Жеткіншек жастағы балалардың психикасының дамуы және қалыптасуы
Мазмұны
Кіріспе 3
І Жеткіншек жастағы балалардың психикасының дамуы және қалыптасуы 6
1.1 Жеткіншектік шақтағы мәселелерге теориялық көзқарастардың дамуы 6
1.2. Жеткіншек жастағы балалардың психологиялық ерекшеліктері 10
ІІ Жеткіншек жастағы балалардың психикасына психотропты заттардың әсері 20
2.1 Жеткіншек жастағы балалардың психотропты заттарды қабылдауға әсер
ететін факторлар 20
2.2 Жеткіншек жастағы балалардың психотропты заттарды қабылдау
нәтижесіндегі соматикалық өзгерістер 29
2.3 Психотропты заттардың әсерінен жеткіншек жастағы балалардың психикасы
мен мінез-құлқындағы бұзылулар 37
ІІІ Жеткіншектер арасындағы психотропты заттарды қабылдауын
эксперименталды зерттеу 48
3.1 Жеткіншектердің қауіпті еліктеулер туралы ақпараттану деңгейін зерттеу
48
3.2. Жеткіншектердің психотропты заттарды қабылдаудың алдын алу және түзету
56
Қорытынды 61
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі
Бүгінгі таңда жеткіншек жастағы балалардың психотропты заттарды
қабылдауы, олардың психикасына психотропты заттардың әсері өте ауқымды
мәселеге айналып отыр.
Қоғамдық жаңару кезеңінде, Қазақстан әлеуметтік, саяси, экономикалық
қатынастардың сипатының өзгеруі өз кезегінде қоғамдық білім, тәрбие
институттардың да өз бағыты мен мазмұнына жаңа талаптар қойып отыр. Осының
өзі қоғамдағы отбасының орны, оның басты міндеті – бала тәрбиесінде болған
көзқарасты өзгертіп жаңа тұрғыдан тану проблемасын туындатты.
Қоғам өмірінің түбегейлі өзгеріп жатқан қазіргі заманда, өмірлік
тәжірибесі жоқ, әлі өмірге, ортаға толық көзқарас қалыптаспаған
қалыптаспаған жеткіншектер үшін қалыпты тіршілік ағымынан ауытқуы жиі
кездесетін құбылыс. Мұндай әрекеттерден белең алуынан бастап – ақ оларды
алдын алмаса, қоғам үшін өте қауіп тудыруы ықтимал.
Қоғамда қалыптасқан нормалардан ауытқуға жол ашатын мінез-құлық
жеткіншектердің психотропты заттарға әуестілігі деп аталады.
Жеткіншектік шақтың басталуы бірнеше арнайы қасиеттер арқылы
байқалады. Олардың ең маңыздысы құрдастармен қарым-қатынасқа ұмтылу,
өзбетімен болуға тырысу және тәуелсіз болуға ұмтылу болып табылады.
Жеткіншектік шақ – бала өмірінің күрделі және қарама-қайшы кезеңі.
Жеткіншектік жастағы баланың психикасындағы және физиологиясындағы күрт
өзгерістер мұғалімдер мен ата-аналардың көзіне түседі.
Жеткіншектік шақ – бала дамуындағы өте ауыр дағдарыс кезеңі.
Бұл жаста баланың аутизмі өзіне кетуі анық байқалады. Жеткіншек әр
нірсеге уайымшыл болады. Жеткіншектер жасайтын қылмыстар мен өзі-өзіне қол
жұмсаулар олардың кезеңіндегі дағдарыспен түсіндіріледі. Жеткіншектердің
тұйықталу себептерін, олардың физиологиялық өзгерісіне тәуелді емес. Оның
ересектермен дұрыс қарым-қатынас құра алмағандықтан туады. Ересектер оларды
түсінбейтін сияқты. Олар өздерін керексіз және қамқорсыз сезінеді.
Жеткіншектің жеке басының ерекшеліктерін үш сөзбен түсіндіруге болады
– өзбетімен болуға ұмтылу. Бұл оның мінез-құлқында, жеке басында және
сезімінде байқалады.
Жеткіншектердің психотропты заттарға әуес болуы өте қауіпті мінез-
құлыққа айналып отыр.
Психотропты заттарға құмарлық ең қауіпті және апатты аурулардың бірі.
Соның ішіндегі ең қауіпті есірткі затар. Есірткіні пайдаланудың кезеңі
қоғамдық факторлармен байланысты болуы мүмкін.
Психотропты заттар жеткіншектің көңіл-күйін, сана-сезімін, мінез-
құлқын бұзатын қауіпті, тыйым салынған химиялық зат. Ол жеткіншектің есін
алып, құмарлық желігіне ұшыратады, жеткіншек психотропты затсыз көңіл-күйі
түсіп, бейшара халге түседі. Психопторты зат – бұл аса қаупті, қоғамның жас
тобының тағдырына зиянды ісер етеді. Жеткіншектер психотропты заттардың
кеселінен өзін-өзі ұстай алмай, жағымсыз мінез-құлықты көрсетеді.
Жеткіншек жастағы балалардың психотропты заттарды қабылдауына әсер
ететін факторлар өте көп. Психотропты заттарды қабылдауға әсер ететін
факторлар ішкі және сыртқы факторлар болып екіге бөлінеді. Ішкі факторларға
жеткіншектің мінез ерекшеліктеріне; оның пубертантты кезеңінің көріну
формасына; орталық жүйке жүйесінің микроағзалық және дисфункционалды
аутқушылығына (перинаталды ауытқушылық кезінде, бас-сүйек зақымы болғанда,
жүйке инфекцияға шалдыққанда) байланысты. Басқа сөзбен айтқанда, жоғары
қатерлікті көрсететін жеке бас ерекшеліктерінің жиынтығынан психотропты
заттарды қабылдауға бейім болады.
Жеткіншектердің ерекшелігі – олардың физиологиялық, дене құрылысының,
күшінің, жыныстық белгілерінің қатты дамып, өзгеруінде. Сондықтан да осы
жас аралығында балалар өздерін ересектер қатарына қосады.
Физиологиялық тәуелділік – психобелсенді және психотропты заттарды
қабылдау кезінде пайда болатын соматикалық бұзылыс. Бұл бұзылыстарды
абстинентті синдром деп атайды. Бұл кезде жеткіншек ағзасының зат алмасу
үрдісінде өзгерістер пайда болады. Психотропты заттарды қабылдауды
тоқтатқан кезде ағзаның өздігінен қызмет етуі әлсірейді. Себебі,
психотропты заттар ағзаның қызмет етуін жақсартады, белсендіреді.
Сондықтан, физиологиялық тәуелділік туады.
Зерттеу мақсаты – психотропты заттардың жеткіншек жастағы балалардың
психикасын әсерін қарастыру және олардың алдын алу.
Зерттеудің міндеттері:
- психотропты заттардың жеткіншек жастағы балалрдың психикасына әсерін
анықтау;
- психотропты заттарды қолданудың алдын-алу жолдарын қарастыру;
- психотропты заттардың жеткіншектің мінез-құлқының бұзылуының себептеріне
түзету жұмыстарын жүргізу.
Зерттеу объектісі: Жеткіншек жастағы балалар
Зерттеу пәні: Жеткіншек жастағы балалрдың психикасына психотропты
заттардың әсер ету үдерісі.
Зерттеу болжамы – егер жеткіншектердің психотропты заттар туралы
ақпараттану деңгейі анықталып, олармен алдын алу және түзету жұмыстары
үнемі жүргізіліп отырса, оның арнайы бағдарламасы құрылса, онда
жеткіншектердің психотропты заттарға тәуелділігі пайда болмайды.
Зерттеудің әдіснамалық негізі – Л.С. Выготский, Э. Геккель, А. Адлер,
З. Фрейд, Р.С. Немов, Қ. Жарықбаевтың еңбектері қарастырылды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы – мектеп
психологтары, мұғалімдердің, сынып жетекшілердің, тәрбиешілердің,
әлеуметтік педагогтардың жұмысында пайдалануына материалдар қалдырылды.
Сонымен қатар зерттеу нәтижелерімен таныстырып, психотропты заттарды
қабылдаудың алдын алу және түзету жұмыстары жүргізілді.
Зерттеу құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, зерттеу
бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Зерттеу базасы – Тәжірибелі эксперимент жұмысы Семей қаласының № 17
жалпы орта білім беретін мектебі, 6-8 сынып оқушылары.
І Жеткіншек жастағы балалардың психикасының дамуы және қалыптасуы
1.1 Жеткіншектік шақтағы мәселелерге теориялық көзқарастардың дамуы
Нақты жеткіншекті зерттеу қазіргі таңда оның тарихи пайда болуына
тоқталуды мәжбүр етеді.
ХVII-XVIII ғғ. жеткіншектік жас ерекше кезең ретінде қарастырылып,
анықталмайды. Балалық кезеңі жыныстық пісіп жетілумен аяқталатын болды.
Көптеген жастарды ересектер өміріне еңдірді. Жыныстық пісіп жетілу
акселерацияның арқасында қазіргі жастарда ерте пайда болып отыр. Әлеуметтік
пісіп жетілу де балалық шақ пен ересектер арасында үлкен айырмашылықты
тудырды. Жеткіншектік шақтың пайда болу себебі неде? Оны неліктен зерттеп
қарастырды?
Әлеуметтік-экономикалық өзгерістер капиталдық формациямен байланысты
болғандықтан, онтогенез кезеңін өзгертті. Балалық шақ мәселелерімен
айналыса отырып, француз тарихшысы П. Арье бұл өзгерістерге келесі
әлеуметтік өзгерістер ісер етті деп санайды. Олар бұқаралық мектептер, орта
және жоғары оқу орындарының көбеюі, сонымен бірге әскерге бару болып
табылады. (XVIII ғасырларда Еуропа елдерінде ұл балалар мектеп аяқтаған соң
әскерге шақырыла бастады). Сондықтан жеткіншектік шақтың пайда болуы
кейіннен болды. Ол балалық шақ пен ересектер арасындағы кезең деп
есептеледі. Яғни, бала емес, бірақ әлі ересек те емес. Қазір психологияда
жеткіншектік шақ туралы көптеген теориялар бар. Ол өте қарқынды дамыған
кезең. Бұдан 4-5 жүзжылдық бұрын жеткіншектік шақ әлі болған да емес. [14]
Жеткіншектер балалық кезеңңен өткеннен кейін, ата-аналарымен қарым-
қатынастан, құрдастарымен қарым-қатынасқа, ой бөлісуге көшеді. Ата-
аналардың, мұғалімдердің, ересектердің пікірінен құрдастарының пікірін
артық санайды. Тек жеткіншектер ғана бірін-бірі түсінеді, себебі ортақ
әңгіме, ортақ идеал, ортақ кейіпкер, ортақ пікір, ортақ ойын, ортақ
демалыс, ортақ сезім, ортақ мұң, ортақ қуаныш – бәрі ортақ. Сол ортақты
бөліседі. Осылай жеткіншек өзін-өзі таниды.
Адамның өмірлік циклындегі объективті өзгерістерді сезіне отырып,
жастар құқығы үшін әлеуметтік қозғалыс пайда болды. XIX ғасырдың аяғында
бұл қозғалыстың нәтижесінде капиталистік мемлекеттер Еуропа және Америка
жеткіншектің заңды статусын қабылдауға мәжбүр болды. Сонымен бірге
жастардың құқығын қорғау заңын да бекітті.
Сол екі жүзжылдық бойы әлем өзгеуде және жаңаруда. Сонымен бірге
жеткіншектік жастың психологиялық мінездемесі өзгере ме? Бұл психолог үшін
біржақты жауап болып табылады. Ол: әлеуметтік-тарихи өзгерістер әр жас
кезеңге әсер етеді және бұл кезеңдер онымен бірге өзгереді.
Жеткіншектік жастың дамуына және оның әлеуметтік құбылысына ең алғаш
Ж.Ж Руссо мән беріп қарастырған болатын. Өзінің 1762 ж. жазылып шыққан
Эмиль атты романында (Ж.Ж. Руссо, 1981) ол адам өміріндегі бұл жастағы
психологиялық өзгеріске ең алғаш мән беріп байқаған. Руссо, жеткіншектік
жасты екінші рет дүниеге келу деп қарастырды. Бұл жаста өзіндік сана
дамитыны туралы айтып кетті. Эмиль еңбегі жеткіншектік шақтың
қалыптасуына үлкен түрткі болса да, өзінің тақырыбына ғылыми жаңалықты С.
Холлдың Есею: оның психологиясы және антропология, физиология,
әлеуметтену, секспен, қылмыспен, дінмен біліммен байланысы негізгі екі
томдық жұмысында көрді. Бұл еңбегі ең алғаш 1904 жылы жарық көрді. Ол кең
тарады. С. Холлды өтпелі кезеңнің әкесі деп бекер атамаған. Ол бұл жасқа
тән концепцияларды атап қоймай, осы жастағы бірнеше мәселелер туралы да
айтып кетті. Бұл мәселелер жеткіншектік шақты толық суреттейді деп айтуға
болады. [18]
С. Холлдың анықтамасы бойынша өзіндік санада пайда болатын дағдарыс,
баланың индивидуалдығының қалыптасуына түрткі болады.
Дамудың жеткіншектік феномендерін анықтай отырып, С. Холл Э. Геккелдің
биогенетикалық заң тұжырымдамасына сүйенеді. Онтогенез биогенез моделіне
ұқсас эволюциясы болып табылады.
Биологияда Э. Геккелдің заңы эмбриология негізіне сүйенсе, онда
психологияның эмпирикалық мағлұматы холдық социогенетикалық моделімен толық
ұласады.
Кейін жеткіншектік жасты зерттеуші теоретиктер дамудың
социогенетикалық моделінен бас тартып, оның орнына эволюциялық моделді
қабылдады.
Дағдарыс түсінігі – холлдық концепциясының жетістігі. Бұл қазір де
көптеген жұмыстарда пайдаланылады.
Атақты орыс психологы Л.С. Выготский дамудың дағдарыс кезеңін басқаша
бейнелейді. Бұл дағдарыс кезеңінде жағымсыз белгілермен қатар, жағымды
белгілері де бар екенін дәлелдеді: Дағдарыс кезеңіндегі ең маңызды мазмұны
жаңадан қалыптасу болып табылады. [17]
Жеткіншектік жастағы дағдарыстың теориялық моделдері барлық батыс және
отандық зерттеушілердің еңбектерінде жарық көрді. З. Фрейд және А. Фрейдтің
(психоанализ), К. Левин (гештальтпсихология) және Р. Бенедикт (бихевиоризм)
теориялары бір-біріне мүлдем ұқсас болмаса да, жеткіншектік жасты
суреттеген кезде онтогенетикалық дамуды зерттеуде ұштасады.
Жеткіншектік жаста балалардың психикалары бұзылады. Олар жағымсыз
мінез-құлыққа барады. Жеткіншектік жаста балалардың жеке басының пісіп
жетілуіне оның отбасы, құрдастары және мұғалімдердің қатынасы әсер етеді.
Жеткіншек жастағы балалардың әлсіз, кішкентай болып көріну алдында
қорқынышы пайда болады. Өзінің есейгенін білдіру үшін, дөрекілік және
қырсықтықты көрсетеді. Алайда ол өзінің қателігін түсінеді.
Жеткіншекке қатты, дауыс көтеріп сөйлеген кезде, ол ренжіп, қарсылық
және агрессия білдіреді. Ол кез келген салада өз пікірімен бөлісіп,
өзіндікін дәлелдеуге тырысады.
Социогенетикалық моделді эволюциялық моделге өзгерту Боастың
еңбектерінен болды. Антропологтардың жұмыстары жас аборигенлердің жыныстық
пісіп жетілуі ешқандай сыртқы кикілжіңдермен жүрген жоқ.
Л.Н. Толстой өзінің автобиографиялық еңбегінде жеткіншектің уайым-
сезімдерін жақсы суреттеді: ...қара тақтаның алдында тұрып, мен көп
ойландым. Неліктен симметрия көз үшін жағымды? Симметрия дегеніміз не? Мен
не ойлап тұрмын? Бұл ой қайдан пайда болды?
...ойлануға бейімділігім, әр нірсені күрделіндіреді. Неліктен, мен
қарапайым нәрсе үшін басымд ауыртамын? Менің басымда неше түрлі ойлар
бар...Өзіме-өзім мен не туралы ойлап отырмын? деген сұрақ қойып, өзім жауап
беремін. Мен не туралы ойлап отырғанымды ойлап отырмын деп ... Ойдан ой
пайда болды.(Толстой полн.собр.соч., т. 2. М.: Гослитиздат.)
Мұндай өзін-өзі талдау әрбір жеткіншекке тән. Бұл жеткіншектік шақтың
өзі-өзін талдаудың ерекшелігі болып табылады.
Егер индивидтің дамуы табиғи үрдіс болса, онда әлеуметтік ықпал табиғи
үрдісті өзгертеді.
Адамның дамуын жануардың дамуымен теңестіруге болмайды. Адамның
дағдарыс кезеңі мүлдем басқаша жүреді.
Л. С. Выготский Арнольд Геззельдің Ерте жастың педалогиясы атты
кітабында бала жеке басы әлеуметтік деп қарастырған. Әлеуметтік өзгерістен
биологиялық өзгеріс болады деп жазған. [17]
Р. Бенедикт 30 жж. биховиористік бағытты зерттеген. Ол өз жұмыстарында
Баос 20 жж. антропологиялық еңбектеріне сүйенді. Бенедикт үнді елінің
жеткіншектерін, сонымен қатар Африка, Мексика және Жаңа Гвинея
жеткіншектерін зерттеген. Ал оның әріптесі М. Мид Самоа аралындағы
жеткіншектерді зерттеу объектісі ретінде алды. Еуропалық пен американдық
жеткіншектер даму формасына қарай бір-бірінен өзгешелеу болды.
Жеткіншектер өздерін ересекпін деп есептеуі – өмір қағидасы.
Жеткіншектердің барлық жағынан ересектікке талпынуына толық құқығы бар.
Себебі ол – психологиялық, физиологиялық, жыныстық, ақыл-ой, ата-анамен
қатынас жағынан жетілген, үлкен өзгеріске ұшыраған кезең. Сондықтан да олар
өздерін ересектер санатында ұстап, ересектерден де соны талап етеді.
Жеткіншек бала емес, бірақ әлі ересек те емес. Ол басқалардың оның
жеке басына қол сұққанды ұнатпайды. Жиі ата-аналары баласының өсіп келе
жатқанын мойындағысы келмегіндіктен жеткіншекпен кикілжіңге түседі.
Көптеген ата-аналар жеткіншек жастағы балаларына кәшкентай бала деп
қарайды.
Жеткіншектік шақ – барлық кезеңдер ішіндегі жеке бастың қалыптасуының
ең ауыр кезеңі. Басқа жағынан ең жауапты кезең. Бұл кезде жеткіншектің
адамгершілік құндылықтары, өзін, басқаларға деген қатынасы қалыптасады.
Сонымен қатар, бұл шақта жеке бас қасиеттері мен қатынас стилдері
қалыптасады. Жеткіншектер өзін-өзі тануға, өзін-өзі анықтауға, өзін-өзі
нақтылауға ұмтылады.
Жеткіншектердің ерте есеюіне олардың физиологиясындағы және дене
бітіміндегі өзгерістер әсер етеді.
К. Левин жеткіншектер қауыпдастығы деп қарастырды. Ол балалар
қауымдастығынан ересектер қауымдастығына көшу деп санады. Яғни
жеткіншектердің дамуы оның ортасына және қауымына тікелей байлансыт деп
айтып кетті. Сонымен қатар, жеткіншектік шақты зерттеуге қз үлестерін
қосқан зерттеушілер Л. Айзенгер, Э. Шпрангер, Ш. Бюлер, К. Юнг, А. Адлер,
Ж. Пиаже және т.б.
1.2. Жеткіншек жастағы балалардың психологиялық ерекшеліктері
Өтпелі кезең – бұл балалық шақ пен жасөспірімдік шақ ортасындағы
кезең. Ол 10-11 жастан 13-14 жасқа дейінгі кезеңді (5-8 сынып) қамтиды.
Өтпелі кезең түсінігі жеткіншекалды, ерте жеткіншектік және орта
жеткіншектік шақ дегенді білдіреді.
Жеткіншектік шақтың басталуы бірнеше арнайы қасиеттер арқылы
байқалады. Олардың ең маңыздысы құрдастармен қарым-қатынасқа ұмтылу,
өзбетімен болуға тырысу және тәуелсіз болуға ұмтылу болып табылады.
Жеткіншектік шақ – бала өмірінің күрделі және қарама-қайшы кезеңі.
Жеткіншектік жастағы баланың психикасындағы және физиологиясындағы күрт
өзгерістер мұғалімдер мен ата-аналардың көзіне түседі.
Жеткіншектік шақ – бала дамуындағы өте ауыр дағдарыс кезеңі.
Бұл жаста баланың аутизмі өзіне кетуі анық байқалады. Жеткіншек әр
нірсеге уайымшыл болады. Жеткіншектер жасайтын қылмыстар мен өзі-өзіне қол
жұмсаулар олардың кезеңіндегі дағдарыспен түсіндіріледі. Жеткіншектердің
тұйықталу себептерін, олардың физиологиялық өзгерісіне тәуелді емес. Оның
ересектермен дұрыс қарым-қатынас құра алмағандықтан туады. Ересектер оларды
түсінбейтін сияқты. Олар өздерін керексіз және қамқорсыз сезінеді.
Жеткіншектің жеке басының ерекшеліктерін үш сөзбен түсіндіруге болады
– өзбетімен болуға ұмтылу. Бұл оның мінез-құлқында, жеке басында және
сезімінде байқалады.
Кіші мектеп жасындағы балалармен салыстырғанда, жеткіншектер мектепте
және отбасында жаңадан орынға ие болады.
Оның денелік күші мықтыланып, өмірлік тәжірибесі кеңейді. Мысалы,
жеткіншек жастағы ұл бала өзінің денелік мүмкіндіктері мен білімі арқасында
көп нәрсені өзбетімен орындай (бір затты жөндеп, керексіз затты жинап,
шығарып тастау және т.б.) алады деуге болады.
Жеткіншек бала емес, бірақ әлі ересек те емес. Ол басқалардың оның
жеке басына қол сұққанды ұнатпайды. Жиі ата-аналары баласының өсіп келе
жатқанын мойындағысы келмегіндіктен жеткіншекпен кикілжіңге түседі.
Көптеген ата-аналар жеткіншек жастағы балаларына кәшкентай бала деп
қарайды.
Ересектердің жеткіншектерге деген қатынасы қандай болу керек? Баланың
мінез-құлқын, әрекетін үнемі қадағалағанның орнына, оның жеке басына үлгі-
өнеге болу керек. Жеткіншектер қатал, бірақ әділ мұғалімдерді ұнатады.
Мұндай мұғалімдер жеткіншектерге талап қоя біледі және олардың жеке басын
да сыйлайды. [21]
Жеткіншектер үшін қызығушылықтардың әр түрлі болу қасиеттері тән.
Оларды дұрыс тәрбиелеп, дамыту кезіңде қабілеттіліктер мен
бейімділіктерінің дамуына ықпал етеді. жеткіншектің білімі тереңдеп, ол
ғылыми пәндерді оқиды, белгілі пәндерге деген ерекше қызығушылығы пайда
болады. Сонымен қатар, жеткіншек жас техник деген бейімділіктерді игеруі
мүмкін. Кісіби қызығушылықтар осы жаста пайда болып, жоғары сыныпқа
келгенде толығымен қалыптасады.
Жеткіншектер спортпен, музыкамен, туризммен шұғылданады, театрға
барады, көркем өнерпаз үйірмесіне қатысады, өздерінің кумирлері бар
плакаттарды жинақтайды, фан-клубтарға қатысады. Көп жағдайда
қызығушылықтары құмарлыққа айналады. Уақытын дұрыс ұйымдастырып, күн
тәртібін сақтаған кезде, жеткіншек сабақты жақсы оқып, мектептен тыс іс-
шаралармен айналысып, және қызығушылықтарына уақыт бөле алады.
Жасөспірімдік шаққа жетіп қалған жеткіншектер үшін адамдардың
сезімдері мен уайымдарына жоғары қызығушылық таныту тән қасиетке айналады.
Олар өздерінің жан дүниесіне үніліп, өзін-өзі талдауға және сараптауға
бейім болады.
Л.Н. Толстой өзінің автобиографиялық еңбегінде жеткіншектің уайым-
сезімдерін жақсы суреттеді: ...қара тақтаның алдында тұрып, мен көп
ойландым. Неліктен симметрия көз үшін жағымды? Симметрия дегеніміз не? Мен
не ойлап тұрмын? Бұл ой қайдан пайда болды?
...ойлануға бейімділігім, әр нірсені күрделіндіреді. Неліктен, мен
қарапайым нәрсе үшін басымд ауыртамын? Менің басымда неше түрлі ойлар
бар...Өзіме-өзім мен не туралы ойлап отырмын? деген сұрақ қойып, өзім жауап
беремін. Мен не туралы ойлап отырғанымды ойлап отырмын деп ... Ойдан ой
пайда болды.(Толстой полн.собр.соч., т. 2. М.: Гослитиздат.)
Мұндай өзін-өзі талдау әрбір жеткіншекке тән. Бұл жеткіншектік шақтың
өзі-өзін талдаудың ерекшелігі болып табылады.
Өзіндік сана – бұл өзін-өзі саналы түрде сезіну. Жеткіншек бұл кезде
өзінің кемшіліктерін, өзінің қабілеттіліктер мен мүмкіндіктерін сезінеді,
өзінің қылықтары үшін жауап бергісі келеді.
12-14 жаста жеке өміріне деген қызығушылық пайда болады. бұл
қызығушылық жасөспірімдік шақта арта түседі.
Жеткіншектер басқа біреулердің берген мінездемесін өзінің мінездемесі
ретінде қабылдайды. Өзінің мұндай қасиетін жайлы қайдан білесің? деген
сұраққа ересектердің айтқан пікірінен деп жауап береді. Алайда олар
басқаларға да баға беруге бейім болады.
Басқаларды бағалау кезде жеткіншектер көп қателіктер жібереді. Олардың
адамдардың жеке қылықтарын олардың жеке бас мінездемесі деп қабылдайды.
Жеткіншектің пікірлері әрқашан объективті бола бермейді. Мысалы, олар
достарының дөрекілігі және тұйықтылығы туралы айтып, өзінің тарапынан
мұндай мінез-құлықты байқамайды. Жеткіншектердің барлығы өзі-өзіне сын
көзбен қарамайды, өздерінің қателіктерін шын және ашық түрде мойындағылары
келмейді.
Сыртқы ескертулер мен бағалауларға жеткіншек өте сезімтал. Сондықтан
ол жүрегіне жақын қабылдап, көңіл-күйі құбылып тұрады. Ересектер тарапынан
аса көп мақтаулар жеткіншектің өзіндік бағасын тым жоғарылатып,
өзімшілдігін арттырады. Ал кішкентай сәтсіздік оның өз күшіне сенімсіздігін
тудырады. Бұл кезде сенімсіздік, ұялшақтық және тұйықтылық сезімдері артуы
мүмкін. Сондықтан жеткіншектермен қарым-қатынасқа түскен кезде мұғалімдер,
ата-аналар және тәрбиешілер дұрыс қарым-қатынас стилін ұстану керек.
Жеткіншек жастағы балалардың әлсіз, кішкентай болып көріну алдында
қорқынышы пайда болады. Өзінің есейгенін білдіру үшін, дөрекілік және
қырсықтықты көрсетеді. Алайда ол өзінің қателігін түсінеді.
Жеткіншекке қатты, дауыс көтеріп сөйлеген кезде, ол ренжіп, қарсылық
және агрессия білдіреді. Ол кез келген салада өз пікірімен бөлісіп,
өзіндікін дәлелдеуге тырысады.
Кіші мектеп жасындағы балалармен салыстырғанда, жеткіншектер өзін-өзі
тәрбиелеуге тырысады. Осындай жолмен, олар ересек көрінгілері келеді. Олар
өздеріне-өздері бұйрық беріп, өздерін-өздері қадағалауға тырысады, әсіресе,
еріктік және денелік қасиеттерін дамытуға талпынады. Олар өздерін
мықтылығын көрсету үшін, аур нәрселерді көтереді, суық суға түседі және
т.б. қылықтарды көрсетеді. Ең маңызды жеткіншекке өзін-өзі тәрбиелеудің
қауіпсіз формасымен және әдіс-тәсілдерімен таныстыру. Көптеген жеткіншектер
өзін-өзі тәрбиелеудің қауіпті түрлерін таңдайды.
Жеткіншектік жаста балалардың психикалары бұзылады. Олар жағымсыз
мінез-құлыққа барады. Жеткіншектік жаста балалардың жеке басының пісіп
жетілуіне оның отбасы, құрдастары және мұғалімдердің қатынасы әсер етеді.
Төменде жеткіншектік жастағы балалардың психологиялық ерекшеліктерін
таблица арқылы көрсетіледі.
Ерте жеткіншектік жас Орта жеткіншектік жас
Психикасындағы Жетекші іс-әрекет Психикасындағы Жетекші іс-әрекет
өзгерістер өзгерістер
-есею сезімі; Жеке бас аралық -кәсіптік өзін-өзіОқу-кәсіптік
-ұжымдық өмірдің қатынас анықтау;
нормаларын игеру; - өзіндік сананың
-айналадағыларға қалыптасуы;
сыни қатынас -көзқарастың
қалыптасуы
Жеткіншектік жастағы негізгі кезең оның әлеуметтенуі болып табылады.
Жеткіншектер әлеуметтік ортада, сынып ұжымында белгілі бір орынға ие
болғылары келеді. Олар құрдастарының пікірін аса жоғары бағалайды, олармен
өзара қарым-қатынас құруға дайын болады. Ең бірінші орында достары болады.
Кіші мектеп жасындағы балалардың алдында мұғалім беделге ие болса,
жеткіншектік жастағы балалар үшін құрдастары мен сыныптастары беделге ие
болады. [26]
Жеткіншектердің ерекшелігі – олардың физиологиялық, дене құрылысының,
күшінің, жыныстық белгілерінің қатты дамып, өзгеруінде. Сондықтан да осы
жас аралығында балалар өздерін ересектер қатарына қосады.
Жеткіншектердің өздерін ересектер қатарына қосуды талап етудің
қажеттіліктері. Жеткіншектер өздерін ересекпін деп есептеуі – өмір
қағидасы. Жеткіншектердің барлық жағынан ересектікке талпынуына толық
құқығы бар. Себебі ол – психологиялық, физиологиялық, жыныстық, ақыл-ой,
ата-анамен қатынас жағынан жетілген, үлкен өзгеріске ұшыраған кезең.
Сондықтан да олар өздерін ересектер санатында ұстап, ересектерден де соны
талап етеді.
Жеткіншектердің ересектігі тек сыртқы көрініс. Оның жүріс-тұрысы,
сөйлеу мәнері, қарым-қатынасы ересектерді қайталайды. Кей кезде кейбір
жеткіншектер ересектердің жағымсыз қылықтарына да еліктейді: темекі шегу,
ішімдікке әуестену, балағат сөздерді қолдаун, дөрекілік т.б.
Жеткіншектер ересектер қатарына кіру үшін өздеріне идеал іздейді,
соларды қайталайды. Ол ата-ана, жақсы көретін, пір тұтатын адамдар, кино,
әдебиет кейіпкерлері немесе өздерінің құрбылары болуы мүмкін. Осы жерде
жеткіншек жағымды немесе жағымсызкейіпкерді таңдауы, мүмкіндігінше жағымды
кейіпкерлерге еліктеуге итермелеу керек.
Жеткіншектердің ересектер жолына түсуі – психолого-педагогикалық
тұрғыда өте күрделі қарама-қайшылықта өтетін жағдай.
Біріншіден, жеткіншектер өзін ересек сезінгенімен, оны ересектер
қабылдамайды, ересек деп есептемейді. Ол – ересектер үшін бала, жеткіншек.
Оның ересек болғысы келгенімен, ересектер болдырмайды.
Екіншіден, ата-ана, мұғалімдер жеткіншектерге ересектің міндетін
артады да. Баланың құқығымен шектейді. Бір тапсырманы орындамаса, Неге
орындамадын? Қашанғы бала боласың? дейді. Ал жеткіншек бір нәрсеге
ересектік талпыныс жасаса Сен әлі баласың дейді.
Үшіншіден, ата-ана мен мұғалімдер жеткіншекке еркіндік бере тұра, сол
еркіндікті шектейді. Ересектер жеткіншектердің еркіндігінен сескенеді.
Жаман жолға түсіп кетпесін деп қорқады.
Жеткіншектердің құрдастарымен қарым-қатынас – тәуелсіздіктің бастауы.
Жеткіншектер балалық кезеңңен өткеннен кейін, ата-аналарымен қарым-
қатынастан, құрдастарымен қарым-қатынасқа, ой бөлісуге көшеді. Ата-
аналардың, мұғалімдердің, ересектердің пікірінен құрдастарының пікірін
артық санайды. Тек жеткіншектер ғана бірін-бірі түсінеді, себебі ортақ
әңгіме, ортақ идеал, ортақ кейіпкер, ортақ пікір, ортақ ойын, ортақ
демалыс, ортақ сезім, ортақ мұң, ортақ қуаныш – бәрі ортақ. Сол ортақты
бөліседі. Осылай жеткіншек өзін-өзі таниды.
Жеткіншектердің ұжымда өз орнын табу үшін көңіл тоқтауы. Жеткіншек
балалар ұжымында, өз қатарларының арасында өз орнын табу үшін күреседі. Бұл
осы жастағы баланың ең негізгі мәселелерінің бірі.
Егер де кіші мектеп жасындағы баланың пірі – мұғалім болса,
жеткіншектің пірі – құрбылары. Жеткіншектерді құрбыларының көзінше айыптау,
балағаттау, немесе артық сөз айтып, абыройын төгу – үлкен қателік.
Ата-ана, мұғалім осы ерекшелікті жақсы біліп, баланы жақсы жолға
салуға тырысу керек. Ондай болмаған жағдайда жеткіншектердің іс-әрекеті
опық жегізеді.
Жеткіншектердің өз құрбыларының арасында рөлдік орындары бар. Ол
істеген істеріне, мінез-құлықтарына, қарым-қатынасына т.б. жағдайларына
қарай бөлінеді. Мәселен, Ақылды данышпандар. Ақылды данышпандарға
интеллектілігі басым, тапқыр оқушылар жатады. Ол оқу озаты болмауы да
мүмкін. Кейде өте жақсы оқитын оқушылар, құрбыларының арасынан жөнді орын
таба алмай мақтаншақ, шошақай, жағымпаз т.б. жағымсыз атқа ие болады.
Мұғалімдер жеткіншектердің өзара қатынасын сыйлай отырып, олардың
намысына тимеуі керек. Жеткіншектер намысшыл келеді. Оларға Сен ақылысың,
бірақ жалқаусың десе намыс көрмейді. Бірақ Сен топассың, ақымақсың деген
сөздер намысына тиеді. Ата-ана, мұғалімдер ондай сөздерді жеткіншектерге
орынсыз қолдануға болмайды.
Екінші топты Жігерлі, батыл, жүректі деп атайды. Бұл топқа
жататындар – негізінен спортпен щұғылданатын, дене бітімі мығым, өз
құрдастарының арасында күші бар жеткіншектер. Мұндай оқушыларды балалар
ұжымымен қатар мұғалімдер ұжымы да қадір тұтады. Себебі олар мектептің
намысын түрлі жарыстарда қорғайды, абырой, атақ әкеледі.
Мектеп ұстаздарына мұндай балаларды шектен тыс пайдалануға болмайтынын
ескертеміз. Себебі буыны, бұлшықеттері онша қатая қоймаған жеткіншектерді
мертіктіріп алу қиынға соқпайды. Сондықтан оларды физиологиялық тұрғыдан
дұрыс пайдаланған жөн.
Кейбір спортпен шұғылданатын жеткіншектер өз күштерін әлсіз
құрбыларына көрсетуге құмар келеді. Оларды жағымсыз қылықтардан сақтандыру
керек.
Және бір кемшілік мұндай балалар спорт деп жүріп сабақты жіберіп
алатындары да бар. Осы үш қателіктерден күштілерді сақтандырған жөн.
Белсенділер - қоғамдық жұмыстарға араласып, мектепте, құрбыларының
арасында абыройға бөленгендер. Мұндай оқушылар негізінен жақсы отбасынан
шыққан, оқуда өз қатарларының алды болып келеді.
Бірақ осы белсенділердің ішінде дандайсып кетіп, кейде сол
белсенділікті алға тартып, өзіне аса басқа құрмет көрсетуді талап ететіндер
немесе көзге ғана белсенді болып, тіл мен жағына сүйенген белсенділер де
болады. мұндайлардың алдын алып, ондай аурудан мезігілінде айықтырмаса
болмайды.
Таланттылар немесе дарындылар - өздерінің дарынына қарай
шығармашылықпен айналысатын, соның нәтижесін көріп жүргендер. Дарын
әдебиетке, шығармашылыққа, математикаға, қол өнеріне, ән-күйге, спортқа,
көркем өнерге т.б. болуы мүмкін. Мұндай жеткіншектер – жақсы отбасынан
шыққан, ата-ана, мұғалімдерден әр уақытта қолдау көрген, құрбыларының
арасында беделді, мұғалімдерге жағымды, оқуда да, қоғамдық жұмыста да
көріне білгендер. Бұл жеткіншектер ешкімге қиындық әкелмейді.
Қызығушылар. Жеткіншектердің ішінде бір нәрсеге қызығушылары болады.
Мәселен, қызық кітап, фантастика, марка, значок, кассета, фото, кино
түсіру, ән құмарлық, күй құмарлық т.б. осындай оқушылармен тәрбие жұмысын
жүргізбесе, ондай қызығушылық саудагерлікке, алыпсатарлыққа, ақшақұмарлыққа
т.б. жағымсыз қылықтарға ұрындырады. Беріліп қызығу – құмардың бір түрі. Ол
ұрлыққа, заң бұзушылыққа апарып соқтырады. Осыған ата-ананың, мұғалімнің
көңіл бөліп, қызығуды дұрыс дамытқаны жөн.
Сенімді дос, жолдас. Жеткіншектер достық, жолдастыққа берілген.
Досының, жолдасының жанында адал, сатқындықты көтермейді, кешпейді. Мұндай
оқушылар оқуда үздік. Шығармашылықта табысты болмауы да мүмкін. Бірақ
адалдығының арқасында балалардың, мұғалімдердің арасында сыйлы, тәртіпті
болып келеді. Бірақ осындай оқушылардың арасында тілге шешең, түрлі
анекдотқа бейім, соның арқасында балаларды өзінің төңірегіне топтастырып
сыйға бөленетіндер болады. мұндай оқушылар кейбір жағдайда теріс қылыққа
кетіп, басқа балаларды да өзімен ала кетуі мүмкін. Немесе осындай теріс
қылығының арқасында балаларға жақпай, жалғыз қалуы да мүмкін. Бұл екі
жағдай да қауіпті.
Егер жеткіншек мектептен өз орнын таппаса, сол орынды сырттан табады.
Сыртқы орта оны түсінеді, өзінше сыйлайды. Сол сыйлы жерді қиып кете
алмайды.
Екінші, жеткіншек келеңсіздікке ұрынғаннан кейін, онда шығуы қиын.
Себебі бұзақылар тобынан шыққан адам сатқын болады. Олар сатқындықты
кешірмейді, қатаң жазалайды.
Осы екі факторды еске сақтап ата-ана, мұғалімдер жеткіншекті сыныптан
алыстамай, сыныптан оның өз орнын табуына көмектесуі керек.
Қазіргі жеткіншектер өте күрделі ортада қалыптасады. Олар өздерінінң
сенімсіздік сезімдерінен, үрейінен құтылғылары келеді. Өз күштеріне сенімді
болып, әр мәселені өзбетімен орындауға тырысады. Ал егер әлеуметтік ортада
жеткіншекті қабылдамаса, онда ол бұл ортаға қарсы келуге тырысады.
Баланы сыртқы ортаның зұлымдығынан, жауыздығынан қалай қорғауға
болады? бұл сауалды әр ата-ана қояды. Және бұл сұраққа жауап: баланы ортада
өзін-өзі ұстауына, тәртіпті болуға тәрбиелеу керек. Мұнда тағы басқа сауал
пайда болады: бұл мәдениетті ортаны қайдан табамыз? деген.
Тәртіп те, жақсы қатынас та отбасынан басталатынын бәріміз білеміз.
Көптеген ата-аналар жеткіншекпен қарым-қатынасқа түскен кезде, олардың жан-
дүниесіне, ішкі әлеміне және эмоциялық жағдайына көңіл бөлмейді. Көптеген
ата-аналардың мәселелері жеткіншектің әлсіз, әлі дұрыс қалыптаспаған
психикасына әсер етеді. Көптеген отбасыларында ажырасу, несие, қарыз және
кикілжің өте жиі болады. бала есейген сайын ата-аналарының мәселесіне үніле
бастайды, оларды іштей қатты уайымдайды. Тек кішкентай бала емес, жеткіншек
те отбасында қамқорлықты аса қажет етеді. [26]
Ажырасқан отбасында тәрбиеленетін ұл балалардың психикасы әлсіз, олар
өздеріне сенімсіз болады. Мұндай жеткіншектерге әкесінің тәрбиесі мен
тірегі қажет болады. Анасы ұлының қолынан түк келмейтініне таң қалады, оған
қолынан түк келмейді деп ұрысады. Осылай шешесінің жан жылулығын көрмей
өскен жеткіншек үйден кетуге дейін барады. Егер жеткіншек отбасындағы үйін
өз үйі деп сезінбесе, онда даланы үйіне айналдырады.
Ата-аналардың мінез-құлқы баласының жүрегіне сенімділік ұялату керек.
Жеткіншектер отбасында өздерін қамқорлы және жақсы сезінсе, сенімді болып
өседі.
Әрине, жеткіншектердің психологиясы мен физиологиясында күрт өзгеріс
болғандықтан, олар кикілжіңге жиі түседі, ата-аналарына қарсы шығады.
Жеткіншектік шақ – барлық кезеңдер ішіндегі жеке бастың қалыптасуының
ең ауыр кезеңі. Басқа жағынан ең жауапты кезең. Бұл кезде жеткіншектің
адамгершілік құндылықтары, өзін, басқаларға деген қатынасы қалыптасады.
Сонымен қатар, бұл шақта жеке бас қасиеттері мен қатынас стилдері
қалыптасады. Жеткіншектер өзін-өзі тануға, өзін-өзі анықтауға, өзін-өзі
нақтылауға ұмтылады.
Жеткіншектердің ерте есеюіне олардың физиологиясындағы және дене
бітіміндегі өзгерістер әсер етеді.
Жеткіншектік жаста балалар өздерінің мінез-құлқын және қарым-қатынасқа
түсуін қадағалап, өзіндік бағасы адекватты болады. Олармен қарым-қатынасқа
түскенде ересектер жеке басын сыйлау керек.
Жеткіншектер ересектер қатарына ену үшін, олардың мінез-құлықтарына
еліктейді. Әсіресе, ұл балалар мықты, күшті ересектерге, тренерлеріне
ұқсағылары келеді.
Жеткіншек мінез-құлқының моделі
Жеткіншектер Мен қасиетін шындауға және өздерінің бұл өмірден орнын
алуға құқығы бар екенін дәлелдеуге тырысады.
Жеткіншектер қиялшыл келеді. Ойына келген, мақсат тұтқан нәрсеге жету,
соған қалай талпыныс жасау, қалай орындау керектігіне байланысты бала
қиялға түседі. Ол қиял орындалмауы да мүмкін. Көп жағдайда орындалмайды да.
Бірақ осы қиялға біреу сенеді, біреу сенбейді. Ол өтірікші емес, оның
өтірігін шығарудың керегі жоқ. Бала өзінің қиялына өзі сенеді.
Сублимация. Бұл латынның сөзі, мағынасы жоғары көтерілу. Егер де
бала бір ойлаған нәрсесінен қанағат ала алмаса, ол басқа іске кіріседі,
өзіне лайықты, көңіліне жағымды іс-әрекетті іздейді, табады, қанағат алады,
өзі бір көтеріліп қалады.
Танымдылық іс-әрекетте белсенділіктің қажеттілігі. Бастауыш сынып пен
жеткіншектердің төменгі сыныптағылары пән мұғалімін пір тұтып, сабаққа,
пәнге ынтасын негізінен мұғалімнің іс-әрекетімен, оның жеке басымен
байланыстырса, жеткіншектердің жоғары сыныптағылары мұғалімнің біліміне,
сабақ берісіне және пәннің мақмұнымен де байланыстырады. Ол дегеніміз –
жеткіншектердің орта буындағылары танымдылықта талғампаздық көрсете
бастағанның белгісі. Бұл жастағы балалар оқудың мәселілік жолдарын
қарастырғанды жөн көреді.
Сонымен жеткіншектерді проблемалық жолмен оқыту-объективті
психологиялық-педагогикалық өмір талабы, осы жастағы балалардың бір
ерекшелігі. Осы ерекшелікті пайдалану – сыныптарда сабақ беретін
мұғалімдердің міндеті.
Жеткіншек қыздар бойжеткендерге, жеткіншек ұлдар бозбалаларға
еліктейді, солардың тірліктерін қайталағысы келеді. Жеткіншек қыздарға
бойжеткен үлгісі жеткілікті. Себебі үйде ана, мектепте әйел мұғалімдер және
жоғары сыныпта оқитын бойжеткен қыздар үлгі болып табылады. Ал жеткіншек
ұлдар, әсіресе, әкесіз өскен жеткіншектер ер адам үлгісін көре алмайды.
Үлгі болатын әке жоқ, үлгі болатын мектепте ер мұғалімдер тапшы. Соның
салдарынан жеткіншек ұлдарымыз ер адам тәрбиесін жөнді ала алмай өседі.
Әйелдердің ықпалына қалған жеткіншек ұл әйел мінезді болып өседі. Б
Біз алдынғы көтерген мәселемізге байланысты. Бүгінгі әйелдер ерлердің
жұмысын атқаруда. Әйел – базаршы, әйел – дүниетапқыш, әйел – құрылысшы.
Қысқасы, әйел – сол үйдің тұтқасы. Осыдан барып, мектепте де көп жұмысты,
соның ішінде, ұлдың да жұмысын қыз балалар атқарады. Мұны олар өздерінше
жетістік деп санайды. Бұл дұрыс емес, әр адамның, соның ішінде ер мен
әйелдің өздеріне тән қызметтері бар. Олардың әрқайсысы өздеріне тән
қызметтерді атқарғаны дұрыс. Ер – үйдің бас иесі. Әйел – үйдің ұйытқысы.
Мектеп, ата-ана балаларды осыған үйретіп, жастайынан үй болуға үйретсе, біз
көп нәрселерден ұтылмаймыз. [17]
Жеткіншектерді тағы бір өзгешелігі жыныстық пісіп жетілуі болып
табылады. Жеткіншектермен жыныстық қатынасқа байланысты ағартушылық және
алдын алу жұсытары жүргізілу керек. Әсіресе, күрт бетбұрыс жыныстық
өзгерсітердің пайда болуынан болады. осы кезде оларды кішкентай бала сияқты
қабылдамай, әсіресе, қыз балалармен сынып жетекшісіне жеке әңгімелесу
керек.
ІІ Жеткіншек жастағы балалардың психикасына психотропты заттардың әсері
2.1 Жеткіншек жастағы балалардың психотропты заттарды қабылдауға әсер
ететін факторлар
Жеткіншек жастағы балалардың психотропты заттарды қабылдауына әсер
ететін факторлар өте көп. Психотропты заттарды қабылдауға әсер ететін
факторлар ішкі және сыртқы факторлар болып екіге бөлінеді. Ішкі факторларға
жеткіншектің мінез ерекшеліктеріне; оның пубертантты кезеңінің көріну
формасына; орталық жүйке жүйесінің микроағзалық және дисфункционалды
аутқушылығына (перинаталды ауытқушылық кезінде, бас-сүйек зақымы болғанда,
жүйке инфекцияға шалдыққанда) байланысты. Басқа сөзбен айтқанда, жоғары
қатерлікті көрсететін жеке бас ерекшеліктерінің жиынтығынан психотропты
заттарды қабылдауға бейім болады.
Жеткіншектік шақ психотропы заттарды қабылдауға итермейлетейтін негізгі
фактор болып табылады. Ағзаның құрылымдық және қызметтік жүйесінің
нәтижесінде еліктеі өрісінің қысымы (жеткіншектік гиперсексуалдық,
агрессивтілік және т.с.с.) пайда болады.
Әсер етуші факторлар
Психологиялық факторлар. Психотропты заттарды қабылдаудың себебі
эмоционалды қозушылық, депрессия, өз көңіл-күйін жоғарылату себептері
түрткі болады. Психотропты заттар үрейді жояды. Дәрігерлер депрессиядан
емдеу үшін антидепрессанттарды ұсынады. Антидепрессанттардың құрамында
психотропты заттар болады.
Егер ең алдымен бұл депрессиядан құтылу әдісі болса, онда біраз
уақыттан соң ол депрессивті көңіл-күйдің бастауы болады. Жеткіншектің көңіл-
күйі бұдан былай психотропты заттарсыз көтерілмейді. Жиі депрессия кеңет
жоғарылайды, әсіресе, жеткіншектік шақта. Психотропты заттарды қабылдауға
бейім жеткіншектердің мінезін суреттесек, олар өте сезімтал, эмоционалды,
өзіне сенімсіз, тұйық және ортаға бейімделе алмайтын жеке бастар. Олардың
берік және белгілі әлеуметтік қызығушылықтары болмайды. Олар ертеңгі
күндеріне сенімсіз болады. Мұндай жеткіншектер қоршаған ортаның қысымына
шыдамайды. Артистік және көркем ортадан шыққан адамдар өздерін қоғамда
әлсіз, қамқорсыз сезінеді. Жиі суретшілер, музыканттар және артисттер
есірткінің кеселінен өмірден ерте кетіп жатады. Суреттелген бейнелерден
басқа, әлеуметтік деңгейі төмен, мәдениетсіз жастар да есірткіге құмар
болады. Жеткіншектік өтпелі шақ есірткіге құмарлықтың пайда болу кезеңі деп
айтуға болады. Бұл кезде жеткіншектің психологиясы жаңадан қалыптасады,
сыртқы факторларға төзімсіз және сезімтал болады, ескертулерді көтере
алмайды. Осы кезде ол өзінің жан тыныштығын есірткіден табуы мүмкін.
Жеткіншектер қоғамды өзіне қарсы деп қабылдауға өте бейім болады. Әлсіз,
өзіне сенімсіз жеткіншектер стрестік жағдайға төтеп бере алмайды, бұл олар
күйзеліске ұшырайды. Бұл жеткіншектің жеке бас ерекшелігіне байланысты.
Психотропты заттарды қабылдауға психикасында ақаулықтары бар және
мінезінде екпіні бар жеткіншектер барады. Мінез екпіндерінің ондаған
түрлері бар, және де олардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері болады.
есірткіге құмарлары эпилептоидты, истеройдты, гипертимді, конформды типтер.
Әрбір жеткіншектің мінез екпіні болады. Алайда олардың артуына әсер етуші
фактор әлеуметтік орта болып табылады. [52]
Биологиялық факторлар. Бүгінгі таңда психотропты заттарға тәуелділік
адамдардың әлеуметтік және жекебас – психологиялық мәселелерінен туындайды.
Психортопты заттарға тәуелділік кезінде биологиялық факторлардың рөлі
көп. Сонымен қатар, әлеуметті-психологиялық факторлар биологиялық
факторлармен тығыз байланысты. Олардың қайсысы басым екенін анықтау өте
қиын.
Бұл ғалымдар дәлелдеген жалғыз фактор. Психотропты және есірткі
заттарға тәуелділік тұқымқуалайды. Ата-аналары есірткі заттарға тәуелді
болса, жеке бастың есірткі заттарға тәуелділігі ықтимал.
Психотропты заттардың бірнеше түрлері бар. Олардың құрамында
психобелсенді заттар болады. Оның бірі ЛСД. ЛСД-ның пайда болу тарихы өте
ұзақ құбылыс.
ЛСД-25 ең алғаш 1938 жылы швейцар химигі Альберт Хофман анықтады.
Бірақ бұл заттың психотропты қасиеттері 1943 жылы кездейсоқ табылды.
Белгілі уақытта бұл дәрі арқылы шизофрения ауруының табиғатын зерттемекші
болды. Бірақ ортақ қасиеттеріне қарамастан, шизофрения мен ЛСД-ң әсері
арасындағы байланыс жоққа шығарылды. 1950 жж. басында дүниежүзінің
психиатриялық мекемелері адамдар мен жануарларға эксперимент жүргізді. Ал
швейцарлық компания Sandoz құрамында ЛСД-25 бар Делизид деген дәрілік
препарат жасап шығарды.
1960 жж. ЛСД-ы белсенді зерттеді. Ең жақсы эксперименттер МК Ультра
бағдарламасы бойынша ЦРУ-да (АҚШ) жасалды. ЛСД-ң әсерін АҚШ-тың
университеттерінің және басқа елдердің ғалымдары зерттеді. Станислав
Грофтың және Тимоти Лиридің зерттеулері неғұрлым танымал болды. Тимоти Лири
ЛСД-ң зиянды элементтеріне қарағанда, пайдалы жағы бар екенін дәлелдеуге
тырысты. Ол ЛСД-ны кейбір студенттерге, оның зиянды әсері туралы айтпай,
таратты. Соның нәтижесінде Тимоти Лириді билік қуғынға салды.
Зерттелгеннен кейін ЛСД шизофрения сияқты ауруларды емдеу үшін
психиатрияда кеңінен қолданылды. Алғаш рет қолданылған кезде ЛСД өте әйгілі
препараттарға айналды. Бірақ бұл психотропты затты жастар қоғамында
қабылдай бастағандықтан, ЛСД-ы ем мақсатында да қолдануға тыйым салды.
Америка бойынша психотропты заттарға және ЛСД-ге ермек пайда болды.
Доктор Лиридің сөзі кең тарады: Tum on, tune jn, drop out (Оян, күйіне
кел, өш). Зерттеушілер бойынша ЛСД-ны қабылдауға тыйым салудың негізгі
себебі жастар ортасындағы масштабты әлеуметтік өзгерістер алдында қоға мен
үкіметтің консерватизмі және қорқыныші болып табылады. Сол уақыттағы
әлеуметтік және саяси ахуал ЛСД-ны қолдануға тыйым салудың бірден бір
себебі (сол уақытта хиппи қозғалысы дамыды, Вьетнамдағы соғысқа қарсылық
күшейе түсті).
2005 жылдың жазында Психиатрияның Британдық журналында (The
British Journal of Psychiatry) ЛСД-ң медициналық мақсатта пайдаланудың
маңызы туралы мақалада жазылды. Нәтижесінде тәуелсіз медициналық журнал
The Lancet редакторлық мақаласында ЛСд-ны пайдалануға рұқсат берілді. ЛСД-
ны медициналық жолда қолдану уақыты Альберт Хофманның 100 жылдығына сәйкес
болды (2006 жылдың қаңтар айында).
Психотропты препараттар өте көп. Соның ішінде әлсіз әрекет ететін
препарат, бірнеше түрлері бар, сәл масайтатын әсері бар әйгілі – кенепшөп
(кендір, қарақурай, сора) орысша атауы конопля, (Cannabis sativa).
Кенепшөптің дәндері б.э.дейін 3-ші мыңжылдықта еуразияда табылған
каннабистан дайындалады (Сібір өңірінде өсетін әр түрлі түстен тұратын
өсімдік).
Кенепшөп Көне әлемде атақты болды. Хирург Доскорид каннабисті
анестезия үшін пайдаланды. Оның әр түрлі бейнелер мен елестерді тудыратын
қасиеті бар деп айтты (ауруды басатын эффект үшін гашиштің жоғары дозасы
қажет. Конопляның смоласынан бұл кезде галлюциногендік қасиеттері
көрінеді). Геродот айтуы бойынша скифтер ыстық тастарға кенепшөптің
дәндерін шашып, оның буын иіскеп, қуанышқа және ләззатқа бөленетін
(б.э.д. 5-4 ғғ.). каннабиске масаю туралы Демокрит пен Гален де жазған
болатын.
Кенепшөптің аңызы және оны қабылдауы туралы көптеген діндендерден
анықтауға болады: Синтоизмде (Жапонияда) кенепшөпті жас жұбайлардың некесін
қию рәсімі үшін, аластау үшін және некеде бақыт пен қуанышты тудыру үшін
пайдаланды; индуизмде – кенепшөп киелі өсімдік. Шива кенепшөпті Гималайдан
адамның ләззат алуы үшін және тазаруы үшін әкелуді бұйырды; буддизмде
кенепшөп тағам және рәсім мақсатында кеңінен қолданылады. Зоратустраның
ізін басушылар (Маг – Персия, б.э.д. 5-6 ғғ.) кенепшөпті медициналық және
діни мақсатта пайдалануға тәжірибе жасады; эссендер (Ежелгі Египет – б.э.д.
1 ғ.), исламдық суфийлер, копттер (алғашқы египеттік христиандар) және
басқа діни қауымдастықтар бұл өсімдіктің қасиеттері туралы жақсы білді.
Психотропты заттардың адам ағзасына қаупі бар. Қазіргі жастар
қоғамында психотропты заттарды пайдалану ауқымды мәселеге айналып отыр.
Әлеуметтік фактор. Әр адамның өмірінде отбасы болады. әрбір адам
отбасынан шығады. Отбасы ең бірінші әлеуметтік институт және баланың дұрыс
өсіп жетілуіне әсер етуші әлеуметтік фактор болып табылады. Жақсылық та,
жамандық та отбасынан шығады. Отбасында баланың қатынас құру дағдылары
қалыптасады, отбасынан бастап бала әлемді тани бастайды. Отбасында ата-
аналар мен балалар өзара рухани байланыста болады.
Жеткіншектің психотропты заттарға немесе есірткіге құмарлығы
тұқымқуалаушылықтан немесе тәрбиеден болады. отбасындағы мәдениеттілік,
рухани тәрбиенің деңгейінен жеткіншектің өзін-өзі ұстауы және тәртібі
тәуелді болады. Ата-ана баласы үшін үлгі-өнеге болады. дүниеге келгеннен
бала ішімдікті көрсе, яғни ата-аналары ішімдікке тәуелді болса, онда оның
да тәуелділігі қалыптасады. Отбасында жылулық көрмеген бала жылулықты
даладан іздейді. Ал қазіргі қоғамның мәдениеті төмен деп те айтуға болады.
Әлі санасы пісіп жетілмеген, психологиясы тұрақсыз жеткіншек сондай зұлым
ортаға түскенде, ешбір тәрбие де, жақсылық та көрмейді. Отбасының тәрбиелеу
стилі әр түрлі болады. Олар: авторитарлы, демократиялық және либералды
стильдер. Сонымен бірге, ата-аналар тарапынан гипеопека (бейқам қарау) және
гиперопека (тым қамқорлық) тәрбиелеу түрлерін көруге болады. Бұлар баланың
қауіпті еліктеулерге түрткі болатын бірден бір факторы болып табылады.
Ата-ананың ішімдікке салынуы – қызы немесе ұлының нашақорлыққа
қаупінің маңызды факторы. Жеткіншектің психотропты затты қабылдауда ата-
анасының ауруы немесе нашақорлығы биологиялық факторы болып табылады.
Психикалық тұрақсыздық - жеткіншектің психоропты заттарды қабылдаудың
бірден бір себебі.
И.П. Павлов бойынша шартты рейлекстер (инстинкттер) біріншілік және
екіншілік сигналдық жүйесінің ревлекстері қалыптасатын биологиялық негізі
болады.
Қазіргі уақытта жаңашыл ғалымдар И.П. Павловтың пікірін растады.
Павлов: Бас миының бөліктерін тітіркендіргенде, өмірлік тәжірибе мен
санаға тәуелді бір қимыл тудыратын мықты импульстары пайда болады.
бағдарланған генетикалық еліктеулерді мотивация деп атайды.
Ғалымдар: Арқа-ми сұйықтығындағы серотониннің деңгейі төмен болса,
есірткіге тәуелділіктің биологиялық факторлары туындайды.
Психикалық күйі. Психотропты заттарды психикалық бұзылыстары бар
жеткіншектер қабылдайды. Психикалық аурулар физиологиялық себептерден пайда
болады. мысалы, бас миының эндогенді ауруы. Ондай ауруға шалдыққандар өте
көп. Оған шизофрения, психоз бен психопатияның кейбір түрлері жатады.
Зерттеулер бойынша 84,1 % психотропты заттарды қабылдайтын
жеткіншектердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
І Жеткіншек жастағы балалардың психикасының дамуы және қалыптасуы 6
1.1 Жеткіншектік шақтағы мәселелерге теориялық көзқарастардың дамуы 6
1.2. Жеткіншек жастағы балалардың психологиялық ерекшеліктері 10
ІІ Жеткіншек жастағы балалардың психикасына психотропты заттардың әсері 20
2.1 Жеткіншек жастағы балалардың психотропты заттарды қабылдауға әсер
ететін факторлар 20
2.2 Жеткіншек жастағы балалардың психотропты заттарды қабылдау
нәтижесіндегі соматикалық өзгерістер 29
2.3 Психотропты заттардың әсерінен жеткіншек жастағы балалардың психикасы
мен мінез-құлқындағы бұзылулар 37
ІІІ Жеткіншектер арасындағы психотропты заттарды қабылдауын
эксперименталды зерттеу 48
3.1 Жеткіншектердің қауіпті еліктеулер туралы ақпараттану деңгейін зерттеу
48
3.2. Жеткіншектердің психотропты заттарды қабылдаудың алдын алу және түзету
56
Қорытынды 61
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі
Бүгінгі таңда жеткіншек жастағы балалардың психотропты заттарды
қабылдауы, олардың психикасына психотропты заттардың әсері өте ауқымды
мәселеге айналып отыр.
Қоғамдық жаңару кезеңінде, Қазақстан әлеуметтік, саяси, экономикалық
қатынастардың сипатының өзгеруі өз кезегінде қоғамдық білім, тәрбие
институттардың да өз бағыты мен мазмұнына жаңа талаптар қойып отыр. Осының
өзі қоғамдағы отбасының орны, оның басты міндеті – бала тәрбиесінде болған
көзқарасты өзгертіп жаңа тұрғыдан тану проблемасын туындатты.
Қоғам өмірінің түбегейлі өзгеріп жатқан қазіргі заманда, өмірлік
тәжірибесі жоқ, әлі өмірге, ортаға толық көзқарас қалыптаспаған
қалыптаспаған жеткіншектер үшін қалыпты тіршілік ағымынан ауытқуы жиі
кездесетін құбылыс. Мұндай әрекеттерден белең алуынан бастап – ақ оларды
алдын алмаса, қоғам үшін өте қауіп тудыруы ықтимал.
Қоғамда қалыптасқан нормалардан ауытқуға жол ашатын мінез-құлық
жеткіншектердің психотропты заттарға әуестілігі деп аталады.
Жеткіншектік шақтың басталуы бірнеше арнайы қасиеттер арқылы
байқалады. Олардың ең маңыздысы құрдастармен қарым-қатынасқа ұмтылу,
өзбетімен болуға тырысу және тәуелсіз болуға ұмтылу болып табылады.
Жеткіншектік шақ – бала өмірінің күрделі және қарама-қайшы кезеңі.
Жеткіншектік жастағы баланың психикасындағы және физиологиясындағы күрт
өзгерістер мұғалімдер мен ата-аналардың көзіне түседі.
Жеткіншектік шақ – бала дамуындағы өте ауыр дағдарыс кезеңі.
Бұл жаста баланың аутизмі өзіне кетуі анық байқалады. Жеткіншек әр
нірсеге уайымшыл болады. Жеткіншектер жасайтын қылмыстар мен өзі-өзіне қол
жұмсаулар олардың кезеңіндегі дағдарыспен түсіндіріледі. Жеткіншектердің
тұйықталу себептерін, олардың физиологиялық өзгерісіне тәуелді емес. Оның
ересектермен дұрыс қарым-қатынас құра алмағандықтан туады. Ересектер оларды
түсінбейтін сияқты. Олар өздерін керексіз және қамқорсыз сезінеді.
Жеткіншектің жеке басының ерекшеліктерін үш сөзбен түсіндіруге болады
– өзбетімен болуға ұмтылу. Бұл оның мінез-құлқында, жеке басында және
сезімінде байқалады.
Жеткіншектердің психотропты заттарға әуес болуы өте қауіпті мінез-
құлыққа айналып отыр.
Психотропты заттарға құмарлық ең қауіпті және апатты аурулардың бірі.
Соның ішіндегі ең қауіпті есірткі затар. Есірткіні пайдаланудың кезеңі
қоғамдық факторлармен байланысты болуы мүмкін.
Психотропты заттар жеткіншектің көңіл-күйін, сана-сезімін, мінез-
құлқын бұзатын қауіпті, тыйым салынған химиялық зат. Ол жеткіншектің есін
алып, құмарлық желігіне ұшыратады, жеткіншек психотропты затсыз көңіл-күйі
түсіп, бейшара халге түседі. Психопторты зат – бұл аса қаупті, қоғамның жас
тобының тағдырына зиянды ісер етеді. Жеткіншектер психотропты заттардың
кеселінен өзін-өзі ұстай алмай, жағымсыз мінез-құлықты көрсетеді.
Жеткіншек жастағы балалардың психотропты заттарды қабылдауына әсер
ететін факторлар өте көп. Психотропты заттарды қабылдауға әсер ететін
факторлар ішкі және сыртқы факторлар болып екіге бөлінеді. Ішкі факторларға
жеткіншектің мінез ерекшеліктеріне; оның пубертантты кезеңінің көріну
формасына; орталық жүйке жүйесінің микроағзалық және дисфункционалды
аутқушылығына (перинаталды ауытқушылық кезінде, бас-сүйек зақымы болғанда,
жүйке инфекцияға шалдыққанда) байланысты. Басқа сөзбен айтқанда, жоғары
қатерлікті көрсететін жеке бас ерекшеліктерінің жиынтығынан психотропты
заттарды қабылдауға бейім болады.
Жеткіншектердің ерекшелігі – олардың физиологиялық, дене құрылысының,
күшінің, жыныстық белгілерінің қатты дамып, өзгеруінде. Сондықтан да осы
жас аралығында балалар өздерін ересектер қатарына қосады.
Физиологиялық тәуелділік – психобелсенді және психотропты заттарды
қабылдау кезінде пайда болатын соматикалық бұзылыс. Бұл бұзылыстарды
абстинентті синдром деп атайды. Бұл кезде жеткіншек ағзасының зат алмасу
үрдісінде өзгерістер пайда болады. Психотропты заттарды қабылдауды
тоқтатқан кезде ағзаның өздігінен қызмет етуі әлсірейді. Себебі,
психотропты заттар ағзаның қызмет етуін жақсартады, белсендіреді.
Сондықтан, физиологиялық тәуелділік туады.
Зерттеу мақсаты – психотропты заттардың жеткіншек жастағы балалардың
психикасын әсерін қарастыру және олардың алдын алу.
Зерттеудің міндеттері:
- психотропты заттардың жеткіншек жастағы балалрдың психикасына әсерін
анықтау;
- психотропты заттарды қолданудың алдын-алу жолдарын қарастыру;
- психотропты заттардың жеткіншектің мінез-құлқының бұзылуының себептеріне
түзету жұмыстарын жүргізу.
Зерттеу объектісі: Жеткіншек жастағы балалар
Зерттеу пәні: Жеткіншек жастағы балалрдың психикасына психотропты
заттардың әсер ету үдерісі.
Зерттеу болжамы – егер жеткіншектердің психотропты заттар туралы
ақпараттану деңгейі анықталып, олармен алдын алу және түзету жұмыстары
үнемі жүргізіліп отырса, оның арнайы бағдарламасы құрылса, онда
жеткіншектердің психотропты заттарға тәуелділігі пайда болмайды.
Зерттеудің әдіснамалық негізі – Л.С. Выготский, Э. Геккель, А. Адлер,
З. Фрейд, Р.С. Немов, Қ. Жарықбаевтың еңбектері қарастырылды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы – мектеп
психологтары, мұғалімдердің, сынып жетекшілердің, тәрбиешілердің,
әлеуметтік педагогтардың жұмысында пайдалануына материалдар қалдырылды.
Сонымен қатар зерттеу нәтижелерімен таныстырып, психотропты заттарды
қабылдаудың алдын алу және түзету жұмыстары жүргізілді.
Зерттеу құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, зерттеу
бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Зерттеу базасы – Тәжірибелі эксперимент жұмысы Семей қаласының № 17
жалпы орта білім беретін мектебі, 6-8 сынып оқушылары.
І Жеткіншек жастағы балалардың психикасының дамуы және қалыптасуы
1.1 Жеткіншектік шақтағы мәселелерге теориялық көзқарастардың дамуы
Нақты жеткіншекті зерттеу қазіргі таңда оның тарихи пайда болуына
тоқталуды мәжбүр етеді.
ХVII-XVIII ғғ. жеткіншектік жас ерекше кезең ретінде қарастырылып,
анықталмайды. Балалық кезеңі жыныстық пісіп жетілумен аяқталатын болды.
Көптеген жастарды ересектер өміріне еңдірді. Жыныстық пісіп жетілу
акселерацияның арқасында қазіргі жастарда ерте пайда болып отыр. Әлеуметтік
пісіп жетілу де балалық шақ пен ересектер арасында үлкен айырмашылықты
тудырды. Жеткіншектік шақтың пайда болу себебі неде? Оны неліктен зерттеп
қарастырды?
Әлеуметтік-экономикалық өзгерістер капиталдық формациямен байланысты
болғандықтан, онтогенез кезеңін өзгертті. Балалық шақ мәселелерімен
айналыса отырып, француз тарихшысы П. Арье бұл өзгерістерге келесі
әлеуметтік өзгерістер ісер етті деп санайды. Олар бұқаралық мектептер, орта
және жоғары оқу орындарының көбеюі, сонымен бірге әскерге бару болып
табылады. (XVIII ғасырларда Еуропа елдерінде ұл балалар мектеп аяқтаған соң
әскерге шақырыла бастады). Сондықтан жеткіншектік шақтың пайда болуы
кейіннен болды. Ол балалық шақ пен ересектер арасындағы кезең деп
есептеледі. Яғни, бала емес, бірақ әлі ересек те емес. Қазір психологияда
жеткіншектік шақ туралы көптеген теориялар бар. Ол өте қарқынды дамыған
кезең. Бұдан 4-5 жүзжылдық бұрын жеткіншектік шақ әлі болған да емес. [14]
Жеткіншектер балалық кезеңңен өткеннен кейін, ата-аналарымен қарым-
қатынастан, құрдастарымен қарым-қатынасқа, ой бөлісуге көшеді. Ата-
аналардың, мұғалімдердің, ересектердің пікірінен құрдастарының пікірін
артық санайды. Тек жеткіншектер ғана бірін-бірі түсінеді, себебі ортақ
әңгіме, ортақ идеал, ортақ кейіпкер, ортақ пікір, ортақ ойын, ортақ
демалыс, ортақ сезім, ортақ мұң, ортақ қуаныш – бәрі ортақ. Сол ортақты
бөліседі. Осылай жеткіншек өзін-өзі таниды.
Адамның өмірлік циклындегі объективті өзгерістерді сезіне отырып,
жастар құқығы үшін әлеуметтік қозғалыс пайда болды. XIX ғасырдың аяғында
бұл қозғалыстың нәтижесінде капиталистік мемлекеттер Еуропа және Америка
жеткіншектің заңды статусын қабылдауға мәжбүр болды. Сонымен бірге
жастардың құқығын қорғау заңын да бекітті.
Сол екі жүзжылдық бойы әлем өзгеуде және жаңаруда. Сонымен бірге
жеткіншектік жастың психологиялық мінездемесі өзгере ме? Бұл психолог үшін
біржақты жауап болып табылады. Ол: әлеуметтік-тарихи өзгерістер әр жас
кезеңге әсер етеді және бұл кезеңдер онымен бірге өзгереді.
Жеткіншектік жастың дамуына және оның әлеуметтік құбылысына ең алғаш
Ж.Ж Руссо мән беріп қарастырған болатын. Өзінің 1762 ж. жазылып шыққан
Эмиль атты романында (Ж.Ж. Руссо, 1981) ол адам өміріндегі бұл жастағы
психологиялық өзгеріске ең алғаш мән беріп байқаған. Руссо, жеткіншектік
жасты екінші рет дүниеге келу деп қарастырды. Бұл жаста өзіндік сана
дамитыны туралы айтып кетті. Эмиль еңбегі жеткіншектік шақтың
қалыптасуына үлкен түрткі болса да, өзінің тақырыбына ғылыми жаңалықты С.
Холлдың Есею: оның психологиясы және антропология, физиология,
әлеуметтену, секспен, қылмыспен, дінмен біліммен байланысы негізгі екі
томдық жұмысында көрді. Бұл еңбегі ең алғаш 1904 жылы жарық көрді. Ол кең
тарады. С. Холлды өтпелі кезеңнің әкесі деп бекер атамаған. Ол бұл жасқа
тән концепцияларды атап қоймай, осы жастағы бірнеше мәселелер туралы да
айтып кетті. Бұл мәселелер жеткіншектік шақты толық суреттейді деп айтуға
болады. [18]
С. Холлдың анықтамасы бойынша өзіндік санада пайда болатын дағдарыс,
баланың индивидуалдығының қалыптасуына түрткі болады.
Дамудың жеткіншектік феномендерін анықтай отырып, С. Холл Э. Геккелдің
биогенетикалық заң тұжырымдамасына сүйенеді. Онтогенез биогенез моделіне
ұқсас эволюциясы болып табылады.
Биологияда Э. Геккелдің заңы эмбриология негізіне сүйенсе, онда
психологияның эмпирикалық мағлұматы холдық социогенетикалық моделімен толық
ұласады.
Кейін жеткіншектік жасты зерттеуші теоретиктер дамудың
социогенетикалық моделінен бас тартып, оның орнына эволюциялық моделді
қабылдады.
Дағдарыс түсінігі – холлдық концепциясының жетістігі. Бұл қазір де
көптеген жұмыстарда пайдаланылады.
Атақты орыс психологы Л.С. Выготский дамудың дағдарыс кезеңін басқаша
бейнелейді. Бұл дағдарыс кезеңінде жағымсыз белгілермен қатар, жағымды
белгілері де бар екенін дәлелдеді: Дағдарыс кезеңіндегі ең маңызды мазмұны
жаңадан қалыптасу болып табылады. [17]
Жеткіншектік жастағы дағдарыстың теориялық моделдері барлық батыс және
отандық зерттеушілердің еңбектерінде жарық көрді. З. Фрейд және А. Фрейдтің
(психоанализ), К. Левин (гештальтпсихология) және Р. Бенедикт (бихевиоризм)
теориялары бір-біріне мүлдем ұқсас болмаса да, жеткіншектік жасты
суреттеген кезде онтогенетикалық дамуды зерттеуде ұштасады.
Жеткіншектік жаста балалардың психикалары бұзылады. Олар жағымсыз
мінез-құлыққа барады. Жеткіншектік жаста балалардың жеке басының пісіп
жетілуіне оның отбасы, құрдастары және мұғалімдердің қатынасы әсер етеді.
Жеткіншек жастағы балалардың әлсіз, кішкентай болып көріну алдында
қорқынышы пайда болады. Өзінің есейгенін білдіру үшін, дөрекілік және
қырсықтықты көрсетеді. Алайда ол өзінің қателігін түсінеді.
Жеткіншекке қатты, дауыс көтеріп сөйлеген кезде, ол ренжіп, қарсылық
және агрессия білдіреді. Ол кез келген салада өз пікірімен бөлісіп,
өзіндікін дәлелдеуге тырысады.
Социогенетикалық моделді эволюциялық моделге өзгерту Боастың
еңбектерінен болды. Антропологтардың жұмыстары жас аборигенлердің жыныстық
пісіп жетілуі ешқандай сыртқы кикілжіңдермен жүрген жоқ.
Л.Н. Толстой өзінің автобиографиялық еңбегінде жеткіншектің уайым-
сезімдерін жақсы суреттеді: ...қара тақтаның алдында тұрып, мен көп
ойландым. Неліктен симметрия көз үшін жағымды? Симметрия дегеніміз не? Мен
не ойлап тұрмын? Бұл ой қайдан пайда болды?
...ойлануға бейімділігім, әр нірсені күрделіндіреді. Неліктен, мен
қарапайым нәрсе үшін басымд ауыртамын? Менің басымда неше түрлі ойлар
бар...Өзіме-өзім мен не туралы ойлап отырмын? деген сұрақ қойып, өзім жауап
беремін. Мен не туралы ойлап отырғанымды ойлап отырмын деп ... Ойдан ой
пайда болды.(Толстой полн.собр.соч., т. 2. М.: Гослитиздат.)
Мұндай өзін-өзі талдау әрбір жеткіншекке тән. Бұл жеткіншектік шақтың
өзі-өзін талдаудың ерекшелігі болып табылады.
Егер индивидтің дамуы табиғи үрдіс болса, онда әлеуметтік ықпал табиғи
үрдісті өзгертеді.
Адамның дамуын жануардың дамуымен теңестіруге болмайды. Адамның
дағдарыс кезеңі мүлдем басқаша жүреді.
Л. С. Выготский Арнольд Геззельдің Ерте жастың педалогиясы атты
кітабында бала жеке басы әлеуметтік деп қарастырған. Әлеуметтік өзгерістен
биологиялық өзгеріс болады деп жазған. [17]
Р. Бенедикт 30 жж. биховиористік бағытты зерттеген. Ол өз жұмыстарында
Баос 20 жж. антропологиялық еңбектеріне сүйенді. Бенедикт үнді елінің
жеткіншектерін, сонымен қатар Африка, Мексика және Жаңа Гвинея
жеткіншектерін зерттеген. Ал оның әріптесі М. Мид Самоа аралындағы
жеткіншектерді зерттеу объектісі ретінде алды. Еуропалық пен американдық
жеткіншектер даму формасына қарай бір-бірінен өзгешелеу болды.
Жеткіншектер өздерін ересекпін деп есептеуі – өмір қағидасы.
Жеткіншектердің барлық жағынан ересектікке талпынуына толық құқығы бар.
Себебі ол – психологиялық, физиологиялық, жыныстық, ақыл-ой, ата-анамен
қатынас жағынан жетілген, үлкен өзгеріске ұшыраған кезең. Сондықтан да олар
өздерін ересектер санатында ұстап, ересектерден де соны талап етеді.
Жеткіншек бала емес, бірақ әлі ересек те емес. Ол басқалардың оның
жеке басына қол сұққанды ұнатпайды. Жиі ата-аналары баласының өсіп келе
жатқанын мойындағысы келмегіндіктен жеткіншекпен кикілжіңге түседі.
Көптеген ата-аналар жеткіншек жастағы балаларына кәшкентай бала деп
қарайды.
Жеткіншектік шақ – барлық кезеңдер ішіндегі жеке бастың қалыптасуының
ең ауыр кезеңі. Басқа жағынан ең жауапты кезең. Бұл кезде жеткіншектің
адамгершілік құндылықтары, өзін, басқаларға деген қатынасы қалыптасады.
Сонымен қатар, бұл шақта жеке бас қасиеттері мен қатынас стилдері
қалыптасады. Жеткіншектер өзін-өзі тануға, өзін-өзі анықтауға, өзін-өзі
нақтылауға ұмтылады.
Жеткіншектердің ерте есеюіне олардың физиологиясындағы және дене
бітіміндегі өзгерістер әсер етеді.
К. Левин жеткіншектер қауыпдастығы деп қарастырды. Ол балалар
қауымдастығынан ересектер қауымдастығына көшу деп санады. Яғни
жеткіншектердің дамуы оның ортасына және қауымына тікелей байлансыт деп
айтып кетті. Сонымен қатар, жеткіншектік шақты зерттеуге қз үлестерін
қосқан зерттеушілер Л. Айзенгер, Э. Шпрангер, Ш. Бюлер, К. Юнг, А. Адлер,
Ж. Пиаже және т.б.
1.2. Жеткіншек жастағы балалардың психологиялық ерекшеліктері
Өтпелі кезең – бұл балалық шақ пен жасөспірімдік шақ ортасындағы
кезең. Ол 10-11 жастан 13-14 жасқа дейінгі кезеңді (5-8 сынып) қамтиды.
Өтпелі кезең түсінігі жеткіншекалды, ерте жеткіншектік және орта
жеткіншектік шақ дегенді білдіреді.
Жеткіншектік шақтың басталуы бірнеше арнайы қасиеттер арқылы
байқалады. Олардың ең маңыздысы құрдастармен қарым-қатынасқа ұмтылу,
өзбетімен болуға тырысу және тәуелсіз болуға ұмтылу болып табылады.
Жеткіншектік шақ – бала өмірінің күрделі және қарама-қайшы кезеңі.
Жеткіншектік жастағы баланың психикасындағы және физиологиясындағы күрт
өзгерістер мұғалімдер мен ата-аналардың көзіне түседі.
Жеткіншектік шақ – бала дамуындағы өте ауыр дағдарыс кезеңі.
Бұл жаста баланың аутизмі өзіне кетуі анық байқалады. Жеткіншек әр
нірсеге уайымшыл болады. Жеткіншектер жасайтын қылмыстар мен өзі-өзіне қол
жұмсаулар олардың кезеңіндегі дағдарыспен түсіндіріледі. Жеткіншектердің
тұйықталу себептерін, олардың физиологиялық өзгерісіне тәуелді емес. Оның
ересектермен дұрыс қарым-қатынас құра алмағандықтан туады. Ересектер оларды
түсінбейтін сияқты. Олар өздерін керексіз және қамқорсыз сезінеді.
Жеткіншектің жеке басының ерекшеліктерін үш сөзбен түсіндіруге болады
– өзбетімен болуға ұмтылу. Бұл оның мінез-құлқында, жеке басында және
сезімінде байқалады.
Кіші мектеп жасындағы балалармен салыстырғанда, жеткіншектер мектепте
және отбасында жаңадан орынға ие болады.
Оның денелік күші мықтыланып, өмірлік тәжірибесі кеңейді. Мысалы,
жеткіншек жастағы ұл бала өзінің денелік мүмкіндіктері мен білімі арқасында
көп нәрсені өзбетімен орындай (бір затты жөндеп, керексіз затты жинап,
шығарып тастау және т.б.) алады деуге болады.
Жеткіншек бала емес, бірақ әлі ересек те емес. Ол басқалардың оның
жеке басына қол сұққанды ұнатпайды. Жиі ата-аналары баласының өсіп келе
жатқанын мойындағысы келмегіндіктен жеткіншекпен кикілжіңге түседі.
Көптеген ата-аналар жеткіншек жастағы балаларына кәшкентай бала деп
қарайды.
Ересектердің жеткіншектерге деген қатынасы қандай болу керек? Баланың
мінез-құлқын, әрекетін үнемі қадағалағанның орнына, оның жеке басына үлгі-
өнеге болу керек. Жеткіншектер қатал, бірақ әділ мұғалімдерді ұнатады.
Мұндай мұғалімдер жеткіншектерге талап қоя біледі және олардың жеке басын
да сыйлайды. [21]
Жеткіншектер үшін қызығушылықтардың әр түрлі болу қасиеттері тән.
Оларды дұрыс тәрбиелеп, дамыту кезіңде қабілеттіліктер мен
бейімділіктерінің дамуына ықпал етеді. жеткіншектің білімі тереңдеп, ол
ғылыми пәндерді оқиды, белгілі пәндерге деген ерекше қызығушылығы пайда
болады. Сонымен қатар, жеткіншек жас техник деген бейімділіктерді игеруі
мүмкін. Кісіби қызығушылықтар осы жаста пайда болып, жоғары сыныпқа
келгенде толығымен қалыптасады.
Жеткіншектер спортпен, музыкамен, туризммен шұғылданады, театрға
барады, көркем өнерпаз үйірмесіне қатысады, өздерінің кумирлері бар
плакаттарды жинақтайды, фан-клубтарға қатысады. Көп жағдайда
қызығушылықтары құмарлыққа айналады. Уақытын дұрыс ұйымдастырып, күн
тәртібін сақтаған кезде, жеткіншек сабақты жақсы оқып, мектептен тыс іс-
шаралармен айналысып, және қызығушылықтарына уақыт бөле алады.
Жасөспірімдік шаққа жетіп қалған жеткіншектер үшін адамдардың
сезімдері мен уайымдарына жоғары қызығушылық таныту тән қасиетке айналады.
Олар өздерінің жан дүниесіне үніліп, өзін-өзі талдауға және сараптауға
бейім болады.
Л.Н. Толстой өзінің автобиографиялық еңбегінде жеткіншектің уайым-
сезімдерін жақсы суреттеді: ...қара тақтаның алдында тұрып, мен көп
ойландым. Неліктен симметрия көз үшін жағымды? Симметрия дегеніміз не? Мен
не ойлап тұрмын? Бұл ой қайдан пайда болды?
...ойлануға бейімділігім, әр нірсені күрделіндіреді. Неліктен, мен
қарапайым нәрсе үшін басымд ауыртамын? Менің басымда неше түрлі ойлар
бар...Өзіме-өзім мен не туралы ойлап отырмын? деген сұрақ қойып, өзім жауап
беремін. Мен не туралы ойлап отырғанымды ойлап отырмын деп ... Ойдан ой
пайда болды.(Толстой полн.собр.соч., т. 2. М.: Гослитиздат.)
Мұндай өзін-өзі талдау әрбір жеткіншекке тән. Бұл жеткіншектік шақтың
өзі-өзін талдаудың ерекшелігі болып табылады.
Өзіндік сана – бұл өзін-өзі саналы түрде сезіну. Жеткіншек бұл кезде
өзінің кемшіліктерін, өзінің қабілеттіліктер мен мүмкіндіктерін сезінеді,
өзінің қылықтары үшін жауап бергісі келеді.
12-14 жаста жеке өміріне деген қызығушылық пайда болады. бұл
қызығушылық жасөспірімдік шақта арта түседі.
Жеткіншектер басқа біреулердің берген мінездемесін өзінің мінездемесі
ретінде қабылдайды. Өзінің мұндай қасиетін жайлы қайдан білесің? деген
сұраққа ересектердің айтқан пікірінен деп жауап береді. Алайда олар
басқаларға да баға беруге бейім болады.
Басқаларды бағалау кезде жеткіншектер көп қателіктер жібереді. Олардың
адамдардың жеке қылықтарын олардың жеке бас мінездемесі деп қабылдайды.
Жеткіншектің пікірлері әрқашан объективті бола бермейді. Мысалы, олар
достарының дөрекілігі және тұйықтылығы туралы айтып, өзінің тарапынан
мұндай мінез-құлықты байқамайды. Жеткіншектердің барлығы өзі-өзіне сын
көзбен қарамайды, өздерінің қателіктерін шын және ашық түрде мойындағылары
келмейді.
Сыртқы ескертулер мен бағалауларға жеткіншек өте сезімтал. Сондықтан
ол жүрегіне жақын қабылдап, көңіл-күйі құбылып тұрады. Ересектер тарапынан
аса көп мақтаулар жеткіншектің өзіндік бағасын тым жоғарылатып,
өзімшілдігін арттырады. Ал кішкентай сәтсіздік оның өз күшіне сенімсіздігін
тудырады. Бұл кезде сенімсіздік, ұялшақтық және тұйықтылық сезімдері артуы
мүмкін. Сондықтан жеткіншектермен қарым-қатынасқа түскен кезде мұғалімдер,
ата-аналар және тәрбиешілер дұрыс қарым-қатынас стилін ұстану керек.
Жеткіншек жастағы балалардың әлсіз, кішкентай болып көріну алдында
қорқынышы пайда болады. Өзінің есейгенін білдіру үшін, дөрекілік және
қырсықтықты көрсетеді. Алайда ол өзінің қателігін түсінеді.
Жеткіншекке қатты, дауыс көтеріп сөйлеген кезде, ол ренжіп, қарсылық
және агрессия білдіреді. Ол кез келген салада өз пікірімен бөлісіп,
өзіндікін дәлелдеуге тырысады.
Кіші мектеп жасындағы балалармен салыстырғанда, жеткіншектер өзін-өзі
тәрбиелеуге тырысады. Осындай жолмен, олар ересек көрінгілері келеді. Олар
өздеріне-өздері бұйрық беріп, өздерін-өздері қадағалауға тырысады, әсіресе,
еріктік және денелік қасиеттерін дамытуға талпынады. Олар өздерін
мықтылығын көрсету үшін, аур нәрселерді көтереді, суық суға түседі және
т.б. қылықтарды көрсетеді. Ең маңызды жеткіншекке өзін-өзі тәрбиелеудің
қауіпсіз формасымен және әдіс-тәсілдерімен таныстыру. Көптеген жеткіншектер
өзін-өзі тәрбиелеудің қауіпті түрлерін таңдайды.
Жеткіншектік жаста балалардың психикалары бұзылады. Олар жағымсыз
мінез-құлыққа барады. Жеткіншектік жаста балалардың жеке басының пісіп
жетілуіне оның отбасы, құрдастары және мұғалімдердің қатынасы әсер етеді.
Төменде жеткіншектік жастағы балалардың психологиялық ерекшеліктерін
таблица арқылы көрсетіледі.
Ерте жеткіншектік жас Орта жеткіншектік жас
Психикасындағы Жетекші іс-әрекет Психикасындағы Жетекші іс-әрекет
өзгерістер өзгерістер
-есею сезімі; Жеке бас аралық -кәсіптік өзін-өзіОқу-кәсіптік
-ұжымдық өмірдің қатынас анықтау;
нормаларын игеру; - өзіндік сананың
-айналадағыларға қалыптасуы;
сыни қатынас -көзқарастың
қалыптасуы
Жеткіншектік жастағы негізгі кезең оның әлеуметтенуі болып табылады.
Жеткіншектер әлеуметтік ортада, сынып ұжымында белгілі бір орынға ие
болғылары келеді. Олар құрдастарының пікірін аса жоғары бағалайды, олармен
өзара қарым-қатынас құруға дайын болады. Ең бірінші орында достары болады.
Кіші мектеп жасындағы балалардың алдында мұғалім беделге ие болса,
жеткіншектік жастағы балалар үшін құрдастары мен сыныптастары беделге ие
болады. [26]
Жеткіншектердің ерекшелігі – олардың физиологиялық, дене құрылысының,
күшінің, жыныстық белгілерінің қатты дамып, өзгеруінде. Сондықтан да осы
жас аралығында балалар өздерін ересектер қатарына қосады.
Жеткіншектердің өздерін ересектер қатарына қосуды талап етудің
қажеттіліктері. Жеткіншектер өздерін ересекпін деп есептеуі – өмір
қағидасы. Жеткіншектердің барлық жағынан ересектікке талпынуына толық
құқығы бар. Себебі ол – психологиялық, физиологиялық, жыныстық, ақыл-ой,
ата-анамен қатынас жағынан жетілген, үлкен өзгеріске ұшыраған кезең.
Сондықтан да олар өздерін ересектер санатында ұстап, ересектерден де соны
талап етеді.
Жеткіншектердің ересектігі тек сыртқы көрініс. Оның жүріс-тұрысы,
сөйлеу мәнері, қарым-қатынасы ересектерді қайталайды. Кей кезде кейбір
жеткіншектер ересектердің жағымсыз қылықтарына да еліктейді: темекі шегу,
ішімдікке әуестену, балағат сөздерді қолдаун, дөрекілік т.б.
Жеткіншектер ересектер қатарына кіру үшін өздеріне идеал іздейді,
соларды қайталайды. Ол ата-ана, жақсы көретін, пір тұтатын адамдар, кино,
әдебиет кейіпкерлері немесе өздерінің құрбылары болуы мүмкін. Осы жерде
жеткіншек жағымды немесе жағымсызкейіпкерді таңдауы, мүмкіндігінше жағымды
кейіпкерлерге еліктеуге итермелеу керек.
Жеткіншектердің ересектер жолына түсуі – психолого-педагогикалық
тұрғыда өте күрделі қарама-қайшылықта өтетін жағдай.
Біріншіден, жеткіншектер өзін ересек сезінгенімен, оны ересектер
қабылдамайды, ересек деп есептемейді. Ол – ересектер үшін бала, жеткіншек.
Оның ересек болғысы келгенімен, ересектер болдырмайды.
Екіншіден, ата-ана, мұғалімдер жеткіншектерге ересектің міндетін
артады да. Баланың құқығымен шектейді. Бір тапсырманы орындамаса, Неге
орындамадын? Қашанғы бала боласың? дейді. Ал жеткіншек бір нәрсеге
ересектік талпыныс жасаса Сен әлі баласың дейді.
Үшіншіден, ата-ана мен мұғалімдер жеткіншекке еркіндік бере тұра, сол
еркіндікті шектейді. Ересектер жеткіншектердің еркіндігінен сескенеді.
Жаман жолға түсіп кетпесін деп қорқады.
Жеткіншектердің құрдастарымен қарым-қатынас – тәуелсіздіктің бастауы.
Жеткіншектер балалық кезеңңен өткеннен кейін, ата-аналарымен қарым-
қатынастан, құрдастарымен қарым-қатынасқа, ой бөлісуге көшеді. Ата-
аналардың, мұғалімдердің, ересектердің пікірінен құрдастарының пікірін
артық санайды. Тек жеткіншектер ғана бірін-бірі түсінеді, себебі ортақ
әңгіме, ортақ идеал, ортақ кейіпкер, ортақ пікір, ортақ ойын, ортақ
демалыс, ортақ сезім, ортақ мұң, ортақ қуаныш – бәрі ортақ. Сол ортақты
бөліседі. Осылай жеткіншек өзін-өзі таниды.
Жеткіншектердің ұжымда өз орнын табу үшін көңіл тоқтауы. Жеткіншек
балалар ұжымында, өз қатарларының арасында өз орнын табу үшін күреседі. Бұл
осы жастағы баланың ең негізгі мәселелерінің бірі.
Егер де кіші мектеп жасындағы баланың пірі – мұғалім болса,
жеткіншектің пірі – құрбылары. Жеткіншектерді құрбыларының көзінше айыптау,
балағаттау, немесе артық сөз айтып, абыройын төгу – үлкен қателік.
Ата-ана, мұғалім осы ерекшелікті жақсы біліп, баланы жақсы жолға
салуға тырысу керек. Ондай болмаған жағдайда жеткіншектердің іс-әрекеті
опық жегізеді.
Жеткіншектердің өз құрбыларының арасында рөлдік орындары бар. Ол
істеген істеріне, мінез-құлықтарына, қарым-қатынасына т.б. жағдайларына
қарай бөлінеді. Мәселен, Ақылды данышпандар. Ақылды данышпандарға
интеллектілігі басым, тапқыр оқушылар жатады. Ол оқу озаты болмауы да
мүмкін. Кейде өте жақсы оқитын оқушылар, құрбыларының арасынан жөнді орын
таба алмай мақтаншақ, шошақай, жағымпаз т.б. жағымсыз атқа ие болады.
Мұғалімдер жеткіншектердің өзара қатынасын сыйлай отырып, олардың
намысына тимеуі керек. Жеткіншектер намысшыл келеді. Оларға Сен ақылысың,
бірақ жалқаусың десе намыс көрмейді. Бірақ Сен топассың, ақымақсың деген
сөздер намысына тиеді. Ата-ана, мұғалімдер ондай сөздерді жеткіншектерге
орынсыз қолдануға болмайды.
Екінші топты Жігерлі, батыл, жүректі деп атайды. Бұл топқа
жататындар – негізінен спортпен щұғылданатын, дене бітімі мығым, өз
құрдастарының арасында күші бар жеткіншектер. Мұндай оқушыларды балалар
ұжымымен қатар мұғалімдер ұжымы да қадір тұтады. Себебі олар мектептің
намысын түрлі жарыстарда қорғайды, абырой, атақ әкеледі.
Мектеп ұстаздарына мұндай балаларды шектен тыс пайдалануға болмайтынын
ескертеміз. Себебі буыны, бұлшықеттері онша қатая қоймаған жеткіншектерді
мертіктіріп алу қиынға соқпайды. Сондықтан оларды физиологиялық тұрғыдан
дұрыс пайдаланған жөн.
Кейбір спортпен шұғылданатын жеткіншектер өз күштерін әлсіз
құрбыларына көрсетуге құмар келеді. Оларды жағымсыз қылықтардан сақтандыру
керек.
Және бір кемшілік мұндай балалар спорт деп жүріп сабақты жіберіп
алатындары да бар. Осы үш қателіктерден күштілерді сақтандырған жөн.
Белсенділер - қоғамдық жұмыстарға араласып, мектепте, құрбыларының
арасында абыройға бөленгендер. Мұндай оқушылар негізінен жақсы отбасынан
шыққан, оқуда өз қатарларының алды болып келеді.
Бірақ осы белсенділердің ішінде дандайсып кетіп, кейде сол
белсенділікті алға тартып, өзіне аса басқа құрмет көрсетуді талап ететіндер
немесе көзге ғана белсенді болып, тіл мен жағына сүйенген белсенділер де
болады. мұндайлардың алдын алып, ондай аурудан мезігілінде айықтырмаса
болмайды.
Таланттылар немесе дарындылар - өздерінің дарынына қарай
шығармашылықпен айналысатын, соның нәтижесін көріп жүргендер. Дарын
әдебиетке, шығармашылыққа, математикаға, қол өнеріне, ән-күйге, спортқа,
көркем өнерге т.б. болуы мүмкін. Мұндай жеткіншектер – жақсы отбасынан
шыққан, ата-ана, мұғалімдерден әр уақытта қолдау көрген, құрбыларының
арасында беделді, мұғалімдерге жағымды, оқуда да, қоғамдық жұмыста да
көріне білгендер. Бұл жеткіншектер ешкімге қиындық әкелмейді.
Қызығушылар. Жеткіншектердің ішінде бір нәрсеге қызығушылары болады.
Мәселен, қызық кітап, фантастика, марка, значок, кассета, фото, кино
түсіру, ән құмарлық, күй құмарлық т.б. осындай оқушылармен тәрбие жұмысын
жүргізбесе, ондай қызығушылық саудагерлікке, алыпсатарлыққа, ақшақұмарлыққа
т.б. жағымсыз қылықтарға ұрындырады. Беріліп қызығу – құмардың бір түрі. Ол
ұрлыққа, заң бұзушылыққа апарып соқтырады. Осыған ата-ананың, мұғалімнің
көңіл бөліп, қызығуды дұрыс дамытқаны жөн.
Сенімді дос, жолдас. Жеткіншектер достық, жолдастыққа берілген.
Досының, жолдасының жанында адал, сатқындықты көтермейді, кешпейді. Мұндай
оқушылар оқуда үздік. Шығармашылықта табысты болмауы да мүмкін. Бірақ
адалдығының арқасында балалардың, мұғалімдердің арасында сыйлы, тәртіпті
болып келеді. Бірақ осындай оқушылардың арасында тілге шешең, түрлі
анекдотқа бейім, соның арқасында балаларды өзінің төңірегіне топтастырып
сыйға бөленетіндер болады. мұндай оқушылар кейбір жағдайда теріс қылыққа
кетіп, басқа балаларды да өзімен ала кетуі мүмкін. Немесе осындай теріс
қылығының арқасында балаларға жақпай, жалғыз қалуы да мүмкін. Бұл екі
жағдай да қауіпті.
Егер жеткіншек мектептен өз орнын таппаса, сол орынды сырттан табады.
Сыртқы орта оны түсінеді, өзінше сыйлайды. Сол сыйлы жерді қиып кете
алмайды.
Екінші, жеткіншек келеңсіздікке ұрынғаннан кейін, онда шығуы қиын.
Себебі бұзақылар тобынан шыққан адам сатқын болады. Олар сатқындықты
кешірмейді, қатаң жазалайды.
Осы екі факторды еске сақтап ата-ана, мұғалімдер жеткіншекті сыныптан
алыстамай, сыныптан оның өз орнын табуына көмектесуі керек.
Қазіргі жеткіншектер өте күрделі ортада қалыптасады. Олар өздерінінң
сенімсіздік сезімдерінен, үрейінен құтылғылары келеді. Өз күштеріне сенімді
болып, әр мәселені өзбетімен орындауға тырысады. Ал егер әлеуметтік ортада
жеткіншекті қабылдамаса, онда ол бұл ортаға қарсы келуге тырысады.
Баланы сыртқы ортаның зұлымдығынан, жауыздығынан қалай қорғауға
болады? бұл сауалды әр ата-ана қояды. Және бұл сұраққа жауап: баланы ортада
өзін-өзі ұстауына, тәртіпті болуға тәрбиелеу керек. Мұнда тағы басқа сауал
пайда болады: бұл мәдениетті ортаны қайдан табамыз? деген.
Тәртіп те, жақсы қатынас та отбасынан басталатынын бәріміз білеміз.
Көптеген ата-аналар жеткіншекпен қарым-қатынасқа түскен кезде, олардың жан-
дүниесіне, ішкі әлеміне және эмоциялық жағдайына көңіл бөлмейді. Көптеген
ата-аналардың мәселелері жеткіншектің әлсіз, әлі дұрыс қалыптаспаған
психикасына әсер етеді. Көптеген отбасыларында ажырасу, несие, қарыз және
кикілжің өте жиі болады. бала есейген сайын ата-аналарының мәселесіне үніле
бастайды, оларды іштей қатты уайымдайды. Тек кішкентай бала емес, жеткіншек
те отбасында қамқорлықты аса қажет етеді. [26]
Ажырасқан отбасында тәрбиеленетін ұл балалардың психикасы әлсіз, олар
өздеріне сенімсіз болады. Мұндай жеткіншектерге әкесінің тәрбиесі мен
тірегі қажет болады. Анасы ұлының қолынан түк келмейтініне таң қалады, оған
қолынан түк келмейді деп ұрысады. Осылай шешесінің жан жылулығын көрмей
өскен жеткіншек үйден кетуге дейін барады. Егер жеткіншек отбасындағы үйін
өз үйі деп сезінбесе, онда даланы үйіне айналдырады.
Ата-аналардың мінез-құлқы баласының жүрегіне сенімділік ұялату керек.
Жеткіншектер отбасында өздерін қамқорлы және жақсы сезінсе, сенімді болып
өседі.
Әрине, жеткіншектердің психологиясы мен физиологиясында күрт өзгеріс
болғандықтан, олар кикілжіңге жиі түседі, ата-аналарына қарсы шығады.
Жеткіншектік шақ – барлық кезеңдер ішіндегі жеке бастың қалыптасуының
ең ауыр кезеңі. Басқа жағынан ең жауапты кезең. Бұл кезде жеткіншектің
адамгершілік құндылықтары, өзін, басқаларға деген қатынасы қалыптасады.
Сонымен қатар, бұл шақта жеке бас қасиеттері мен қатынас стилдері
қалыптасады. Жеткіншектер өзін-өзі тануға, өзін-өзі анықтауға, өзін-өзі
нақтылауға ұмтылады.
Жеткіншектердің ерте есеюіне олардың физиологиясындағы және дене
бітіміндегі өзгерістер әсер етеді.
Жеткіншектік жаста балалар өздерінің мінез-құлқын және қарым-қатынасқа
түсуін қадағалап, өзіндік бағасы адекватты болады. Олармен қарым-қатынасқа
түскенде ересектер жеке басын сыйлау керек.
Жеткіншектер ересектер қатарына ену үшін, олардың мінез-құлықтарына
еліктейді. Әсіресе, ұл балалар мықты, күшті ересектерге, тренерлеріне
ұқсағылары келеді.
Жеткіншек мінез-құлқының моделі
Жеткіншектер Мен қасиетін шындауға және өздерінің бұл өмірден орнын
алуға құқығы бар екенін дәлелдеуге тырысады.
Жеткіншектер қиялшыл келеді. Ойына келген, мақсат тұтқан нәрсеге жету,
соған қалай талпыныс жасау, қалай орындау керектігіне байланысты бала
қиялға түседі. Ол қиял орындалмауы да мүмкін. Көп жағдайда орындалмайды да.
Бірақ осы қиялға біреу сенеді, біреу сенбейді. Ол өтірікші емес, оның
өтірігін шығарудың керегі жоқ. Бала өзінің қиялына өзі сенеді.
Сублимация. Бұл латынның сөзі, мағынасы жоғары көтерілу. Егер де
бала бір ойлаған нәрсесінен қанағат ала алмаса, ол басқа іске кіріседі,
өзіне лайықты, көңіліне жағымды іс-әрекетті іздейді, табады, қанағат алады,
өзі бір көтеріліп қалады.
Танымдылық іс-әрекетте белсенділіктің қажеттілігі. Бастауыш сынып пен
жеткіншектердің төменгі сыныптағылары пән мұғалімін пір тұтып, сабаққа,
пәнге ынтасын негізінен мұғалімнің іс-әрекетімен, оның жеке басымен
байланыстырса, жеткіншектердің жоғары сыныптағылары мұғалімнің біліміне,
сабақ берісіне және пәннің мақмұнымен де байланыстырады. Ол дегеніміз –
жеткіншектердің орта буындағылары танымдылықта талғампаздық көрсете
бастағанның белгісі. Бұл жастағы балалар оқудың мәселілік жолдарын
қарастырғанды жөн көреді.
Сонымен жеткіншектерді проблемалық жолмен оқыту-объективті
психологиялық-педагогикалық өмір талабы, осы жастағы балалардың бір
ерекшелігі. Осы ерекшелікті пайдалану – сыныптарда сабақ беретін
мұғалімдердің міндеті.
Жеткіншек қыздар бойжеткендерге, жеткіншек ұлдар бозбалаларға
еліктейді, солардың тірліктерін қайталағысы келеді. Жеткіншек қыздарға
бойжеткен үлгісі жеткілікті. Себебі үйде ана, мектепте әйел мұғалімдер және
жоғары сыныпта оқитын бойжеткен қыздар үлгі болып табылады. Ал жеткіншек
ұлдар, әсіресе, әкесіз өскен жеткіншектер ер адам үлгісін көре алмайды.
Үлгі болатын әке жоқ, үлгі болатын мектепте ер мұғалімдер тапшы. Соның
салдарынан жеткіншек ұлдарымыз ер адам тәрбиесін жөнді ала алмай өседі.
Әйелдердің ықпалына қалған жеткіншек ұл әйел мінезді болып өседі. Б
Біз алдынғы көтерген мәселемізге байланысты. Бүгінгі әйелдер ерлердің
жұмысын атқаруда. Әйел – базаршы, әйел – дүниетапқыш, әйел – құрылысшы.
Қысқасы, әйел – сол үйдің тұтқасы. Осыдан барып, мектепте де көп жұмысты,
соның ішінде, ұлдың да жұмысын қыз балалар атқарады. Мұны олар өздерінше
жетістік деп санайды. Бұл дұрыс емес, әр адамның, соның ішінде ер мен
әйелдің өздеріне тән қызметтері бар. Олардың әрқайсысы өздеріне тән
қызметтерді атқарғаны дұрыс. Ер – үйдің бас иесі. Әйел – үйдің ұйытқысы.
Мектеп, ата-ана балаларды осыған үйретіп, жастайынан үй болуға үйретсе, біз
көп нәрселерден ұтылмаймыз. [17]
Жеткіншектерді тағы бір өзгешелігі жыныстық пісіп жетілуі болып
табылады. Жеткіншектермен жыныстық қатынасқа байланысты ағартушылық және
алдын алу жұсытары жүргізілу керек. Әсіресе, күрт бетбұрыс жыныстық
өзгерсітердің пайда болуынан болады. осы кезде оларды кішкентай бала сияқты
қабылдамай, әсіресе, қыз балалармен сынып жетекшісіне жеке әңгімелесу
керек.
ІІ Жеткіншек жастағы балалардың психикасына психотропты заттардың әсері
2.1 Жеткіншек жастағы балалардың психотропты заттарды қабылдауға әсер
ететін факторлар
Жеткіншек жастағы балалардың психотропты заттарды қабылдауына әсер
ететін факторлар өте көп. Психотропты заттарды қабылдауға әсер ететін
факторлар ішкі және сыртқы факторлар болып екіге бөлінеді. Ішкі факторларға
жеткіншектің мінез ерекшеліктеріне; оның пубертантты кезеңінің көріну
формасына; орталық жүйке жүйесінің микроағзалық және дисфункционалды
аутқушылығына (перинаталды ауытқушылық кезінде, бас-сүйек зақымы болғанда,
жүйке инфекцияға шалдыққанда) байланысты. Басқа сөзбен айтқанда, жоғары
қатерлікті көрсететін жеке бас ерекшеліктерінің жиынтығынан психотропты
заттарды қабылдауға бейім болады.
Жеткіншектік шақ психотропы заттарды қабылдауға итермейлетейтін негізгі
фактор болып табылады. Ағзаның құрылымдық және қызметтік жүйесінің
нәтижесінде еліктеі өрісінің қысымы (жеткіншектік гиперсексуалдық,
агрессивтілік және т.с.с.) пайда болады.
Әсер етуші факторлар
Психологиялық факторлар. Психотропты заттарды қабылдаудың себебі
эмоционалды қозушылық, депрессия, өз көңіл-күйін жоғарылату себептері
түрткі болады. Психотропты заттар үрейді жояды. Дәрігерлер депрессиядан
емдеу үшін антидепрессанттарды ұсынады. Антидепрессанттардың құрамында
психотропты заттар болады.
Егер ең алдымен бұл депрессиядан құтылу әдісі болса, онда біраз
уақыттан соң ол депрессивті көңіл-күйдің бастауы болады. Жеткіншектің көңіл-
күйі бұдан былай психотропты заттарсыз көтерілмейді. Жиі депрессия кеңет
жоғарылайды, әсіресе, жеткіншектік шақта. Психотропты заттарды қабылдауға
бейім жеткіншектердің мінезін суреттесек, олар өте сезімтал, эмоционалды,
өзіне сенімсіз, тұйық және ортаға бейімделе алмайтын жеке бастар. Олардың
берік және белгілі әлеуметтік қызығушылықтары болмайды. Олар ертеңгі
күндеріне сенімсіз болады. Мұндай жеткіншектер қоршаған ортаның қысымына
шыдамайды. Артистік және көркем ортадан шыққан адамдар өздерін қоғамда
әлсіз, қамқорсыз сезінеді. Жиі суретшілер, музыканттар және артисттер
есірткінің кеселінен өмірден ерте кетіп жатады. Суреттелген бейнелерден
басқа, әлеуметтік деңгейі төмен, мәдениетсіз жастар да есірткіге құмар
болады. Жеткіншектік өтпелі шақ есірткіге құмарлықтың пайда болу кезеңі деп
айтуға болады. Бұл кезде жеткіншектің психологиясы жаңадан қалыптасады,
сыртқы факторларға төзімсіз және сезімтал болады, ескертулерді көтере
алмайды. Осы кезде ол өзінің жан тыныштығын есірткіден табуы мүмкін.
Жеткіншектер қоғамды өзіне қарсы деп қабылдауға өте бейім болады. Әлсіз,
өзіне сенімсіз жеткіншектер стрестік жағдайға төтеп бере алмайды, бұл олар
күйзеліске ұшырайды. Бұл жеткіншектің жеке бас ерекшелігіне байланысты.
Психотропты заттарды қабылдауға психикасында ақаулықтары бар және
мінезінде екпіні бар жеткіншектер барады. Мінез екпіндерінің ондаған
түрлері бар, және де олардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері болады.
есірткіге құмарлары эпилептоидты, истеройдты, гипертимді, конформды типтер.
Әрбір жеткіншектің мінез екпіні болады. Алайда олардың артуына әсер етуші
фактор әлеуметтік орта болып табылады. [52]
Биологиялық факторлар. Бүгінгі таңда психотропты заттарға тәуелділік
адамдардың әлеуметтік және жекебас – психологиялық мәселелерінен туындайды.
Психортопты заттарға тәуелділік кезінде биологиялық факторлардың рөлі
көп. Сонымен қатар, әлеуметті-психологиялық факторлар биологиялық
факторлармен тығыз байланысты. Олардың қайсысы басым екенін анықтау өте
қиын.
Бұл ғалымдар дәлелдеген жалғыз фактор. Психотропты және есірткі
заттарға тәуелділік тұқымқуалайды. Ата-аналары есірткі заттарға тәуелді
болса, жеке бастың есірткі заттарға тәуелділігі ықтимал.
Психотропты заттардың бірнеше түрлері бар. Олардың құрамында
психобелсенді заттар болады. Оның бірі ЛСД. ЛСД-ның пайда болу тарихы өте
ұзақ құбылыс.
ЛСД-25 ең алғаш 1938 жылы швейцар химигі Альберт Хофман анықтады.
Бірақ бұл заттың психотропты қасиеттері 1943 жылы кездейсоқ табылды.
Белгілі уақытта бұл дәрі арқылы шизофрения ауруының табиғатын зерттемекші
болды. Бірақ ортақ қасиеттеріне қарамастан, шизофрения мен ЛСД-ң әсері
арасындағы байланыс жоққа шығарылды. 1950 жж. басында дүниежүзінің
психиатриялық мекемелері адамдар мен жануарларға эксперимент жүргізді. Ал
швейцарлық компания Sandoz құрамында ЛСД-25 бар Делизид деген дәрілік
препарат жасап шығарды.
1960 жж. ЛСД-ы белсенді зерттеді. Ең жақсы эксперименттер МК Ультра
бағдарламасы бойынша ЦРУ-да (АҚШ) жасалды. ЛСД-ң әсерін АҚШ-тың
университеттерінің және басқа елдердің ғалымдары зерттеді. Станислав
Грофтың және Тимоти Лиридің зерттеулері неғұрлым танымал болды. Тимоти Лири
ЛСД-ң зиянды элементтеріне қарағанда, пайдалы жағы бар екенін дәлелдеуге
тырысты. Ол ЛСД-ны кейбір студенттерге, оның зиянды әсері туралы айтпай,
таратты. Соның нәтижесінде Тимоти Лириді билік қуғынға салды.
Зерттелгеннен кейін ЛСД шизофрения сияқты ауруларды емдеу үшін
психиатрияда кеңінен қолданылды. Алғаш рет қолданылған кезде ЛСД өте әйгілі
препараттарға айналды. Бірақ бұл психотропты затты жастар қоғамында
қабылдай бастағандықтан, ЛСД-ы ем мақсатында да қолдануға тыйым салды.
Америка бойынша психотропты заттарға және ЛСД-ге ермек пайда болды.
Доктор Лиридің сөзі кең тарады: Tum on, tune jn, drop out (Оян, күйіне
кел, өш). Зерттеушілер бойынша ЛСД-ны қабылдауға тыйым салудың негізгі
себебі жастар ортасындағы масштабты әлеуметтік өзгерістер алдында қоға мен
үкіметтің консерватизмі және қорқыныші болып табылады. Сол уақыттағы
әлеуметтік және саяси ахуал ЛСД-ны қолдануға тыйым салудың бірден бір
себебі (сол уақытта хиппи қозғалысы дамыды, Вьетнамдағы соғысқа қарсылық
күшейе түсті).
2005 жылдың жазында Психиатрияның Британдық журналында (The
British Journal of Psychiatry) ЛСД-ң медициналық мақсатта пайдаланудың
маңызы туралы мақалада жазылды. Нәтижесінде тәуелсіз медициналық журнал
The Lancet редакторлық мақаласында ЛСд-ны пайдалануға рұқсат берілді. ЛСД-
ны медициналық жолда қолдану уақыты Альберт Хофманның 100 жылдығына сәйкес
болды (2006 жылдың қаңтар айында).
Психотропты препараттар өте көп. Соның ішінде әлсіз әрекет ететін
препарат, бірнеше түрлері бар, сәл масайтатын әсері бар әйгілі – кенепшөп
(кендір, қарақурай, сора) орысша атауы конопля, (Cannabis sativa).
Кенепшөптің дәндері б.э.дейін 3-ші мыңжылдықта еуразияда табылған
каннабистан дайындалады (Сібір өңірінде өсетін әр түрлі түстен тұратын
өсімдік).
Кенепшөп Көне әлемде атақты болды. Хирург Доскорид каннабисті
анестезия үшін пайдаланды. Оның әр түрлі бейнелер мен елестерді тудыратын
қасиеті бар деп айтты (ауруды басатын эффект үшін гашиштің жоғары дозасы
қажет. Конопляның смоласынан бұл кезде галлюциногендік қасиеттері
көрінеді). Геродот айтуы бойынша скифтер ыстық тастарға кенепшөптің
дәндерін шашып, оның буын иіскеп, қуанышқа және ләззатқа бөленетін
(б.э.д. 5-4 ғғ.). каннабиске масаю туралы Демокрит пен Гален де жазған
болатын.
Кенепшөптің аңызы және оны қабылдауы туралы көптеген діндендерден
анықтауға болады: Синтоизмде (Жапонияда) кенепшөпті жас жұбайлардың некесін
қию рәсімі үшін, аластау үшін және некеде бақыт пен қуанышты тудыру үшін
пайдаланды; индуизмде – кенепшөп киелі өсімдік. Шива кенепшөпті Гималайдан
адамның ләззат алуы үшін және тазаруы үшін әкелуді бұйырды; буддизмде
кенепшөп тағам және рәсім мақсатында кеңінен қолданылады. Зоратустраның
ізін басушылар (Маг – Персия, б.э.д. 5-6 ғғ.) кенепшөпті медициналық және
діни мақсатта пайдалануға тәжірибе жасады; эссендер (Ежелгі Египет – б.э.д.
1 ғ.), исламдық суфийлер, копттер (алғашқы египеттік христиандар) және
басқа діни қауымдастықтар бұл өсімдіктің қасиеттері туралы жақсы білді.
Психотропты заттардың адам ағзасына қаупі бар. Қазіргі жастар
қоғамында психотропты заттарды пайдалану ауқымды мәселеге айналып отыр.
Әлеуметтік фактор. Әр адамның өмірінде отбасы болады. әрбір адам
отбасынан шығады. Отбасы ең бірінші әлеуметтік институт және баланың дұрыс
өсіп жетілуіне әсер етуші әлеуметтік фактор болып табылады. Жақсылық та,
жамандық та отбасынан шығады. Отбасында баланың қатынас құру дағдылары
қалыптасады, отбасынан бастап бала әлемді тани бастайды. Отбасында ата-
аналар мен балалар өзара рухани байланыста болады.
Жеткіншектің психотропты заттарға немесе есірткіге құмарлығы
тұқымқуалаушылықтан немесе тәрбиеден болады. отбасындағы мәдениеттілік,
рухани тәрбиенің деңгейінен жеткіншектің өзін-өзі ұстауы және тәртібі
тәуелді болады. Ата-ана баласы үшін үлгі-өнеге болады. дүниеге келгеннен
бала ішімдікті көрсе, яғни ата-аналары ішімдікке тәуелді болса, онда оның
да тәуелділігі қалыптасады. Отбасында жылулық көрмеген бала жылулықты
даладан іздейді. Ал қазіргі қоғамның мәдениеті төмен деп те айтуға болады.
Әлі санасы пісіп жетілмеген, психологиясы тұрақсыз жеткіншек сондай зұлым
ортаға түскенде, ешбір тәрбие де, жақсылық та көрмейді. Отбасының тәрбиелеу
стилі әр түрлі болады. Олар: авторитарлы, демократиялық және либералды
стильдер. Сонымен бірге, ата-аналар тарапынан гипеопека (бейқам қарау) және
гиперопека (тым қамқорлық) тәрбиелеу түрлерін көруге болады. Бұлар баланың
қауіпті еліктеулерге түрткі болатын бірден бір факторы болып табылады.
Ата-ананың ішімдікке салынуы – қызы немесе ұлының нашақорлыққа
қаупінің маңызды факторы. Жеткіншектің психотропты затты қабылдауда ата-
анасының ауруы немесе нашақорлығы биологиялық факторы болып табылады.
Психикалық тұрақсыздық - жеткіншектің психоропты заттарды қабылдаудың
бірден бір себебі.
И.П. Павлов бойынша шартты рейлекстер (инстинкттер) біріншілік және
екіншілік сигналдық жүйесінің ревлекстері қалыптасатын биологиялық негізі
болады.
Қазіргі уақытта жаңашыл ғалымдар И.П. Павловтың пікірін растады.
Павлов: Бас миының бөліктерін тітіркендіргенде, өмірлік тәжірибе мен
санаға тәуелді бір қимыл тудыратын мықты импульстары пайда болады.
бағдарланған генетикалық еліктеулерді мотивация деп атайды.
Ғалымдар: Арқа-ми сұйықтығындағы серотониннің деңгейі төмен болса,
есірткіге тәуелділіктің биологиялық факторлары туындайды.
Психикалық күйі. Психотропты заттарды психикалық бұзылыстары бар
жеткіншектер қабылдайды. Психикалық аурулар физиологиялық себептерден пайда
болады. мысалы, бас миының эндогенді ауруы. Ондай ауруға шалдыққандар өте
көп. Оған шизофрения, психоз бен психопатияның кейбір түрлері жатады.
Зерттеулер бойынша 84,1 % психотропты заттарды қабылдайтын
жеткіншектердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz