ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАРЫ ПРОЦЕСІНДЕ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШЫМКЕНТ УНИВЕРСИТЕТІ
ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТІ
Педагогика және психология кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАРЫ ПРОЦЕСІНДЕ ТАНЫМДЫҚ
ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
Ғылыми жетекші: пед. ғ. к. доцент Ә.Қ.
Қалдыбаев
Орындаған: 13-14 тобының студенті Г.
Тұрсынова
ШЫМКЕНТ – 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Жеткіншектердің өзіндік жұмыстары процесінде танымдық қызығушылығын
қалыптастырудың теориялық негіздері.
1. Жеткіншектердің өзіндік жұмыс жасау біліктіліктерін қалыптастырудың
педагогикалық психологиялық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..6
2. Жеткіншектердің өзіндік жұмыстары процесінде танымдық қызығушылығын
қалыптастырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
ІІ Жеткіншектердің өзіндік жұмыстар процесінде танымдық қызығушылығын
қалыптастырудың әдістемесі.
1. Өзіндік жұмыстар процесінде танымдық қызығушылығын
қалыптастырудың
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...38
2. Танымдық қызығушылығын қалыптастыруда өзіндік жұмыстың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Оқу - мектеп жасындағы жеткіншектердің
негізгі таным қызығушылығы.
Жеткіншектердің жалпы психикалық дамуы мектептегі оқу мен оның
өздігінен оқуына тығыз байланысты. Мектептегі жеткіншектердің оқу
қызығушылық күрделі, жан-жақты үрдіс, Ол жеткіншектердің барлық
қызығушылығын, рухани күштерін, өздігінен білім алуын қажет етеді. Мектеп
жасындағы жеткіншектердің ақыл-ой еңбегі белсенді қызығушылық болуға
тиісті. Ол жеткіншектің жалпы психикалық даму ерекшеліктеріне байланысты
болады. Баланың ақыл-ой қызығушылық оның қажеттері мен қызығулары, сезімі
мен еркі сияқты үрдістермен, іске асады. Мектеп жасындағы жеткіншектерждың
ақыл-ой еңбегін белгілі жүйемен жасауға, оның жалпы мәдениетін өздігінен
қызығушылығын қалыптастырып отыру керек. Ең алдымен мектепке келген
жеткіншектердің алдына қойған мақсат міндеттерін түсінуге баули отырып
оқыту, тәрбиелеу қажет. Тәрбие өмір бойы үздіксіз жүретін үрдіс болса,
қазақ халқы жетілген, өз бетінше жұмыс атқара алатын тулғаның сипатын
“Сегіз қырлы бір сырлы” деген бір ауыз сөзбен түйіндеген.
“Қазақстан-2030” Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауында
Қазақстан азаматтарының денсаулығын, білімі мен әл-ауқатын арттыруға,
экологиялық ортаны жақсартуға ерекше мән берілген. Сондықтан да ұрпақ
тәрбиесіндегі көкейкесті мәселелердің бірі өз бетімен жұмыс жасау
біліктілерін қалыптасыру [1].
Мектеп жеткіншектерге тәрбие беру тұжырымдамасында: Жеке тұлғаның
қалыптасуы үздіксіз күрделі үрдіс: Әрбір жеткіншекке жеке қарап, оның өзіне
тән санасы, өзіндік қызығушылық жасай алатын қабілеті бар, жеткіншекті
дамыту мектеп алдындағы бір міндет болып саналады.
ХХ ғасырдың аяқ кезіндегі ой-пікірлерден педагогикалық көзқарастары
білім беруде жеткіншектің шығармашылық қабілетін өз бетінше жұмыс жасауға
үйретудің мәселелері болғанын өмір дәлелдеп отыр.
Енді осы мәселені дамыту үшін мектептің алдында жеткіншектер өз
бетінше жұмыс жасау біліктерін қалыптастыру қажеттілігі туындайды.
Мектептің педагогикалық үрдісіндегі негізгі мәселе – білім беру,
өздігінен білімін жетілдіру, өз бетінше жұмысты ұйымдастыру үйрету жолдары
болып табылады.
Жеткіншектердің танымдық қызығушылығын қалыптастыру, өзіндік
жұмыстары процесінде үйретудің жолдары. Сондықтан, бұл мәселе
жеткіншектерді ғылыми таным әдістердің логикалық ойлауды, ғылыми
заңдылықтарды түсіну, практикалық міндеттерді шешуге бағытталуы тиіс.
Осыған орай жеткіншеклардың ғылыми білімді, дағдыларды, өздігінен білімс
алуды меңгеруі олардың оқу қызығушылығының негізгі мақсаты мен міндеті
болып табылады.
Бұл мәселенің маңыздылығы мен қасиеттілігін П.Я.Гальперин, И.Я.Лернер,
В.П.Палакмерчу, М.Жұмабаев, Т.Сабыров, Ж.Б.Қоянбаев т.б. ерекше мән берді
[2].
Қ.Жарықбаев психология ғылымдарының докторы қазіргі таңдағы оқу
процесіндегі білім алу мен өз бетінше жұмыс жасау білік, дағды, икемдеріне
баса қатты назар аударған [3].
Оқыту теориясының негіздерін дамытуда дидактиканың негізін салушы
Т.Сабыровтың еңбегін бағалап кетуге болады.
Жеткіншектердің санасында жеткілікті деңгейде білім қоры болмаса, онда
оның өздігінен жұмыс істеуіне, өз бетімен жұмыс жасау біліктілігін
қалыптасуы мүмкін емес. Сондықтан, бұл тақырыптың негізгі өзектілігі
жұмыстың негізгі мақсаты мен міндеттерін анықтайды.
Зерттеудің мақсаты: Жеткіншектердің өзіндік жұмыстары процесінде
танымдық қызығушылықтарын қалыптастыру жолдарын анықтау.
Зерттеудің міндеттері:
1. Жеткіншектердің өзіндік жұмыс жасау біліктіліктерін қалыптастырудың
педагогикалық психологиялық сипаты.
2.Жеткіншектердің өзіндік жұмыстары процесінде танымдық қызығушылығын
қалыптастырудың жолдарын анықтау.
3.Өзіндік жұмыстар процесінде танымдық қызығушылығын қалыптастырудың
әдістерін пайдалану.
4. Танымдық қызығушылығын қалыптастыруда өзіндік жұмыстың түрлерін
сабақта қолданудың тиімділігі.
Зерттеудің нысаны; Жеткіншектердің өзіндік жұмыстар процесінде
танымдық қызығушылықтарын қалыптастыру.
Зерттеу пәні: 4- сынып Ана тілі пәні.
Зерттеу әдістері. Ғылыми, теориялық әдістемелік әдебиеттер, озат
педагогикалық тәжірибелер, баспасөз материалдары.
Димпломдық жұмыс: Кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан;
Пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
І. Жеткіншектердің өзіндік жұмыстары процесінде танымдық
қызығушылығын қалыптастырудың теориялық негіздері.
1.1 Жеткіншектердің өзіндік жұмыс жасау біліктіліктерін
қалыптастырудың педагогикалық - психологиялық сипаты.
Бүгінгі таңда жеткіншектердің өзіндік жұмыс процесін қалыптастыру, оқу
танымдық қызығушылығын арттыру, оқу тәрбие ісіндегі жетістіктердің қыры мен
сырын білу міндеттерін айқындау, соның ішінде мектептердегі білім мен
тәрбие беру тәжірибесіне сүйену ерекше көкейкесті мәселе.
Қоғамдық дамудың қазіргі кезеңдегі жаңаша ой-пікірлер мен
педагогикалық көзқарастараның қалыптасу белесінде әлеуметтік педагогика
ғылымдарының ауқымыдылығы кеңейіп оларды зерттеу жан-жақты толыға түсуде.
ҚР Білім туралы” заңы қабылданып, оның негізінде “Білім” мемлекеттік
бағдарламасы жалпы білім беретін мкетептің бастауыш сатыдағы білім
мазмұнының тұжырымдамасы қабылданды.
Осыған орай еліміздің қайта өркендеуі, әлемдік желілерге көтерілуі
жағдайында бастауыш сынып жеткіншектердің дүниетанымдық көзқарасытарын
қалыптастыру, оны педагогикалық-психологиялық тұрғыдан дұрыс басқару
қазіргі кездегі объективті қажеттілік. Қызығушылығын дамыту– білім алудың
негізі болып отыр. Сондықитан, бұл мәселе жеткіншектерді ғылыми таным
әдістері, логикалық ойлау операциялары және жаңаша әдіс-тәсілдермен
таныстырудың жолдарын анықтауды қажет етеді [4].
Жалпы орта білім беру жүйесінің іргетасы бастауыш білім беруден
қаланатыны белгілі. Мектепте жеткіншектердің өзіндік жұмыс процесін
қалыптастыруда білімінің маңызы зор. Мектепте білім беру арқылы
жеткіншектерді жалпы орта білім берудің мақсаты көзделеді.
Жеткіншектердің танымдық қызығушылығын қалыптастыруда оқу
материалдарының маңыздылығы дәрежесіне қарай оның құндылығын анықтап, сабақ
беру мен оқу үрдісін ұйымдастыра білудің маңызы зор.
Оқытудың мазмұнына фактілерден, әрекет тәсілдерінен басқа оқытудың шын
мазмұнымен бірге оқу үрдісіне қатысушылардың арасында ақпарат алмасу қорын
құратын және жеткіншеклардың осы мазмұнды игеруіне әрі оны өмірде
қолдануына қызмет ететін мәліметтер кіреді.
Зерттеуші ғалымдар оқудағы танымдық қызығушылықты қалыптастыру
мәселелерін тәжірибеде шешудің түрлі жолдарын бөліп көрсеткен. Олар мына
төмендегілер:
- оқу үрдісіне қатысушыпардың екі жақты сипаты әсері негізінде
мұғалім мен жеткіншекның бірлескен әрекеті арқылы (Т.Сабыров, Н.Хмель,
Е.Галант, Л.Аристова, М.Данилов, Г.Щукина, Р.Лемберг);
- танымдық қызығушылығын қалыптастыратын өзіндік жұмысты ұйымдастыру
мен оқу міндеттерін іріктеп шешу арқылы (Б.Есипов, Т.Сабыров, М.Скаткин,
Б.Айтмамбетова, т.б.);
- танымдық қызығушылық іс-әрекеттің тәсілдерін қалыптастыру арқылы
(Н.Меньшинская, П.Пидкасистый, Т.Шамова, А.Әбілқасымова, Р.Омарова,
А.Мустояпова);
- оқытудағы әдістемелік білімдер элементтерін енгізу арқылы (И.Лернер,
Б.Коротяев, М.Құдайқұлов);
- іс-әрекеттің бағдарланушылық негізін құрайтын жалпылама білімдерді
енгізу арқылы (П.Гальперин, Н.Талызина);
- оқу іс-әрекетін өздігінше бақылауды дамыту арқылы (Л.Рувинский,
А.Қазмағамбетов) [5].
Оқыту үрдісінде жеткіншектің танымдық қызығушылығын қалыптастыру үшін
білімдер мен әрекет тәсілдерін алуды қажеттендіруді қалыптастыратын
шарттарды, өзін-өзі бейімдеу шарттарын, мәселелерді шешудің түрлі
нысандарын ұйымдастыру дағдыларын дамытудың шарттарын қамтамасыз етуі тиіс.
Мектеп жасындағы жеткіншектердің оқу процесін демократияландыру,
ізгілендіру принциптері жеткіншектің белсенділігін дамыту, оқу - тәрбие
ісін кешенді түрде қарап, ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық тәрбие
бірлігін ұлттық дәстүр, әдет-ғұрыпқа негіздей отырып, білім берумен қатар,
өз бетіндік жұмысты барлық пәндер арқылы да біліктерін қалыптастыруға
болады. Білім беру– қоғамдық процесс, ол арқылы алдыңғы ұрпақтың әлеуметтік
маңызды тәжірибесі кейінгі ұрпаққа беріледі. Жалпы білім беру негізінен, үш
мақсатты көздейді. Біріншісі–табиғат, қоғам, техника, өнер, туралы ғылыми
білім негіздерін меңгеру. Бұған ғылымдағы негізгі заңдылықтардан,
фактілерден, жетекші ұғымдар мен идеялардан басқа дүниетанымдық идеялар мен
сенімдер практикалық біліктер мен дағдылар және өз бетінше ойлау
қызығушылықтары жатады.
Екінші– жеткіншектерді сабақтан тыс кездері практикалық іс-
қызығушылыққа, өз бетімен қоғамдық пайдалы еңбек етуге даярлау. Үшінші
мақсаты– оқу пәндерін оқытуда өзіндлік жұмыстың тәрбиелік мүмкіндіктерін
пайдалануды керек етеді.
Мектеп жасындағы жеткіншектердің өзіндік жұмысын дамыту және
жетілдіруде мынадай шарттар бар:
1. Жеткіншектердің білім қорының болуы және оларды қолдана білуі;
2. Жеткіншектердің көрген-білгендеріне байланысты ынта-ықыласы мен
өзіндік мағынасының болуы;
3. Жеткіншектер өз көзқарастары мен сенімдерін практикалық іс-
қызығушылықтар арқылы жүзеге асыруға дайын болуы [6].
Көптеген ғалым педагогтардың, практик-мұғалімдердің тәрбиесіне сүйенсек,
оқу-тәрбиесі үрдісі негізінде дамыту мәселесінде басты рольді ең алдымен
жеткіншектің өз бетімен қызығушылықі, белсенділігі атқарады.
Себебі, сабақ қанша сапалы болсын немесе мұғалімнің білімі,
тәжірибелік шеберлігі мол болсын, бірақ жеткіншек тарапынан өзіндік
белсенділік қызығушылық болмаса жұмыстың нәтижелі сапалы орындалуы мүмкін
емес. Сол себеиті де біз өз кезегімізде жеткіншекті өзіндік қызығушылыққа
бағыттайтын өз бетімен жұмыс, оның түрлері жеткіншек дамуындағы мәселелер
төңірегінде сөз етпекшіміз. Өз дәрежесінде жете мән берілмей келген өзіндік
жұмыс жасауға соңғы жылдары сапалы түрде бет бұрыс жасалуда. Оған дәлел
жеткіншекті дамытуға бағыттала құрылған жаңа білім мазмұны соның негізінде
жазылған жаңа оқулықтар. Себебі, бұнда жеткіншектің өз бетімен білім алып,
дамуына жете мән беріле бастады.
Кезінде өз бетіндік жұмыстың жеткіншек дамуындағы ролін жете көрген
және ол жөнінде еңбек жазған қазақ зиялылыраның бірі ағартушы ғалым Ахмет
Байтұрсынов.
Ахмет Байтұрсынов оқу-ағарту саласындағы негізгі көзқарастары оның
“Бастауыш мектеп, “Қазақша оқу жайынан”, “Мектеп керектері” атты
мақалаларында ашылған. Соның ішінде біздіңше ерекше көңіл аударарлық
мәселе–бұл автордың “Қазақша оқу жайынан” автты еңбегінде айтқан пікірі.
Автордың пікірінше, жеткіншек білімді тәжірибе арқылы өз бетімен алуы
керек. Ал мұндағы мұғалімнің қызметі–жеткіншекке орындлатын жұмыс түрлерін
шағындап беру және қойылған мақсатқа жету үшін бағыт-бағдар беріп отыру.
Бұдан біз Ахмет Байтұрсыновтың 20-30 жылдардың өзінде-ақ кейінгі жылдары
ресей ғалымдары В.Давыдов пен Л.Занковтың дамыта оқыту теориясын негізі
болған,-өз бетіндік танымдық қызығушылықтың рөлін көре біліп, оның
жеткіншек дамуындағы маңызын өз кезінде қозғағандығын байқаймыз [7].
Бұл тағы да оның өз заманының озық тәжірибелі педагогы, ғалымы
екендігімен қатар, оның жеткіншекті дамыту мәселесін көтере отырып басты
нысанасы болып табылатын өз бетіндік жұмыстың рөлін көре білгендігін
байқадық.
Мектепте жеткіншектер мен сыныптарда өз бетімен жұмысты ұйымдастыру
оның бағдарлама мазмұнында, талапқа сай болуы, түрлі мазмұнда және формада
көрініс табуы шығармашылық бағытта жұмыс істеуге бағыттауы, сондай-ақ
бағаланып, марапатталуы сияқты мәселелерге жете мән беріледі. Осыған орай
өз бетімен жұмыс бастауыштың өзіне тән әдістемесіне сәйкес түрлі формада
және мазмұнда көрініс табуда. Өз бетіндік жұмыс-бұл шығармашылық жұмыстың
бастамасы. Сол себепті де жеткіншектердің шығармашылық қабілеттерін олардың
өзбетіндік жұмысынсыз дамыту мүмкін емес.
Мектепте өзбетімен жұмысты тиімді ұйымдастыруға жол ашатын қолайлы
жағдай- бұл жеткіншектердің жас ерекшеліктеріне сәйкес өзіндік
ерекшеліктері. Өйткені бұл жастағы жеткіншектердің ойлау қабілеті жоғары
және қиялдау, елестеу, шығармашылық, жұмысқа талпынысы басым болады.Сол
себепті де тиімді түрде ұйымдастыра білген мұғалімге оның берерлік маңызы
зор.
Өз бетімен жұмыс түрлеріне қатысты материалдарды саралау және өз
тәжірибеміздің қорытындысы негізінде біз шығармашылық жұмысқа баулып,
олардың белсенділіктерін, танымдық қызығушылықтарын арттыра түсетін өз
бетімен жұмыс түрлеріне төмендегі негізгі үш жұмыс түрлерін жатқыза аламыз.
Олар:
1. Логикалық дамытушы ойындар мен берілген тапсырмалар
2. Берілген тапсырманы түрлендіру бағытындағы жұмыс түрлері
3. Өз ойынан еркін тақырыпқа құрастыруға берілген әдеби шығармашылық
бағыттағы жұмыстар
Мұнда басты назар аударатын мәселе- бұл жеткіншектердің ауызша,
жазбаша тілдерінің өзара ұштастырыла отырып және соған сәйкес жұмыстың
ауызша, жазбаша түрде көрініс табуларын талап ету. Соның негізінде ғана
біздіңше , тіл байлығы мол, сауатты да шығармашыл жас жеткіншекті тәрбиелей
аламыз. Жеткіншектердің өзіндік жұмысы – мұғалімнің қажетті нұсқаулары
бойынша жеткіншектің оқу жұмысының жеке дара және ұжымдық түрі. Өзіндік
тапсырмаларды орындау барысында жеткіншектердан белсенді ойлау, әр-түрлі
танымдық қызығушылығын қалыптастыратын тапсырмалар орындау талап етіледі.
Осының нәтижесінде жеткіншектер өздігінен бақылауды үйренеді, оларды
тапсырылған істі орындаудағы жауапкершілік сезім еңбексүйгіштік,
табандылық, ұйымшылдық, бір-біріне деген жолдастық көмек қалыптасады.
Дидактикалық мақсатына қарай өз бетінше жұмыстарды жаңа материалды оқып
үйренуге дайындық, жаңа материалды оқып үйрену (игеру), бекіту, қайталап-
пысықтау және бақылау деп бөлуге болады.
Жеткіншектердің өз бетінше жұмыстың педагогикалық тиімділігі-
мұғалімнің жұмысқа жасаған басшылығының сапасы мен тікелей байланысты.
Егер мұғалім жұмысты дұрыс ұйымдастырса,жеткіншектердің алдында қойылған
мақсат да айқын болса, онда орындалған өзіндік жұмыстың сапасы да
ойдағыдай болады.
Мектепте оқытудың маңызыды сыныптарда оқытудың маңызды мақсаттарының
бірі-жеткіншектерға өз бетінше жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру [8].
Білімнің негізгі бастауыш сыныптарда қаланатыны белгілі. Ендеше, осы
бастауыш сыныптардан бастап, жеткіншектердің өз бетінше жұмыс істей білу
іскерліктері де қалыптасуы тиіс. Атап айтсақ: жаңа ұғымды, заңдылықты
ережені түсініп, тұжырымдау, оқыған материалды түсініп мәлімдеу жаңадан
өтілген ұғым бойынша өздігінен ой қорыта білу, өзінің оқу іс-
қызығушылығына бақылау жасай білу, т.б. Осындай іскерліктерді қалыптастыру-
оқу барысында мақсатты түрде ұйымдастырылған шығармашылық жұмыстар арқылы
жеткіншектердің танымдық қызығушылықтары қалыптасады.
Өзіндік жұмыстың негізгі ерекшелігі – жеткіншектің берілген тапсырманы
мұғалімнің көмегінсіз орындауы. Тапсырманы орындауда жақсы нәтижеге жету
үшін,мұғалім жеткіншектің іскерлік дағдысын, бақылау, білу қабілетін,
ойлауын есепті шешу жолдарын дұрыс таңдай білуін байқап көреді. Егер
тапсырманы орындауда қателер жіберілсе, онда мұғалім сол қателерді
жеткіншектердің өздері жөндеуіне мүмкіндік беріп, жеткіншектің іс-
қызығушылығын дұрыс жолға бағыттағаны жөн.
Оқу – мектеп жасындағы жеткіншектерінің негізгі таным қызығушылығы.
Жеткіншектердің жалпы психикалық мектептегі оқу мен өздігінен оқуына тығыз
байланысты. Жеткіншектердің оқу әректі-күрделі, жан-жақты үрдіс, ол
жеткіншектердің барлық әректін, рухани күштерін керек етеді.
Жеткіншектердің ақыл - ой еңбегі белсенді қызығушылық болуға тиісті.
Ол жеткіншектің жалпы психикалық даму ерекшеліктеріне байланысты болады.
Жеткіншектің ақыл-ой әректі, оның қажеттері мен қызығулары, сезім мен
ерік сияқты т.б. Жеткіншектің өздігінен оқуы тиімді болуы үшін ақыл-ой
еңбегінің дағдыларын қалыптастыру керек. Жеткіншектердің ақыл ой-еңбегін
белгілі бір жүйемен жасауға, оның жалпы мәдениетін арттырып отыруға көңіл
аударған жөн. Ең алдымен жеткіншектердің өз жұмысының мақсат-міндеттерін
анықтауға үйрету керек. Жеткіншектердің өз жұмысын (тапсырмасын) не үшін,
қандай мақсатпен жасау керектігін, ол қандай жаңа нәтиже беретінін білсе,
онда жеткіншек қызығушылығының саналылығы артады. Оқу жұмысының мақсат-
міндеттеріне сай жеткіншекны өз бетімен жұмысын жоспарлай біліуге, уақытты
дұрыс пайдалануға, өз қызығушылығын қадағалауға, бағалауға, қысқаша
айтқанда, өзін-өзі басқаруға дағдыландырудың маңызы зор.
Жеткіншектердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудағы мұғалімдер
жұмысының формаларына тоқталатын болсақ, оқытудың жаңа технологиясы
дегенде, ең алдымен педагогикалық технология деген ұғымды түсіну керек.
Оқыту технологиясы-оқу бағдарламаларында қарастырылған алға қойған
мақсатқа жетудің тиімділігін қамтамасыз ететін оқытудың әдіс, құрал және
түрлерінің жүйесі арқылы оқыту мазмұнын жүзеге асыру жолы. Сөйтіп, оқыту
технологиясында мазмұн, әдіс және құралдардың өзара байланысы мен
себептілігі жатыр, ал қажетті мазмұнды педагогикалық міндетке сәйкес
іріктей білу мұғалімнің педагогикалық шеберлігіне байланысты.
Педагогикалық технология-жеткіншектердің жеке басын дамыту мен білім
беру мақсатына жету жолындағы педагогикалық қызметтің, іс-қызығушылығы
жүйелі дамып отыратын жобасы. Өзіндік жұмысты ұйымдастырудың негізгі
шарттары мыналар: мұғалімнің басқаруымен жеткіншектердің дербестілігінің
өзара байланысы, олардың жұмысты өз еркімен және қолдарымен істеуі, және
оған әсер ететін себептер және т.б. Дәлірек, айтқанда, мұғалім сабаққа
дайындалғанда өзінің қызығушылығын ойластырумен шектелмей, денгейіне қарай
жеткіншектің қызығушылығына мән беруі тиіс. Уақытты тиімді пайдаланып,
жеткіншектің өз бетімен тапсырманы орындауына ұдайы жағдай жасалуы қажет.
– .
Жеткіншектердің өзіндік жұмыстарының ұйымдастырылуы – жеткіншектердің
жеке басын дамытудың басты кепілі. Ол үшін мұғалім мына қағмдаларды есінде
ұстауы қажет:
- Жеткіншектердің бойындағы қамқорлығын, қызығушылығын жойып алмай,
оның үнемі алға жылжуға деген табиғи талап-тілектерін, сұраныс пен
мұқтаждарын ескеру, шығармашылығын жетілдіру.
- Білімді өз бетінше іздену арқылы алуға қолайлы жағдай . жасау;
- Өзін-өзі дамытатын тұлға қалыптастыру.
Дәстүрлі оқыту жеткіншектерде білім, білік, дағды алуға қажетті
ақыл,сана бар деп есептеп, сол ақылға дайын білімді құю керек деген
көзқарасқа, ал дамыта оқыту жеткіншек бойындағы табиғи қабілеттерді жаңа
белестерге көтеруді мақсат тұтатын принциптерге негізделген. Дәстүрлі оқыту
жаттауға, есте сақтауға ал дамыта оқыту дербес жұмыс істеуге, алған білімді
пайдалана білуге үйретеді.
Психологиялық зерттеулерге қарағанда жеткіншектердің “ойша”
қызығушылықтану қабілеттері әсіресе жеткіншек жасындағы жеткіншектердің
негізгі оқу іс-қызығушылығы, дағдылары қалыптасқанда үздіксіз дамиды және
сондай-ақ олардың танымдық қызығушылығын шығармашылықпен өзін-өзі көрсете
білу қажеттігі басым болады. Бұл оның жеке тұлғаның анықтауына, өз
қабілеттерін жүзеге асыруға және оның қанағаттандырылуы жеткіншекке әрқашан
қуаныш сезімін тудырады.
В.В.Давыдов жеткіншектерді осы кезеңде байқалатын психологиялық жаңа
сапалық қасиеттерді сипаттай отырып, былай дейді: “Жеткіншек өз әректетінде
барынша көп қадам жасаған сайын, ол түрлі варианттарын салдыстыра алады.”-
деді [9].
Мектепте жеткіншектер жұмысын әшекейлеп ұйымдастыру формасында әр
жеткіншек тек өзіне арналған (дайындығына және қабілетіне) байланысты
тапсырмалар алады. Мұндай тапсырмалар ретінде оқулық пен басқа оқу
құралдары мен мазмұндама, шығарма, әр түрлі бақылаулар өткізу т.б.
Тапсырма орындаудың жекелеп ұйымдастырудың екі түрі бар.
Біріншісінде жеткіншек барша сыныпқа бірдей берілген тапсырманы өз алдына,
басқалармен хабарласпай орындайды. Екіншісінде әр жеткіншек өзіне тиісті
өзіндік жұмыстарын орындайды. Осылай әр жеткіншектердің дайындығына орай
жаттығулар беріп, оның алға ілгерілеуін қамтамасыз етуге болады.
Жеткіншектердің өзіндік жұмысты орындау барысында өте маңызды
мәселе–мұғалімнің тапсырманы орындауға бақылауы, жеткіншектерде кездескен
қиындықтарға дер кезінде көмек беруі, яғни жұмыс барысында ол шәкірттерге
жұмыстың дұрыс қолдануға кеңес беріп, сілтеме сұрақтар қойып, бағытқа салып
отырады.
Ал егер жеткіншектердің тапсырманы орындауға күші келмейтінін сезсе,
жеке жұмыстарын доғарып, бүкіл сыныпқа қосымша түсініктеме, кеңес береді.
Жеке жұмыстарды сабақтың барлық кездерінде де әр түрлі дидактикалық
міндеттерді шешумен байланыстырып отырған жөн. Мысалы, жаңа білімдерді
игеру және бекітуді ептілік пен дағдыларды қалыптасытру және орынқтыруда
өткенді қоыртындылау мен қайталауда бақылау кезеңінде, зерттеу – ізденіс
әдістерін үйренуде қолданады.
Әлбетте, жеткіншектердің жұмысын ұйымдастырудың бұл формасын бекіту,
қайталау әр түрлі жаттығулар үшін қолданған өте қолайлы, бірақ оның
тиімділігі жаңа материалмен байланысты өзіндік жұмыстар орындауда, алдағы
болатын сабаққа өз бетінше дайындалғанда орынды жемісін береді.
Мысалы, сабақта өтілетін тақырыпқа байланысты әр жеткіншекке немесе
жеткіншектер тобына күні бұрын жеке тапсырмалар беріп қоюға болады. Бүкіл
сынып болып тақырыпты оқып шығуы шарт.
Осы оқу барысында әр жеткіншек өз сұрағына жауап дайындайды. Мұндай
жұмысқа орай есте ұстайтын жәйт: 1) әр жеткіншек өз мүмкіндігіне сай жұмыс
істеп бағасын алады. 2) Әркім шығарманың өзіне тапсырған бөлігі бойынша
талдау жүргізеді де, сабақта өзіне тиісті материалды түсіндіріп береді.
Үлгерімі төмен жеткіншектер үшін дайындалған тапсырмалар орындау
үлгерімімен қоса беріледі. Осылай әр жеткіншектің білім дәрежесін,
қабілетін ескере отырып, олардың оқу процесінде, қадам, қадамнан алға
ілгерілеуіне тиімді ықпал жасауға болады. Қазіргі мектептерде ұжымдық
тұрғыда оқыту жүйесі қалыптасқан. Бағдарлама да соған сай жасалған. Ұжымдық
жүйеде оқытудың пайдасы мол. Алайда, жеке жеткіншектердің түрлі
психологиялық, физиологиялық т.б. өзіндік ерекшеліктері жан-жақты
зерттеулер есепке алуды қажет етеді [10].
Сондықтан, мұғалімнің оқыту барысында жақсы үлгерімге жету үшін, әрбір
жеткіншектердің өзіндік ерекшеліктерін жете білуге үлкен мән беру қажет.
Мұнсыз оқу-тәрбие жұмысы іске аспайды. Сыныпқа арналған ана тілі
оқулығында берілген оқу материалдарын мұғалім жеткіншектің өзіндік
ерекшелігіне қарай сұрыптап әр – алуан жаттығу түрлерін жасауға болады.
Осы оқу процесінде әр оқу процесінде жеке жеткіншектердің әр түрлі
өзіндік ерекшеліктерін есепке алу проблемасы аса ауқымды, әрі күрделі
процесс. Мұның өзі тек диференциялап оқытуды ғана емес, сонымен қатар,
жеткіншек тілін таба білуді, оны оқуға қызықтыруды, оқу материалдарынан
алынған дидактикалық принциптерін тұтасқан бірлігінде үйретуді қажет етеді.
Жеткіншектердің өзіндік жұмысын ұйымдастыруда оларды топқа бөліп, әр
қайсысымен жекелеп жұмыс жүргізудің маңызы зор. Мектепте жеткіншектердің
өзіндік жұмыс процесін қалыптастыруда білімінің маңызы зор. Мектепте білім
беру арқылы жеткіншектерді жалпы орта білім берудің мақсаты көзделеді.
Жеткіншектердің танымдық қызығушылығын қалыптастыруда оқу
материалдарының маңыздылығы дәрежесіне қарай оның құндылығын анықтап, сабақ
беру мен оқу үрдісін ұйымдастыра білудің маңызы зор.
Оқытудың мазмұнына фактілерден, әрекет тәсілдерінен басқа оқытудың шын
мазмұнымен бірге оқу үрдісіне қатысушылардың арасында ақпарат алмасу қорын
құратын және жеткіншеклардың осы мазмұнды игеруіне әрі оны өмірде
қолдануына қызмет ететін мәліметтер кіреді.
Зерттеуші ғалымдар оқудағы танымдық қызығушылықты қалыптастыру
мәселелерін тәжірибеде шешудің түрлі жолдарын бөліп көрсеткен. Олар мына
төмендегілер:
- оқу үрдісіне қатысушыпардың екі жақты сипаты әсері негізінде
мұғалім мен жеткіншекның бірлескен әрекеті арқылы (Т.Сабыров, Н.Хмель,
Е.Галант, Л.Аристова, М.Данилов, Г.Щукина, Р.Лемберг);
- танымдық қызығушылығын қалыптастыратын өзіндік жұмысты ұйымдастыру
мен оқу міндеттерін іріктеп шешу арқылы (Б.Есипов, Т.Сабыров, М.Скаткин,
Б.Айтмамбетова, т.б.);
- танымдық қызығушылық іс-әрекеттің тәсілдерін қалыптастыру арқылы
(Н.Меньшинская, П.Пидкасистый, Т.Шамова, А.Әбілқасымова, Р.Омарова,
А.Мустояпова);
- оқытудағы әдістемелік білімдер элементтерін енгізу арқылы (И.Лернер,
Б.Коротяев, М.Құдайқұлов);
- іс-әрекеттің бағдарланушылық негізін құрайтын жалпылама білімдерді
енгізу арқылы (П.Гальперин, Н.Талызина);
- оқу іс-әрекетін өздігінше бақылауды дамыту арқылы (Л.Рувинский,
А.Қазмағамбетов) [5].
Оқыту үрдісінде жеткіншектің танымдық қызығушылығын қалыптастыру үшін
білімдер мен әрекет тәсілдерін алуды қажеттендіруді қалыптастыратын
шарттарды, өзін-өзі бейімдеу шарттарын, мәселелерді шешудің түрлі
нысандарын ұйымдастыру дағдыларын дамытудың шарттарын қамтамасыз етуі тиіс.
Мектеп жасындағы жеткіншектердің оқу процесін демократияландыру,
ізгілендіру принциптері жеткіншектің белсенділігін дамыту, оқу - тәрбие
ісін кешенді түрде қарап, ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық тәрбие
бірлігін ұлттық дәстүр, әдет-ғұрыпқа негіздей отырып, білім берумен қатар,
өз бетіндік жұмысты барлық пәндер арқылы да біліктерін қалыптастыруға
болады. Білім беру– қоғамдық процесс, ол арқылы алдыңғы ұрпақтың әлеуметтік
маңызды тәжірибесі кейінгі ұрпаққа беріледі. Жалпы білім беру негізінен, үш
мақсатты көздейді. Біріншісі–табиғат, қоғам, техника, өнер, туралы ғылыми
білім негіздерін меңгеру. Бұған ғылымдағы негізгі заңдылықтардан,
фактілерден, жетекші ұғымдар мен идеялардан басқа дүниетанымдық идеялар мен
сенімдер практикалық біліктер мен дағдылар және өз бетінше ойлау
қызығушылықтары жатады.
Екінші– жеткіншектерді сабақтан тыс кездері практикалық іс-
қызығушылыққа, өз бетімен қоғамдық пайдалы еңбек етуге даярлау. Үшінші
мақсаты– оқу пәндерін оқытуда өзіндлік жұмыстың тәрбиелік мүмкіндіктерін
пайдалануды керек етеді.
Мектеп жасындағы жеткіншектердің өзіндік жұмысын дамыту және
жетілдіруде мынадай шарттар бар:
4. Жеткіншектердің білім қорының болуы және оларды қолдана білуі;
5. Жеткіншектердің көрген-білгендеріне байланысты ынта-ықыласы мен
өзіндік мағынасының болуы;
6. Жеткіншектер өз көзқарастары мен сенімдерін практикалық іс-
қызығушылықтар арқылы жүзеге асыруға дайын болуы [6].
Көптеген ғалым педагогтардың, практик-мұғалімдердің тәрбиесіне сүйенсек,
оқу-тәрбиесі үрдісі негізінде дамыту мәселесінде басты рольді ең алдымен
жеткіншектің өз бетімен қызығушылықі, белсенділігі атқарады.
Себебі, сабақ қанша сапалы болсын немесе мұғалімнің білімі,
тәжірибелік шеберлігі мол болсын, бірақ жеткіншек тарапынан өзіндік
белсенділік қызығушылық болмаса жұмыстың нәтижелі сапалы орындалуы мүмкін
емес. Сол себеиті де біз өз кезегімізде жеткіншекті өзіндік қызығушылыққа
бағыттайтын өз бетімен жұмыс, оның түрлері жеткіншек дамуындағы мәселелер
төңірегінде сөз етпекшіміз. Өз дәрежесінде жете мән берілмей келген өзіндік
жұмыс жасауға соңғы жылдары сапалы түрде бет бұрыс жасалуда. Оған дәлел
жеткіншекті дамытуға бағыттала құрылған жаңа білім мазмұны соның негізінде
жазылған жаңа оқулықтар. Себебі, бұнда жеткіншектің өз бетімен білім алып,
дамуына жете мән беріле бастады.
Кезінде өз бетіндік жұмыстың жеткіншек дамуындағы ролін жете көрген
және ол жөнінде еңбек жазған қазақ зиялылыраның бірі ағартушы ғалым Ахмет
Байтұрсынов.
Ахмет Байтұрсынов оқу-ағарту саласындағы негізгі көзқарастары оның
“Бастауыш мектеп, “Қазақша оқу жайынан”, “Мектеп керектері” атты
мақалаларында ашылған. Соның ішінде біздіңше ерекше көңіл аударарлық
мәселе–бұл автордың “Қазақша оқу жайынан” автты еңбегінде айтқан пікірі.
Автордың пікірінше, жеткіншек білімді тәжірибе арқылы өз бетімен алуы
керек. Ал мұндағы мұғалімнің қызметі–жеткіншекке орындлатын жұмыс түрлерін
шағындап беру және қойылған мақсатқа жету үшін бағыт-бағдар беріп отыру.
Бұдан біз Ахмет Байтұрсыновтың 20-30 жылдардың өзінде-ақ кейінгі жылдары
ресей ғалымдары В.Давыдов пен Л.Занковтың дамыта оқыту теориясын негізі
болған,-өз бетіндік танымдық қызығушылықтың рөлін көре біліп, оның
жеткіншек дамуындағы маңызын өз кезінде қозғағандығын байқаймыз [7].
Бұл тағы да оның өз заманының озық тәжірибелі педагогы, ғалымы
екендігімен қатар, оның жеткіншекті дамыту мәселесін көтере отырып басты
нысанасы болып табылатын өз бетіндік жұмыстың рөлін көре білгендігін
байқадық.
Мектепте жеткіншектер мен сыныптарда өз бетімен жұмысты ұйымдастыру
оның бағдарлама мазмұнында, талапқа сай болуы, түрлі мазмұнда және формада
көрініс табуы шығармашылық бағытта жұмыс істеуге бағыттауы, сондай-ақ
бағаланып, марапатталуы сияқты мәселелерге жете мән беріледі. Осыған орай
өз бетімен жұмыс бастауыштың өзіне тән әдістемесіне сәйкес түрлі формада
және мазмұнда көрініс табуда. Өз бетіндік жұмыс-бұл шығармашылық жұмыстың
бастамасы. Сол себепті де жеткіншектердің шығармашылық қабілеттерін олардың
өзбетіндік жұмысынсыз дамыту мүмкін емес.
Мектепте өзбетімен жұмысты тиімді ұйымдастыруға жол ашатын қолайлы
жағдай- бұл жеткіншектердің жас ерекшеліктеріне сәйкес өзіндік
ерекшеліктері. Өйткені бұл жастағы жеткіншектердің ойлау қабілеті жоғары
және қиялдау, елестеу, шығармашылық, жұмысқа талпынысы басым болады.Сол
себепті де тиімді түрде ұйымдастыра білген мұғалімге оның берерлік маңызы
зор.
Өз бетімен жұмыс түрлеріне қатысты материалдарды саралау және өз
тәжірибеміздің қорытындысы негізінде біз шығармашылық жұмысқа баулып,
олардың белсенділіктерін, танымдық қызығушылықтарын арттыра түсетін өз
бетімен жұмыс түрлеріне төмендегі негізгі үш жұмыс түрлерін жатқыза аламыз.
Олар:
4. Логикалық дамытушы ойындар мен берілген тапсырмалар
5. Берілген тапсырманы түрлендіру бағытындағы жұмыс түрлері
6. Өз ойынан еркін тақырыпқа құрастыруға берілген әдеби шығармашылық
бағыттағы жұмыстар
Мұнда басты назар аударатын мәселе- бұл жеткіншектердің ауызша,
жазбаша тілдерінің өзара ұштастырыла отырып және соған сәйкес жұмыстың
ауызша, жазбаша түрде көрініс табуларын талап ету. Соның негізінде ғана
біздіңше , тіл байлығы мол, сауатты да шығармашыл жас жеткіншекті тәрбиелей
аламыз. Жеткіншектердің өзіндік жұмысы – мұғалімнің қажетті нұсқаулары
бойынша жеткіншектің оқу жұмысының жеке дара және ұжымдық түрі. Өзіндік
тапсырмаларды орындау барысында жеткіншектердан белсенді ойлау, әр-түрлі
танымдық қызығушылығын қалыптастыратын тапсырмалар орындау талап етіледі.
Осының нәтижесінде жеткіншектер өздігінен бақылауды үйренеді, оларды
тапсырылған істі орындаудағы жауапкершілік сезім еңбексүйгіштік,
табандылық, ұйымшылдық, бір-біріне деген жолдастық көмек қалыптасады.
Дидактикалық мақсатына қарай өз бетінше жұмыстарды жаңа материалды оқып
үйренуге дайындық, жаңа материалды оқып үйрену (игеру), бекіту, қайталап-
пысықтау және бақылау деп бөлуге болады.
Жеткіншектердің өз бетінше жұмыстың педагогикалық тиімділігі-
мұғалімнің жұмысқа жасаған басшылығының сапасы мен тікелей байланысты.
Егер мұғалім жұмысты дұрыс ұйымдастырса,жеткіншектердің алдында қойылған
мақсат да айқын болса, онда орындалған өзіндік жұмыстың сапасы да
ойдағыдай болады.
Мектепте оқытудың маңызыды сыныптарда оқытудың маңызды мақсаттарының
бірі-жеткіншектерға өз бетінше жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру [8].
Білімнің негізгі бастауыш сыныптарда қаланатыны белгілі. Ендеше, осы
бастауыш сыныптардан бастап, жеткіншектердің өз бетінше жұмыс істей білу
іскерліктері де қалыптасуы тиіс. Атап айтсақ: жаңа ұғымды, заңдылықты
ережені түсініп, тұжырымдау, оқыған материалды түсініп мәлімдеу жаңадан
өтілген ұғым бойынша өздігінен ой қорыта білу, өзінің оқу іс-
қызығушылығына бақылау жасай білу, т.б. Осындай іскерліктерді қалыптастыру-
оқу барысында мақсатты түрде ұйымдастырылған шығармашылық жұмыстар арқылы
жеткіншектердің танымдық қызығушылықтары қалыптасады.
Өзіндік жұмыстың негізгі ерекшелігі – жеткіншектің берілген тапсырманы
мұғалімнің көмегінсіз орындауы. Тапсырманы орындауда жақсы нәтижеге жету
үшін,мұғалім жеткіншектің іскерлік дағдысын, бақылау, білу қабілетін,
ойлауын есепті шешу жолдарын дұрыс таңдай білуін байқап көреді. Егер
тапсырманы орындауда қателер жіберілсе, онда мұғалім сол қателерді
жеткіншектердің өздері жөндеуіне мүмкіндік беріп, жеткіншектің іс-
қызығушылығын дұрыс жолға бағыттағаны жөн.
Оқу – мектеп жасындағы жеткіншектерінің негізгі таным қызығушылығы.
Жеткіншектердің жалпы психикалық мектептегі оқу мен өздігінен оқуына тығыз
байланысты. Жеткіншектердің оқу әректі-күрделі, жан-жақты үрдіс, ол
жеткіншектердің барлық әректін, рухани күштерін керек етеді.
Жеткіншектердің ақыл - ой еңбегі белсенді қызығушылық болуға тиісті.
Ол жеткіншектің жалпы психикалық даму ерекшеліктеріне байланысты болады.
Жеткіншектің ақыл-ой әректі, оның қажеттері мен қызығулары, сезім мен
ерік сияқты т.б. Жеткіншектің өздігінен оқуы тиімді болуы үшін ақыл-ой
еңбегінің дағдыларын қалыптастыру керек. Жеткіншектердің ақыл ой-еңбегін
белгілі бір жүйемен жасауға, оның жалпы мәдениетін арттырып отыруға көңіл
аударған жөн. Ең алдымен жеткіншектердің өз жұмысының мақсат-міндеттерін
анықтауға үйрету керек. Жеткіншектердің өз жұмысын (тапсырмасын) не үшін,
қандай мақсатпен жасау керектігін, ол қандай жаңа нәтиже беретінін білсе,
онда жеткіншек қызығушылығының саналылығы артады. Оқу жұмысының мақсат-
міндеттеріне сай жеткіншекны өз бетімен жұмысын жоспарлай біліуге, уақытты
дұрыс пайдалануға, өз қызығушылығын қадағалауға, бағалауға, қысқаша
айтқанда, өзін-өзі басқаруға дағдыландырудың маңызы зор.
Жеткіншектердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудағы мұғалімдер
жұмысының формаларына тоқталатын болсақ, оқытудың жаңа технологиясы
дегенде, ең алдымен педагогикалық технология деген ұғымды түсіну керек.
Оқыту технологиясы-оқу бағдарламаларында қарастырылған алға қойған
мақсатқа жетудің тиімділігін қамтамасыз ететін оқытудың әдіс, құрал және
түрлерінің жүйесі арқылы оқыту мазмұнын жүзеге асыру жолы. Сөйтіп, оқыту
технологиясында мазмұн, әдіс және құралдардың өзара байланысы мен
себептілігі жатыр, ал қажетті мазмұнды педагогикалық міндетке сәйкес
іріктей білу мұғалімнің педагогикалық шеберлігіне байланысты.
Педагогикалық технология-жеткіншектердің жеке басын дамыту мен білім
беру мақсатына жету жолындағы педагогикалық қызметтің, іс-қызығушылығы
жүйелі дамып отыратын жобасы. Өзіндік жұмысты ұйымдастырудың негізгі
шарттары мыналар: мұғалімнің басқаруымен жеткіншектердің дербестілігінің
өзара байланысы, олардың жұмысты өз еркімен және қолдарымен істеуі, және
оған әсер ететін себептер және т.б. Дәлірек, айтқанда, мұғалім сабаққа
дайындалғанда өзінің қызығушылығын ойластырумен шектелмей, денгейіне қарай
жеткіншектің қызығушылығына мән беруі тиіс. Уақытты тиімді пайдаланып,
жеткіншектің өз бетімен тапсырманы орындауына ұдайы жағдай жасалуы қажет.
– .
Жеткіншектердің өзіндік жұмыстарының ұйымдастырылуы – жеткіншектердің
жеке басын дамытудың басты кепілі. Ол үшін мұғалім мына қағмдаларды
есінде ұстауы қажет:
- Жеткіншектердің бойындағы қамқорлығын, қызығушылығын жойып алмай,
оның үнемі алға жылжуға деген табиғи талап-тілектерін, сұраныс пен
мұқтаждарын ескеру, шығармашылығын жетілдіру.
- Білімді өз бетінше іздену арқылы алуға қолайлы жағдай . жасау;
- Өзін-өзі дамытатын тұлға қалыптастыру.
Дәстүрлі оқыту жеткіншектерде білім, білік, дағды алуға қажетті
ақыл,сана бар деп есептеп, сол ақылға дайын білімді құю керек деген
көзқарасқа, ал дамыта оқыту жеткіншек бойындағы табиғи қабілеттерді жаңа
белестерге көтеруді мақсат тұтатын принциптерге негізделген. Дәстүрлі оқыту
жаттауға, есте сақтауға ал дамыта оқыту дербес жұмыс істеуге, алған білімді
пайдалана білуге үйретеді.
Психологиялық зерттеулерге қарағанда жеткіншектердің “ойша”
қызығушылықтану қабілеттері әсіресе жеткіншек жасындағы жеткіншектердің
негізгі оқу іс-қызығушылығы, дағдылары қалыптасқанда үздіксіз дамиды және
сондай-ақ олардың танымдық қызығушылығын шығармашылықпен өзін-өзі көрсете
білу қажеттігі басым болады. Бұл оның жеке тұлғаның анықтауына, өз
қабілеттерін жүзеге асыруға және оның қанағаттандырылуы жеткіншекке әрқашан
қуаныш сезімін тудырады.
В.В.Давыдов жеткіншектерді осы кезеңде байқалатын психологиялық жаңа
сапалық қасиеттерді сипаттай отырып, былай дейді: “Жеткіншек өз әректетінде
барынша көп қадам жасаған сайын, ол түрлі варианттарын салдыстыра алады.”-
деді [9].
Мектепте жеткіншектер жұмысын әшекейлеп ұйымдастыру формасында әр
жеткіншек тек өзіне арналған (дайындығына және қабілетіне) байланысты
тапсырмалар алады. Мұндай тапсырмалар ретінде оқулық пен басқа оқу
құралдары мен мазмұндама, шығарма, әр түрлі бақылаулар өткізу т.б.
Тапсырма орындаудың жекелеп ұйымдастырудың екі түрі бар.
Біріншісінде жеткіншек барша сыныпқа бірдей берілген тапсырманы өз алдына,
басқалармен хабарласпай орындайды. Екіншісінде әр жеткіншек өзіне тиісті
өзіндік жұмыстарын орындайды. Осылай әр жеткіншектердің дайындығына орай
жаттығулар беріп, оның алға ілгерілеуін қамтамасыз етуге болады.
Жеткіншектердің өзіндік жұмысты орындау барысында өте маңызды
мәселе–мұғалімнің тапсырманы орындауға бақылауы, жеткіншектерде кездескен
қиындықтарға дер кезінде көмек беруі, яғни жұмыс барысында ол шәкірттерге
жұмыстың дұрыс қолдануға кеңес беріп, сілтеме сұрақтар қойып, бағытқа салып
отырады.
Ал егер жеткіншектердің тапсырманы орындауға күші келмейтінін сезсе,
жеке жұмыстарын доғарып, бүкіл сыныпқа қосымша түсініктеме, кеңес береді.
Жеке жұмыстарды сабақтың барлық кездерінде де әр түрлі дидактикалық
міндеттерді шешумен байланыстырып отырған жөн. Мысалы, жаңа білімдерді
игеру және бекітуді ептілік пен дағдыларды қалыптасытру және орынқтыруда
өткенді қоыртындылау мен қайталауда бақылау кезеңінде, зерттеу – ізденіс
әдістерін үйренуде қолданады.
Әлбетте, жеткіншектердің жұмысын ұйымдастырудың бұл формасын бекіту,
қайталау әр түрлі жаттығулар үшін қолданған өте қолайлы, бірақ оның
тиімділігі жаңа материалмен байланысты өзіндік жұмыстар орындауда, алдағы
болатын сабаққа өз бетінше дайындалғанда орынды жемісін береді.
Мысалы, сабақта өтілетін тақырыпқа байланысты әр жеткіншекке немесе
жеткіншектер тобына күні бұрын жеке тапсырмалар беріп қоюға болады. Бүкіл
сынып болып тақырыпты оқып шығуы шарт.
Осы оқу барысында әр жеткіншек өз сұрағына жауап дайындайды. Мұндай
жұмысқа орай есте ұстайтын жәйт: 1) әр жеткіншек өз мүмкіндігіне сай жұмыс
істеп бағасын алады. 2) Әркім шығарманың өзіне тапсырған бөлігі бойынша
талдау жүргізеді де, сабақта өзіне тиісті материалды түсіндіріп береді.
Үлгерімі төмен жеткіншектер үшін дайындалған тапсырмалар орындау
үлгерімімен қоса беріледі. Осылай әр жеткіншектің білім дәрежесін,
қабілетін ескере отырып, олардың оқу процесінде, қадам, қадамнан алға
ілгерілеуіне тиімді ықпал жасауға болады. Қазіргі мектептерде ұжымдық
тұрғыда оқыту жүйесі қалыптасқан. Бағдарлама да соған сай жасалған. Ұжымдық
жүйеде оқытудың пайдасы мол. Алайда, жеке жеткіншектердің түрлі
психологиялық, физиологиялық т.б. өзіндік ерекшеліктері жан-жақты
зерттеулер есепке алуды қажет етеді [10].
Сондықтан, мұғалімнің оқыту барысында жақсы үлгерімге жету үшін, әрбір
жеткіншектердің өзіндік ерекшеліктерін жете білуге үлкен мән беру қажет.
Мұнсыз оқу-тәрбие жұмысы іске аспайды. Сыныпқа арналған ана тілі
оқулығында берілген оқу материалдарын мұғалім жеткіншектің өзіндік
ерекшелігіне қарай сұрыптап әр – алуан жаттығу түрлерін жасауға болады.
Осы оқу процесінде әр оқу процесінде жеке жеткіншектердің әр түрлі
өзіндік ерекшеліктерін есепке алу проблемасы аса ауқымды, әрі күрделі
процесс. Мұның өзі тек диференциялап оқытуды ғана емес, сонымен қатар,
жеткіншек тілін таба білуді, оны оқуға қызықтыруды, оқу материалдарынан
алынған дидактикалық принциптерін тұтасқан бірлігінде үйретуді қажет етеді.
Жеткіншектердің өзіндік жұмысын ұйымдастыруда оларды топқа бөліп, әр
қайсысымен жекелеп жұмыс жүргізудің маңызы зор.
Мұндай жағдайларда жеткіншектің танымдық қызығулары сезімдер мен ойлау
дербестігі дамиды.
Мектепте білім алған жас жеткіншек ертеңгі ел тұтқасы десек, оларды
парасатты, саналы етіп тәрбиелеу–әрбір ұстаздың борышы. Бүгінгі мұғалім
мектеп жеткіншектеріне тек білім беріп қана қоймай, оларға хылықтық
педагогиканың нәрі мен сусындату, әрбір жеткіншек бойына ұлттық мінез-
құлық, адамгершілік, сыпайлылық пен кішіпейілділік қасиеттерін
қалыптастыруға, жеткіншектердің жан дүниесін рухани қазыналарымен байытуға
танымдық қызығуларын, қазақ халықының әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін
меңгертуге тиіс.
Алдыңғы қатарлы тәжірибені жетілдіре отырып, оқу үрдісіне жаңа әдіс-
тәсілдерді, оқытудың жаңа технологияларын жеткіншектердің өз бетіндік
жұмыстарын, ұйымдастырудағы жалпы дамуын қамтамасыз етуі керек. Жеткіншек
жаңа жаңалыққа құмар, білмегенін білгісі келіп, белгісіз нәрсені ашуға
тырысатын болғандықтан, сынып мұғалімі олардың осы талпынысын дамытуға
көңіл бөлуі тиіс. Жеткіншектердің сүйіспеншілігін арттыру мақсатын сабақ
барысында тиімді әдіс-тәсілдерді енгізіп, оны ұйымдастыру формасын
түрлендіріп отыру, танымдық қызығуларын қалыптастыру мұғалімнің басты
міндеті екені белгілі.
Мұндай жағдайда жұмыстың мазмұнын, орындау тәсілдерін мұғалім өзі
айтып, түсіндіреді, ал жеткіншек тек орындаушы ретінде жұмыс істейді. Ал
егер мұғалім жеткіншекке бәрін өзі айтпай, бұрын алған білімдерін қолдануға
лайықты жағдайлар туғызатын болса, онда жеткіншек өздігінен ізденіп,
міндеттерді шешуге тырысады. Мұндай жағдайда оның дербестігі өздігінен
істейтін қызығушылығы артады.
Бұдан шығатын әдлістемелік қортындыда жеткіншектердің өзіндік жұмысын
ұйымдастыруда алдымен оларды өздігінен жұмыс істеуге дайындайтын
жаттығулардан бастап, кейін мұғалімнің көмегінмен орындайтын дербес
жұмыстар соңында толық өздігінен жасайтын жұмыстарға үйретуде танымдық
қызығушылықтарын қалыптастыру көзделеді. Мұғалім мен жеткіншек арасындағы
қызметіне қарай, жеткіншектердің өзіндік жұмысының негіздерін мынандай
үлгіде көрсетуге болады. Мысалы:
Қазіргі жағдайда біздің қоғамдық өміріміздегі қажетті мәселелердің
бірі – баланың танымдық қызығушылығын арттыру. Жеткіншектердің танымдық
қызығушылығы эстетикалық мәдениеті және белсенділігі тұтас педагогикалық
процесте дамиды. Сондықтан жеткіншектің өзіндік жұмыстары процесінде оның
барлық еңбегі, демалысы эстетикалық бағытта тиімді ұйымдастырылса, ол өз
өміріне әдемілік элементтерін енгізе алады.
Жеткіншектердің оқу еңбегіне талғампаздық қатынасын дамыту, оны оқудың
қозғаушы күші, дем берушісі ретінде пайдалану үшін жеткіншектердің
танымдық қызығушылығын, өзіндік белсенді іс- әрекетін, қызығушылығын
ұйымдастыру бүгінгі мектептегі мұғалімнің алдына қойған негізгі міндеті
[11].
1.2 Жеткіншектердің өзіндік жұмыстары процесінде танымдық
қызығушылығын қалыптастырудың жолдары.
Еліміздің болашағы көркейіп, өркениетті елдер қатарына қосылуы бүгінгі
ұрпаққа ғылыми негізде білім беру танымдық қызығуларын дамыту міндеттері
туындайды. Білім мазмұнын жаңарту, үздіксіз білім беру жүйесін дамыту
өмірдің өзі талап етіп отырған бүгінгі күннің обьективті заңдылығы.
Бұл маманның кәсіби ынтақыласын белсенділігі мен шығармашылық
танымдық қызығушылығы қазақ мектебінің алдында тұрған үлкен міндет екені
мәлім. Уақыт талабына сай жеткіншектің танымдық қызығушылығын қалыптастыру
үшін оқытудың жаңа ақпараттық техникасын пайдаланған жөн.
Психологтар Д.Д.Эльконин мен В.В.Давыдовтың зерттеулерінде оқу іс-
әрекетінің негізгі құрылымы-оқу мақсаты мен оқу әрекеттерінен тұрады. Оқыту
арқылы баланың белсенділігін дамытудағы көзделетін басты мақсаттарды саналы
түрде меңгеруге баулу. Танымдық қызығушылықтың басты мақсаты-оқыту мен
тәрбиелеу арқылы ұлттық және әлемдік тәлім нәрімен сусындаған, болашақ
халық игілігін жасайтын білімді де білікті маман тәрбиелейтін бағыттағы
тұлғаны тәрбиелеу. Ал, жеткіншектердің танымдық деңгейін көтеру,
шығармашылық қабілетін дамытуға жағдай жасау, салауатты өмір салтын
насихаттау болып табылады. Сондықтан ұшқыр ойлы, жаны сұлу, шығармашыл,
белсенді ойлай білетін дара тұлғаны тәрбиелеу біздің міндетіміз [12].
Қоғамның дарынды адамдарға деген қажетін қанағаттандыру талабы оқыту,
білім беру, белсенділігінің дамуына жол ашу, шығармашыл тұлға қалыптастыру
міндетін қойып отыр.
Мұғалім жеткіншектің танымдық қызығушылығын, шығарашылығын,
белсенділігін, қабілетін дамытуға баулуда еңбек етеді. Көптеген психолог,
педагог мамандар В.В. Давыдов, Л.В. Занков. И.Л. Лернер, және қазақтың
ағартушы ғалымдары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Қ.Жарықбаев, Т.Сабыровтар да
өз еңбектерінде осы мәселені, пікірінде айтып өткен [13].
Педагог-психолог ғалымдардың зерттеуі бойынша әрбір жаста
шығармашылыққа баулуда ерекше қабілет, бейімділік болады екен. Мұғалім
жеткіншекның бойында танымдық қызығушылығын қалыптастыру үшін мынандай
бағыт-бағдар беру керек:
- жеткіншек шығармашылықпен айналысу үшін жағдай туғызу;
- сыныпта, ұжымда өзара шығармашылық қарым-қатынас орнату;
- психологиялық қауіпсіздік, еркіндікпен қамтамасыз ету,
Жеткіншекның шығармашылықпен айналысуына үйде, сабақта қолайлы жағдай
туғызу;
Шығармашылық бағытқа баланы жүйелі, саналы түрде
қалыптастырып отыру мектепте мұғалім, отбасында ата-анасы.
Осының нәтижесінде жеткіншек бойында танымдық дербестікпен өзіндік
жолын анықтауға ынтасы оянып, олардың осыған дағдылануы қалыптасады. Бұл
технологияның негізінде жеткіншеклардың оқу мәдениетін, іс-әрекеті
барысында ынталылығын жүйелі ойлаудың дағдыларын қалыптастыруды көздеген
мұғалімнің шеберлігі, шығармашылығы, қабілеті, тәжірибесі қалыптасады. Оқу
процесінің тиімділігі ең алдымен жеткіншектердің белсенділігі мен танымдық,
ізденісіне қатысты десек, бұларды қамтамасыз ететін іс-әрекет барысында
жеткіншектің белсенділік қасиетін қалыптастыру болып табылады. Білім беруді
басқарудағы әр түрлі жүйелеуді жобалау мен жүзеге асыруда жеткіншектің
білімге деген танымдық іс-әрекеті шығармашылық белсенділігі, ынталылығы
қалыптасуы керек. Осы орайда көптеген ғалымдар жеткіншектің шығармашылық
белсенділігі барысында ынталылықты қалыптастыру жолында өз пікірлерін,
ойларын ортаға салды. Олар мыналар: В.Г.Афанасьев, А,И.Котова,
Ю.А.Копаржевский, Б.Ф.Ломов, Р.Х.Трешьяков.
Мектепте оқытылатын оқу сабағының жеткіншекның сөйлеу тілін
жетілдіруде және оның әрбір адам, қоғам, табиғат туралы түсінігін кеңейту
қалыптастыруда танымдылық іс-әрекеттің белсенділігінің тиімділігі зор [14].
Жеткіншекның тілін, ойын, қиялын, іздену, салыстыру және зерттеу іс-
әрекеті, тікелей ықпал етеді. Бұл мектеп жасындағы жеткіншеклардың оқу
үлгерімін арттыруға жетілдіруге тікелей әсер етеді.
Ана тілі методикасының негізін салған К.Д.Ушинский Ана тілін толық
меңгермеген жеткіншекке шығармашылық белсенділік өз деңгейінде болмайды.
Ана тілі басқа пәндердің бәріне қатысы бар және олардың нәтижелерін өзіне
жинастыратын басты, өзекті пән екені түсінікті емес пе? деген болатын.
Оқулықтағы әрбір мәтін жеткіншек санасын да із қалдыру, олардың
шығармашылық танымдық қызығушылығы ынталылығын, ақыл-ой, эмоциясын
дамытады. Ана тілін оқу барысында оқу материалдарын жүйелі түрде меңгеру,
іздену, салыстыру, зерттеу және әртүрлі шығармашыл жұмыстарды жеткіншектер
оқу-танымдық қызығушылығы барысында белсенділігін қалыптастыру арқылы,
белсенді, қабілетті, зейінді, ұқыпты, ынтымақты жұмыс істеуге үйретеді.
Мектеп жасындағы жеткіншектердің оқу-танымдық қызығушылығын
қалыптастыру барысында көптеген ғалымдардың пікірлері айтылып дәлелденген.
Ал философияда оқу-танымдық іс-әрекетті ұғымының бір-бірімен қарым-
қатынастағы байланыстары түсіндіріледі. Мектепті педагогикалық жүйе ретінде
белсенділік, танымдық іс-әрекет арқылы қоршаған ортаның дамуына бағытталған
шығармашылығын қалыптастыруға Т.И.Шамованың пікірін аса құнды деп бағалауға
болады [15].
Педагогика ғылымында жеткіншеклардың танымдық қызығушылығын
қалыптастыруға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ШЫМКЕНТ УНИВЕРСИТЕТІ
ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТІ
Педагогика және психология кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАРЫ ПРОЦЕСІНДЕ ТАНЫМДЫҚ
ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
Ғылыми жетекші: пед. ғ. к. доцент Ә.Қ.
Қалдыбаев
Орындаған: 13-14 тобының студенті Г.
Тұрсынова
ШЫМКЕНТ – 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Жеткіншектердің өзіндік жұмыстары процесінде танымдық қызығушылығын
қалыптастырудың теориялық негіздері.
1. Жеткіншектердің өзіндік жұмыс жасау біліктіліктерін қалыптастырудың
педагогикалық психологиялық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..6
2. Жеткіншектердің өзіндік жұмыстары процесінде танымдық қызығушылығын
қалыптастырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
ІІ Жеткіншектердің өзіндік жұмыстар процесінде танымдық қызығушылығын
қалыптастырудың әдістемесі.
1. Өзіндік жұмыстар процесінде танымдық қызығушылығын
қалыптастырудың
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...38
2. Танымдық қызығушылығын қалыптастыруда өзіндік жұмыстың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Оқу - мектеп жасындағы жеткіншектердің
негізгі таным қызығушылығы.
Жеткіншектердің жалпы психикалық дамуы мектептегі оқу мен оның
өздігінен оқуына тығыз байланысты. Мектептегі жеткіншектердің оқу
қызығушылық күрделі, жан-жақты үрдіс, Ол жеткіншектердің барлық
қызығушылығын, рухани күштерін, өздігінен білім алуын қажет етеді. Мектеп
жасындағы жеткіншектердің ақыл-ой еңбегі белсенді қызығушылық болуға
тиісті. Ол жеткіншектің жалпы психикалық даму ерекшеліктеріне байланысты
болады. Баланың ақыл-ой қызығушылық оның қажеттері мен қызығулары, сезімі
мен еркі сияқты үрдістермен, іске асады. Мектеп жасындағы жеткіншектерждың
ақыл-ой еңбегін белгілі жүйемен жасауға, оның жалпы мәдениетін өздігінен
қызығушылығын қалыптастырып отыру керек. Ең алдымен мектепке келген
жеткіншектердің алдына қойған мақсат міндеттерін түсінуге баули отырып
оқыту, тәрбиелеу қажет. Тәрбие өмір бойы үздіксіз жүретін үрдіс болса,
қазақ халқы жетілген, өз бетінше жұмыс атқара алатын тулғаның сипатын
“Сегіз қырлы бір сырлы” деген бір ауыз сөзбен түйіндеген.
“Қазақстан-2030” Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауында
Қазақстан азаматтарының денсаулығын, білімі мен әл-ауқатын арттыруға,
экологиялық ортаны жақсартуға ерекше мән берілген. Сондықтан да ұрпақ
тәрбиесіндегі көкейкесті мәселелердің бірі өз бетімен жұмыс жасау
біліктілерін қалыптасыру [1].
Мектеп жеткіншектерге тәрбие беру тұжырымдамасында: Жеке тұлғаның
қалыптасуы үздіксіз күрделі үрдіс: Әрбір жеткіншекке жеке қарап, оның өзіне
тән санасы, өзіндік қызығушылық жасай алатын қабілеті бар, жеткіншекті
дамыту мектеп алдындағы бір міндет болып саналады.
ХХ ғасырдың аяқ кезіндегі ой-пікірлерден педагогикалық көзқарастары
білім беруде жеткіншектің шығармашылық қабілетін өз бетінше жұмыс жасауға
үйретудің мәселелері болғанын өмір дәлелдеп отыр.
Енді осы мәселені дамыту үшін мектептің алдында жеткіншектер өз
бетінше жұмыс жасау біліктерін қалыптастыру қажеттілігі туындайды.
Мектептің педагогикалық үрдісіндегі негізгі мәселе – білім беру,
өздігінен білімін жетілдіру, өз бетінше жұмысты ұйымдастыру үйрету жолдары
болып табылады.
Жеткіншектердің танымдық қызығушылығын қалыптастыру, өзіндік
жұмыстары процесінде үйретудің жолдары. Сондықтан, бұл мәселе
жеткіншектерді ғылыми таным әдістердің логикалық ойлауды, ғылыми
заңдылықтарды түсіну, практикалық міндеттерді шешуге бағытталуы тиіс.
Осыған орай жеткіншеклардың ғылыми білімді, дағдыларды, өздігінен білімс
алуды меңгеруі олардың оқу қызығушылығының негізгі мақсаты мен міндеті
болып табылады.
Бұл мәселенің маңыздылығы мен қасиеттілігін П.Я.Гальперин, И.Я.Лернер,
В.П.Палакмерчу, М.Жұмабаев, Т.Сабыров, Ж.Б.Қоянбаев т.б. ерекше мән берді
[2].
Қ.Жарықбаев психология ғылымдарының докторы қазіргі таңдағы оқу
процесіндегі білім алу мен өз бетінше жұмыс жасау білік, дағды, икемдеріне
баса қатты назар аударған [3].
Оқыту теориясының негіздерін дамытуда дидактиканың негізін салушы
Т.Сабыровтың еңбегін бағалап кетуге болады.
Жеткіншектердің санасында жеткілікті деңгейде білім қоры болмаса, онда
оның өздігінен жұмыс істеуіне, өз бетімен жұмыс жасау біліктілігін
қалыптасуы мүмкін емес. Сондықтан, бұл тақырыптың негізгі өзектілігі
жұмыстың негізгі мақсаты мен міндеттерін анықтайды.
Зерттеудің мақсаты: Жеткіншектердің өзіндік жұмыстары процесінде
танымдық қызығушылықтарын қалыптастыру жолдарын анықтау.
Зерттеудің міндеттері:
1. Жеткіншектердің өзіндік жұмыс жасау біліктіліктерін қалыптастырудың
педагогикалық психологиялық сипаты.
2.Жеткіншектердің өзіндік жұмыстары процесінде танымдық қызығушылығын
қалыптастырудың жолдарын анықтау.
3.Өзіндік жұмыстар процесінде танымдық қызығушылығын қалыптастырудың
әдістерін пайдалану.
4. Танымдық қызығушылығын қалыптастыруда өзіндік жұмыстың түрлерін
сабақта қолданудың тиімділігі.
Зерттеудің нысаны; Жеткіншектердің өзіндік жұмыстар процесінде
танымдық қызығушылықтарын қалыптастыру.
Зерттеу пәні: 4- сынып Ана тілі пәні.
Зерттеу әдістері. Ғылыми, теориялық әдістемелік әдебиеттер, озат
педагогикалық тәжірибелер, баспасөз материалдары.
Димпломдық жұмыс: Кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан;
Пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
І. Жеткіншектердің өзіндік жұмыстары процесінде танымдық
қызығушылығын қалыптастырудың теориялық негіздері.
1.1 Жеткіншектердің өзіндік жұмыс жасау біліктіліктерін
қалыптастырудың педагогикалық - психологиялық сипаты.
Бүгінгі таңда жеткіншектердің өзіндік жұмыс процесін қалыптастыру, оқу
танымдық қызығушылығын арттыру, оқу тәрбие ісіндегі жетістіктердің қыры мен
сырын білу міндеттерін айқындау, соның ішінде мектептердегі білім мен
тәрбие беру тәжірибесіне сүйену ерекше көкейкесті мәселе.
Қоғамдық дамудың қазіргі кезеңдегі жаңаша ой-пікірлер мен
педагогикалық көзқарастараның қалыптасу белесінде әлеуметтік педагогика
ғылымдарының ауқымыдылығы кеңейіп оларды зерттеу жан-жақты толыға түсуде.
ҚР Білім туралы” заңы қабылданып, оның негізінде “Білім” мемлекеттік
бағдарламасы жалпы білім беретін мкетептің бастауыш сатыдағы білім
мазмұнының тұжырымдамасы қабылданды.
Осыған орай еліміздің қайта өркендеуі, әлемдік желілерге көтерілуі
жағдайында бастауыш сынып жеткіншектердің дүниетанымдық көзқарасытарын
қалыптастыру, оны педагогикалық-психологиялық тұрғыдан дұрыс басқару
қазіргі кездегі объективті қажеттілік. Қызығушылығын дамыту– білім алудың
негізі болып отыр. Сондықитан, бұл мәселе жеткіншектерді ғылыми таным
әдістері, логикалық ойлау операциялары және жаңаша әдіс-тәсілдермен
таныстырудың жолдарын анықтауды қажет етеді [4].
Жалпы орта білім беру жүйесінің іргетасы бастауыш білім беруден
қаланатыны белгілі. Мектепте жеткіншектердің өзіндік жұмыс процесін
қалыптастыруда білімінің маңызы зор. Мектепте білім беру арқылы
жеткіншектерді жалпы орта білім берудің мақсаты көзделеді.
Жеткіншектердің танымдық қызығушылығын қалыптастыруда оқу
материалдарының маңыздылығы дәрежесіне қарай оның құндылығын анықтап, сабақ
беру мен оқу үрдісін ұйымдастыра білудің маңызы зор.
Оқытудың мазмұнына фактілерден, әрекет тәсілдерінен басқа оқытудың шын
мазмұнымен бірге оқу үрдісіне қатысушылардың арасында ақпарат алмасу қорын
құратын және жеткіншеклардың осы мазмұнды игеруіне әрі оны өмірде
қолдануына қызмет ететін мәліметтер кіреді.
Зерттеуші ғалымдар оқудағы танымдық қызығушылықты қалыптастыру
мәселелерін тәжірибеде шешудің түрлі жолдарын бөліп көрсеткен. Олар мына
төмендегілер:
- оқу үрдісіне қатысушыпардың екі жақты сипаты әсері негізінде
мұғалім мен жеткіншекның бірлескен әрекеті арқылы (Т.Сабыров, Н.Хмель,
Е.Галант, Л.Аристова, М.Данилов, Г.Щукина, Р.Лемберг);
- танымдық қызығушылығын қалыптастыратын өзіндік жұмысты ұйымдастыру
мен оқу міндеттерін іріктеп шешу арқылы (Б.Есипов, Т.Сабыров, М.Скаткин,
Б.Айтмамбетова, т.б.);
- танымдық қызығушылық іс-әрекеттің тәсілдерін қалыптастыру арқылы
(Н.Меньшинская, П.Пидкасистый, Т.Шамова, А.Әбілқасымова, Р.Омарова,
А.Мустояпова);
- оқытудағы әдістемелік білімдер элементтерін енгізу арқылы (И.Лернер,
Б.Коротяев, М.Құдайқұлов);
- іс-әрекеттің бағдарланушылық негізін құрайтын жалпылама білімдерді
енгізу арқылы (П.Гальперин, Н.Талызина);
- оқу іс-әрекетін өздігінше бақылауды дамыту арқылы (Л.Рувинский,
А.Қазмағамбетов) [5].
Оқыту үрдісінде жеткіншектің танымдық қызығушылығын қалыптастыру үшін
білімдер мен әрекет тәсілдерін алуды қажеттендіруді қалыптастыратын
шарттарды, өзін-өзі бейімдеу шарттарын, мәселелерді шешудің түрлі
нысандарын ұйымдастыру дағдыларын дамытудың шарттарын қамтамасыз етуі тиіс.
Мектеп жасындағы жеткіншектердің оқу процесін демократияландыру,
ізгілендіру принциптері жеткіншектің белсенділігін дамыту, оқу - тәрбие
ісін кешенді түрде қарап, ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық тәрбие
бірлігін ұлттық дәстүр, әдет-ғұрыпқа негіздей отырып, білім берумен қатар,
өз бетіндік жұмысты барлық пәндер арқылы да біліктерін қалыптастыруға
болады. Білім беру– қоғамдық процесс, ол арқылы алдыңғы ұрпақтың әлеуметтік
маңызды тәжірибесі кейінгі ұрпаққа беріледі. Жалпы білім беру негізінен, үш
мақсатты көздейді. Біріншісі–табиғат, қоғам, техника, өнер, туралы ғылыми
білім негіздерін меңгеру. Бұған ғылымдағы негізгі заңдылықтардан,
фактілерден, жетекші ұғымдар мен идеялардан басқа дүниетанымдық идеялар мен
сенімдер практикалық біліктер мен дағдылар және өз бетінше ойлау
қызығушылықтары жатады.
Екінші– жеткіншектерді сабақтан тыс кездері практикалық іс-
қызығушылыққа, өз бетімен қоғамдық пайдалы еңбек етуге даярлау. Үшінші
мақсаты– оқу пәндерін оқытуда өзіндлік жұмыстың тәрбиелік мүмкіндіктерін
пайдалануды керек етеді.
Мектеп жасындағы жеткіншектердің өзіндік жұмысын дамыту және
жетілдіруде мынадай шарттар бар:
1. Жеткіншектердің білім қорының болуы және оларды қолдана білуі;
2. Жеткіншектердің көрген-білгендеріне байланысты ынта-ықыласы мен
өзіндік мағынасының болуы;
3. Жеткіншектер өз көзқарастары мен сенімдерін практикалық іс-
қызығушылықтар арқылы жүзеге асыруға дайын болуы [6].
Көптеген ғалым педагогтардың, практик-мұғалімдердің тәрбиесіне сүйенсек,
оқу-тәрбиесі үрдісі негізінде дамыту мәселесінде басты рольді ең алдымен
жеткіншектің өз бетімен қызығушылықі, белсенділігі атқарады.
Себебі, сабақ қанша сапалы болсын немесе мұғалімнің білімі,
тәжірибелік шеберлігі мол болсын, бірақ жеткіншек тарапынан өзіндік
белсенділік қызығушылық болмаса жұмыстың нәтижелі сапалы орындалуы мүмкін
емес. Сол себеиті де біз өз кезегімізде жеткіншекті өзіндік қызығушылыққа
бағыттайтын өз бетімен жұмыс, оның түрлері жеткіншек дамуындағы мәселелер
төңірегінде сөз етпекшіміз. Өз дәрежесінде жете мән берілмей келген өзіндік
жұмыс жасауға соңғы жылдары сапалы түрде бет бұрыс жасалуда. Оған дәлел
жеткіншекті дамытуға бағыттала құрылған жаңа білім мазмұны соның негізінде
жазылған жаңа оқулықтар. Себебі, бұнда жеткіншектің өз бетімен білім алып,
дамуына жете мән беріле бастады.
Кезінде өз бетіндік жұмыстың жеткіншек дамуындағы ролін жете көрген
және ол жөнінде еңбек жазған қазақ зиялылыраның бірі ағартушы ғалым Ахмет
Байтұрсынов.
Ахмет Байтұрсынов оқу-ағарту саласындағы негізгі көзқарастары оның
“Бастауыш мектеп, “Қазақша оқу жайынан”, “Мектеп керектері” атты
мақалаларында ашылған. Соның ішінде біздіңше ерекше көңіл аударарлық
мәселе–бұл автордың “Қазақша оқу жайынан” автты еңбегінде айтқан пікірі.
Автордың пікірінше, жеткіншек білімді тәжірибе арқылы өз бетімен алуы
керек. Ал мұндағы мұғалімнің қызметі–жеткіншекке орындлатын жұмыс түрлерін
шағындап беру және қойылған мақсатқа жету үшін бағыт-бағдар беріп отыру.
Бұдан біз Ахмет Байтұрсыновтың 20-30 жылдардың өзінде-ақ кейінгі жылдары
ресей ғалымдары В.Давыдов пен Л.Занковтың дамыта оқыту теориясын негізі
болған,-өз бетіндік танымдық қызығушылықтың рөлін көре біліп, оның
жеткіншек дамуындағы маңызын өз кезінде қозғағандығын байқаймыз [7].
Бұл тағы да оның өз заманының озық тәжірибелі педагогы, ғалымы
екендігімен қатар, оның жеткіншекті дамыту мәселесін көтере отырып басты
нысанасы болып табылатын өз бетіндік жұмыстың рөлін көре білгендігін
байқадық.
Мектепте жеткіншектер мен сыныптарда өз бетімен жұмысты ұйымдастыру
оның бағдарлама мазмұнында, талапқа сай болуы, түрлі мазмұнда және формада
көрініс табуы шығармашылық бағытта жұмыс істеуге бағыттауы, сондай-ақ
бағаланып, марапатталуы сияқты мәселелерге жете мән беріледі. Осыған орай
өз бетімен жұмыс бастауыштың өзіне тән әдістемесіне сәйкес түрлі формада
және мазмұнда көрініс табуда. Өз бетіндік жұмыс-бұл шығармашылық жұмыстың
бастамасы. Сол себепті де жеткіншектердің шығармашылық қабілеттерін олардың
өзбетіндік жұмысынсыз дамыту мүмкін емес.
Мектепте өзбетімен жұмысты тиімді ұйымдастыруға жол ашатын қолайлы
жағдай- бұл жеткіншектердің жас ерекшеліктеріне сәйкес өзіндік
ерекшеліктері. Өйткені бұл жастағы жеткіншектердің ойлау қабілеті жоғары
және қиялдау, елестеу, шығармашылық, жұмысқа талпынысы басым болады.Сол
себепті де тиімді түрде ұйымдастыра білген мұғалімге оның берерлік маңызы
зор.
Өз бетімен жұмыс түрлеріне қатысты материалдарды саралау және өз
тәжірибеміздің қорытындысы негізінде біз шығармашылық жұмысқа баулып,
олардың белсенділіктерін, танымдық қызығушылықтарын арттыра түсетін өз
бетімен жұмыс түрлеріне төмендегі негізгі үш жұмыс түрлерін жатқыза аламыз.
Олар:
1. Логикалық дамытушы ойындар мен берілген тапсырмалар
2. Берілген тапсырманы түрлендіру бағытындағы жұмыс түрлері
3. Өз ойынан еркін тақырыпқа құрастыруға берілген әдеби шығармашылық
бағыттағы жұмыстар
Мұнда басты назар аударатын мәселе- бұл жеткіншектердің ауызша,
жазбаша тілдерінің өзара ұштастырыла отырып және соған сәйкес жұмыстың
ауызша, жазбаша түрде көрініс табуларын талап ету. Соның негізінде ғана
біздіңше , тіл байлығы мол, сауатты да шығармашыл жас жеткіншекті тәрбиелей
аламыз. Жеткіншектердің өзіндік жұмысы – мұғалімнің қажетті нұсқаулары
бойынша жеткіншектің оқу жұмысының жеке дара және ұжымдық түрі. Өзіндік
тапсырмаларды орындау барысында жеткіншектердан белсенді ойлау, әр-түрлі
танымдық қызығушылығын қалыптастыратын тапсырмалар орындау талап етіледі.
Осының нәтижесінде жеткіншектер өздігінен бақылауды үйренеді, оларды
тапсырылған істі орындаудағы жауапкершілік сезім еңбексүйгіштік,
табандылық, ұйымшылдық, бір-біріне деген жолдастық көмек қалыптасады.
Дидактикалық мақсатына қарай өз бетінше жұмыстарды жаңа материалды оқып
үйренуге дайындық, жаңа материалды оқып үйрену (игеру), бекіту, қайталап-
пысықтау және бақылау деп бөлуге болады.
Жеткіншектердің өз бетінше жұмыстың педагогикалық тиімділігі-
мұғалімнің жұмысқа жасаған басшылығының сапасы мен тікелей байланысты.
Егер мұғалім жұмысты дұрыс ұйымдастырса,жеткіншектердің алдында қойылған
мақсат да айқын болса, онда орындалған өзіндік жұмыстың сапасы да
ойдағыдай болады.
Мектепте оқытудың маңызыды сыныптарда оқытудың маңызды мақсаттарының
бірі-жеткіншектерға өз бетінше жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру [8].
Білімнің негізгі бастауыш сыныптарда қаланатыны белгілі. Ендеше, осы
бастауыш сыныптардан бастап, жеткіншектердің өз бетінше жұмыс істей білу
іскерліктері де қалыптасуы тиіс. Атап айтсақ: жаңа ұғымды, заңдылықты
ережені түсініп, тұжырымдау, оқыған материалды түсініп мәлімдеу жаңадан
өтілген ұғым бойынша өздігінен ой қорыта білу, өзінің оқу іс-
қызығушылығына бақылау жасай білу, т.б. Осындай іскерліктерді қалыптастыру-
оқу барысында мақсатты түрде ұйымдастырылған шығармашылық жұмыстар арқылы
жеткіншектердің танымдық қызығушылықтары қалыптасады.
Өзіндік жұмыстың негізгі ерекшелігі – жеткіншектің берілген тапсырманы
мұғалімнің көмегінсіз орындауы. Тапсырманы орындауда жақсы нәтижеге жету
үшін,мұғалім жеткіншектің іскерлік дағдысын, бақылау, білу қабілетін,
ойлауын есепті шешу жолдарын дұрыс таңдай білуін байқап көреді. Егер
тапсырманы орындауда қателер жіберілсе, онда мұғалім сол қателерді
жеткіншектердің өздері жөндеуіне мүмкіндік беріп, жеткіншектің іс-
қызығушылығын дұрыс жолға бағыттағаны жөн.
Оқу – мектеп жасындағы жеткіншектерінің негізгі таным қызығушылығы.
Жеткіншектердің жалпы психикалық мектептегі оқу мен өздігінен оқуына тығыз
байланысты. Жеткіншектердің оқу әректі-күрделі, жан-жақты үрдіс, ол
жеткіншектердің барлық әректін, рухани күштерін керек етеді.
Жеткіншектердің ақыл - ой еңбегі белсенді қызығушылық болуға тиісті.
Ол жеткіншектің жалпы психикалық даму ерекшеліктеріне байланысты болады.
Жеткіншектің ақыл-ой әректі, оның қажеттері мен қызығулары, сезім мен
ерік сияқты т.б. Жеткіншектің өздігінен оқуы тиімді болуы үшін ақыл-ой
еңбегінің дағдыларын қалыптастыру керек. Жеткіншектердің ақыл ой-еңбегін
белгілі бір жүйемен жасауға, оның жалпы мәдениетін арттырып отыруға көңіл
аударған жөн. Ең алдымен жеткіншектердің өз жұмысының мақсат-міндеттерін
анықтауға үйрету керек. Жеткіншектердің өз жұмысын (тапсырмасын) не үшін,
қандай мақсатпен жасау керектігін, ол қандай жаңа нәтиже беретінін білсе,
онда жеткіншек қызығушылығының саналылығы артады. Оқу жұмысының мақсат-
міндеттеріне сай жеткіншекны өз бетімен жұмысын жоспарлай біліуге, уақытты
дұрыс пайдалануға, өз қызығушылығын қадағалауға, бағалауға, қысқаша
айтқанда, өзін-өзі басқаруға дағдыландырудың маңызы зор.
Жеткіншектердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудағы мұғалімдер
жұмысының формаларына тоқталатын болсақ, оқытудың жаңа технологиясы
дегенде, ең алдымен педагогикалық технология деген ұғымды түсіну керек.
Оқыту технологиясы-оқу бағдарламаларында қарастырылған алға қойған
мақсатқа жетудің тиімділігін қамтамасыз ететін оқытудың әдіс, құрал және
түрлерінің жүйесі арқылы оқыту мазмұнын жүзеге асыру жолы. Сөйтіп, оқыту
технологиясында мазмұн, әдіс және құралдардың өзара байланысы мен
себептілігі жатыр, ал қажетті мазмұнды педагогикалық міндетке сәйкес
іріктей білу мұғалімнің педагогикалық шеберлігіне байланысты.
Педагогикалық технология-жеткіншектердің жеке басын дамыту мен білім
беру мақсатына жету жолындағы педагогикалық қызметтің, іс-қызығушылығы
жүйелі дамып отыратын жобасы. Өзіндік жұмысты ұйымдастырудың негізгі
шарттары мыналар: мұғалімнің басқаруымен жеткіншектердің дербестілігінің
өзара байланысы, олардың жұмысты өз еркімен және қолдарымен істеуі, және
оған әсер ететін себептер және т.б. Дәлірек, айтқанда, мұғалім сабаққа
дайындалғанда өзінің қызығушылығын ойластырумен шектелмей, денгейіне қарай
жеткіншектің қызығушылығына мән беруі тиіс. Уақытты тиімді пайдаланып,
жеткіншектің өз бетімен тапсырманы орындауына ұдайы жағдай жасалуы қажет.
– .
Жеткіншектердің өзіндік жұмыстарының ұйымдастырылуы – жеткіншектердің
жеке басын дамытудың басты кепілі. Ол үшін мұғалім мына қағмдаларды есінде
ұстауы қажет:
- Жеткіншектердің бойындағы қамқорлығын, қызығушылығын жойып алмай,
оның үнемі алға жылжуға деген табиғи талап-тілектерін, сұраныс пен
мұқтаждарын ескеру, шығармашылығын жетілдіру.
- Білімді өз бетінше іздену арқылы алуға қолайлы жағдай . жасау;
- Өзін-өзі дамытатын тұлға қалыптастыру.
Дәстүрлі оқыту жеткіншектерде білім, білік, дағды алуға қажетті
ақыл,сана бар деп есептеп, сол ақылға дайын білімді құю керек деген
көзқарасқа, ал дамыта оқыту жеткіншек бойындағы табиғи қабілеттерді жаңа
белестерге көтеруді мақсат тұтатын принциптерге негізделген. Дәстүрлі оқыту
жаттауға, есте сақтауға ал дамыта оқыту дербес жұмыс істеуге, алған білімді
пайдалана білуге үйретеді.
Психологиялық зерттеулерге қарағанда жеткіншектердің “ойша”
қызығушылықтану қабілеттері әсіресе жеткіншек жасындағы жеткіншектердің
негізгі оқу іс-қызығушылығы, дағдылары қалыптасқанда үздіксіз дамиды және
сондай-ақ олардың танымдық қызығушылығын шығармашылықпен өзін-өзі көрсете
білу қажеттігі басым болады. Бұл оның жеке тұлғаның анықтауына, өз
қабілеттерін жүзеге асыруға және оның қанағаттандырылуы жеткіншекке әрқашан
қуаныш сезімін тудырады.
В.В.Давыдов жеткіншектерді осы кезеңде байқалатын психологиялық жаңа
сапалық қасиеттерді сипаттай отырып, былай дейді: “Жеткіншек өз әректетінде
барынша көп қадам жасаған сайын, ол түрлі варианттарын салдыстыра алады.”-
деді [9].
Мектепте жеткіншектер жұмысын әшекейлеп ұйымдастыру формасында әр
жеткіншек тек өзіне арналған (дайындығына және қабілетіне) байланысты
тапсырмалар алады. Мұндай тапсырмалар ретінде оқулық пен басқа оқу
құралдары мен мазмұндама, шығарма, әр түрлі бақылаулар өткізу т.б.
Тапсырма орындаудың жекелеп ұйымдастырудың екі түрі бар.
Біріншісінде жеткіншек барша сыныпқа бірдей берілген тапсырманы өз алдына,
басқалармен хабарласпай орындайды. Екіншісінде әр жеткіншек өзіне тиісті
өзіндік жұмыстарын орындайды. Осылай әр жеткіншектердің дайындығына орай
жаттығулар беріп, оның алға ілгерілеуін қамтамасыз етуге болады.
Жеткіншектердің өзіндік жұмысты орындау барысында өте маңызды
мәселе–мұғалімнің тапсырманы орындауға бақылауы, жеткіншектерде кездескен
қиындықтарға дер кезінде көмек беруі, яғни жұмыс барысында ол шәкірттерге
жұмыстың дұрыс қолдануға кеңес беріп, сілтеме сұрақтар қойып, бағытқа салып
отырады.
Ал егер жеткіншектердің тапсырманы орындауға күші келмейтінін сезсе,
жеке жұмыстарын доғарып, бүкіл сыныпқа қосымша түсініктеме, кеңес береді.
Жеке жұмыстарды сабақтың барлық кездерінде де әр түрлі дидактикалық
міндеттерді шешумен байланыстырып отырған жөн. Мысалы, жаңа білімдерді
игеру және бекітуді ептілік пен дағдыларды қалыптасытру және орынқтыруда
өткенді қоыртындылау мен қайталауда бақылау кезеңінде, зерттеу – ізденіс
әдістерін үйренуде қолданады.
Әлбетте, жеткіншектердің жұмысын ұйымдастырудың бұл формасын бекіту,
қайталау әр түрлі жаттығулар үшін қолданған өте қолайлы, бірақ оның
тиімділігі жаңа материалмен байланысты өзіндік жұмыстар орындауда, алдағы
болатын сабаққа өз бетінше дайындалғанда орынды жемісін береді.
Мысалы, сабақта өтілетін тақырыпқа байланысты әр жеткіншекке немесе
жеткіншектер тобына күні бұрын жеке тапсырмалар беріп қоюға болады. Бүкіл
сынып болып тақырыпты оқып шығуы шарт.
Осы оқу барысында әр жеткіншек өз сұрағына жауап дайындайды. Мұндай
жұмысқа орай есте ұстайтын жәйт: 1) әр жеткіншек өз мүмкіндігіне сай жұмыс
істеп бағасын алады. 2) Әркім шығарманың өзіне тапсырған бөлігі бойынша
талдау жүргізеді де, сабақта өзіне тиісті материалды түсіндіріп береді.
Үлгерімі төмен жеткіншектер үшін дайындалған тапсырмалар орындау
үлгерімімен қоса беріледі. Осылай әр жеткіншектің білім дәрежесін,
қабілетін ескере отырып, олардың оқу процесінде, қадам, қадамнан алға
ілгерілеуіне тиімді ықпал жасауға болады. Қазіргі мектептерде ұжымдық
тұрғыда оқыту жүйесі қалыптасқан. Бағдарлама да соған сай жасалған. Ұжымдық
жүйеде оқытудың пайдасы мол. Алайда, жеке жеткіншектердің түрлі
психологиялық, физиологиялық т.б. өзіндік ерекшеліктері жан-жақты
зерттеулер есепке алуды қажет етеді [10].
Сондықтан, мұғалімнің оқыту барысында жақсы үлгерімге жету үшін, әрбір
жеткіншектердің өзіндік ерекшеліктерін жете білуге үлкен мән беру қажет.
Мұнсыз оқу-тәрбие жұмысы іске аспайды. Сыныпқа арналған ана тілі
оқулығында берілген оқу материалдарын мұғалім жеткіншектің өзіндік
ерекшелігіне қарай сұрыптап әр – алуан жаттығу түрлерін жасауға болады.
Осы оқу процесінде әр оқу процесінде жеке жеткіншектердің әр түрлі
өзіндік ерекшеліктерін есепке алу проблемасы аса ауқымды, әрі күрделі
процесс. Мұның өзі тек диференциялап оқытуды ғана емес, сонымен қатар,
жеткіншек тілін таба білуді, оны оқуға қызықтыруды, оқу материалдарынан
алынған дидактикалық принциптерін тұтасқан бірлігінде үйретуді қажет етеді.
Жеткіншектердің өзіндік жұмысын ұйымдастыруда оларды топқа бөліп, әр
қайсысымен жекелеп жұмыс жүргізудің маңызы зор. Мектепте жеткіншектердің
өзіндік жұмыс процесін қалыптастыруда білімінің маңызы зор. Мектепте білім
беру арқылы жеткіншектерді жалпы орта білім берудің мақсаты көзделеді.
Жеткіншектердің танымдық қызығушылығын қалыптастыруда оқу
материалдарының маңыздылығы дәрежесіне қарай оның құндылығын анықтап, сабақ
беру мен оқу үрдісін ұйымдастыра білудің маңызы зор.
Оқытудың мазмұнына фактілерден, әрекет тәсілдерінен басқа оқытудың шын
мазмұнымен бірге оқу үрдісіне қатысушылардың арасында ақпарат алмасу қорын
құратын және жеткіншеклардың осы мазмұнды игеруіне әрі оны өмірде
қолдануына қызмет ететін мәліметтер кіреді.
Зерттеуші ғалымдар оқудағы танымдық қызығушылықты қалыптастыру
мәселелерін тәжірибеде шешудің түрлі жолдарын бөліп көрсеткен. Олар мына
төмендегілер:
- оқу үрдісіне қатысушыпардың екі жақты сипаты әсері негізінде
мұғалім мен жеткіншекның бірлескен әрекеті арқылы (Т.Сабыров, Н.Хмель,
Е.Галант, Л.Аристова, М.Данилов, Г.Щукина, Р.Лемберг);
- танымдық қызығушылығын қалыптастыратын өзіндік жұмысты ұйымдастыру
мен оқу міндеттерін іріктеп шешу арқылы (Б.Есипов, Т.Сабыров, М.Скаткин,
Б.Айтмамбетова, т.б.);
- танымдық қызығушылық іс-әрекеттің тәсілдерін қалыптастыру арқылы
(Н.Меньшинская, П.Пидкасистый, Т.Шамова, А.Әбілқасымова, Р.Омарова,
А.Мустояпова);
- оқытудағы әдістемелік білімдер элементтерін енгізу арқылы (И.Лернер,
Б.Коротяев, М.Құдайқұлов);
- іс-әрекеттің бағдарланушылық негізін құрайтын жалпылама білімдерді
енгізу арқылы (П.Гальперин, Н.Талызина);
- оқу іс-әрекетін өздігінше бақылауды дамыту арқылы (Л.Рувинский,
А.Қазмағамбетов) [5].
Оқыту үрдісінде жеткіншектің танымдық қызығушылығын қалыптастыру үшін
білімдер мен әрекет тәсілдерін алуды қажеттендіруді қалыптастыратын
шарттарды, өзін-өзі бейімдеу шарттарын, мәселелерді шешудің түрлі
нысандарын ұйымдастыру дағдыларын дамытудың шарттарын қамтамасыз етуі тиіс.
Мектеп жасындағы жеткіншектердің оқу процесін демократияландыру,
ізгілендіру принциптері жеткіншектің белсенділігін дамыту, оқу - тәрбие
ісін кешенді түрде қарап, ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық тәрбие
бірлігін ұлттық дәстүр, әдет-ғұрыпқа негіздей отырып, білім берумен қатар,
өз бетіндік жұмысты барлық пәндер арқылы да біліктерін қалыптастыруға
болады. Білім беру– қоғамдық процесс, ол арқылы алдыңғы ұрпақтың әлеуметтік
маңызды тәжірибесі кейінгі ұрпаққа беріледі. Жалпы білім беру негізінен, үш
мақсатты көздейді. Біріншісі–табиғат, қоғам, техника, өнер, туралы ғылыми
білім негіздерін меңгеру. Бұған ғылымдағы негізгі заңдылықтардан,
фактілерден, жетекші ұғымдар мен идеялардан басқа дүниетанымдық идеялар мен
сенімдер практикалық біліктер мен дағдылар және өз бетінше ойлау
қызығушылықтары жатады.
Екінші– жеткіншектерді сабақтан тыс кездері практикалық іс-
қызығушылыққа, өз бетімен қоғамдық пайдалы еңбек етуге даярлау. Үшінші
мақсаты– оқу пәндерін оқытуда өзіндлік жұмыстың тәрбиелік мүмкіндіктерін
пайдалануды керек етеді.
Мектеп жасындағы жеткіншектердің өзіндік жұмысын дамыту және
жетілдіруде мынадай шарттар бар:
4. Жеткіншектердің білім қорының болуы және оларды қолдана білуі;
5. Жеткіншектердің көрген-білгендеріне байланысты ынта-ықыласы мен
өзіндік мағынасының болуы;
6. Жеткіншектер өз көзқарастары мен сенімдерін практикалық іс-
қызығушылықтар арқылы жүзеге асыруға дайын болуы [6].
Көптеген ғалым педагогтардың, практик-мұғалімдердің тәрбиесіне сүйенсек,
оқу-тәрбиесі үрдісі негізінде дамыту мәселесінде басты рольді ең алдымен
жеткіншектің өз бетімен қызығушылықі, белсенділігі атқарады.
Себебі, сабақ қанша сапалы болсын немесе мұғалімнің білімі,
тәжірибелік шеберлігі мол болсын, бірақ жеткіншек тарапынан өзіндік
белсенділік қызығушылық болмаса жұмыстың нәтижелі сапалы орындалуы мүмкін
емес. Сол себеиті де біз өз кезегімізде жеткіншекті өзіндік қызығушылыққа
бағыттайтын өз бетімен жұмыс, оның түрлері жеткіншек дамуындағы мәселелер
төңірегінде сөз етпекшіміз. Өз дәрежесінде жете мән берілмей келген өзіндік
жұмыс жасауға соңғы жылдары сапалы түрде бет бұрыс жасалуда. Оған дәлел
жеткіншекті дамытуға бағыттала құрылған жаңа білім мазмұны соның негізінде
жазылған жаңа оқулықтар. Себебі, бұнда жеткіншектің өз бетімен білім алып,
дамуына жете мән беріле бастады.
Кезінде өз бетіндік жұмыстың жеткіншек дамуындағы ролін жете көрген
және ол жөнінде еңбек жазған қазақ зиялылыраның бірі ағартушы ғалым Ахмет
Байтұрсынов.
Ахмет Байтұрсынов оқу-ағарту саласындағы негізгі көзқарастары оның
“Бастауыш мектеп, “Қазақша оқу жайынан”, “Мектеп керектері” атты
мақалаларында ашылған. Соның ішінде біздіңше ерекше көңіл аударарлық
мәселе–бұл автордың “Қазақша оқу жайынан” автты еңбегінде айтқан пікірі.
Автордың пікірінше, жеткіншек білімді тәжірибе арқылы өз бетімен алуы
керек. Ал мұндағы мұғалімнің қызметі–жеткіншекке орындлатын жұмыс түрлерін
шағындап беру және қойылған мақсатқа жету үшін бағыт-бағдар беріп отыру.
Бұдан біз Ахмет Байтұрсыновтың 20-30 жылдардың өзінде-ақ кейінгі жылдары
ресей ғалымдары В.Давыдов пен Л.Занковтың дамыта оқыту теориясын негізі
болған,-өз бетіндік танымдық қызығушылықтың рөлін көре біліп, оның
жеткіншек дамуындағы маңызын өз кезінде қозғағандығын байқаймыз [7].
Бұл тағы да оның өз заманының озық тәжірибелі педагогы, ғалымы
екендігімен қатар, оның жеткіншекті дамыту мәселесін көтере отырып басты
нысанасы болып табылатын өз бетіндік жұмыстың рөлін көре білгендігін
байқадық.
Мектепте жеткіншектер мен сыныптарда өз бетімен жұмысты ұйымдастыру
оның бағдарлама мазмұнында, талапқа сай болуы, түрлі мазмұнда және формада
көрініс табуы шығармашылық бағытта жұмыс істеуге бағыттауы, сондай-ақ
бағаланып, марапатталуы сияқты мәселелерге жете мән беріледі. Осыған орай
өз бетімен жұмыс бастауыштың өзіне тән әдістемесіне сәйкес түрлі формада
және мазмұнда көрініс табуда. Өз бетіндік жұмыс-бұл шығармашылық жұмыстың
бастамасы. Сол себепті де жеткіншектердің шығармашылық қабілеттерін олардың
өзбетіндік жұмысынсыз дамыту мүмкін емес.
Мектепте өзбетімен жұмысты тиімді ұйымдастыруға жол ашатын қолайлы
жағдай- бұл жеткіншектердің жас ерекшеліктеріне сәйкес өзіндік
ерекшеліктері. Өйткені бұл жастағы жеткіншектердің ойлау қабілеті жоғары
және қиялдау, елестеу, шығармашылық, жұмысқа талпынысы басым болады.Сол
себепті де тиімді түрде ұйымдастыра білген мұғалімге оның берерлік маңызы
зор.
Өз бетімен жұмыс түрлеріне қатысты материалдарды саралау және өз
тәжірибеміздің қорытындысы негізінде біз шығармашылық жұмысқа баулып,
олардың белсенділіктерін, танымдық қызығушылықтарын арттыра түсетін өз
бетімен жұмыс түрлеріне төмендегі негізгі үш жұмыс түрлерін жатқыза аламыз.
Олар:
4. Логикалық дамытушы ойындар мен берілген тапсырмалар
5. Берілген тапсырманы түрлендіру бағытындағы жұмыс түрлері
6. Өз ойынан еркін тақырыпқа құрастыруға берілген әдеби шығармашылық
бағыттағы жұмыстар
Мұнда басты назар аударатын мәселе- бұл жеткіншектердің ауызша,
жазбаша тілдерінің өзара ұштастырыла отырып және соған сәйкес жұмыстың
ауызша, жазбаша түрде көрініс табуларын талап ету. Соның негізінде ғана
біздіңше , тіл байлығы мол, сауатты да шығармашыл жас жеткіншекті тәрбиелей
аламыз. Жеткіншектердің өзіндік жұмысы – мұғалімнің қажетті нұсқаулары
бойынша жеткіншектің оқу жұмысының жеке дара және ұжымдық түрі. Өзіндік
тапсырмаларды орындау барысында жеткіншектердан белсенді ойлау, әр-түрлі
танымдық қызығушылығын қалыптастыратын тапсырмалар орындау талап етіледі.
Осының нәтижесінде жеткіншектер өздігінен бақылауды үйренеді, оларды
тапсырылған істі орындаудағы жауапкершілік сезім еңбексүйгіштік,
табандылық, ұйымшылдық, бір-біріне деген жолдастық көмек қалыптасады.
Дидактикалық мақсатына қарай өз бетінше жұмыстарды жаңа материалды оқып
үйренуге дайындық, жаңа материалды оқып үйрену (игеру), бекіту, қайталап-
пысықтау және бақылау деп бөлуге болады.
Жеткіншектердің өз бетінше жұмыстың педагогикалық тиімділігі-
мұғалімнің жұмысқа жасаған басшылығының сапасы мен тікелей байланысты.
Егер мұғалім жұмысты дұрыс ұйымдастырса,жеткіншектердің алдында қойылған
мақсат да айқын болса, онда орындалған өзіндік жұмыстың сапасы да
ойдағыдай болады.
Мектепте оқытудың маңызыды сыныптарда оқытудың маңызды мақсаттарының
бірі-жеткіншектерға өз бетінше жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру [8].
Білімнің негізгі бастауыш сыныптарда қаланатыны белгілі. Ендеше, осы
бастауыш сыныптардан бастап, жеткіншектердің өз бетінше жұмыс істей білу
іскерліктері де қалыптасуы тиіс. Атап айтсақ: жаңа ұғымды, заңдылықты
ережені түсініп, тұжырымдау, оқыған материалды түсініп мәлімдеу жаңадан
өтілген ұғым бойынша өздігінен ой қорыта білу, өзінің оқу іс-
қызығушылығына бақылау жасай білу, т.б. Осындай іскерліктерді қалыптастыру-
оқу барысында мақсатты түрде ұйымдастырылған шығармашылық жұмыстар арқылы
жеткіншектердің танымдық қызығушылықтары қалыптасады.
Өзіндік жұмыстың негізгі ерекшелігі – жеткіншектің берілген тапсырманы
мұғалімнің көмегінсіз орындауы. Тапсырманы орындауда жақсы нәтижеге жету
үшін,мұғалім жеткіншектің іскерлік дағдысын, бақылау, білу қабілетін,
ойлауын есепті шешу жолдарын дұрыс таңдай білуін байқап көреді. Егер
тапсырманы орындауда қателер жіберілсе, онда мұғалім сол қателерді
жеткіншектердің өздері жөндеуіне мүмкіндік беріп, жеткіншектің іс-
қызығушылығын дұрыс жолға бағыттағаны жөн.
Оқу – мектеп жасындағы жеткіншектерінің негізгі таным қызығушылығы.
Жеткіншектердің жалпы психикалық мектептегі оқу мен өздігінен оқуына тығыз
байланысты. Жеткіншектердің оқу әректі-күрделі, жан-жақты үрдіс, ол
жеткіншектердің барлық әректін, рухани күштерін керек етеді.
Жеткіншектердің ақыл - ой еңбегі белсенді қызығушылық болуға тиісті.
Ол жеткіншектің жалпы психикалық даму ерекшеліктеріне байланысты болады.
Жеткіншектің ақыл-ой әректі, оның қажеттері мен қызығулары, сезім мен
ерік сияқты т.б. Жеткіншектің өздігінен оқуы тиімді болуы үшін ақыл-ой
еңбегінің дағдыларын қалыптастыру керек. Жеткіншектердің ақыл ой-еңбегін
белгілі бір жүйемен жасауға, оның жалпы мәдениетін арттырып отыруға көңіл
аударған жөн. Ең алдымен жеткіншектердің өз жұмысының мақсат-міндеттерін
анықтауға үйрету керек. Жеткіншектердің өз жұмысын (тапсырмасын) не үшін,
қандай мақсатпен жасау керектігін, ол қандай жаңа нәтиже беретінін білсе,
онда жеткіншек қызығушылығының саналылығы артады. Оқу жұмысының мақсат-
міндеттеріне сай жеткіншекны өз бетімен жұмысын жоспарлай біліуге, уақытты
дұрыс пайдалануға, өз қызығушылығын қадағалауға, бағалауға, қысқаша
айтқанда, өзін-өзі басқаруға дағдыландырудың маңызы зор.
Жеткіншектердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудағы мұғалімдер
жұмысының формаларына тоқталатын болсақ, оқытудың жаңа технологиясы
дегенде, ең алдымен педагогикалық технология деген ұғымды түсіну керек.
Оқыту технологиясы-оқу бағдарламаларында қарастырылған алға қойған
мақсатқа жетудің тиімділігін қамтамасыз ететін оқытудың әдіс, құрал және
түрлерінің жүйесі арқылы оқыту мазмұнын жүзеге асыру жолы. Сөйтіп, оқыту
технологиясында мазмұн, әдіс және құралдардың өзара байланысы мен
себептілігі жатыр, ал қажетті мазмұнды педагогикалық міндетке сәйкес
іріктей білу мұғалімнің педагогикалық шеберлігіне байланысты.
Педагогикалық технология-жеткіншектердің жеке басын дамыту мен білім
беру мақсатына жету жолындағы педагогикалық қызметтің, іс-қызығушылығы
жүйелі дамып отыратын жобасы. Өзіндік жұмысты ұйымдастырудың негізгі
шарттары мыналар: мұғалімнің басқаруымен жеткіншектердің дербестілігінің
өзара байланысы, олардың жұмысты өз еркімен және қолдарымен істеуі, және
оған әсер ететін себептер және т.б. Дәлірек, айтқанда, мұғалім сабаққа
дайындалғанда өзінің қызығушылығын ойластырумен шектелмей, денгейіне қарай
жеткіншектің қызығушылығына мән беруі тиіс. Уақытты тиімді пайдаланып,
жеткіншектің өз бетімен тапсырманы орындауына ұдайы жағдай жасалуы қажет.
– .
Жеткіншектердің өзіндік жұмыстарының ұйымдастырылуы – жеткіншектердің
жеке басын дамытудың басты кепілі. Ол үшін мұғалім мына қағмдаларды
есінде ұстауы қажет:
- Жеткіншектердің бойындағы қамқорлығын, қызығушылығын жойып алмай,
оның үнемі алға жылжуға деген табиғи талап-тілектерін, сұраныс пен
мұқтаждарын ескеру, шығармашылығын жетілдіру.
- Білімді өз бетінше іздену арқылы алуға қолайлы жағдай . жасау;
- Өзін-өзі дамытатын тұлға қалыптастыру.
Дәстүрлі оқыту жеткіншектерде білім, білік, дағды алуға қажетті
ақыл,сана бар деп есептеп, сол ақылға дайын білімді құю керек деген
көзқарасқа, ал дамыта оқыту жеткіншек бойындағы табиғи қабілеттерді жаңа
белестерге көтеруді мақсат тұтатын принциптерге негізделген. Дәстүрлі оқыту
жаттауға, есте сақтауға ал дамыта оқыту дербес жұмыс істеуге, алған білімді
пайдалана білуге үйретеді.
Психологиялық зерттеулерге қарағанда жеткіншектердің “ойша”
қызығушылықтану қабілеттері әсіресе жеткіншек жасындағы жеткіншектердің
негізгі оқу іс-қызығушылығы, дағдылары қалыптасқанда үздіксіз дамиды және
сондай-ақ олардың танымдық қызығушылығын шығармашылықпен өзін-өзі көрсете
білу қажеттігі басым болады. Бұл оның жеке тұлғаның анықтауына, өз
қабілеттерін жүзеге асыруға және оның қанағаттандырылуы жеткіншекке әрқашан
қуаныш сезімін тудырады.
В.В.Давыдов жеткіншектерді осы кезеңде байқалатын психологиялық жаңа
сапалық қасиеттерді сипаттай отырып, былай дейді: “Жеткіншек өз әректетінде
барынша көп қадам жасаған сайын, ол түрлі варианттарын салдыстыра алады.”-
деді [9].
Мектепте жеткіншектер жұмысын әшекейлеп ұйымдастыру формасында әр
жеткіншек тек өзіне арналған (дайындығына және қабілетіне) байланысты
тапсырмалар алады. Мұндай тапсырмалар ретінде оқулық пен басқа оқу
құралдары мен мазмұндама, шығарма, әр түрлі бақылаулар өткізу т.б.
Тапсырма орындаудың жекелеп ұйымдастырудың екі түрі бар.
Біріншісінде жеткіншек барша сыныпқа бірдей берілген тапсырманы өз алдына,
басқалармен хабарласпай орындайды. Екіншісінде әр жеткіншек өзіне тиісті
өзіндік жұмыстарын орындайды. Осылай әр жеткіншектердің дайындығына орай
жаттығулар беріп, оның алға ілгерілеуін қамтамасыз етуге болады.
Жеткіншектердің өзіндік жұмысты орындау барысында өте маңызды
мәселе–мұғалімнің тапсырманы орындауға бақылауы, жеткіншектерде кездескен
қиындықтарға дер кезінде көмек беруі, яғни жұмыс барысында ол шәкірттерге
жұмыстың дұрыс қолдануға кеңес беріп, сілтеме сұрақтар қойып, бағытқа салып
отырады.
Ал егер жеткіншектердің тапсырманы орындауға күші келмейтінін сезсе,
жеке жұмыстарын доғарып, бүкіл сыныпқа қосымша түсініктеме, кеңес береді.
Жеке жұмыстарды сабақтың барлық кездерінде де әр түрлі дидактикалық
міндеттерді шешумен байланыстырып отырған жөн. Мысалы, жаңа білімдерді
игеру және бекітуді ептілік пен дағдыларды қалыптасытру және орынқтыруда
өткенді қоыртындылау мен қайталауда бақылау кезеңінде, зерттеу – ізденіс
әдістерін үйренуде қолданады.
Әлбетте, жеткіншектердің жұмысын ұйымдастырудың бұл формасын бекіту,
қайталау әр түрлі жаттығулар үшін қолданған өте қолайлы, бірақ оның
тиімділігі жаңа материалмен байланысты өзіндік жұмыстар орындауда, алдағы
болатын сабаққа өз бетінше дайындалғанда орынды жемісін береді.
Мысалы, сабақта өтілетін тақырыпқа байланысты әр жеткіншекке немесе
жеткіншектер тобына күні бұрын жеке тапсырмалар беріп қоюға болады. Бүкіл
сынып болып тақырыпты оқып шығуы шарт.
Осы оқу барысында әр жеткіншек өз сұрағына жауап дайындайды. Мұндай
жұмысқа орай есте ұстайтын жәйт: 1) әр жеткіншек өз мүмкіндігіне сай жұмыс
істеп бағасын алады. 2) Әркім шығарманың өзіне тапсырған бөлігі бойынша
талдау жүргізеді де, сабақта өзіне тиісті материалды түсіндіріп береді.
Үлгерімі төмен жеткіншектер үшін дайындалған тапсырмалар орындау
үлгерімімен қоса беріледі. Осылай әр жеткіншектің білім дәрежесін,
қабілетін ескере отырып, олардың оқу процесінде, қадам, қадамнан алға
ілгерілеуіне тиімді ықпал жасауға болады. Қазіргі мектептерде ұжымдық
тұрғыда оқыту жүйесі қалыптасқан. Бағдарлама да соған сай жасалған. Ұжымдық
жүйеде оқытудың пайдасы мол. Алайда, жеке жеткіншектердің түрлі
психологиялық, физиологиялық т.б. өзіндік ерекшеліктері жан-жақты
зерттеулер есепке алуды қажет етеді [10].
Сондықтан, мұғалімнің оқыту барысында жақсы үлгерімге жету үшін, әрбір
жеткіншектердің өзіндік ерекшеліктерін жете білуге үлкен мән беру қажет.
Мұнсыз оқу-тәрбие жұмысы іске аспайды. Сыныпқа арналған ана тілі
оқулығында берілген оқу материалдарын мұғалім жеткіншектің өзіндік
ерекшелігіне қарай сұрыптап әр – алуан жаттығу түрлерін жасауға болады.
Осы оқу процесінде әр оқу процесінде жеке жеткіншектердің әр түрлі
өзіндік ерекшеліктерін есепке алу проблемасы аса ауқымды, әрі күрделі
процесс. Мұның өзі тек диференциялап оқытуды ғана емес, сонымен қатар,
жеткіншек тілін таба білуді, оны оқуға қызықтыруды, оқу материалдарынан
алынған дидактикалық принциптерін тұтасқан бірлігінде үйретуді қажет етеді.
Жеткіншектердің өзіндік жұмысын ұйымдастыруда оларды топқа бөліп, әр
қайсысымен жекелеп жұмыс жүргізудің маңызы зор.
Мұндай жағдайларда жеткіншектің танымдық қызығулары сезімдер мен ойлау
дербестігі дамиды.
Мектепте білім алған жас жеткіншек ертеңгі ел тұтқасы десек, оларды
парасатты, саналы етіп тәрбиелеу–әрбір ұстаздың борышы. Бүгінгі мұғалім
мектеп жеткіншектеріне тек білім беріп қана қоймай, оларға хылықтық
педагогиканың нәрі мен сусындату, әрбір жеткіншек бойына ұлттық мінез-
құлық, адамгершілік, сыпайлылық пен кішіпейілділік қасиеттерін
қалыптастыруға, жеткіншектердің жан дүниесін рухани қазыналарымен байытуға
танымдық қызығуларын, қазақ халықының әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін
меңгертуге тиіс.
Алдыңғы қатарлы тәжірибені жетілдіре отырып, оқу үрдісіне жаңа әдіс-
тәсілдерді, оқытудың жаңа технологияларын жеткіншектердің өз бетіндік
жұмыстарын, ұйымдастырудағы жалпы дамуын қамтамасыз етуі керек. Жеткіншек
жаңа жаңалыққа құмар, білмегенін білгісі келіп, белгісіз нәрсені ашуға
тырысатын болғандықтан, сынып мұғалімі олардың осы талпынысын дамытуға
көңіл бөлуі тиіс. Жеткіншектердің сүйіспеншілігін арттыру мақсатын сабақ
барысында тиімді әдіс-тәсілдерді енгізіп, оны ұйымдастыру формасын
түрлендіріп отыру, танымдық қызығуларын қалыптастыру мұғалімнің басты
міндеті екені белгілі.
Мұндай жағдайда жұмыстың мазмұнын, орындау тәсілдерін мұғалім өзі
айтып, түсіндіреді, ал жеткіншек тек орындаушы ретінде жұмыс істейді. Ал
егер мұғалім жеткіншекке бәрін өзі айтпай, бұрын алған білімдерін қолдануға
лайықты жағдайлар туғызатын болса, онда жеткіншек өздігінен ізденіп,
міндеттерді шешуге тырысады. Мұндай жағдайда оның дербестігі өздігінен
істейтін қызығушылығы артады.
Бұдан шығатын әдлістемелік қортындыда жеткіншектердің өзіндік жұмысын
ұйымдастыруда алдымен оларды өздігінен жұмыс істеуге дайындайтын
жаттығулардан бастап, кейін мұғалімнің көмегінмен орындайтын дербес
жұмыстар соңында толық өздігінен жасайтын жұмыстарға үйретуде танымдық
қызығушылықтарын қалыптастыру көзделеді. Мұғалім мен жеткіншек арасындағы
қызметіне қарай, жеткіншектердің өзіндік жұмысының негіздерін мынандай
үлгіде көрсетуге болады. Мысалы:
Қазіргі жағдайда біздің қоғамдық өміріміздегі қажетті мәселелердің
бірі – баланың танымдық қызығушылығын арттыру. Жеткіншектердің танымдық
қызығушылығы эстетикалық мәдениеті және белсенділігі тұтас педагогикалық
процесте дамиды. Сондықтан жеткіншектің өзіндік жұмыстары процесінде оның
барлық еңбегі, демалысы эстетикалық бағытта тиімді ұйымдастырылса, ол өз
өміріне әдемілік элементтерін енгізе алады.
Жеткіншектердің оқу еңбегіне талғампаздық қатынасын дамыту, оны оқудың
қозғаушы күші, дем берушісі ретінде пайдалану үшін жеткіншектердің
танымдық қызығушылығын, өзіндік белсенді іс- әрекетін, қызығушылығын
ұйымдастыру бүгінгі мектептегі мұғалімнің алдына қойған негізгі міндеті
[11].
1.2 Жеткіншектердің өзіндік жұмыстары процесінде танымдық
қызығушылығын қалыптастырудың жолдары.
Еліміздің болашағы көркейіп, өркениетті елдер қатарына қосылуы бүгінгі
ұрпаққа ғылыми негізде білім беру танымдық қызығуларын дамыту міндеттері
туындайды. Білім мазмұнын жаңарту, үздіксіз білім беру жүйесін дамыту
өмірдің өзі талап етіп отырған бүгінгі күннің обьективті заңдылығы.
Бұл маманның кәсіби ынтақыласын белсенділігі мен шығармашылық
танымдық қызығушылығы қазақ мектебінің алдында тұрған үлкен міндет екені
мәлім. Уақыт талабына сай жеткіншектің танымдық қызығушылығын қалыптастыру
үшін оқытудың жаңа ақпараттық техникасын пайдаланған жөн.
Психологтар Д.Д.Эльконин мен В.В.Давыдовтың зерттеулерінде оқу іс-
әрекетінің негізгі құрылымы-оқу мақсаты мен оқу әрекеттерінен тұрады. Оқыту
арқылы баланың белсенділігін дамытудағы көзделетін басты мақсаттарды саналы
түрде меңгеруге баулу. Танымдық қызығушылықтың басты мақсаты-оқыту мен
тәрбиелеу арқылы ұлттық және әлемдік тәлім нәрімен сусындаған, болашақ
халық игілігін жасайтын білімді де білікті маман тәрбиелейтін бағыттағы
тұлғаны тәрбиелеу. Ал, жеткіншектердің танымдық деңгейін көтеру,
шығармашылық қабілетін дамытуға жағдай жасау, салауатты өмір салтын
насихаттау болып табылады. Сондықтан ұшқыр ойлы, жаны сұлу, шығармашыл,
белсенді ойлай білетін дара тұлғаны тәрбиелеу біздің міндетіміз [12].
Қоғамның дарынды адамдарға деген қажетін қанағаттандыру талабы оқыту,
білім беру, белсенділігінің дамуына жол ашу, шығармашыл тұлға қалыптастыру
міндетін қойып отыр.
Мұғалім жеткіншектің танымдық қызығушылығын, шығарашылығын,
белсенділігін, қабілетін дамытуға баулуда еңбек етеді. Көптеген психолог,
педагог мамандар В.В. Давыдов, Л.В. Занков. И.Л. Лернер, және қазақтың
ағартушы ғалымдары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Қ.Жарықбаев, Т.Сабыровтар да
өз еңбектерінде осы мәселені, пікірінде айтып өткен [13].
Педагог-психолог ғалымдардың зерттеуі бойынша әрбір жаста
шығармашылыққа баулуда ерекше қабілет, бейімділік болады екен. Мұғалім
жеткіншекның бойында танымдық қызығушылығын қалыптастыру үшін мынандай
бағыт-бағдар беру керек:
- жеткіншек шығармашылықпен айналысу үшін жағдай туғызу;
- сыныпта, ұжымда өзара шығармашылық қарым-қатынас орнату;
- психологиялық қауіпсіздік, еркіндікпен қамтамасыз ету,
Жеткіншекның шығармашылықпен айналысуына үйде, сабақта қолайлы жағдай
туғызу;
Шығармашылық бағытқа баланы жүйелі, саналы түрде
қалыптастырып отыру мектепте мұғалім, отбасында ата-анасы.
Осының нәтижесінде жеткіншек бойында танымдық дербестікпен өзіндік
жолын анықтауға ынтасы оянып, олардың осыған дағдылануы қалыптасады. Бұл
технологияның негізінде жеткіншеклардың оқу мәдениетін, іс-әрекеті
барысында ынталылығын жүйелі ойлаудың дағдыларын қалыптастыруды көздеген
мұғалімнің шеберлігі, шығармашылығы, қабілеті, тәжірибесі қалыптасады. Оқу
процесінің тиімділігі ең алдымен жеткіншектердің белсенділігі мен танымдық,
ізденісіне қатысты десек, бұларды қамтамасыз ететін іс-әрекет барысында
жеткіншектің белсенділік қасиетін қалыптастыру болып табылады. Білім беруді
басқарудағы әр түрлі жүйелеуді жобалау мен жүзеге асыруда жеткіншектің
білімге деген танымдық іс-әрекеті шығармашылық белсенділігі, ынталылығы
қалыптасуы керек. Осы орайда көптеген ғалымдар жеткіншектің шығармашылық
белсенділігі барысында ынталылықты қалыптастыру жолында өз пікірлерін,
ойларын ортаға салды. Олар мыналар: В.Г.Афанасьев, А,И.Котова,
Ю.А.Копаржевский, Б.Ф.Ломов, Р.Х.Трешьяков.
Мектепте оқытылатын оқу сабағының жеткіншекның сөйлеу тілін
жетілдіруде және оның әрбір адам, қоғам, табиғат туралы түсінігін кеңейту
қалыптастыруда танымдылық іс-әрекеттің белсенділігінің тиімділігі зор [14].
Жеткіншекның тілін, ойын, қиялын, іздену, салыстыру және зерттеу іс-
әрекеті, тікелей ықпал етеді. Бұл мектеп жасындағы жеткіншеклардың оқу
үлгерімін арттыруға жетілдіруге тікелей әсер етеді.
Ана тілі методикасының негізін салған К.Д.Ушинский Ана тілін толық
меңгермеген жеткіншекке шығармашылық белсенділік өз деңгейінде болмайды.
Ана тілі басқа пәндердің бәріне қатысы бар және олардың нәтижелерін өзіне
жинастыратын басты, өзекті пән екені түсінікті емес пе? деген болатын.
Оқулықтағы әрбір мәтін жеткіншек санасын да із қалдыру, олардың
шығармашылық танымдық қызығушылығы ынталылығын, ақыл-ой, эмоциясын
дамытады. Ана тілін оқу барысында оқу материалдарын жүйелі түрде меңгеру,
іздену, салыстыру, зерттеу және әртүрлі шығармашыл жұмыстарды жеткіншектер
оқу-танымдық қызығушылығы барысында белсенділігін қалыптастыру арқылы,
белсенді, қабілетті, зейінді, ұқыпты, ынтымақты жұмыс істеуге үйретеді.
Мектеп жасындағы жеткіншектердің оқу-танымдық қызығушылығын
қалыптастыру барысында көптеген ғалымдардың пікірлері айтылып дәлелденген.
Ал философияда оқу-танымдық іс-әрекетті ұғымының бір-бірімен қарым-
қатынастағы байланыстары түсіндіріледі. Мектепті педагогикалық жүйе ретінде
белсенділік, танымдық іс-әрекет арқылы қоршаған ортаның дамуына бағытталған
шығармашылығын қалыптастыруға Т.И.Шамованың пікірін аса құнды деп бағалауға
болады [15].
Педагогика ғылымында жеткіншеклардың танымдық қызығушылығын
қалыптастыруға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz