі көтеріледі.
М.Қойгелдиевтың еңбегі болса алғаш рет көпшіліктің назарына қазақ
зиялыларының қоғамдық-саяси қызметін ұсынды. М.Қойгелдиевтың
монографиясында 1905-1916 жылдардағы патша өкіметінің отаршылдық саясатына
қарсы ұлт-азаттық қозғалыстың күшеюі және ондағы қазақ зиялыларының саяси
қызметтері көрсетіледі. Ол Алаш қайраткерлерінің Қытайдан қайтқан қазақ
босқындарына көмектің қалай ұйымдастырғанын жазады. Сонымен қатар өлкедегі
революциялық қозғалыс пен ұлт-азаттық қозғалысының ерекше белгілерін
тереңірек танып білуге К.Л.Есмағамбетов [44], Д.А.Аманжолова [45],
С.Мадуановтың [46] еңбектері мүмкіндік беріп, азаттық күрестің дамуындағы
маңызды негізгі кезеңдері және қозғалыстың жеңілу себептері мен оның қазақ
халқының тарихында қалған маңызды орнын көрсетеді.
Отарлау мәселесінің бағыттары мен қадамдары, оған қарсы азаттық
қозғалыстағы қатысты мәселелер ұстанымдары Е.Ж.Валиханов [47], В.З.Галиев
[48], М.Әбдіров [49], А.Махаева [50] және С.Рүстемовтың [51] еңбектерінде
қарастырылған.
М.Әбдіровтың еңбегінде қазақ даласына алғашқы орыс қазақтарының келу
уақытын, өлкедегі отаршылдық үстемдік жүйесінде казактардың алатын орнын,
казактардың қазақ даласын жаулап алуға және қазақ халқының ХІХ ғасырдың
екінші жартысындағы ұлт-азаттық көтерілістері мен қозғалыстарын казактардың
басып-жаншуда атқарған рөлін анықтауды міндет етіп қойған.
А.Махаева Жетісу өлкесіндегі қазақ-қырғыз халықтарының бірлескен
азаттық күресіне жалпы сипаттама берсе, С.Рүстемов түрік-мұсылман
қозғалысын тереңнен ашады.
Ресйлік зерттеуші В.И.Моисеев [52] патша өкіметінің Жетісу өлкесіндегі
саясатын зерттеп, Ұлы жүз қазақтарының көптеген рулары орыс билігін ХІХ
ғасырдың 80 жылдарға дейін мойындамай, казактардың қоныстарына батыл
шабуылдар жасай отырып, Тойшыбек би бастаған қазақтардың күресіне тұңғыш
рет ғылыми тұрғыдан талдауға алады.
Ресей империясының Қазақстан мен Орта Азиядағы отарлық саясаты және
жалпы Түркістан өлкесін мекендеген халықтардың наразылықтары мен күресі
шетел зерттеушілерінің еңбектерінде де көрініс тапқан. Соның ішінде
Түркістан генерал-губернаторы Кауфманның отаршылдық саясатын әшкерлеп,
Түркістан халқының азаттық күресін жоғары деңгейде жазған Д.Маккензи болды
[53]. Сонымен қатар 2001 жылы Тель-Авивте жарық көрген құнды еңбектің бірі
Е.Е.Лейзеровичтің Социальные и экономические итоги Российской колонизаций
Туркестана атты монографиясында отарлаудың халық санына тигізген әсері,
мәдени-тұрмыстық өмірдегі олқылықтар, шаруашылықтың күйзелісі, дәстүрлі
шаруашылықтың трансформациялануы, территориялық өзгерістер мен жергілікті
халықтың азаттық күресі және тағы басқа мәселелер баяндалған [54]. Шетел
зерттеушілерінің еңбектерін қарастырғанда М.Э.Чапликаның еңбегі ерекше
[55]. Оның еңбегінде 1916 жылғы көтеріліске баға беріліп, Жетісудағы
отаршылдармен болған қақтығыстар кескілескен түрде өтіп, нәтижесінде
патшаның жазалаушы әскерлері жергілікті халықтың малы мен мүлкін талан-
таражға салып, әскер жасындағы еркектердің бәрін қара жұмысқа алып,
әйелдерді қыру үшін шөл далаға айдағанын көрсетеді.
Ал Вена университетінің профессоры Андерс Каппелердің зерттеуінде
Ресейдің мұсылман елдеріне қатысты жүргізген отаршылдық саясаты кеңінен
қозғалған [56]. Онда 1916 жылғы көтерілістің негізгі себебі патша
өкіметінің отаршылдық үстемдігінен болды деп санап, көтерілліс кезінде 100
мыңнан астам қазақтардың шығынға ұшырағанын және көптеген адамдардың
Қытайға ауып кетуіне алып келгенін жазады.
