Жеткіншектерге құқықтық тәрбие берудің педагогикалық шарттары

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ ( 37.032.2.)
Қолжазба құқығында

ТҰРҒАНБАЕВА БЕЙБІТГҮЛ ШӘКӘРІМҚЫЗЫ

Жеткіншектерге құқықтық тәрбие берудің
педагогикалық шарттары

13.00.01 – Жалпы педагогика, педагогика және білім тарихы,
этнопедагогика

Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның

А В Т О Р Е Ф Е Р А Т Ы

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінде орындалған.

Ғылыми жетекшісі: педагогика ғылымдарының докторы
Р.К. Төлеубекова

Ресми оппоненттері: педагогика ғылымдарының докторы
І.А. Байсерке

педагогика ғылымдарының кандидаты

А.Т.Утебаева

Жетекші ұйым: C.Торайғыров атындағы
Павлодар мемлекеттік университеті

Қорғау 2010 жылы 10 наурыз сағат 12.00 де Абай атындағы
Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің педагогика ғылымдарының докторы
ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 14.05.01 диссертациялық кеңесінің
мәжілісінде өтеді.
Мекен жайы: 050010, Алматы қаласы, Достық даңғылы, 13, 2- қабат,
мәжіліс залы.

Диссертациямен Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық
университетінің ғылыми кітапханасында танысуға болады. Мекен – жайы:
050010, Алматы қаласы, Қазыбек би көшесі 30, 3 - қабат.

Автореферат 10 ақпанда 2010 жылы таратылды.

Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы:
Ә.Н. Көшербаева

Кiрiспе
Зерттеудің көкейкестігі. Қазақстан тәуелсіздікке ие болғаннан кейін
егемен мемлекет пен оның азаматтарының өміріне тікелей тірек болатын барша
құқықтық негізді қайта құру қажеттігі туды. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 1-бабында біздің Республика өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады деп бекітілген.
Өркениет пен мәдениеттiң маңызды құбылысы ретiнде құқық мемлекеттiң
жағымсыз iс-әрекеттерiне заңды түрде тосқауыл қоя отырып, адамның табиғи
тарихи еркiндiгi мен бостандығының жанашыры, гаранты рөлiн атқарып отырады.
Сөйтiп, адамға оның жан-жақты еркiн дамуына, қысылмай ыңғайлы өмiр сүруiне
кепiл болады.
Осы тұрғыдан алғанда, құқық – қоғамдағы ең негізгі және маңызды
қатынастарды реттейтін, қоғамға пайдалы әрі қажетті қатынастардың дамуына
жол ашып, қорғап, қоғамға зиянды қатынастарды шектеп, тыйым салатын құрал
ретінде адамдардың іс-әрекеттері мен мінез-құлықтарының қоғамдық мүддеге,
белгіленген тәртіпке, қабылданған заңдарға сай келуін талап етеді.
Сондықтан қоғамның дамуы әрбір адамның өз құқықтары мен еркіндіктерін
жүзеге асыра алатын мүмкіндіктерінің болуы арқылы көрініс табатын болса, ол
мектеп қабырғасынан бастап қалыптасқан құқықтық тәрбиеге тікелей
байланысты.
Қазіргі мәліметтерге сүйенсек, бүгінгі таңда Қазақстан
Республикасында (0-18 жас аралығында) 5 млн.жуық бала өмір сүреді, оның 508
мыңы мектеп жасына дейінгі, ал 3 млн. жуығы. мектеп жасындағы балалар.
Соның ішінде, Шығыс Қазақстан облысы, Семей қаласы, Ішкі істер бөлімінің
кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтар туралы алынған
мәліметтер бойынша 2005-2007 оқу жылдарында жеткіншектердің аралығында
құқық бұзушылық 5,9 пайызға дейін жоғарлағанын, ал 2007-2009 оқу жылында
17,8 пайызға төмендегенін көрсетеді. Бұл Республикада балалық шақ
мәселесімен айналысатын 9 министрлік пен ведомство мен 16 балалардың
құқықтарын қорғау департаментінің жұмысына және 2007-2011 жылдарға
арналған Қазақстан балалары бағдарламасын бекітілуіне, құқық
бұзушылықтың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз
қалуының алдын алу іс – шараларының жиі өткізілуіне, әр мектепке мектеп
инспекторларының бөлінуіне тікелей байланысты. Соған қарамастан қазіргі
қоғамдағы жеткіншектер арасында нашақорлықтың, зорлықтың, ұрлықтың,
бұзақылықтың орын алуы және заңдарды бұзушылық, адам құқықтарын қорғаудың
механизмінің болмауы, адамның өз құқықтарын қорғау тәсілдерін білмеуі
құқықтық тәрбиелеуге қатысты жаңа бағытты қалыптастыруды талап етеді.
Сондықтан дұрыс ұйымдастырылған тәрбие мен отбасының жағдайы арқылы
тұлғаны қалыптастыруға педагогикалық басшылықтың шамасы жететінін ескеру
қажет. Тәрбие - бүгінде ұлттардың бірігіп нығаюының бөлінбейтін механизмі
ретінде әлемдік өркениет пен мәдениеттің дамуында әрбір халықтың өзінің
тарихи тағдырын, өзінің орны мен рөлін саналы түсінуіне әкелетін құбылыс.
ХХI ғасырдың басында жаһандануға байланысты ұлттық тенденциялардың бірлігі
мен күресі, үйлесімі мен текетіресі қоғамымыздың қазiргi әлеуметтiк-тарихи
даму кезеңiнде, бiлiм беру жүйесiн реформалау үдерісiнде отбасы мен жалпы
бiлiм беретін мектепте туындаған тәрбиелеу үдерісінің педагогикалық
ерекшелiктерiнің маңызы өсiп отыр.
Тарихқа көз жіберсек, құқық, қазақ халқының тұрмысындағы құқықтық
мәдениет, құқықтық қарым-қатынас нормалары туралы құнды пікірлерді Әл-
Фараби, Ж.Баласағұни, А.Яссауи, М.Қашқари, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би,
Есім хан, Қасым хан, Әбілқайыр хан, Абылай хан, Тәуке хан өнегелерінен;
одан кейінгі кездегі Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев,
Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов сынды ағартушылар еңбектерінен
көреміз. Бертін келе, жеткіншектерге құқықтық тәрбие беруде, азаматттық
ұстанымдарды қалыптастыруда қазақ халқының ұлттық тәлім-тәрбиесінің озық
тәжірибелерін пайдалануды Қ.Б.Жарықбаев, С.Қ.Қалиев, С.А.Ұзақбаева,
Ж.Наурызбай, К.Қожахметова, Ә.Табылдиев, Қ.Бөлеев және т.б. еңбектерінде
қарастырады.
Зерттеліп отырған мәселенің теориялық негізі шетел ғалымдары
Э.Дрюкгейм, М.Вебер, Т.Парсонс және т.б; ТМД ғалымдары Г.П.Давыдов,
Н.М.Кейзеров, И.Ф.Рябко және т.б.; Қазақстан ғалымдары М.Т.Баймаханов,
Д.О.Сартаев, Г.С.Сапарғалиев, Е.К.Нұрпейісов, Л.А.Байсерке, В.В.Трифонов,
Л.К. Керімов, К.Б.Бегалиев, В.Г.Баженов, Э.И.Шыныбекова және т.б. ғалымдар
еңбектерінде қарастырылады.
ТМД елдеріндегі ғылыми әдебиеттердің сараптамасы көрсеткендей,
оқушылардың құқықтық тәрбиесінің әлеуметтік-педагогикалық негіздері
(А.Ф.Никитин және т.б.); құқықтық мәдениетті қалыптастырудың әлеуметтік-
педагогикалық мәселелері (Т.В.Болотина және т.б.); құқықтық тәрбие мен
білім беруді оқу-тәрбие практикасында жүзеге асыру (Ф.С.Махов,
Г.В.Миньковский, В.Н.Найбич және т.б.);; тұтас педагогикалық үдерісте
әлеуметтік-құқықтық тәжірибені қалыптастыру (В.М.Обухов) еңбектерінде
зерттелінеді. Кейбір ғалымдар құқықты нормалар жүйесі (С.С.Алексеев және
т.б.); рухани сала (И.А.Ильин, В.А.Каминская, А.Р.Ратинов және т.б.);
адамгершілікті заңды мінез-құлықтың ішкі реттеушісі (В.С.Олейников);
жалпыадамзаттық құндылық (В.А.Караковский, Г.В.Мальцева және т.б.);
моралды-адамгершілік құндылық (Г.А.Кузнецов, О.Г.Шапиева және т.б.)
ретінде қарастырады.
Педагогикалық үдеріс ретінде құқықтық тәрбиенің негізгі факторларын,
шарттарын анықтау үшін ресейлік және қазақстандық ғалымдардың
(А.М.Арсеньев, Ю.К.Бабанский, Е.В.Татарницева, Л.А.Байсерке, Л.Ю.Гордина,
С.З.Зиманов, А.С.Ибраева, Р.К.Русинов, А.Ж.Аюпова, Б.Т.Лихачев, А.В.Мудрик,
А.В.Мицкевич, И.В.Ковалева, Е.К.Нұрпейісов, Л.И.Новикова, Г.С.Сапарғалиев
және т.б.) ғалымдар еңбектеріндегі теориялық қағидалар мен қорытындылар,
тұжырымдар маңызды болып келеді.
Зерттеу мәселесі бағытындағы ғылыми еңбектерді талдау барысында соңғы
жылдары құқықтық тәрбие басқа да контексте қарастырылатыны айқындалды.
Әсіресе, қоғамда жиі кездесетін құқық бұзушылық, оқушылардың оған
бейімділігі, оны жеңетін фактор ретінде жаңа құқықтық ойлауды қалыптастыру
және т.б. тұрғыдан зерттелінуде: Отандық ғалымдар, атап айтқанда
Н.Н.Өсеров, С.И.Қорықбаев, Р.Ә.Орсаева, Д.Б.Бұғыбай, Г.С.Джусупова,
Л.Қ.Ерінбетова, С.Б.Бейсебаева, А.Б.Сманова, А.О.Бейсембаева; Ресей
ғалымдары А.Н.Бабенко, Н.И.Матузов, А.В.Малько, В.Н.Кудрявцева,
В.В.Латаева, Ю.П.Козюбра және т.б.
Дегенмен, қазіргі мектепті ізгілендіру барысында жеткіншектерге
құқықтық тәрбие берудің педагогикалық негіздерін жасау терең зерттелініп
шешімін таппай отырған мәселе болып отыр. Бүгінгі күннің әлеуметтік-мәдени
жағдайына байланысты жеткіншектердің мінез-құлқы мен жүріс-тұрысындағы адам
затына кайшы, ұлттық менталитетімізде жоқ қылықтар мен теріс әрекеттердің
тұрмыста кездесіп қалуы, жеткіншектерге құқықтық тәрбие берудің
педагогикалық шарттарын анықтаудың қажеттілігін туғызады.
Сонымен, зерттеу мәселесi бойынша ғылыми – теориялық әдебиеттердi жан-
жақты талдау, мектептегі оқу-тәрбие үдерісіндегі тәжірибелерді саралау
нәтижелері құқықтық тәрбие мен осы бағыттағы әртүрлі зерттеулердiң
болғанына қарамастан, құқықтық тәрбиеге байланысты шешімдерін таппаған
жекелеген мәселелер көрініс беретіндігін анықтайды. Құқықтық тәртіпті
қатайтуға деген заңдылықтарды орындау мен жүзеге асыру бұл үдерістердің
теориялық және ғылыми - әдістемесінің әлі де жетік еместігі, мектеп
оқушыларының тұлғалық дамуындағы және жалпы білім беретін мектептің оқу-
тәрбие үдерісіндегі келеңсіздіктер, құқықтық білім мен тәрбиенің төмендігі
арасындағы; мектепте құқықтық білім мен тәрбие беру жүйесінің педагогикалық
шарттарының толық меңгерілмеуі мен мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беру
бағдарламасының жүйеленбеуі арасындағы қарама-қайшылықтардың орын алуы
негіз болып отыр. Осы қарама – қайшылықтарды шешуге байланысты қоғам
талаптарына сай жалпы білім беретін мектептегі жеткіншектерге құқықтық
тәрбие берудің тиімді жолдары мен шарттарын белгілеу біздің зерттеу
мәселемізді айқындауға және ғылыми зерттеу жұмысымыздың тақырыбын
Жеткіншектерге құқықтық тәрбие берудің педагогикалық шарттары деп
таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу обьектісі: жалпы білім беретін мектептегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: жалпы білім беретін мектеп жеткіншектеріне құқықтық
тәрбие беру.
Зерттеудің мақсаты: жалпы бiлiм беретін мектептегi жеткіншектерге
құқықтық тәрбие беруді теориялық тұрғыдан негіздеу және оны тәжірибеде
қолданудың тиімді жолдарын белгілеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, жеткіншектерге құқықтық тәрбие берудің
психологиялық-педагогикалық мәселесі зерделеніп, оның теориялық –
әдістемелік негізі жасалса, жеткіншектерге құқықтық тәрбие берудің моделі
құрылымы, өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлері айқындалып, педагогикалық
шарттары анықталса, бағдарламаны тәжірибелік – эксперименттен өткізіп,
мектеп практикасына кешенді түрде енгізсе, онда жалпы білім беретін
мектептегі жеткіншектердің құқықтық тәрбиесі туралы теориялық білімдері
кеңейіп, сана-сезімі мол, белсенді, тәртіп бұзушылыққа ымырасыздықпен
қарайтын жеке тұлға қалыптастыруға мүмкіндік туады.
Зерттеудің міндеттері:
- құқықтық сана, құқықтық тәрбие, құқықтық жүйе ұғымдарына
берілген анықтамаларды нақтылау;
- жеткіншектердің жас ерекшеліктерін ескере отырып, құрылымдық-
мазмұндық моделін жасау, өлшемдері, көрсеткіштері мен
деңгейлерін анықтау;
- 5-9 сынып оқушыларына құқықтық тәрбие берудің педагогикалық
шарттарын айқындау;
- жалпы орта білім беретін мектептегі 5-9 сынып оқушыларына
құқықтық тәрбие берудің педагогикалық шарттардың тиімділігін
эксперимент жүзінде дәлелдеу.
Зерттеудің жетекші идеясы: жалпы орта білім беретін мектептегі оқу
тәрбие үдерісінде тұлғалық – бағдарлық тұрғыдан жеткіншектерге құқықтық
тәрбие беру қазіргі қоғам талаптарына сай тұлғаның әлеуметтік –құқықтық
мәдениетін қалыптастырады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: таным, тұлға, іс-
әрекет, тұлғалық - бағдарлық, тұтас педагогикалық процесс, ынтымақтастық
теориялары, құқық туралы философиялық, әлеуметтік, психологиялық,
педагогикалық тұжырымдамалар, диагностикалаудың жалпы әдістемесі.
Зерттеу әдістері: зерттеліп отырған мәселеге қатысты философиялық,
психологиялық, педагогикалық және ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге теориялық
талдау жасау, салыстыру, нәтижені жобалау, оқу-әдістемелік құжаттарды
саралау, озат іс-тәжірибелерді жинақтау, оқу-тәрбие үдерісін бақылау,
педагогикалық эксперимент жүргізу, сауалнама жүргізу, тестілеу, әңгімелесу,
зерттеу бойынша алынған нәтижелерді математикалық-статистикалық тұрғыдан
өңдеу және қорытындылау.
Зерттеу көздері ретінде Қазақстан Республикасының Ата заңы (2008),
Білім туралы Заңы (2007), Бала құқықтары туралы Конвенция (1989),
Мәдени мұра бағдарламасы (2003), Мәдени мұра стратегиялық ұлттық
жобасының 2009-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы, Қазақстан
Республикасының тәлім-тәрбие тұжырымдамасы (2000), Қазақстан
Республикасының білім беру мекемелерінде тәрбиенің кешенді бағдарламасы
(2000), Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы (2004), Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың
2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы (2004), Қазақстан
Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдаулары: Қазақстан 2030
стратегиясы (1998ж.), Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге
қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін (19 наурыз,
2004ж.), Қазақстан экономикалық әлеуметтік және саяси жедел жаңару
жолында (2005ж.), Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50
елдің қатарына кіру стратегиясы (1 наурыз, 2006ж.), Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан (28 ақпан, 2007ж.), зерттеу мәселесіне бойынша отандық және
шетел ғалымдарының (философтар, психологтар, педагогтар) еңбектері, жалпы
білім беретін мектептердегі озық тәжірибелер және автордың жеке
педагогикалық іс-тәжірибесі алынды.
Зерттеу кезеңдері. Ғылыми зерттеу бір-бірімен байланысты үш кезеңнен
тұрады.
Бірінші кезеңде (2004-2005 жж.) зерттеу проблемасы анықталып, оның
мақсаты мен міндеттері айқындалды, зерттеудің ғылыми аппараттары
дайындалды, зерттеудің теориялық негізі анықталды. Зерттеу тақырыбымызға
байланысты ғылыми зерттеулер, философиялық, әлеуметтік, психологиялық,
педагогикалық, оқу-әдістемелік әдебиеттер көздері зерделенді. Зерттеу
мәселесі бойынша материалдар жинақталып, тәжірибелік-эксперименттік
жұмыстардың мақсат-міндеттері, мазмұны анықталды.
Екінші кезеңде (2006-2007 жж.) зерттеу жұмысымыздың жүйесі құрылды.
Жеткіншектерге құқықтық тәрбие берудің құрылымдық-мазмұндық моделі,
мектептегi құқықтық тәрбие берудің жүйесі жасалды. Жеткіншектерге
құқықтық берудің педагогикалық шарттары айқындалды. Қазіргі мектептердегі 5-
9 сынып оқушыларына құқықтық тәрбие беру мүмкіндіктері, оқу-тәрбие үдерісін
ұйымдастырудың оңтайлы әдіс-тәсілдері анықталды. Жеткіншектерге құқықтық
тәрбие беру жолдарын талдау және дамыту әдістемесі жасалды. Тәжірибелік-
эксперимент жұмыстарының үш кезеңде жоспарлы түрде жүргізілді.
Үшінші кезеңде (2008-2010 жж.) 5-9 сынып оқушыларына құқықтық тәрбие
беру әдістемесі бойынша жүргізілген тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың
нәтижелері талқыланып, сараланды, статистикалық-математикалық өңдеу
жұмыстары жүргізілді. Ғылыми-әдістемелік жұмыстар жасалып, нақты тұжырымдар
мен ұсыныстар дайындалды, диссертацияны талапқа сай рәсімдеу жүзеге
асырылды. “Қазіргі мектептегі жеткіншектерге құқықтық тәрбие берудің
негіздері” атты арнайы курс бағдарламасы дайындалды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
- құқықтық сана, құқықтық тәрбие, құқықтық жүйе ұғымдарына
берілген анықтамалар нақтыланды;
- жеткіншектердің жас ерекшеліктерін ескере отырып, құрылымдық-
мазмұндық моделі жасалып, өлшемдері, көрсеткіштері мен
деңгейлері анықталды;
- 5-9 сынып оқушыларына құқықтық тәрбие берудің педагогикалық
шарттары айқындалды;
- жалпы орта білім беретін мектептегі 5-9 сынып оқушыларына
құқықтық тәрбие берудің педагогикалық шарттардың тиімділігі
эксперимент жүзінде тексеріліп, дәлелденді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- жалпы орта білім беретін мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беруге
байланысты мектеп мұғалімдеріне арналған Қазіргі мектептегі жеткіншектерге
құқықтық тәрбие берудің негіздері арнайы курс бағдарламасы дайындалды;
- жеткіншектерге құқықтық тәрбие беруге байланысты әдістемелік-ғылыми
ұсыныстар жасалды.
Зерттеу нәтижелерін жалпы орта білім беретін мектептердің тәрбие және
білім беру үрдісінде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылады:
- құқықтық сана, құқықтық тәрбие, құқықтық жүйе және т.б.
ұғымдардың анықтамаларының мәні ашып көрсетіледі;
- жеткіншектерге құқықтық тәрбие беру мәселесі ғылыми тұрғыдан
негізделген құрылымдық-мазмұндық моделі, оның мотивациялық,
мазмұндық, рефлекциялық, іс-әрекеттік компоненттердің бірлігі,
өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлері арқылы қарастырылады;
- 5-9 сынып оқушыларына құқықтық тәрбие берудің педагогикалық шарттары
сипатталады;
- сынып және сыныптан тыс тәрбиелік іс-шаралар негізінде
жеткіншектерге құқықтық тәрбие берудің педагогикалық шарттарының
тиімділігі эксперимент жүзінде дәлелденеді.
Зерттеу нәтижелерінің дәйектілігі және сенімділігі талапқа сай
әдіснамалық және теориялық қағидалармен, зерттеу пәніне сәйкес әдіс-
тәсілдерді қолданумен, эксперимент бағдарламасының мақсатқа
сәйкестілігімен, бастапқы және соңғы көрсеткіш нәтижелерінің
қорытындыларымен, жалпы білім беретін мектеп жағдайында олардың тиімділігін
тексерумен қамтамасыз етілді.
Зерттеу нәтижелері дәлелді және негізділігі мен жұмыстың сапалылығын
көрсетті.
Зерттеу базасы: ШҚО, Семей қаланың № 5, 37 мектеп-гимназиялары, № 8, 26
жалпы орта білім беретін мектептерде жүзеге асырылды. Экспериментке 230
оқушы қатысты. Оның 92 оқушысы бақылау тобы, 138 эксперименттік топ.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және іс-тәжірибеге ендіру.
Зерттеудің негізгі қағидалары ғылыми баяндама түрінде халықаралық және
республикалық конференцияларда (Семей 2006, 2007, 2008, 2009; Алматы 2007,
2008, 2009), Семей мемлекеттік педагогикалық институтының педагогика
кафедрасында, Семей қалалық мұғалімдердің біліктілігін жоғарлату және
педагог кадрларды қайта даярлау институтында, мектептердің әдістемелік
кеңестерінде жүзеге асты. Баспасөз бетінде жарық көрген ғылыми мақалаларда
(18) көрініс тапты.
Диссертацияның құрылымы: Диссертация кіріспеден, 2 бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.

Кіріспеде зерттеу тақырыбының көкейкестілігі негізделеді, ғылыми
аппараты: обьектісі, пәні, мақсаты, міндеттері, жетекші идеясы, әдіснамалық-
теориялық негіздері, зерттеу көздері, әдістері, негізгі кезеңдері, ғылыми
жаңалығы мен теориялық және практикалық маңыздылығы, қорғауға ұсынылатын
қағидалары, нәтижелердің дәлділігі мен негізділігі ашып көрсетіледі.
Құқықтық тәрбие берудің теориялық негіздері атты бөлімде зерттеу
проблемасының ғылыми-педагогикалық негіздерін анықтау мақсатында құқық,
құқықтық сана, құқықтық тәрбие, құқықтық жүйе т.б. ұғымдарға берілген
анықтамалар мен түсініктерге талдау жасалып, философиялық, әлеуметтік,
психологиялық, педагогикалық мәні мен маңызы ашып көрсетіледі.
Жеткіншектерге құқықтық тәрбие берудің құрылымдық-мазмұндық моделі
жасалынып, көрсеткіштері, өлшемдері мен деңгейлеріне мазмұндық сипаттама
беріледі. Қазіргі жалпы орта білім беретін мектептерде 5-9 сынып
оқушыларына құқықтық тәрбие берудің шарттары айқындалады.
Құқықтық тәрбие берудің тәжірибелік-эксперименттік жұмыстары деп
аталатын екінші бөлімде жалпы орта білім беретін мектепте оқушыларға
құқықтық тәрбие беру деңгейлерінің әдістемесі негізделді. Мектеп
оқушыларына құқықтық тәрбие беруге бағытталған тәжірибелік-эксперименттік
жұмыстар нәтижелері талқыланып, қорытындыланады.
Қорытындыда болжамды дәлелдейтін зерттеудің негізгі нәтижелері
түйінделіп, тұжырымдалады және оларды пайдалануға байланысты ғылыми-
әдістемелік ұсыныстар беріледі. Құқықтық тәрбие беру мәселесінің
болашақтағы зерделенетін бағыттары көрсетіледі.
Қосымшада 5-9 сынып оқушыларына құқықтық тәрбие беру жұмыстары бойынша
сауалнамалар, пікір-сайыс, кездесу, кештер, интеллектуалдық ойындар
ұсынылды.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Еліміздің Ата Заңында Қазақстан Республикасы құқықтық мемлекет деп
жарияланды. Құқықтық мемлекет құрудағы талпыныс жас ұрпақ тәрбиесінен
басталады, себебі болашақ жастар қолында. Жаңа ғасырға қадам басқан жас
ұрпақтың қазіргі өмірге бейімділігінің болуы, әр адамның қоғамдағы өз
құқығын білуі, қоғам үшін жауапкершілігінің болуы, қоғамдық қатынастарда
заң бұзушылықтың алдын-алатын, әр іс-әрекетіне жауапкершілікпен қарайтын
жеке тұлға тәрбиелеу мәселесінің көкейкестілігі артуда.
Осы орайда қазақ халқы ұрпақ тәрбиесіне ежелден үлкен мән бере отырып,
адам құқығын қорғау мәселесінде өзіндік ой-тұжырымдарын жасап келген.
Арнайы құқық қорғау органдары мен құқықтың заңнамалары болмаған кездің
өзінде –ақ қазақ халқы сөз құдыретіне, сөз қуатына мән беріп, тобықтай
түйін арқылы тәрбиенің құқықтық мәселелерін шеше білген. Мәселен, Тәуке
ханның Жеті Жарғысы құқықтық тәрбие берудің негізін қалап, бүгінгі уақытқа
дейін бұл қағидалар ұлттық тәрбие қалыптастыруға ықпал етіп келеді.
Зерттеу барысында біз, сонау көне грек ойшылдарының еңбектерінде негізі
қаланған жеткіншектерге құқықтық тәрбие берудің теориялық негіздерін
айқындауда заң білімін насихаттау құқықтық білім және тәрбие берудің
бастамасы екендігін көрсетуде Аристотель, Демокрит, Әл Фараби, М.Х.Дулати
еңбектеріне шолу жасадық. Құқықтық тәрбиенің негізі қай қоғам болмасын, сол
қоғамның өзі тудырған моральдық тәрбиесінің тағылымынан сұрапталған нысан
екеніне Аристотель тұғырлы тұжырым жасап берген. Бұл ойы қазіргі заман
талабына сай бүгінгі жеткіншектерге құқықтық тәрбие беру мәселесінде
өзектілігімен ерекшеленіп отыр.
Демокрит құқықтық тәрбиенің нәтижелі болуының қозғаушы күші – ата-
аналар мен мұғалімдердің бірлесіп жұмыс атқаруында деп айқын көрсеткен.
Шығыс елі ойшылдарының бастаушысы - Әбу Насыр Әл-Фараби құқықтық тәрбие
жайлы жамандықты жақсылық жеңгенде ғана адам баласы ізгі мұратына жетеді
деп түсінетінін меңзейді.
Құқықтық тәрбие негізі ретінде Құтты білік еңбегінде Жүсіп Баласағұн
әлеуметтік нормалар, құқықтық тәрбиенің рөлін жоғары бағалап, қоғамдық
жағдайлардың, айнала ортаның ықпалымен, оң әсерімен тәрбие арқылы және адам
табиғатынан туысынан - дүниеге нәсілдік ерекшелігімен келетінін ескеруді
ерекше көрсеткен. Оған Адамдарды басқару заңы туралы тараудың бек деген
қандай болуы керек?, т.б. мысал бола алады.
Хайдар Дулати қазақ хандығы кезінде ел басқару ісінде қолданылатын
заңдардың ережелерін құрған: Мүлік заңы ( жер, мал – мүлікті иемдену);
Қылмыс заңы (ұрлық, адам өлтіру, тонау т.б. жазалау); Әскери заң (қысым
жасау, ер- азамат пен тұлпардың құны); Елшілік мәселе (сыпайылық, шешендік
өнер); Жұртшылық заңы (ас, той, мереке үстіндегі заңдар) мен құқықтық
тәрбие берудің негізін қажырылылық пен салиқалы зерде мен терең ой деп
дәлелдейді.
Сонымен құқықтық тәрбие беруде жеткіншектерге зорлық-зомбылық,
құқықтық–психологиялық жағдай туғызу сияқты әдістерден аулақ болып, олардың
әділетті де құқықтық тәрбие арнасынан шықпауына бірден-бір құрал
сүйіспеншілікпен келу деген тұғырлы, салиқалы ой-пікірі бүгінгі тәрбие
нысанына да негіз деп қарауымызға мүмкіндік береді.
Ян Амос Коменскийдің ойынша, мектеп – оқушылардың адамгершілігін,
ақылын, құқығын тәрбиелеудегі білім мен оқытуды ұйымдастыратын
орталық. Оның бұл тұжырымының Сократ, Демокрит, Әл-Фараби, М.Х.Дулати
еңбектерінде де айтылған ой–тұжырымдарымен сабақтастық тапқанына мән
береміз.
Джон Локк еңбектерінде құқықтық тәрбиенің үштік құқықтық формасы
ретінде өмірге, бостандыққа және меншікке деген түсініктері қарастырылып,
буржуазиялық конституцияға енгені айқындалған. Философ-ағартушылар Вольтер,
Д.Дидро, Ж. Ж. Руссо азаматтық құқық пен бостандықты мойындауға мүмкіндік
беретін буржуазиялық революция идеологиясын тудырды.
Зерттеу жұмысымыздың негізіне XIX ғасыр ағартушылары Шоқан Уәлиханов,
Ы.Алтынсарин, А. Құнанбаев еңбектеріндегі құқықтық тәрбие беру жөнінідегі
берген ақыл-кеңестері де жоғары мағынасында алынады. Абай өзінің
қарасөздерінде мораль, тәрбие ақыл, ғылым, ар, мінез мәселелері туралы ой
түйіндеген. Жиырма бесінші сөзінде оқушы өзі үшін емес, халқы үшін еңбек
ететін адам болсын деп, өзінің туған елін қорғайтын, сана – сезімі мол,
белсенді қоғамға, әлеуметтік ортаға жат әдет қылыққа қарсы күресетін жеке
тұлғаның бойындағы қасиеттерді тәрбиелеуді насихаттаған.
Қазақ ағартушыларының бірі - Шоқан Уәлиханов 1864 жылы құқық жайлы
Сот реформасы деген еңбегін жазды. Онда құқықтық тәрбиенің оңтайлы болуы
үшін мемлекет құқықтық заңдар шығарған уақытта халық мүддесімен санасудың
қажеттілігін ескеруді қарастырады.
Құқықтық тәрбиенің әлеуметтік, рухани, психологиялық даму, реттеу
қызметтері мен мәніне келсек, бүгінгі күнге дейін қоғам дамуының барлық
кезеңдерінде бұл мәселе әр түрлі ғылымдар саласында әр қырынан
қарастырылған. Соның ішінде, заң ғылымы тұрғысынан өсіп келе жатқан
ұрпақтың құқықтық тәрбиесі мәселесін зерттеуге ерекше назар аударылғаны
анықталады. Заңгер ғалым М.Т.Баймаханов тұлғаның әлеуметтенуіндегі құқықтың
рөлін, құқық нормаларының мораль және адамгершілікпен өзара әрекетін
қазіргі тұрғыдан қарастырады.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, құқықтық тәрбиені біздің қоғам
дамуының екі кезеңіне қатысты қарастыруға болады: кеңестік кезең, ол
социалистік құқықтық сана мен құқықтық мәдениетті қалыптастыруды және
дамытуды негіздеумен сипатталады; посткеңестік кезең, ол қоғамның
әлеуметтік-экономикалық және саяси қайта құрылуымен, жаңа құқықтық ойлауды
қалыптастырумен тікелей байланысты айқындалады.
Осы орайда біз зерттеуімізге тірек ретінде алып отырған құқықтық
сана, құқықтық тәрбие, құқықтық жүйе ұғымдарына тоқталуды жөн көріп
отырмыз. Жоғарыдағы ұғымдардың мазмұнын нақтылау, құқықтың тұлға мен
қоғамды қорғау құралы ретіндегі әлеуметтік бағасын сезіну – әрбір адамның
міндеті, мұны ұғындыру мектеп табалдырығынан басталғаны дұрыс деп
есептейміз.
Сондықтан, бүгінгі күні зерттеуімізде мәселенің теориялық-әдіснамалық
негізін дәлеледеу мақсатында ғылыми еңбектерді, ондағы құқықтық тәрбие
ұғымына берілген анықтамаларды әр түрлі тұрғыдан қарастырдық: 1-ші топқа
құқықтық тәрбиені құқықтық сананы қалыптастыру бойынша мақсатты, жүйелі,
жоспарлы әсер ететін іс-әрекет ретінде қарастырған ғалымдар (Г.П.Давыдов,
Н.Ф.Рябко, И.С.Самощенко В.В.Тищенко және т.б.); 2-ші топқа құқықтық
тәрбиені құқықтық сананы қалыптастыруға бағытталған мемлекеттік органдар
мен қоғамдық ұйымдардың іс-әрекеті ретінде зерттеген ғалымдар
(Ғ.С.Сапарғалиев, А.С.Ибраев, А.Бойков, Н.И.Козюбра, В.А.Зинченко
Т.В.Синюкова ) еңбектері жатқызылды.
Ресей ғалымы И.Ф.Рябко құқықтық тәрбие - тұлғаның сана-сезімі мен
мінез-құлқына жүйелі, мақсатты әсер ету деп түсіндіреді, ал Қазақстандық
зерттеушілер Ғ.С.Сапарғалиев, А.С.Ибраева құқықтық сананы қоғамдық сананың
жеке бір саласы дей келе, құқықтық сана – Қазақстан Республикасы
азаматтарының жүзеге асырылып жүрген заңдарға, оларды қолдануға,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына және қалаулы құқыққа, басқа да
құқықтық құбылыстарға құқық сезімдерінің, көзқарастарының, пікірлерінің,
бағаларының жүйесі, - деген анықтама береді.
Бағамдап қарасақ, құқықтық тәрбие - жеткіншектерге заң бұзушылық
себептерін түсіндіретін, оған көмек көрсететін, құқықтық сана–сезімдерін
қалыптастыратын ерекше қызмет жүйесі болып табылатындығына зерттеу
барысында көзіміз жетті.
Жоғарыда айтылған теориялық идеяларға сүйене отырып, құқықтық сана
ұғымына - адамдардың қолданылып жүрген және тілек ететін құқыққа көзқарасын
білдіретін түсініктер мен сезімдердің, бағалар мен мақсаттардың жиынтығы,
ол азаматтардың жаңа заңға мақұлдау немесе жақтырмау, нормативтік құкықтық
актінің жобасы жөнінде пайымдау және т.б. түріндегі әсері деген өз
анықтамамызды береміз.
Ресей ғалымдары Н.С.Самощенко, В.В.Тищенко өз зерттеулерінде құқықтық
тәрбиені тұлғаның құқықтық санасын жоспарлы, жүйелі қалыптастыру үдерісі
деп түсіндіре отырып, индивидтің құқықтық санасына әсер ететін факторлар
ретінде әлеуметтік-экономикалық құрылыс пен әлеуметтік ортаны және оның
ұйымдастырушылық-саяси ерекшеліктерін бөліп көрсетеді.
Отандық ғалым Т.Ғабитов құқықты мәдени-әлеуметтік реттеу жолдарын: 1)
мораль мен құқық - барлық адамдардың бірдей қолдана алатын ережелер
қатынасы; 2) әдеп пен құқық - азамат пен мемлекет мүдделерінің үйлесімді
ету құралы; 3) құқық – адамның іс-әрекетін реттеуші құрал; 4) құқық -
мәдени-әлеуметтік алғышарттар деген түрлерге бөліп көрсеткен.
Егер зерттеуімізге тірек етіп алынған ұғым құқықтық тәрбиені Ресейлік
зерттеуші А.Бойков құқықтық тәрбие - құқықтық сананы қалыптастыруға
бағытталған мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдардың және тұлғаның
өзінің мақсатты ұйымдастырылған жұмысы, - деп айқындайды.
Жоғарыда айтылған ойларды түйіндей келе, құқықтық тәрбие –оқушылардың
өз іс-әрекетіне мотивациялық тұрғыда басшылық жасай отырып, рефлексиялық -
бағалау әдістері негізінде азаматтық заңдарды мүлтіксіз сақтап, өз
міндеттерін саналы түрде жүзеге асыра алу әрекеті деп тұжырымдаймыз.
Ендігі кезекте құқықтық жүйе ұғымын қарастырамыз. Бұл жүйе,
педагогикалық жүйе, тәрбиелік жүйе ұғымдарының мәнін ашумен тікелей
байланысты. Жүйе – күрделі жүйенің іс-қимыл жасау (жұмыс істеу)
заңдылықтарын зерделейтін ғылым. Олай болса, педагогикалық жүйе – шынайы
педагогикалық құбылыстың мәнін (педагогикалық үдерістің субъектілері-
мұғалім мен оқушы), оның мақсатын, мазмұнын, тәсілдерін, формаларын,
әдістерін, құралдарын және жүзеге асырылуын сипаттайтын қажетті әрі
жеткілікті элементтердің жиынтығы. Ал тәрбиелік жүйе ұғымы педагогикалық
әрекеттің неғұрлым іргелі факторларының бірін, атап айтқанда өзін-өзі
реттеу, өзін-өзі ұйымдастыру жүзеге асатын өзіндік қызмет ету және даму
логикасы бар, әлеуметтік тұтас ағза ретінде бейнелейді. Зерттеуші ғалым
Л.А.Байсерке оқушылардың адамгершілік-құқықтық тәрбиесінің жүйесін
теориялық және әдістемелік тұрғыдан қарастырып, тәрбиелік жүйені өзара
байланысты тәрбиелік іс-шараларда ұжымдық жұмыстардың алуан түріне қарай
бірде күрделеніп, бірде тез шешіліп, жетілдіріліп, үнемі дамып өзгеріп
отырады деп сипаттаған.
Құқық адамдардың мінез-құлқын реттейтін, мемлекет тарапынан үнемі
қолдау тауып отыратын жүйе. Сонымен бірге құқық жүйесі – құқық салаларының
өзара байланысын, арақатынасын және құрылымын анықтайтын институционалдық
түсінік ретінде құқықтық жүйенің құрамына енеді. Құқықтық жүйеге құқық
жүйесінен басқа да қоғамның құқықтық өмірінің бөлшектері, құқықтық білім,
құқықтық тәжірибе және тәрбиенің барлық элементтері де кіреді. Құқықтық
білім – құқықтық тәрбие мен құқықты оқытудың біртұтастығы, оның мәні
құқықтық нұсқауларды, қатынастарды, құқық реттейтін саладағы қызметтерді
қалыптастырады. Бұл жүйе оқушының қоғамда болып жатқан барлық өзгерістерге
өзіндік көзқарасын дамытуға, оған деген өзіндік бағдарын қалыптастыруға
және заң мен заңдылықтарды меңгеруге, іс-шараларда өзінің азаматтық
парызын түсінуге көмектеседі. Құқықтық жүйеде педагогтардың ықпалы
тәрбиелік кеңістікте жеткіншектердің санасына, сезіміне, сеніміне, еркіне,
құқықтық мінез-құлқының қалыптасуына бағытталған олардың педагогикалық іс-
әрекеттерінің кешені мұғалімдер, ата-аналар, мектептен тыс мекемелер, т.б.
жағдайда өзара жауапкершілікті субьект – субьектілік қарым-қатынасымен
айқындалады. Қорыта келгенде, құқықтық жүйені - жеткіншектерге заң
бұзушылық себептерін түсіндіретін, оған көмек көрсететін, құқықтық
сана–сезімдерін қалыптастыратын ерекше қызмет жүйесі деп анықтаймыз.
Сараптау барысында, ғылыми әдебиеттер мен зерттеулерде құқықтық тәрбие
беру мәселесі мұғалімнің кәсіби біліктілігіне және оның тұлғалық қасиетіне
тікелей байланысты қарастырылатыны айқындалды. Бұл үдеріс қазіргі
мектептегі құқықтық тәрбие беру мәселесінің тиімді шешілуінде оқушылардың
өзін-өзі тәрбиелеуі, алдына мақсат қоя білуі және оны іс жүзінде жүзеге
асыруымен сипатталады. Сондықтан жеткіншектерді әлеуметттендіру барысында
жоғарыда айтылған ойларды негізге ала отырып, олардың құқықтық әлеуетін
дамыту қажет. Ол үшін іс-әрекет теориясын басшылыққа ала отырып, тұлғаны іс-
әрекетке бейімдеп, субьект ретінде қарастырып, оның іс-әрекетінің
белсенділігін төмендегідей қағидалар арқылы жүзеге асырамыз: ғылымилық,
түсініктілік, бірізділік, жүйелілік, саналылық, беріктік, сабақтастық,
құрылымдық, өзін-өзі жетілдіру.
Зерттеу жұмысымыздың теориялық қағидалары негізінде біз жеткіншектерге
құқықтық тәрбие берудің құрылымдық - мазмұндық моделін анықтадық. Оның
құрылымы төрт компоненттен тұрады: мотивациялық, мазмұндық, рефлексиялық
бағалау, іс- әрекеттік.
Мотивациялық компонент - қазіргі мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие
беру арқылы құқықтық саналы көзқарасын қалыптастырып, құқықтық әлеуетін
дамыту тұрғысын болжайды. Адам әрекетінің мотивтері әр қилы, олар адамның
қоғамдық өмірінің үдерісінде қалыптасатын әртүрлі қажеттіліктер мен
қызығушылықтардан келіп шығады. Үдерістің мазмұны мен сапасы ұйымдардың
ерекшелігіне, қолданылатын қоғамдық нормаларға тікелей байланысты. Бұл
құқықтық ұғымның қалыптасуын деңгей бойынша қарастыруға мүмкіншілік береді.

Мазмұндық компонент - қазіргі мектеп оқушыларының құқықтық тәрбиесі
сипатын, ерекшеліктерін, оқу-тәрбие үдерісінің тәрбиелік механизмін,
оқушыларға құқықтық тәрбие берудің ерекшеліктерін және оларды тиімді
ұйымдастырудың педагогикалық жоспарын, құқықтық тәрбие берудің ғылыми
негізін білуін, оқу- тәрбие үдерісінде өзінің объектісін түсінуін
қарастырады.
Рефлексиялық бағалау компоненті – оқушыларға құқықтық тәрбие берудің
мазмұнын, өздік ерекшеліктерін тұтастай қабылдап, оларға баға бере білуін,
сондай-ақ жеткіншектерге құқықтық тәрбие берудегі мүмкіндіктерін бағалай
білуін қарастарды.
Іс- әрекеттік компонент – жеткіншектерге әртүрлі іс- әрекеттерде
көрініс тапқан құқықтық белсенділігін сабақтарда және сабақтан тыс іс-
әрекеттерде оқушыларды құқықтық білімге қызықтырып, оның тәжірибесін
оқушыларға жеткізе білу қабілетін қарастырады. Ол төмендегі 1-ші кестеде
көрсетілген.

1 кесте - Жеткіншектерге құқықтық тәрбие берудің құрылымдық-мазмұндық
моделі
Компо-ненттӨлшемдерi Көрсеткiштерi
ері
Мотивация-лҚұқықтық тәрбиеге құқықтық тәрбие берудің әлеуметтік
ық құндылық бағдарының маңызын жете түсінуі;
болуы құқықтық тәрбиеге саналы қызығушылықтың
болуы;
құқықтық тәрбиенің маңызын түсінуі.
Мазмұндық Құқықтық тәрбие құқықтық сана, құқықтық тәрбие,
бойынша теориялық құқықтық жүйе ұғымдарының өзара
білімінің болуы байланысын білуі;
құқықтық тәрбие берудің мазмұндық сипатын
ұғымдық құрылымын, функциясын білуі;
құқықтық тәрбиенің мүмкіндіктерін,
өлшемдерін білуі;
құқықтық тәрбиенің тиімді формалары мен
әдістерін білуі.
РефлексиялыҚұқықтық әлеуетінің құқықтық тәрбиелік деңгейінің
қ бағалау мазмұнын бағалауы рефлексиялық сипаты;
және қабылдауы. құқықтық тәрбие беруді тұтастай
қабылдауы;
құқықтық тәрбие тұрғысына баға бере білуі
және ішкі рефлексиялық мүмкіндіктерінің
дамуы;
құқықтық тәрбиеге байланысты жүргізілетін
жұмыстардың нәтижелеріне талдау,
бастамшылық идеясын көрсету.
Іс- Мектептегі оқу- оқу- тәрбие процесінде, күнделікті өмірде
әрекеттік тәрбие процесінде құқықтық тәрбие беру жіктемесін сұрыптай
оқушыларға құқықтық білу іскерлігі;
тәрбиені жеткіншектердiң педагогикалық тұрғыдан
меңгертудегі жұмыс бұзақылыққа бейімделуінің алдын алу;
нәтижелілігін жеткіншектердің құқықтық тәрбиелеудiң
қамсыздандыратын бағдарламаларын даярлау және жүзеге
негізгі іскерлікке асыру;
ие болуы. жауапкершілікке тәуелдiлiк қатынастары
негiзiнде iс-әрекеттердiң құқықтық
мәдениетiн үйлестiру.

Құқықтық тәрбие жекелеген адамдар мен әлеуметтік топтардың іс –
әрекеттері, мінез – құлықтары, ойлау жүйесі, дүниетанымының қалыптасуына
бағыт беріп отырады. Сонымен құқықтық іс-әрекет осы құқықтық құңдылықтарды
адамдардың бойына сіңіріп, меңгеруіне тікелей байланысты. Жоғарыда
айтылғандарға сүйене отырып, жеткіншектерге құқықтық тәрбие берудің
жүйесі құрылды (1-сурет).

1- сурет - Мектептегі құқықтық тәрбие берудің жүйесі
Бұл жүйе жеткіншектерге құқықтық тәрбие беруде бүгінгі қоғам сұранысына
байланысты мемлекеттік құжаттарға сәйкестендіріп айқындалды. Ол
жеткіншектердің ішкі рухани сапаларын, құқықтық сана-сезімін, сенімі жоғары
қоғам азаматы ретінде дамуын, жетілуін қамтиды. Сондықтан біз құқықтық
демократиялық қоғамда өзіндік құқығын меңгерген, құқықтық сана-сезімі
жетілген өзін-өзі дамыта алатын тұлға тәрбиелеудің мазмұны және оны
жүзеге асыру жолдарын көрсетуге тырыстық.
Жоғарыдағы кестеде көрсетілгендей, жеткіншектерге құқықтық тәрбие
берудің құрылымдық-мазмұндық моделі өзінің құрылымы жағынан
компоненттерден, оның мәнін аша түсетін өлшемдер мен көрсеткіштерден, оған
сәйкес келетін деңгейлерден тұрады.
Зерттеу жұмысымыздың алғашқы кезеңінде қалыптасқан деңгейлерді бағалау
көрсеткіштер жүйесімен нақтыланған талаптар негізінде жүзеге асады.
Нәтижесінде біз әр түрлі сатысына сәйкес келетін негізгі деңгейлерін
анықтап алдық:
Жоғары деңгей қазіргі жалпы білім беретін мектеп оқушыларының құқықтық
тәрбиенің маңызын жете түсінуі, қабылдауы, олардың құрылымын, функциясын,
тәрбиелік мүмкіндіктерін терең меңгеруі; құқықтық тәрбиенің нақты
өлшемдерін сұрыптай білуі; құқықтық сана және оқу-тәрбие үрдісінде
меңгерген білім мазмұнына баға бере білу; құқықтық тәрбиені мектепте,
мектептен тыс жұмыстарда шығармашылық ізденіс пен оңтайлы пайдалана білуі;
құқықтық білімді күнделікті өмірмен байланыстыра отырып пайдалануымен
ерекшеленеді.
Орта деңгейде қазіргі мектеп оқушылары құқықтық тәрбиенің маңызын
түсінеді, оны қабылдауға қызығушылық танытады, құқықтық тәрбиенің теориясын
меңгергенмен азаматтық құндылықтарға оқытушы көмегімен баға бере біледі;
құқықтық тәрбиеге қатысты мәселелерді сұрыптай, өмірмен байланыстыра
білгенімен мектеп тәрбиесінде оларды оқытушының көмегімен пайдаланады.
Төменгі деңгей үшін қазіргі мектеп оқушыларының кейбіреуі құқықтық
тәрбиені қажет деп есептемейді, қызығушылық көзқарас танытпайды, теориялық
білімі нашар, меңгерген біліміне баға бере алмайды, жүргізілген іс-
шараларда құқықтық білімін пайдалана алмайды. Жеткіншектердің құқықтық
қағидаларды бiлуі мен оларды орындауға деген ұмтылысы, күйзелiсі,
практикалық әрекеттердегі өнегелiгiнің төмендігі байқалады. Олардың әркелкi
жақтары іс-әрекеттері мен қатынастарының қалыптасуында көрініс табады.
Тұлғаның дамуы әлеуметтік мәдени кеңістікте, атап айтқанда, қоғам,
қоғамдық институттар, мемлекет, құқықтық жүйе және жеткіншектердің
қоршаған ортасы мен ұйымдастырылған немесе кездейсоқ болатын, яғни оның
қалыптасуын қамтамасыз ететін ортада іске асады.
Зерттеу жұмысымыздың нәтижесін жоғарыда келтірілген моделдегі төрт
компоненттің қалыптасу деңгейіне қарай бағалауға болады. Біздің ойымызша,
осы төрт компоненттің бірлігі, олардың көрсеткіштері мен өлшемдері, соған
сәйкес деңгейлері және моделі жеткіншектерге құқықтық тәрбие берудің
тиімділігін қамтамасыз ететін педагогикалық шарттарын айқындауға мұмкіндік
береді.
Осыған орай біз зерттеу жұмысымыздың барысында үш педагогикалық
шарттарды (педагогикалық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.