Сондай-ақ, Ч.Бульджер [57], А.Краусс [58], М.Олкотт [59] сияқты шетел
ғалымдарының еңбектерінде патшалық Ресейдің қазақ даласындағы отаршылдық
саясаты және жергілікті билік орындарының қызметі, қазақ халқының
тәуелсіздік үшін жүргізген ұлт-азаттық қозғалысы қамтылған. Мәселен Ч.
Бульджер патша өкіметінің қазақ даласындағы басқару жүйесі түп-тамырына
дейін шіріп біткенін. Мұндағы орыс офицерлері мен шенеуніктерінің
имандылықтан жұрдай болып, азғындық жолға түскенін және олардың өркениетті
ұлт өкілдері екендігіне негіз жоқтығын айтады. А.Краусс болса орыстардың
Ұлы жүз қазақтарының жерінде шекараларын кеңейте отырып Алатау бөктеріне
дейін жеткенін және жергілікті халықты жаулап аларда Ресей негізсіз қатыгез
жасап, бейбіт халықтың қанын төккенін жазады. Ал М.Олкотт болса Ресейдің
Орта Азияда өз билігін жүргізуінің алғашқы сатысы Ұлы жүз қазақтарын жаулап
алудан бастағанын атап көрсетеді. Әсіресе ол Жетісу өлкесіндегі ұлт-азаттық
қозғалысына саяси тұрғыдан жоғары баға беріп, оған қатысқан қазақтардың
азаттық үшін болған күресіне ерекше назар аударады. М.Олкотт қазақтардың
барлық бой көрсетулері отаршылдыққа қарсы, ұлт-азаттық сипатта болды деп
сипаттама береді.
Бұл ғалымдардың зерттеулерін Д.Демко [60], С.Беккер [61],
Ф.Гольчевский [62], Томас Пирсонның [63] және тағы басқа бірнеше батыс
елдерінің тарихшылары жалғастырады.
Осы аталған тарихнамалық зерттеулер Ресей империясына қарсы жергілікті
халықтың азаттық күресінің тарихына обьективтік тұрғыдан баға беру
қажеттілігін және ғылыми жағынан құндылығын аңғартса керек.
Зерттеу жұмысының деректік көзі ретінде Жетісу өлкесіндегі азаттық
күрестің күрделі тұстарын ашып, тарихи маңызын көрсету, оған обьективті
тұрғыдан баға беру үшін деректік материалдарды талдаудан өткізу аса маңызды
рөл атқарады. Мәселенің жаңа қырынан зерттелуі және бұрындары ашылмаған
тұстарының айқындалып, шешімін табуы деректерге байланысты. Диссертациялық
жұмыста пайдалынылған материалдарды бірнеше топтарға жіктеуге болады.
Солардың бірі Ресей империясының қазақ даласына, соның ішінде Жетісу
өлкесін мекендеген Ұлы жүз қазақтарын отарлауға және кез-келген қарсылықтың
алдын алуға қатысты шығарылған әр түрлі заңдық жинақтар және құқықтық
актілер мен ережелер, әскери-әкімшілік мекемелердің құрылуы, міндеті мен
әрекет ету жөніндегі мәліметтер.
Бұл деректерді Ресей империясы заңдарының толық жинағы [64], Сборник
узаконений о киргизах степных областей [65], Ресей сыртқы саясатының
тарихы құрады [66]. Сонымен қатар Жетісу өлкесі бойынша жүргізілген
шолуларда саяси-қоғамдық және басқа да мәселелер туралы жыл сайын
мәліметтер беріліп тұрды [67].
Зерттеу барысында жергілікті әкімшілік мекемелерінің әскери және
азаматтық шенеуніктерінің ресми іс-қағаздары мен жазбалары, Бас штабтың
офицерлері мен саяхатшылардың естіліктері мен күнделіктері және хаттары
ғылыми айналымға тартылды.
Сонымен қатар көптеген мәліметтерді мерзімді басылым беттерінен
кездестіреміз. Мысалға: Военный сборник, Вестник Европы, Русская
старина, Русский архив, Туркестанские ведомости, Вопросы колонизаций
сияқты баспасөз басылымдарында Жетісу өлкесі жайлы аса маңызды деректер
келтірілген. Бұлардан басқа ХІХ ғасырда орыс мерзімдік басылымдардағы
деректердің Царское колонизация в Казахстане атты еңбекте біршама
жинақталған түрі келтірілген. Онда Руский вестник, Отечественные
записки және басқа да журналдар Ресей империясының қазақ даласындағы
жаулау жорықтары мен оған қатысқандардың естеліктері және мұрағаттық
деректер бар [68].
Аталған мәселе Ресейдің Московские ведомости, Исторический вестник
және тағы басқа мерзімдік басылымдарға сүйенген Ресейдің Қазақстандағы
отарлау саясатының бағыттары мен нәтижелері - деген еңбекте де жазылған
[69].
ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі Жетісудағы
азаттық күресіне қатысты құжаттардың бір бөлігі осы күнге дейін
Қазақстанның баспаларынан шыққан материалдар жинағында жарық көрді. Жалпы
алғанда бұл жинақтар Алаш қозғалысы мен Алаш орда үкіметінің қызметін [70],
сондай-ақ 1916 жылғы көтерілісті сипаттайды [71]. Міне, бұл тарихнамалық
шолулар Жетісу өлкесіндегі қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысының тарихын
зерттеудің кажеттілігі мен ғылыми маңыздылығын аңғартса керек. Ал оны
талдауға алуды Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік Мұрағаты (ҚР
ОММ), Ресей Федерациясы Омбы облысының Мемлекеттік Мұрағаты (РФ ООММ) және
Өзбекстан Республикасы Орталық Мемлекеттік Мұрағаты (ӨР ОММ) қорларында
сақтаулы азаттық күреске тән дерек көздері ерекше. Мұндағы құжаттық
деректерден біз қарап отырған кезеңдегі Жетісу өлкесіндегі жергілікті
халықтың патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы күресі туралы біршама
жақсы мәліметтер аламыз.
Негізгі деректердің дені Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік
Мұрағатының қорларынан алынды. Бұл мұрағаттағы № 3-қор - Ұлы жүз
қазақтарының Алатау округының бастығы (1848-1868 ж.ж.), 9-қор – Жетісу
облыстық Уақытша үкімет комиссары (1917 ж), 21-қор - Құлжа ісі бойынша
Жетісу облыстық әскери губернаторының мекемесі (1871-1882 ж.ж.), 44-қор -
Жетісу облыстық басқармасы (1808-1919 ж.ж.), 64-қор - Дала генерал-
губернаторының кеңсесі (1868-1917 ж.ж.), 76-қор – Верный округтік сотының
прокуроры (1899-1919 ж.ж.), 374-қор - Сібір қазақтарының шекара
басқармасы (1826-1857 ж.ж.), 427-қор – (1801-1917), 797-қор – Верный
округтік сотының сот тергеушісі (1897-1918), 825-қор - Дала губернаторы
Г.А.Колпаковскийдің жеке қоры (1856-1896 ж.ж.) және басқа да қорларында
сақтаулы деректік құжаттардан Жетісу өлкесіндегі Ресей билігінің орнауына
қарсы Ұлы жүз қазақтары мен қырғыздардың ұлт-азаттық қозғалыстары, билер
мен батырлардың, сұлтандар мен манаптардың, зиялы қауым өкілдерінің азаттық
күресті бастаудағы рөлі мен орындары туралы көптеген мәліметтер алуға
болады.
Атап көрсететін болсақ № 3 қордан табылған деректер Ресей әскери-
әкімшілік орындарының тікелей Жетісу өлкесін жаулау кезіндегі отарлау
әдістері мен айла-әрекеттері және оған қарсы шыққан жергілікті билеуші
топтардың әрекеттері туралы мәліметтер беріп қана қоймай, сол кездегі
өлкеде орын алған саяси құбылыстарға байланысты мәліметтерді біле аламыз. №
9 қор 1917 жылғы Жетісу облыстық Қазақ комитеті мен уездік бөлімдерінің
қызметі жайлы деректер береді. № 21 қор Жетісу өлкесін мекендеген
қазақтардың Шығыс Түркістанда болған ұлт-азаттық қозғалыстарымен байланысын
ашады. № 44 қор патша әкімшілігінің өлкені басып алу үшін жасаған алғы
шарттары, оның әскери-әкімшілік орындарының қазақтардың азаттық күресті
басу үшін жіберген нұсқаулары мен іс-қимылдарын баяндайды. № 64 қор 1898
жылғы Әндіжан көтерілісіне Жетісу өлкесіндегі қазақтар мен қырғыздардың үн
қатуы туралы мәліметтерді аламыз. № 76 қор Жетісу өлкесіндегі қазақтар мен
қырғыздардың патшаның отаршылдық саясатына қарсы бірлесіп күрескені
жөнінде, оларды бастап шығу үшін хан сайланғаны туралы мағлұматтар бар. №
374 қор Жетісу өлкесінде орын алған қазақтардың наразылықтары туралы орыс
әскерлері бастықтары мен Сібір қазақтары орыс шекара басшыларының
мәлімдемелерінен тұрады. № 427 қор 1916 жылғы көтеріліс кезіндегі Верный
және Пішпек уезі қазақтары мен қырғыздарың өзара байланысуыкөтеріліс
кезінде діни фактордың үлкен рөл атқарғаны, көтеріліске қатысқан қазақ пен
қырғыздардың басқа жерге қоныс аударуы сияқты мәелелерді қозғайды. №825 қор
Патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы қазақ билеушілерінің
ұстанымдарын байқауға болады.
Өзбекстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағатында да Жетісу
өлкесіндегі азаттық күреске байланысты мәліметтер көптеп кездеседі.
Ондағы Түркістан өлкесін жаулап алу тарихына арналған материалдар
жинағы (1839-1876 ж.ж.) атты полковник Серебренниковтың №715 қоры Ресей
империясының өлкені жаулап алу жорықтары және оған қарсы жергілікті
халықтардың күресі сипатталып, оған ықпал жасаған Әли төре, Тезек төре,
Тойшыбек би, Байсейіт батыр, Диқанбай би, Сыпатай би, Сары би, Сұраншы
батыр,Байзақ датқа, Батырбек датқа, Тазабек батыр және басқа да Ұлы жүз
қазақтарының билеушілерін айқындайтын мәліметтер бар. Сонымен қатар бұл
қорда Сарыкемер, Ұзынағаш түбінде болған шайқастарды ашатын құжаттар
кездеседі.
Түркістан аудандық күзет бөлімі атты № 461 қордан табылған мәліметтер
1905 жылы полиция департаментінің түркістан аудандық күзет бөлімінің
өлкедегі халықтың саяси өміріне қатысты тыңшылар арқылы жинастырған
құжаттардан құралады.
Түркістан генерал-губернаторлығы мекемесі (1867-1918 ж.ж.) атты
№ 1 қордан Жетісу өлкесіндегі көтеріліс басшыларының саяси ұстанымдары
және олардың қоғамдық-саяси қызметтері жайлы мәліметтер алынды.
Тақырып бойынша деректік құжаттардың құндылығы жағынан Омбы Облыстық
Мемлекеттік Мұрағатының қорлары ерекше. Бұл мұрағаттағы Г.Е.Катанаевтың
жеке қоры (1657-1921 ж.ж.) атты № 366 қорындағы деректік құжаттардан
Үлкен орда приставы капитан гутковскийдің Тойшыбек бекінісіне жорығы және
оның Батыс Сібір генерал-губернаторына берген мәліметтерін кездестіреміз.
Сондай-ақ орыс отаршылларына қарсы шыққан Ұлы жүз қазақтарының билеушілері
Тойшыбек Қасболатұлы, Диқанбай Қапсалаңұлы, Әшекей Дайырбекұлы, Шаншар
Қосағалұлы, Рүстем Асфендияров туралы құнды деректерді кездестіреміз.
Жоғарыда баядалған мазмұндағы материалдар бойынша қорытқанда Жетісу
өңірінде патшалық билік жүйесіне қарсы шыққан қазақтардың азаттық күресін
ғылыми тұрғыдан талдауға алуға мүмкіндік берді.
Өйткені осыған дейін Кеңестік тарихнама ресейлік отарлау саясатына
қарсы шыққан саяси күштер күні өткен, ескіні көксеген феодалдық
қатынастарды жақтайтын қорғаушылар есебінде көрсетілді. Империялық жаулап
алу саясатын ашықтан-ашық ақтауды көздейтін бұл көзқарас келмеске кетті.
Сондықтан Жетісу өлкесіндегі ұлт-азаттық қозғалысқа қатысқан жергілікті
саяси күштердің ресейлік отаршылдыққа қарсылығын мемлекеттік тәуелсіздік
жолындағы күресі есебінде бағалаймыз.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы алға қойылған міндеттің
өзектілігінен, тарихнаммалық зерттеуден яғни, Жетісуда мекендеген
жергілікті халықтардың патша өкіметі жүргізген отаршылдық саясатына қарсы
азаттық күресінің тарихын осы уақытқа дейінгі аралықта көлемді түрде,
шынайы негізде зерттелмеуінен туындайды.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы – мәселенің кешенді түрде
зерттелуі. Зерттеу жұмысының негізі – Жетісу өлкесінде иекендеген
жергілікті халықтардың Ресей басқыншыларына қарсы азаттық күресінің тарихы.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы төмендегідей:
- Орыс әскерлерімен болған Тойшыбек бекінісі түбіндегі шайқастағы Ұлы
жүз қазақтарының ерлігі мен жеңісінің көрсетілуі;
- Ұлы жүз қазақтарының өңірде орыс бекіністерінің салынуына қарсылығы
және Ұзынағаш шайқасына қатысқан қазақтардың орны мен рөлінің айқындалуы;
- Жетісу өлкесін мекендеген халықтардың Шығыс Түркістандағы ұлт-азаттық
қозғалысқа қатынасуын деректік негізде анықталуы;
- ХХ ғасырдың басында қазақ зиялыларының жалпы мұсылмандық қозғалысқа
тартылып, бірлескен саяси іс-қимылдарға қатысуының мұрағат құжаттары
негізінде талдануы;
- 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс кезіндегі Жетісу халықтарының
көтерілісі және оның барысының дәлелденуі;
- Қос төңкеріс тұсындағы қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметін
айқындау;
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны Негізгі зерттеуге алынған мекемелер –
Жетісудағы әскери-әкімшілік басқару мекемесі, Батыс Сібір генерал-
губернаторлығы, Сібір қазақтарының шекара басқармасы, Семей әскери
губернаторлығы, Сібір шептік казак әскерлері, көтерілісшілер.
Зерттеудің субьектісі- Билер мен батырлар, сұлтандар мен ру басшылары,
қазақ зиялылары, патша шенеуніктері мен офиценлері және тағы басқалар.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері мен территориялық қамту аймағы.
Диссертацияның қаралып отырған тақырыбына сәйкес оның қамтылу аймағы мен
уақыты анықталды. Негізінен патша өкіметінің әскери құрылымдарының Жетісу
өлкесіне басып кірген кезден бастап Ақпан төңкерісіне дейінгі, яғни, ХІХ
ғасырдың ІІ жартысынан - ХХ ғасырдың басына дейінгі аралықтағы даму барысын
көрсеттік.
Тақырыпқа негіз болған зерттеудің территориялық қамту аймағы –патша
өкіметі жаулап алған Жетісу өлкесі.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Ресей империясының отаршылдық
саясатына қарсы ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан бастап ХХ ғасырдың басына
дейінгі Жетісу өлкесіндегі азаттық күресті тың деректік материалдар
негізінде, жаңа көзқарастар тұрғысында талдай отырып, оның жұмыс істеу
тәсілдерін ашып көрсету - зерттеу жұмысының басты мақсаты болоды. Осыған
байланысты зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылып отыр:
- ХІХ ғасырдың ІІ жартысында қаруы күшті, әскері мол патша өкіметінің
Жетісуды жаулап алудағы отарлық саясатының мақсаты мен мүддесін түп
негізін айқындау;
- Тойшыбек батыр бастаған Ұлы жүз қазақтарының Жетісу өлкесіндегі орыс
отаршылдарына қарсы күресін айқындау;
- Ұлы жүз қазақтарының Сарыкемер шақасына қатысу себебін ашып көрсету;
- Ұзынағаш шайқасына кезіндегі қоқандықтардың құрамында патшалық
Ресейдің әскеріне қарсы соғысы және оның себебін түсіндіру;
- Жетіс қазақтарының Шығыс Түркістандағы ұлт-азаттық қозғалыспен
байланысы көрсету;
- ХХ ғасырдың басындағы жалпыресейлік мұсылмандық қозғалысқа тартылуын
анықтау;
- 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысы кезіндегі Жетісу қазақтарының
көтерілісін талдау;
- Ақпан төңкерісі кезіндегі Жетісу қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси
қызметіне баға беру;
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі мен әдістері. Зерттеу жұмысын
талдауда біз соңғы жылдары Отандық тарих ғылымында болып жатқан жаңалықтар
мен түбегейлі өзгерістерді негізге алдық. Бұған дейін Жетісудағы патшалық
Ресейдің отаршылдық саясатына қарсы жергілікті халықтың азаттық күресінің
тарихы арнайы өз деңгейінде зерттеу көзіне айналмай тіпті назардан тыс
қалып келгенін айта кеткен жөн.
Тәуелсіздік жолында қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысында өз ізін
қалдырған Жетісу халқының азаттық күресі Кеңестік кезеңдегі тарихы тар
таптық-партиялық ұстанымдар тұрғысынан баяндалып келген. Міне, сондықтан
зерттеу барысында жаңа бағыттағы ғылыми ой-пікірлер мен тұжырымдар, жаңа
тарихи көзқарастар тұрғысынан жазылған зерттеулер басшылыққа алынды.
Диссертациялық зерттеудің методологиялық және теориялық негізін
диалектикалық тарихи даму заңдылықтары мен өркениеттілік, салыстырмалық,
талдау, жинақтау және қорыту, жүйелілік әдістері арқылы бердік. Сонымен
қатар тарихи ұстанымдар мен концептуальдық ережелер, танымдық теория
негіздері алынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми және тәжірибелік құндылығы. Жетісдағы азаттық
күрестің тарихына байланысты арнайы зерттеу ретінде оның теориялық және
методологиялық негізін жасауға мүмкіндік беретін ғылыми еңбек.
Зерттеу барысында көтерілген мәселелер Қазақстан тарихын жете тануға
ерекше мән беретін оқырмандардың да өткенімізді жаңаша саралануына септігін
тигізеді. Зерттеу жұмысының тұжырымдамаларын Қазақстан тарихын танып,
білгісі келетіндерге, тарихшы мамандарға, құқық қорғау органдары
қызметкерлерін дайындайтын оқу орындарының аспиранттары мен студенттеріне,
тарих факультеттерінде дәріс алатын болашақ зерттеушілерге арнайы курс және
семинар ретінде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертация жұмысының негізгі
тұжырымдамалары үш халықаралық ғылыми – практикалық конференцияларда
баяндалды. Зерттеу тақырыбының мазмұнына сәйкес үш ғылыми мақала Жоғарғы
аттестациялық комитеттің тізіміне енген журналдарда жарық көріп, сыннан
өтті. Диссертациялық жұмыс Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология
институтының Қазақстанның жаңа заман тарихы мен тарихи демография бөлімінде
дайындалып, талқылауға түскен және қорғауға ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы: Кіріспеден, әрқайсысы үш бөлімнен құралған екі
тараудан, қорытындыдан және пайдаланған деректер тізімінен тұрады.
1 ПАТШАЛЫ РЕСЕЙДІҢ ЖЕТІСУДАҒЫ ҮСТЕМДІГІ
ЖӘНЕ ОҒАН ҰЛЫ ЖҮЗ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ҚАРСЫЛЫҒЫ
1.1 Орыс әскери құрылымдарының Жетісуға басып кіруі және Тойшыбек
бекінісі түбіндегі шайқас
Қазақ хандарының билігін жойғаннан кейін Ресей өзіне бағынышты
аймақтарында Ресейдің әскери - әкімшілік жұйесін енгізуге нақты мүмкіндік
алып, оны іске асырады. Яғни, қазақ елінде жаңадан аумақтық құрылыс
енгізіліп, соған орайластырылып, бүкіл Ресей империясындағыға ұқсас басқару
мекемелері құрылды.
Соның бірі Жетісу жеріндегі Ресей ипериясының отаршыл саясатын жүзеге
асырған патша өкіметінің түрлі буындардан тұратын әскери-әкімшілік орындары
болды. Бұл қызмет орындары патша өкіметінің Батыс Сібір мен Орта жүз
қазақтарының жерін өз иелігіне қаратқаннан кейін 1822 жылы
М.М.Сперанскийдің Сібір қазақтары туралы жарғысы бойынша қазақтарды
басқару үшін тағайындалды. Бұлар 1838 жылы Сібір қазақтарының шекаралық
басқармасы құрылғанға дейін Омбы облысына бағынып келген сыртқы округтерден
құралды.
Округ әскери-әкімшілік аумақтық бөлік болып есептелінді. Округты
басқаратын округтық приказдар бір мезгілде құрылып, әскери-әкімшілік
басқармасы ретінде қызмет атқарды. Олардың міндетіне қазақ даласындағы
әскери-полициялық және азаматтық істерді жүргізу тапсырылып, шексіз
биліктің иелеріне айналды. Қазақстандағы патша әкімшілігі, -деп жазды
академик С.З.Зиманов,- үлкен дербес саяси билікке ие болды. Бұл
мекемелердің іс-әрекеттерін жоғарғы сатыда тұрған билік орындары қолдады
немесе үнсіз ғана келісіп отырды [72, с. 112].
Жаңадан ашылған әкімшілік-аумақтық бөліктер ішкі және сыртқы округтерге
бөлінді. Сыртқы округтер ерекше өкілеттіктерді иелініп, шекара мәселесімен
де айналысты. Әсіресе 1848 жылы Жетісу өлкесінде құрылған патша өкіметінің
Ұлы жүз Приставы деп аталатын әскери-әкімшілік мекемесіне зор құқықтар
берілді. Яғни, Ұлы жүз Приставының қолында азаматтық және әскери билік
шоғырланды. Сондай-ақ ол тікелей Омбыдағы Жеке Сібір корпусының командиріне
бағынды. Қапалда құрылған жаңа билік Приставтық болғанымен, іс жүзінде ол
штат құрамы және атқаратын міндеті бойынша дуандық приказ сипатында
құрылып, соның қызметін атқарды.
Жетісу өлкесінде топтастырылған орыс әскерлерінің сан мыңдаған қолы
Орта Азия мен Қытай сияқты мемлекеттерге шабуыл жасауға сақадай сай тұрды.
Оларды азық-түлік және жүк көліктерімен жабдықтау жергілікті әскери-
әкімшілік орындарына жүктелді. Әскери күшке сүйенген дуан бастықтары
өлкедегі тыныштық пен тәртіпті сақтады.
Олар осы мақсатқа жету үшін жергілікті тұрғындарға қарсы қанды
жазалаулар жүргізді. Азиаттардың орыс аты аталғанда үрейі ұшатындығына қол
жеткізу оңайға түскен жоқ,- деп жазады Е.Марков өзінің Ресей Орта Азияда
деген еңбегінде,- сәл ғана жасалған орысқа деген қарсылық әрекет үшін
бұратаналарды қанға бөктіріп, аяусыз жазалау қажет болды. Жақын маңнан
табылған орыстың өлі денесі үшін бүкіл ауылдар тұрғындарымен өртеліп, күлі
ғана қалатын [73, с. 65].
Қарап отырсақ, қазақ жеріндегі Ресей үстемдігінің тарихы оның жазалаушы
мекемелерінің қасіретті қанды ерліктеріне толы болғанын байқаймыз.
Жетісудағы әскери-әкімшілік орындары Ресей империясының сыртқы саясатындағы
бірнеше стратегиялық маңызы бар күрделі мәселелерді шешкен. Мәселен,
біріншіден, Орта және Ұлы жүз қазақтарын көрші жатқан мұсылман
мемлекеттерінің ықпалынан айыруға күш салған. Сонымен қатар қазақ
жүздерінің арасындағы бірлікті бұзып, руаралық жанжалдарды қоздырып отыруға
міндетті болған. Екіншіден, Ресейдің Орта Азия, Шығыс Түркістан және басқа
да Орталық Азия елдеріне баратын сауда жолдарының қауіпсіздігіне жауап
берген. Үшіншіден, Англияның Үндістанынаң бастап, Қытай және Орта Азия
мемлекеттеріндегі саяси және әскери хал-ахуал туралы мәліметтер жинайтын
барлау орталығына айналған. Төртіншіден, Ресей империясының Қытаймен
арадағы шекараны белгілеуде барлық жұмыстарды атқарған.
ХІХ ғасырдың 40-50 жылдары патша өкіметі Жетісу өлкесін жаулауда шешуші
кезеңге көшуіне сәті түсіп, өлкеге басып кіретін әскери күштерін бекініс
шептеріне орналастыру арқылы әскери-әкімшілік орындарын құрады да Ұлы жүз
қазақтарын қарудың күшімен бағындыруға көшеді.
Тек орыстардың қазақ даласына бірнеше әскери жорықтар жасап, онда
берік орналасқаннан кейін ғана, қазақтардың Ресей билігін мойындауы
шындыққа айналды - деп жазды П.П.Румянцев өз еңбегінде [74, с.34].
Бастапқы кезде Өскемен, Семей, Петропавл және тағы басқа да бекіністер
мен әскери шептер тізбегін салған патша әскерлері Жетісу өлкесіне емін-
еркін кіре бастады. Оған қарсы Жетісу үшін бәсекеге түскен Қытай Англиямен
болған апиын соғысындаа жеңіліс тапқандықтан орыстарға қарсы ешқандай
әрекет жасай алмайды.
Сол кезде Ресей империясы Жетісу өлкесіндегі отарлау шараларын
біртіндеп жүзеге асырып, өлкедегі отарлау саясатын үш бағытта: біріншіден,
гарнизондар мен күшейтілген бекіністі әскери шептер құрылысын тездетіп салу
және оған тұрақты казак-орыс мекендерін орналастыру, екіншіден, отаршылдық-
әкімшілік реформалар енгізу, сыртқы округтер мен приказдарды құрып, оны
одан ары қалыптастыру, басқарудың дистанциялық жұмыс түрін енгізу,
үшіншіден, қазақ жерін өзіне біржолата бағындыру арқылы, Орталық Азия
хандықтарымен сауда-саттықты кеңейту жолымен жүргізілді. Өз кезегінде
Жетісу өлкесін отарлау барысында патша үкіметіне жергілікті барлық билікті
ресейлік әкімшіліктің қолына шоғырландыру саясатын жүзеге асыру
сұлтандардың, ру шонжарларының, билердің наразылығын тудырды. Өйткені
оларды патша әкімшілігі билікке араластырмауға тырысты. Патша өкіметі
Жетісу жерін түпкілікті билеу үшін әуелі әр түрлі реформалар жүргізіп,
жергілікті халықтың этникалық ұйтқысын ірітіп, ұлыстарды бөлшектеп, оларды
елді тұтастықтан айырды. Рас, олар мұның бәрін бірден жүзеге асыра қойған
жоқ. Патша өкіметі оны кезең-кезеңімен жүзеге асырды. Нәтижесінде Ресей
империясы Ұлы жүз қазақтарының басына тәуелділік ноқтасын 1867 жылға дейін
кигізді. Бұл кезде патша өкіметінің әскер күші арқылы елдің ішкі тірлігіне
араласып, жергілікті қазақ шаруаларын қонысынан қуа бастады. Олардың орнына
ішкі Ресейден орыс мұжықтарын әкеліп орналастырды.
Сонымен қатар Жетісу өлкесін тездетіп жаулап алуды мақсат еткен патша
өкіметі 1860 жылға дейін өңірге өздерінің әскерлерін орналастырып, Ұлы жүз
қазақтарын билеу үшін басқару тетіктерін жүзеге асырып, Жетісу өлкесін
отарлауды Батыс Сібір генерал-губернаторлығына міндеттейді.
Батыс Сібір генерал-губернаторлығының орталығы болса 1822 жылғы
Сперанскийдің Жарғысы бойынша бастапқы кезде Тобыл қаласы болып, кейін
Омбы қаласына көшіріліп, оның иелігіне Сібірдің Тобыл, Том губерниялары мен
Омбы облысы кірді. Омбы облысына Омбы, Петропавл, Семей және Өскемен ішкі
округтерге қараса, ал Орта және Ұлы жүз қазақтары сыртқы округтар ретінде
кірмек болды.
Кейін бұл басқару әкімшілігі өзгерістерге ұшырап 1838 жылы Омбы облысы
тарайды да, оның орнына Орта және Ұлы жүз қазақтарына арналып, оларды
басқару үшін шекара басқармасы құрылады да, Батыс Сібір Бас Басқармасына
тікелей бағынып, қазақ даласының тыныштығын қадағалап, өз бақылауына
алды. Шекара бастығының дәрежесі азаматтық іс бойынша губернаторлық құқықты
иеленсе, әскери іске келгенде дивизия командирінің қызметін атқарды [72,
с.246].
Аталған бұл шара Жетісу өлкесін жаулауда патша өкіметінің әскери
күштерді жетілдіргенін білдіріп, Ұлы жүз қазақтарының ісі барған сайын
күрделене түскенін, жергілікті халықтың тікелей шекара бастығының
бақылауына көшкенін аңғартты. Өз кезегінде шекара бастығы Ұлы жүз
қазақтарының тәуелсіздігін біржола жою мақсатында патша өкіметінің отаршыл
әскери-әкімшілік басқару жүйесін құруға кірісіп кетті [75, с.4].
Сондай-ақ Жетісу өлкесінде отаршылдық саясатын күшейтуге тырысқан патша
өкіметі 1831 жылы Аягөз округын ашып, Жетісу өлкесіне ең алғаш рет аяқ
басады да. оны өлкедегі ең мықты тірек орнына айналдыра отырып, бүкіл
Жетісу өлкесіне орыс билігін орнатуға ұмтылды [76, с.5].
Бірақ Жетісу өлкесіне ауысқан Кенесары хан бастаған қазақтардың ұлт-
азаттық қозғалысы Аягөз округының көтерілісшілерді басып-жаншуға келгенде
әлсіздігін, Ұлы жүз қазақтары кез-келген уақытта патшаның билігінен шығып
кете алатынын көрсетіп берді.
Осыған байланысты 1846 жылдың жазында патша өкіметі Кенесары хан
бастаған қозғалыстың өршіп кетуіне жол бермеу, Ұлы жүз қазақтарының
көтерілісін алдын алу мақсатында Жетісу өлкесіне Сібір шекаралық
басқармасының бастығы Вишневский басқаратын әскерді жібереді.
Ол Лепсінің бойында Ұлы жүз бен Орта жүздің сұлтандары мен игі
жақсыларын жинап съезд өткізеді. Съезде Вишневский қазақтардың сұлтандары
мен билерінің арыз-шағымдарын қарап, Ұлы жүз бен Орта жүз қазақтарын ортақ
мәмілеге келтіріп, бір-біріне тонаушылық, барымта және ұрлық әрекеттерге
бармауға көндіріп, Ұлы жүз қазақтарын билеушілері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz