Бухгалтерлік есеп бойынша дәрістер
1-дәріс.
Бухгалтерлік есеп тұжырымдамалары, қағидалары және стандарттары
Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпаратын белгілі бір әдістері мен
тәсілдері бойынша есептейтін, өлшейтін және оны өңдеп, тасымалдайтын жүйе.
Ол кәсіпорынның жұмысын толығымен бақылап, оны басқару үшін бағыт-бағдар
беріп, алдағы уақытта істелінетін жұмысын жоспарлап және сонымен қатар ол
ұйымның болашақта атқарылатын жұмысына экономикалық талдау жасауға өте
қажетті ғылым болып табылады. Сондықтан бухгалтерлік есеп бүтіндей халық
шаруашылығы есебінің ең басты негізгісі болып саналады. Бухгалтерлік есеп
көптеген жүзжылдықтар бұрын пайда болып, бүгінгі күнге дейін дамып келеді.
Тайпалардың арасындағы шаруашылық операцияларына байланысты табылған
жазулардан бухгалтерлік есеп біздің заманымызға дейінгі V ғасырда
жүргізілді деген деректер бар. Ал біздің заманымызға дейінгі II ғасырда
Грекияда салынған құрылысқа кеткен шығындар есептелініп, салынған үйдің
қабырғасына жазылатын болған.
Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру
туралы заңы еліміздегі бухгалтерлік есепті жүргізу жүйесін анықтайды,
қаржылық есеп беру мен оның пайдаланылуын және есепке алудың негізгі
принциптері мен жалпы тәртібін, ішкі бақылау және сыртқы аудит жөніндегі
талаптары, сондай-ақ ұйымдардың құқықтары мен міндеттерін белгілейді.
Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істейтін барлық кәсіпорындар
бухгалтерлік есептеу мен қаржылық есеп беруді осы заңға жүргізуге міндетті.
Жалпы бухгалтерлік есеп кәсіпорында мынадай қызмет атқарады:
• Болашақта пайдалану үшін ұйымда болып жатқан операцияларды тіркеп және
оны өңдеп отырады;
• Ұйымның қаржылық-ақпараттық мәліметін өңдейді, сондай-ақ оны керек
уақытына дейін сақтайды;
• Қаржылық-ақпараттық мәліметті пайдаланушыларға уақтылы ақпарат беріп
отырады, ал бұл ақпаратты пайдаланушылар осы деректер арқылы ұйымды
басқару барысында түрлі шешім қабылдайды.
Көп жағдайда бухгалтер мен есепшінің арасындағы айырмашылықты
білмегеннің салдарынан бұл екеуін шатастырып алатындар да жиі кездеседі.
Есепшінің негізгі міндеті шаруашылық операцияларын тіркеу, ақпараттық
құжаттарды сақтау ғана болса, ал бұл мәліметтерді өңдеп, оған экономикалық
талдау жасап және оны пайдаланушыға тиімді етіп жеткізу бухгалтердің
міндеті.
Жалпы кәсіпорында бухгалтерлік есеп жұмысын атқарушы маман іс-
тәжірибеде мынадай үш түрлі қиындыққа тап болуы мүмкін:
• әрбір жаңа келісімді жүргізу барысында шешім қабылдаушы тұлғаға
керекті есеп ақпаратын табыс ету үшін тиісті стандарттар мен
ережелерге сүйенуге тура келеді, яғни оларға деген қажеттілік
туындайды;
• кәсіпорынның бухгалтерлік ақпарат мәліметтерін бірдей мақсатқа, тең
дәрежеде пайдаланылатын екі тұлға болмайды, себебі мұндай ақпаратты әр
түрлі тәсілдермен, әр түрлі мақсатта пайдаланылады. Олардың білім және
тәжірибе деңгейі әр түрлі болып келеді;
• бухгалтерлік есеп табиғат заңы емес, ол әр түрлі ойлар мен шешімдердің
үйлесуі болуы мүмкін.
Бухгалтерлік есеп мамандығына қайшы келетін екі түрлі пікір бар:
1) Бухгалтерлік есеп басқа ғылымдар сияқты табиғаттың заңы мен
принциптеріне бағына бермейді, себебі оларды ұйымдастыру керек.
2) Бухгалтерлік есеп түсінігі логикалық негіздеу, экономикалық теория,
іс-тәжірибе, бағдарлама және ортақ келісіммен негізделеді. Осыған
орай бухгалтерлік есеп түсінігі күнделікті өмірде болып жатқан
әлеуметтік және экономикалық жағдайға байланысты өзгеріп тұрады.
Бухгалтер маманының қай-қайсысының болмасын негізгі кәсіби міндеті
бухгалтерлік ақпаратты пайдаланушыларға уақтылы және дұрыс есептелген
мәлімет беру болып табылады.
Бухгалтерлік ақпаратты пайдаланушылар және олардың ролі.Бухгалтерлік
есеп кәсіпорындар мен ұйымдардың пайдаланушыларға берілетін қаржылық-
ақпараттық мәліметінің көлеміне және мінездемесіне байланысты болып
келеді. Бұл ақпараттық мәліметті пайдаланушылардың қатарына қаржы
салымшыларын, несие берушілерді және бірлесіп экономикалық қызмет
жасаушыларды жатқызуға болады. Осы жоғарыда аталған кәсіпорындардың
ақпаратын пайдаланушылар маңызды басқарушылық шешім қабылдау барысында
кәсіпорынның маңызды басқарушылық шешім қабылдау барысында кәсіпорынның
қаржылық есебіне сүйенеді. Бұл ақпаратты пайдаланушылар екі топқа бөлінеді:
• Ішкі пайдаланушылар;
• Сыртқы пайдаланушылар.
Бухгалтерлік есептің әдістері.Кәсіпорындар мен ұйымдарда болып отыратын
күнделікті операциялардың, үрдістердің маңызы әр түрлі. Осы үдерістермен
операцияларды бухгалтерлік есептің көмегімен бақылап, тексеріп олардың
дұрыс орындалғандығын немесе орындалмай жатқанын қарап, одан нәтиже шығарып
отыруға тиіс.
Бухгалтерлік есептің әдістері келесідей түрлерден тұрады:
• Құжаттау;
• Түгендеу;
• Шоттар;
• Екі жақты жазу;
• Бағалау;
• Калькуляциялау;
• Бухгалтерлік баланс;
• Есеп беру.
2-дәріс.
Екі жақтылық қағидалары және баланстық теңдеу
Бухгалтерлік есептің негізгі атқаратын қызметінің бірі –
пайдаланушыларға кәсіпорынның мүлкі және қаржылық жағдайы туралы ақпараттық
мәліметтерді уақтылы жеткізіп беріп отыру. Осындай ақпараттық мәліметтің
негізгі қайнар көзі – бухгалтерлік баланс. БАЛАНС сөзі француз тілінен
алынған, таразы немесе тепе-тең деген мағынаны білдіреді. Кәсіпорынның
бухгалтерлік балансы актив және пассив деп аталатын екі бөлімді кесте болып
табылады. Оның сол жағында, яғни активінде кәсіпорынның қаржылары, заттай
және ақшалай шығындары көрсетілсе, оң жағында, яғни пассив бөлімінде
қорлану көздері қарастырылады. Бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес
баланстың актив бөлімінде кәсіпорынның өзіне тиесілі, яғни қолда бар
мүліктері қарастырылады. Ұйым осыларды пайдалану арқылы ғана алдағы уақытта
табыс таба алатындықтан бұл мүліктерді кәсіпорындардың әлуетті табыстары
ретінде таниды. Ал баланстың пассиві деп аталатын бөлімінде кәсіпорынның
қорлану көздері туралы ақпаратты мәлімет жазылады. Ұйымның қорлану көздері
меншікті капитал және тартылған капитал деп екіге бөлінеді. Мұндағы
тартылған капитал дегеніміз кәсіпорынның міндеттемелері, яғни кредитор
берешек борыштары болып табылады. Кәсіпорынның меншікті капиталы
инвестордың мүдделілігін танытады және ол активтің жиынтық сомасынан
міндеттемелерді шегеріп тастағандағы қалдық сомаға тен болады. Инвестордың
кредитордан айырмашылығы - өз алашағын алу үшін жанталасатын болса, ал
инвестор жоғарыда аталған активтің жиынтық сомасынан міндеттемелерді
шегеріп тастағандағы қалдық сомаға, яғни меншікті капиталға ие және де
кәсіпорынның қожайыны болып табылады. Осы айтылғандарды қорытындылай отырып
ұйымның барлық активтері инвесторлар мен кредиторлардың меншігі екендігін
аңғаруға болады. Сондықтан бухгалтерлік баланстағы мына теңдіктің әрдайым
тең болатындығы сөзсіз.
актив = меншікті капитал + міндеттеме
Әдетте кәсіпорынның бухгалтерлік балансы есеп беретін қарай
негізделіп, айдың, тоқсанның, жылдаң басына жасалады. Баланстың актив
бөлімі ұзақ мерзімді активтер және қысқа мерзімді активтер деп аталатын екі
тараудан тұрады. Ұзақ мерзімді активтердің қатарына кәсіпорынның
материалдық емес активтері, негізгі құралдары, ұзақ мерзімді қаржы салымы,
ұзақ мерзімді дебиторлық борыштары жатқызылады. Ал ағымдағы активтер
тарауына ұйымның материалдық құндылықтары, тауарлары, дайын өнімдері,
аяқталмаған өндірісі, қысқа мерзімді дебиторлық борыштары, қысқа мерзімді
қаржы салымы, алдағы кезең шығындары, ақшалары және басқа да ағымдағы
активтері қарастырылады.
Бухгалтерлік есептің пассив бөлімі үш тараудан тұрады. Оның біріншісі
меншікті капитал деп аталады, онда кәсіпорынның жарғылық қоры, резервтік
қоры, бөлінбеген пайдасы немесе жабылмаған зияны келтіріледі. Екінші бөлімі
ұзақ мерзімді міндеттемелер қатарына кәсіпорынның ұзақ уақытқа алған
несиелері мен қарыздары жатқызылады, ал үшінші бөлімі қысқа мерзімді
міндеттемелер тарауына ұйымның алдағы кезеңінің табыстары, бюджетке қарызы,
бюджеттен тыс мекемелерге қарызы, жабдықтаушы-мердігерлерге қарызы,
жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы бойынша қарызы, зейнетақы қорларына
қарызы және басқа да кредиторлық борыштары бойынша көрсетіледі.
Бухгалтерлік баланстың түрлері. Өзінің жасалу уақытына, қолданылу барысына
қарай бухгалтерлік баланс әр түрлі болып келеді. Кәсіпорынның жаңадан
құрылған уақытында жасалған бухгалтерлік баланс кіріспе баланс деп аталады.
Кіріспе баланста ұйымның қызметін бастар алдындағы жарғылық капиталы
көрсетіледі. Бұл баланстағы негізгі көрсеткіштер кәсіпорын иелерінің, яғни
құрылтайшылардың, акционерлердің осы ұйымды жаңадан құру уақытындағы
ақшалай немесе заттай салымдарынан тұрады. Сондықтан көп жағдайда кіріспе
баланста кәсіпорынның меншікті капиталы мен активтері тең болады.
Актив = меншікті капитал
Бұл теңдік егер кәсіпорын құрылуы барысында ешқандай жеке немесе заңды
тұлғалардың алдында міндетті, яғни қарыз болмаған жағдайда тура болып
есептеледі.
Ұйымның бухгалтерлік балансы белгілі бір уақытқа, яғни айдың,
тоқсанның немесе жылдың басына жасалынады. Осыған сәйкес кәсіпорынның өз
қызметі барысында әрбір белгіленген есеп беретін уақыттағы құрастырған
балансы ағымдағы бухгалтерлік баланс болып табылады.
Кәсіпорынның жойылу балансы осы ұйым өз қызметін тоқтатар кезде,
таратылатын уақытта жасалынады. Осы аталған жойылу балансының өзі екі түрге
бөлінеді. Ол: бірінші ұйымның жабылғандығына байланысты және екіншісі
ұйымның жабылғандығын қорытындылау үшін.
3-дәріс.
Шоттар жүйесі және екі жақты жазу
Кәсіпорынның бухгалтерлік шоттары сол ұйымның бухгалтерлік балансы
баптарының негізінде ашылады. Сондықтан бухгалтерлік шот аттары баланс
баптарының аттарына сәйкес болу тиіс. Бухгалтерлік шотты бастапқы қалдығы
баланстың есепті кезеңнің басындағы сомасы деп аталатын бағанаынан
алынадыда, керісінше шоттың соңғы қалдығы баланстың есепті кезең соңындағы
бағанаға жазылады. Бухгалтерлік баланстың актив баптарына сәйкес ашылатын
шотты , яғни мүліктерді, ақшаны тағы басқаларды есептеуге арналған шотты
активті шот, ал пассив баптарына сәйкес ашылатын шотты, яғни кәсіпорынның
меншікті капиталы мен міндеттемелерін есептеуге арналған шотты пассивті шот
деп атайды.
Активті шоттың бастапқы және соңғы қалдығы шоттың дебит жағына
жазылады.Сонымен қатар бұндай шоттардың көбеюі дебит жағына, ал азаюы
кредит жағына жазылады.
Дебет шоттың аты
Кредит
Бастапқы қалдық
активтердің көбеюі активтердің азаюы
(+) (-)
айналым айналым
соңғы қалдық
Бухгалтерлік есептің басты мақсаты құжаттарда бейнеленген шаруашылық
операцияларына бақылау жүргізу. Екі жақты жазудың қажеттілігі экономикалық
құбылыстардың өзара байланыстылығынан туындайды. Бухгалтерлік есеп
объектілерінің арасында өзара белгілі бір байланыс болады. Бұған дәлел
ретінде ұйымның шаруашылық құралдары мен оның құрылу көздерінің және
шаруашылық процестерінің осы кәсіпорындағы орындалатын әрбір шаруашылық
операциясын екі жақты экономикалы құбылысқа алып келетіндігін және олардың
өзгерістерінің міндетті түрде баланстың екі бабында да бірдей сомада
көрсетілуін келтіруге болады. Екі жақты жазу шаруашылық операцияларының
нәтижесінде бухгалтерлік есеп объектілеріндегі болатын өзара өзгерістерді
көрсетеді.
Севен Старс фирмасының 2012 жылғы қаңтар айында орындалған
шаруашылық операцияалар
1. Жабдықтаушы мердігерлерден 25000тенгеге материалдар сатылып алынды.
2. Есеп айырысу шотынан 50000 тенге банк несиесі өтелінді.
3. 30000 тенгенің материалдары өндіріске босатылды.
4. Жабдықтаушы- мердігерлерге қарыз 65000 тенге банк несиесі есебінен
өтелді.
Шаруашылық операцияларды екі жақты жазу әдісімен есепке алу алдында
мынадай жағдайларды ескеру керек:
• Аталған шаруашылық операцияларының қандай объектілерге қатыстылығын;
• Шаруашылық операциясының объектіге қандай әсер ететіндігін;
• Аталған объектілердің есебі бухгалтерлік есептің қай шоттарда
есептелінетінін;
• Операцияларды шоттардың қандай бөлігіне жазу керек екендігін (дебитіне
немесе кредитіне).
Бірінші операция нәтижесінде кәсіпорынның материалдары және соған сәйкес
жабдықтаущы мердігерлерге берешек қарызы көбиеді. Келіп түскен
материалдарды есепке алу үшін Материалдар деп аталатын активті шоты ,
ал жабдықтаушы мердігерлерге берешек сомманы есепке алу үшін
Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу деп аталатын пассивті шоты
аталады. Активті шотта құралдардың көбеюі шоттың дебитіне , ал пассивті
шотта қорлану көздерінің көбеюі шоттың кредитіне жазылады.Соған сәйкес
бұл операция бойынша мынандай екі жақты жазу жазылады:
Д-т:Материалдаршоты 25000тенге
К-т : Жабдықтаушы мен мердігерлермен
есеп айырысу шоты
25000тенге
Екінші операция нәтижесінде ұйымның нақты ақшасы және соған сәйкес банк
мекемесі алдындағы қарызы азайды. Бұл операцияны алдынғыға қарама қарсы
деп түсінуге болады. Бірінші операцияда кәсіпорынның активтері және соған
сәйкес пассивтері көбейген болса, екінші операцияда ұйымның активтері мен
пассивтері азайып отыр. Бұл операция бойынша ұйымның бухгалтериясында
мынандай екі жақты жазу жазылады:
Д-т : Банк несиесішоты 50000тенге
К-т : Ақшалар шоты
50000тенге
Үшінші операция нәтижесінде кәсіпорынның қорлану көздерінде ешқандай
өзгеріс болмаған ,яғни бұл операция кәсіпорынның пассив бөлімнің
баптарына ешқандай әсерін тигізбейді.
Д-т:Аяқталмаған өндірісшоты 30000тенге
К-т : Материалдар шоты 30000тенге
Төртінші операция нәтижесінде кәсіпорынның қорлану көздерінде бір бөлім
көбейіп, ал екінші бөлім сол соммаға азайып отыр. Жоғарыда қарастырған
үшінші операциада өзгеріс тек қана активті бөлімде болған болса, бұл
керсінше кәсіпорынның актив бөлімінің баптарына ешқандай әсерін
тигізбейді, өз әсерін тек пассивті бөлім баптарына тигізіп отыр.
Соған сәйкес бұл операция бойынша мынандай екі жақты жазу жазылады:
Д-т : Жабдықтаушы мен мердігерлермен
есеп айырысушоты 65000тенге
К-т : Банк несиесішоты 65000тенге
Олай болса екі жақты жазу өзара байланысты бухгалтерлік есеп
объектілерінің дебит және кредит шоттарда бірдей соммада өзгеруін
бейнелейді.
Шаруашылық операцияларды бейнелеуде шоттардың арасында пайда болған
экономикалық өзара байланысты – шот корреспонденциясы деп атайды, ал шоттың
өзі корреспонденцияланушы шот болып табылады. Корреспонденцияланушы
шоттардың дебит пен кредитте көрсетілуі бухгалтерлік жазу немесе өткізбе
деп аталады.
Бухгалтерлік жазу жай және күрделі деп аталатын екі түрге бөлінеді.
Жай өткізбе деп шаруашылық операциялары сомасының бір шоттың дебитіне,
екінші шоттың кредитіне жазылуын айтамыз.
Күрделі өткізбе деп орындалған бір шаруашылық операциясына ең аз
дегенде екі шот дебиттелініп, бір шоттың кредиттелінуімен немесе керісінше,
бір шоттың дебиттелініп, екі шоттың кредиттелінуін айтамыз.
4-дәріс
Есеп саясаты
Бухгалтерлік есептің негізгі тұжырымдары есеп жүйесі қызмет атқаратын
саяси, экономикалық және олардың әлеуметтік шарттардың жалпылама аксиомалық
түрде көрсетілуі және олардың дұрыстығына күмән болмауы тиіс.
Ағылшын американдық бухгалтерлік есеп мектебі келесі бес тұжырымдары
ерекше бөліп көрсетеді; мүліктік және құқықтық жекешелену; қызметтің
үздіксіздігі; есептік кезен; нарықтық айрбас операциялары; монетарлық
бағалануы.
Бұл тұжырымдар экономикалық шындщық жағдайында бухгалтерлік есеп
жүйесін құрастыруды анықтайды және есептің экономиканың тұрақты қызмет
атқаруының маңызды факторы болатындығын түсіндіреді
Мүліктік және құқықтық жекешелену. Бұл тұжырым бойынша шаруашылық
субьектісі құрылғаннан кейін жеке мүліктік – құқықтық кешен болып табылады,
заңды түрде өз бетімен қызмет атқарады және экономикалық қатынастарында
тәуелсіз деп танылады. Ұйымның мүліктері мен міндеттемелері оның меншік
иелерінің және басқа ұйымдардың мүліктері мен міндеттемелерінен жеке өмір
сүреді.
Үздіксіздік. Бұл тұжырым ұйымның, пайда болғаннан кейін мәнгілік өмір
сүретінін, яғни жақын арада өз қызметін тоқтатуға мүдделі еместігін, сол
себепті инвесторлар мен кредиторлар фирманың өз міндеттемелерін
орындайтындығына сенім білдіруін сипаттайды.
Есепті кезең.Бұл тұжырымға сәйкес ұйымның экономикалық қызметі белгілі
– бір уақыт мөлшеріне байланысты деп танылады, сол кезең аяғында оның
қызметіне баға беріледі және түзетулер жасалынады. Мұндай базалық кезең
ретінде қаржылық жыл алынады. Сол арқылы эконономикалық субьектілердің
экономикалық қуаты мен қаржылық нәтижелері айқындалады және салыстырлады.
Қаржылық жыл соңында бухгалтерлік есептілік құрастырылуы қажет. Әрине
есептілікті құрастыру мерзімі одан да жиі болуы мүмкін, бірақ адиттелуге
тиісті және меншік иелеріне таратылуға тиісті базалық есептілік жылдық
есептілік болып табылады.
Нарықтық айырбас операциялары. Бұл тұжырым есеп мәліметтерінің пайда
болу көздерін анықтайды және екі жақта болады. Біріншіден, нарықтық
экономиканың басымдылығы сипатталады, яғни өндірілген тауарлар мен
қызметтердің басым бөлігін осы өндірушілр тұтынбайды, олар мүдделі
тұтынушылар арасында көбінесе айырбас арқылы бөлініп таратылады. Екіншіден,
айырбас операцияларының басты элементі баға болып табылады, бұл операциялар
нақты орын алған немесе келісімнің шарттарына сәйкес орын алуы мүмкін
болады, есеп мәліметтері белгілі бір бағаға негізделуі қажет. Осы айырбас
операциялары бойынша есеп мәліметтері пайда болады да есеп жүйесінде
көбейтіліп отырады.
Монетарлық бағалануы. Бартерлік емес экономикада ақша жалпы айырбас
баламасының рөлін аткарады, олардың көмегімен шаруашылық субъектісінің
операциялары бағаланады. Бухгалтерия әртүрлі ұйымдастырылуы мүмкін, бірақ
осы тұжырым жүйеге тек құндық өлшемдегі операциялардың кіргізілетінін
куәландырады. Мысалы, ақша каражаттары терминдері арқылы қызметкердің
біліктілігін, ақпарат ағымының тиімді ұйымдастырылуын, агенттің сенімділігі
мен мұқияттылығын шынайы бағалауға болмайды. Мұндай факторлар бизнес үшін
өте манызды болуы мүмкін, бірақ олар бухгалтерлік тілде баланстан тыс
қалады. Екі ұқсас терминдерді араластыруға болмайды: материалды емес
активтер және көрінбейтін активтер. Алғашқылары ақшалай өлшемде көрсетіледі
және сатып алу-сату операцияларының объектісі бола алады, сондықтан
баланста көрсетіледі, ал екіншілері, ешқандай жағдайда балансқа
кіргізілмейді.
ҚРБухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік жөніндегі заңына есеп
саясаты – ҚР бухгалтерлік есепті жүргізу мен қаржылық есептілікті құрастыру
жөніндегі заңнамалық талаптарға, бухгалтерлік есеп стандарттарына,
бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспарына сәйкес ұйымның қажеттілігі
мен қызметінің ерекшеліктерінен ескере отырып бухгалтерлік есепті жүргізуі
мен қаржылық есептілікті құрастыруының қабылданған қағидалары, негіздері,
шарттары, ережелері мен тәжірбиесі болып табылады.
Шаруашылық операцияларын, активтерді, капиталды, міндеттемелерді,
табыстар мен шығыстарды көрсетудің альтернативті әдістерін ұсынатын
халықаралық қржылық есептілік стандарттары (ХҚЕС) есп саясатын құрастырудың
базасы болады.
5-дәріс.
Ақша қаражаттары және олардың эквиваленттерінің есебі
Барлық кәсіпорындар нарықтық экономикада басқа заңды және жеке
тұлғалармен қарым-қатынас жасайтындығы белгілі. Сол уақыттардағы
операциялардың барлығы дерлік ақшамен есеп айырысу арқылы жүргізіледі десек
қателеспейміз. Ал ақша арқылы есеп айырысу белгілі бір заңға сәйкес
жүргізілуді қажет етеді.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларының
бухгалтерлік есебін жүргізгенде мыналарды басшылыққа алу керек:
• Ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларын толық және уақтылы дер
кезінде есептеу;
• Кәсіпорындар мен ұйымдарға ақшалардың түгелділігін және олардың
тиімді пайдалануын бақылау;
• Есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорын ақшаларының
кіріске алынуы мен шығыс етілуін дұрыс есептеу.
Қазіргі таңда ақшалар қозғалысын басқару қаржы нарығының күрделігіне
байланысты маңызды мәселе болып саналады. Бәсеке қабілеттілігі –
кәсіпорындар мен ұйымдардың бүгінгі күннің талабына сай, алдағы уақыттарда
дамуына қажетті құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілуін талап етеді. Ақшалар
мен оның баламаларын дұрыс ашып көрсету және жіктеу кәсіпорын қызметінің
нәтижесін дұрыс бағалау үшін қажет.
Ақшалар шоттарында тек қана жедел арада міндеттемелерді өтеу үшін
төлем жасауға қабілетті активтер есептеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың
ақшалары олардың кассасындағы, есеп айырысу және валюталық шоттарындағы
ақшаларынан, аккредивтеріндегі ақшаларынан, чектеріндегі ақшаларынан,
сондай-ақ аударылған жолдағы ақшаларынан құралады.
Ақшалар баламалары (эквиваленті) – бұл ақшаларға ұқсас, бірақ басқаша
жіктелетін активтер болып табылады. Оларға қазыналық вексельдер,
коммерциялық қағаздар және депозиттік сертификаттар жатады. Түрлі
ұсталымдар мен айыппұлдар ұйымның ақшалары қатарына жатқызылмайды.
Сондықтан да оларды кассадағы ақшалар шотында есептемейді. Ақша баламаларын
кәсіпорынның есеп айырысу құралдары ретінде қарастырудың қажеттілігі де
жоқ. Көп жағдайларда оларды қысқа мерзімді инвестициялар шотында есептейді.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың меншігіндегі пошта маркалары, алынған
вексельдер, жұмысшылар мен қызметкерлерге іс-сапар шығындары үшін аванс
ретінде берілген сомалары, жұмысшылар мен қызметкерлердің басқадай
дебиторлық қарыздары ақшалар қатарына жатқызылмайды. Оларды бухгалтерлік
есепте дебиторлық борыштар бөлімінде есептейді.
Касса операцияларының есебі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасы жұмысшы-
қызметкерлерге есептелінген еңбекақы бойынша есеп айырысу үшін, күнделікті
көлік құралдарына қажетті шығындарды төлеп отыру үшін, кеңсе тауарларын
сатып алу үшін, хат және басқа бұйымдарды пошта арқылы жіберу үшін есеп
айрысуға арналған. Касса арнайы жабдықталған, яғни дабылдама орнатылған,
ақшаларды сақтайтын сейфі бар бөлмеде орналастыруды қажет етеді. Кассадағы
нақты ақшалар касса қызметкерлерінің мөрі сүргіш арқылы басылып басылып
жабылатын сейфте сақталуы тиіс. Кассадағы ақшалардың түгелдігіне касса
қызметкерлері толық жауап береді. Кәсіпорындар мен ұйымдар өздерінің есеп
айырысу шотынан нақты ақшаны сол есеп айырысу шоты ашылған банк мекемесі
берген чек кітапшасы арқылы ғана ала алады. Банк мекемесінен нақты ақша алу
үшін кәсіпорынның касса қызметкері чек кітапшасындағы парақты толтырады.
Бұл чек парағын толтыру барысында чекке банк мекемесінен алынғалы отырған,
яғни кәсіпорынның жұмсауға тиісті нақты ақшаларының сомасы және бұл соманың
қандай мақсатқа жұмсалатындығы жазылып көрсетілуі тиіс. Толтырылған чекке
кәсіпорынның бас бухгалтері және басшысы қол қойып, осы ұйымның мөрі
басылады. Барлық толтырылуға тиісті ақпараттар толтырылмағанша чекке қол
қоюға болмайды.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың касса қызметкері банк мекемесінен нақты
ақша аларда банк бақылаушысының қатысуымен ақшаны санап алуға тиіс. Сонымен
қатар банк мекемесінен алынған нақты ақша сол алынған күні сол ұйымның
кассасына кіріске алынуы керек. Ол үшін касссир кассалық кіріс ету ордерін
толтырып, содан соң оны кассалық кітапқа жазады. Кәсіпорынның кассасына
қолма-қол нақты ақшаны кіріске алу, яғни қабылдауүшін бас бухгалтердің
немесе ол сенім білдірген кассалық кіріс ету ордерінің квитанциясы
беріледі. Осы нақты ақшаны кассаға қабылдау барысында толтырылатын кассалық
кіріс ету ордеріне ұйымның аты, ақша төлеуші заңды немесе жеке тұлғаның аты-
жөні, қандай мақсатқа және не үшін ақша төлеп жатқандығы, сол ақшаның
төленген уақыты жазылып, кассир мен бас бухгалтердің қолдары қойылуы тиіс.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасынан нақты ақша кассалық шығыс ету
ордері немесе тиісті үлгілі түрде дайындалған басқа да ақша алу үшін
жазылған өтініштер, шоттар тағы да басқа құжаттар бойынша беріледі. Бұл
құжаттарға кассалық ордердің деректемесі көрсетілген мөртаңба басылуы
керек. Егер кассалық шығыс ету ордеріне қоса тіркелген құжаттарда
кәсіпорындар мен ұйымдардың басшысының рұқсат етемін деген жазуы және
қолы қойылған болса, онда кассалық шығыс ету ордеріне оның қол қоюы аса
қажет болып саналмайды. Кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасынан адамдарға
кассалық шығыс ету ордері бойынша ақша берген кезде касса қызметкері нақты
ақша алушы адамның төл құжатын немесе өзін куәландыратын басқа да
құжаттарын көрсетуді талап етуі керек. Сонымен қатар касса қызметкері осы
көрсетілге нқұжаттарда жазылған деректерді, яғни ақша алушы адамның аты-
жөнін, құжатының нөмірін және ол құжатты кім бергендігін, қай уақытта
берілгендігін кассалық шығыс ету ордеріне жазуы тиіс. Кассадан нақты ақша
алушы адамдар кассалық шығыс ету ордеріне алып жатқан соманың теңгедегі
бөлігін жазумен, ал тиынын сандармен көрсетеді. Кассалық кіріс ету ордері
және оның квитанциясы, сондай-ақ кассалық шығыс ету ордері және оның орнына
жүретін немесе оған қосымша тіркелетін құжаттарды кәсіпорындар мен
ұйымдардың бухгалтерия қызметкерлері сиямен немесе шарикті қаламсаппен анық
етіп толтырулары қажет. Бұл құжаттарды өзгертуге олардағы сандар мен
әріптерді түзетуге, өзгертуге ешқандай рұқсат жоқ.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда жұмысшылар мен қызметкерлерге жәрдемақы,
сыйақы, еңбекақы төлеу үшін төлеу тізімдемелері қолданылады. Бұл
тізімдемелер тіркеу журналына еңбекақы, жәрдемақы және сыйақыларды төлеп,
үлестіріп болғаннан кейін ғана тіркеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың
кассасына нақты ақшаны қабылдау немесе кассадан ақша төлеу барысында касса
қызметкері кассалық кіріс ету және кассалық шығыс ету ордерлерінің дұрыс
толтырылғандығын бұл құжаттарда ұйымның басшысы мен бас бухгалтерінің
қолдарының болуын және ордерлерде көрсетілген қосымша күн түгелдігіне
тексеру жүргізуге, қадағалауға міндетті. Бұл операциялар орындалғаннан
кейін құжаттардың тиісті жеріне касса қызметкері өз қолын қоюы керек. Касса
операцияларының есебі кассалық кітапқа тіркеліп отырылуы тиіс.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу шоты бойынша жүргізілетін
операцияларының есебі.
Кәсіпорындар мен ұйымдар өздерінің ақшаларын сақтау үшін өздері
қалаған банк мекемелерінен есеп айырысу шотын ашулары тиіс. Кез келген
кәсіпорындар үшін әрбір банк мекемесінен бір ғана есеп айырысу шотын ашуына
болады. Есеп айырысу шотын ашу үшін кәсіпорындар мен ұйымдар банк
мекемесіне мынадай құжаттарды табыс етуі қажет:
• Банк мекемесінің атына шот ашу туралы өтініш;
• Кәсіпорынның құру туралы шешімдердің көшірмесі;
• Кәсіпорынның басшысы, бухгалтері және оның орынбасары қолтаңбалары
қойылған, сондай-ақ кәсіпорынның мөр таңбасы басылған арнаулы үлгідегі
карточка және басқа құжаттар;
Кәсіпорынның басқа кәсіпорындар мен ұйымдарға төлейтін төлемі әдетте
қолма-қол ақшасыз есеп айырысу шотынан төленеді. Қандайда болсын заңды
ұйымның басқа кәсіпорындар мен ұйымдарға қарызы, олардан сатылып алынған
тауарлардың, материалдық құндылықтардың, тағы да басқалардың құны және
олардың көрсеткен қызметтеріне төленетін төлем шот иесінің келісімімен ғана
төленеді. Есеп айырысу шотынан қаржы кейбір жағдайларда шот иесінің
келісімінсіз арбитаждың бұйрығы, соттың үкім қағазы, салық комитеті немесе
қаржы полициясының бұйрығы тағы басқа заңды қаралған жағдайлар негізінде
аударылуы мүмкін.
Есеп айырысу шотындағы ақшадан, нақты ақшамен қаржы алу үшін шот
иесіне қызмет көрсететін банк мекемесі чек кітапшасын береді. Ұйымдардың
өкілі, әдетте кассир есеп айырысу шотынан кәсіпорын кассасына нақты ақшаны
осы чек кітапшасының тиісті түрде толтырылған чегі бойынша ала алады. Есеп
айырысу шотына кәсіпорынның сатқан өнімі мен тауарларының, материалдық
құндылықтары мен басқа да активтерінің және басқа да заңды және жеке
тұлғаларға көрсеткен қызметтерінен түскен табыс сомасы, банктер мен басқа
да банктен тыс мекемелерден алған несие, сондай-ақ басқа да кәсіпорындар
мен ұйымдардан алған қарыздарының сомалары кірістіріледі. Ал бұл шоттан
кәсіпорынның басқа заңды немесе жеке тұлғалардан сатып алған мүліктері мен
заттарының құны, бюджет пен бюджеттен тыс мекемелерге төленетін төлем
сомасы төленеді. Сонымен қоса бұл шоттан кәсіпорынның кассасына жұмысшылар
мен қызметкерлердің еңбекақысын төлеу үшін және басқадай мақсаттар үшін
нақты ақша алынады. Банк мекемесі есеп айырысу шотындағы ақшалардың
көлемінде шот иесінің, яғни кісіпорындар мен ұйымдардың ақша қабылдау,
төлеу және аудару жайлы тапсырмаларын орындайды. Есеп айырысу шоты бойынша
операциялар бірыңғайланған белгілі құжаттар негізінде жүргізіледі. Негізгі
есеп айырысу құжаттары болып: төлем тапсырмасы, есеп айырысу чегі, төлем
талабы-тапсырмасы, инкассалық өкімі, салық және кеден органдарының
инкассалық өкімі және тағы да басқа құжаттар саналады.
Есеп айырысу құжаттарындағы оларға қол қоюға құқығы бар екі лауазымды
адамдардың қолдары болуы керек. Онсыз құжат орындалуға қабылданбайды. Банк
мекемесі өзі қызмет көрсететін кәсіпорындар және ұйымдармен, яғни есеп
айырысу шотының иесіммен келісімге келе отырып, белгіленген мерзімде оларға
шоттың көшірмесін жіберіп отырады. Осы көшірмемен бірге есеп айырысу шоты
бойынша жүргізілетін операциялардың негізі болып саналатын есеп айырысу
құжаты да бірге беріледі. Көшірмеде кәсіпорындар мен ұйымдардың шотындағы
қаржының айдың басындағы және айдың соңындағы қалдығы және операция бойынша
есеп айырысу шотына келіп түскен, яғни кірістелген және одан шығыс етілген,
яғни жұмсалған қаржылар сомасы көрсетіледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың
бухгалтериясында банк мекемесі берген шоттың көшірмесінде жазылған
сомалардың дұрыстығы және олардың көшірмемен бірге берілген құжаттарға
сәйкестігі тексеріледі.
6-дәріс
Қорлар мен дайын өнімнің есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдарда материалдық-техникалық жабдықтармен
қамтамасыз ету жұмысымен арнайы бөлім және мамандар шұғылданады. Олар ұйым
бойынша келер жылы өндірілетін өнім көлеміне қарай белгіленген өлшем
бойынша өндіріске керек болатын материалдардың көлемін алдын ала анықтап,
жабдықтаушы мекемелермен қажет болатын материалдар көлемі туралы шарт
жасайды. Шартта материалдардың аты, көлемі, бағасы, жеткізіліп берілетін
уақыты көрсетіледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың жабдықтау бөлімі шарты
көрсетілген келісімдердің орындалуын қадағалап отырады. Ол үшін
материалдарды алып келген тасымалдау көлігінің жолдама құжаты, теміржол
жүкқұжаты, көліктік жүкқұжаты, жабдықтаушыдан келген басқа да құжаттар
алдымен жабдықтау бөліміне табыс етіледі. Бұл жерде яғни жабдықтау бөліміне
келген құжаттар М-1 түрлі келген жүкті есептеу журналына тіркеледі. Одан
кейін бұл құжаттарды материалды алып келетін экспедиторға береді. Сонымен
қатар экспедиторға материалдарды алу үшін сенімхат беріледі. Экспедитор
алған жүкқұжаттары мен сенімхатты алғаны үшін М-1 түрлі журналға қол қояды.
Жабдықтау бөлімі келген материалдарды қабылдап алуды да қадағалап
отырады. Ол үшін жоғарыда аталған журналға материалдардың қабылданған
уақыты (күні, айы, жылы) және нөмірін жазады. Жабдықтаушы мекемеден және
жүк тасымалдаушы ұйымдардан материалды немесе жүктерді алу үшін
кәсіпорыннан тағайындалған экспедиторға немесе жүкті алатын басқа адамға
үлгілі түрі М-2 немесе М-2А сенімхаты беріледі. М-2 түрлі сенімхаты
лауазымды адамның материалдық қорларды қабылдап алуға ұйымның сенімді адамы
ретінде қатысу құқығын рәсімдеу үшін беріледі. Сенімхатты алған адам оны
алғаны үшін хаттың бухгалтерияда қалған түбіршегіне қол қояды. Сенімхаттың
М-2А түрі жабдықтаушы ұйымдардан белгіленген мерзім ішіндегі материалды
тұрақты алып тұратын экспедиторға беріледі. М-2А түрлі сенімхат алдын
ала нөмірленген барлық парағы арқылы жіп өткізіп тігілген, және үлгілі түрі
М-3 берілген сенімхаттарды есептеу журналына тіркелуі керек. Осы журналға
сенімхатта көрсетілген материалдарды алған уақытын, кіріс ету құжатының
нөмірін жазады. Қоймаға қабылданған материалдық қорларға жауапты адам сол
күні үлгілі түрі М-4 кіріс ету ордерін бір дана етіп толтырады.
Жабдықтаушы ұйым тауарлық-материалдық қорларды автомобиль көлігі
арқылы жеткізіп беретін жағдайда жіберілетін материалдарға 4 дана етіліп
тауар-көлік жүкқұжаты толтырылады. Оның бірінші данасы жіберілген
материалдарды есептен шығару үшін материалдарды жіберушіде қалдырылады:
екінші, үшінші және төртінші даналары материалдарды жіберуші ұйымның мөрі
және лауазымды адамдардың қолмен расталып, сондай-ақ жүкті қабылдап алғаны
жайлы көлікті жүргізушінің қолы қойылып жүргізушіге тапсырылады.
Жүргізуші тауар-көлік жүк құжатының екінші данасын материалдарды
қабылдап алушы ұйымға тапсырады. Бұл құжаттың негізінде ұйым келген
материалдарды кіріске алады.
Құжаттың үшінші және төртінші даналары материалдарды қабылдап алғанын
растайтын құжат ретінде ұйымның мөрі басылып және тиісті адамдардың қолдары
қойылып, жүкті тасымалдаушы автомобиль көлігі тіркелген ұйымға тапсырылады.
Егер келіп түскен материалдардың нақты саны, көлемі, сапасы онымен
келген құжаттағы дерекке сәйкес келмесе үлгілі түрі М-7 қабылдау актісі
жасалынады. Сонымен қатар үлгілі түрі М-7 қабылдау актісі жіберу
құжатынсыз келген материалдарға да толтырылады. Бұл акт екі дана етіліп
міндетті түрде материалдарды қабылдап алған кісінің және материалдарды
жіберген жабдықтаушы кәсіпорын өкілінің қатысуымен, егер де жабдықтаушы
ұйымның өкілі болмаған жағдайда бұл ұйымға ешқандай қатысы жоқ ұйым
өкілінің қатысуымен жасалады.
Материалдар кәсіпорындар мен ұйымдардың ішіндегі цехтарына,
бөлімшелеріне, өзінің аумағы сыртындағы шаруашылықтарына, сондай-ақ басқа
ұйымдарға үлгілі түрі М-15А материалдарды босату талап ету жүк құжаты
бойынша босатылады.
Материалдарды босату талап ету жүк құжаты екі дана етіліп жазылып,
оған бас бухгалтердің немесе ол сенім білдірген тұлғаның қолы қойылуы
арқылы шешіледі.
Егер материалдар қоймадан кәсіпорынның өзінің шаруашылықтарына
босатылатын жағдайда үлгілі түрі М-15А материалдарды босату талап ету жүк
құжатының бір данасы материалдарды алушыға беріледі де, ал екінші данасы
қоймада қалдырылып, кейіннен бухгалтерияға табыс етіледі. Бұл жағдайда
толтырылатын құжаттарды материалдарды босататын қойманың сол материалдарға
жауапты тұлғасы толтырады.
Үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды бұзғаннан, бөлшектегеннен алынатын
іске жарамды материалдарды кіріске алу үшін үлгі түрі М-35 санды акт
толтырылады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың өндірісінде жиі пайдаланылатын материалдық
құндылықтар үшін толтырылатын талап ету қағаздарының санын кемітіп, есеп
жұмысын жеңілдету үшін және материалдарды өндіріске босату лимитінің
сақталуына ағымдағы бақылау жүргізу үшін лимиттік-заборлық карталарды
қолдануға болады. Оның үлгілі түрі М-8 бойынша ұйымның қоймасынан
босатылатын материалдардың санын, ол материалдар арқылы өндірілетін өнімнің
және оның біреуіне жұмсалатын материалдардың көлеміне қарап экономикалық
жоспарлау бөлімі есептеп шығарады. Лимиттік-заборлық карта бойынша
материалдар онда көрсетілген мөлшер шегінде ғана босатылады.
Қорларды бағалау әдістері. Материалдық қорлар бухгалтерлік есепте
мына әдістер негізінде бағаланады:
1. Арнайы сәйкестірілген есептеу әдісі
2. Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі
3. ФИФО әдісі
Арнайы сәйкестірілген есептеу әдісі әдетте біріммен бірін алмастыруға
болмайтын немесе кәсіпорында ерекше тәртіппен пайдаланылатын нақтылы бір
материалдық қорлардың бағасын есептеуге арналған. Бұл әдіс жұмсалынған
материалдар мен істелінген жұмыстардың нақты өзіндік құнын есептеп шығаруды
көздейді. Сондай-ақ бұл есептеу әдісі сатылып алынғанына немесе
кәсіпорынның өзінде өндірілгеніне қарамастан арнаулы жоспарлауға арналған
материалдардың өзіндік құнын есептеуге арналған.
Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі бойынша кәсіпорынға кіріске алынған
әрбір материалдық қорлардың бағасы олардың кіріске алынғандағы шоты бойынша
бағасын анықтау мүмкін болмаған жағдайда жүргізіледі. Материалдық қорлар
тобының орташа өзіндік құны ұйымдағы материалдардың есеті айдың басындағы
қалған қалдығының құнымен ай бойы кіріске алынған материалдар құнының
жиынтығын материалдардың ай басындағы сандарының қалдығымен ай бойы кіріске
алынған тиісті материалдардың сандарының қосындысына бөлу арқылы
анықталады.
ФИФО әдісі есептен шығарылған материалдық қорларды олардың алғашқы кезекте
кіріске алынғандарының өзіндік құны бойынша бағалау әдісі болып табылады.
Бұ әдіс қағидасы бойынша материалдық қорлардың бірінші кезекте кіріске
алынғаны, алғашқы болып, яғни бірінші кезекте шығыс етіледі деп
жорамалданады. Басқаша айтатын болсақ, барлық келіп кіріске алынған
материалдар бірінен соң бірі кіріске алынғандағы кезегі бойынша шығыс
етіледі деп есептелінеді. Бұл жағдайда ай соңында кәсіпорынның қоймасында
қалған материалдардың өзіндік құны соңғы кіріске алынған материалдардың
бағасымен бағаланады.
Материалдар баланста нақты өзіндік құны бойынша көрсетіледі. Сонымен
қатар материалдар өздерінің топтамалық есебінде нақты өзіндік құнымен
көрсетіледі де, ал талдамалық есебінде жоспарлы есептеу бағасымен немесе
келісілген бағасы бойынша көрсетіледі. Егер кәсіпорын материалдық қорлардың
талдамалық есебін келісілген бағасы бойынша есептейтін болса, онда олардың
нақты құны материалдық қорлардың сатылып алынған құны мен дайындау-
тасымалдау шығындарының қосындысынан тұрады. Бұлардың құрамына теміржол
тарифы, көлік, ұшақ басқа да тасымалдау құралдарының тарифтері, жарналар,
материалды тиеуге, түсіруге кеткен шығындар, материалдық қорларды
дайындаушылардың іссапары шығындары, қамсыздандыруға төленген төлем және
басқа да шығындар жатады. Егер материалдық қорлардың талдамалық есебі
жоспарлы есептеу құнына баға өзгеруінен болатын ауытқуларды қосу немесе алу
арқылы анықталады.
Бұл бағаны кәсіпоынның немесе ұйымның өзі жоспарланған дайындау-
тасымалдау шығындарын ескере отырып есептеп шығарады. Жалпы материалдық
қорларды есептеуде заттай және ақшалай өлшемдер қолданылады.
7-дәріс
Дебиторлық қарыздар есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардың оларға
сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала
төленген төлемдері үшін алашақ борыштары – Дебиторлық борыштар (Алынуға
тиісті шоттар) деп аталады.
Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы бар заңды және жеке
тұлғалар дебиторлар болып саналады. Өтелетін уақытына қарай алынуға тиісті
дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті борыштар және ұзақ мерзімді
алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді. Бұл борыштардың есебі
Алынуға тиісті шоттар бөлімінің шоттарында жазылады.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын дебиторлық
борыштар ағымдағы активтер қатарына есептеледі. Олардың қатарына
жататындар:
• Ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала төленген)
төлем;
• Тапсырылған шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
• Вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
• Негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
• Ұйымның лауазымды адамдарының (тұлғаларының) дебиторлық борыштары;
• Басқадай дебиторлық борыштар.
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома
басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми
берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша борыштар иелік
ету құқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты актив болып саналады.
Қорытындылап айтатын болсақ дебиторлық борыш дегеніміз, бұл – иелік ету
құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты активте қамтылған алдағы
уақыттағы экономикалық тиімділік.
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық
борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштардың есептелген уақыты
мен өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның дебиторлық
борышы оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана анықталады. Дебиторлық
борыштар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға жеңілдіктерін және
қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық сома бойынша
есептеледі. Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық борыштар Ұзақ
мерзімді дебиторлық борыштар болып есептелінеді. Дебиторлық борыштардың
пайда болған уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзімге байланысты
пайыздар бойынша кіріс көп жағдайларда ескерілмейді. Кәсіпорындар өздерінің
тауарларын сатқанда кейде алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардың
бұндай қадамға баруының басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы
сатылатын тауарларының көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға
жеңілдіктерін пайдалану ұйымның күмәнді борыштарының сомасын қысқартуға
үлкен әсер етеді. Халық тәжірибеде баға жеңілдіктері терминімен бірге сауда
жеңілдігі термині қатар қолданылады.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркемелерден басқа
дебиторлық борыштардың есебіне талдамалық есептің карточкалары, ажырату
парақшалары, бухгалтерлік анықтамалары және тағы да басқатіркемелер
қолданылады. Жалпы есеп тіркемелерін толтыру шаруашылық операцияларының
мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін қажет.
Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарында ұйымның бухгалтерлік есеп
жұмысын жүргізу барысында қолданылатын барлық бланкілер үшін міндетті ортақ
есеп беру формалары қарастырылмаған. Есеп нысанын таңдау құқығы толығымен
бас бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең
қарапайым әдісін таңдап, шоттыр корреспонденциясын жүргізуге міндетті.
Шоттарға келетін болсақ, олар негізгі есеп тіркемелерінде үнемі қатысатын,
эпизодтық болып бөлінеді және олар басқадай операцияларда қолданылады.
Дебиторлық борыштар шоттарында есептелетін сомалардың дұрыстығы мен олардың
толықтылығын бақылау үшін түгендеу жүргізілуі қажет, ол құжаттар бойынша
шоттарды корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі.
Мұндағы басты мақсат - әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын,
толықтығын анықтау болып табылады.
Дебиторлық борышты есептеудегі басты мәселе сату мерзімін анықтау
болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп жіберілген немесе жөңелтілген
тауарлардың қашан сатылғандығыны танылуында. Бухгалтерлік есептің
көзқарасымен қарағанда, тауарлардың тиелуі мен сатып алушыға қаржылық және
есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы деп
есептелінеді.
Дебиторлық борыштар келесідей бөлімдерден тұрады:
• Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы.
• Күдікті қағаздар бойынша резервтер.
• Еншілес серіктестіктердің дебиторлық борышы.
• Басқадай дебиторлық борыш.
• Алдағы кезең шығындары.
• Берілген аванстар.
Яғни осы жоғарыда аталған баптар бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың
басқа заңды немесе жеке тұлғалардан алашақ сомалары дебиторлық борыш болып
табылады.
Күмәнді дебиторлық борыштар.Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заңды және
жеке тұлғалардың төлем қабілеттілігін анықтау жүйесін қаншалықты
арттырғанмен, оларға несиеге сатылған тауарлар немесе көрсетілген қызмет
үшін уақтылы есеп айырыспай немесе алынуға тиісті сомалардың бір бөлігі
ғана өтеліп, қалған бөлігінің алынбай қалуы іс-тәжірибеде әрдайым кездесіп
отырады. Мұндай жағдайдың алғашқы нысандары болып борышкер кәсіпорындар мен
ұйымдардың банкрот болып қалуы немесе ол кәсіпорындар мен ұйымдардың
таратылуы, сондай-ақ борышты талап ету мерзімінің өтіп кетуі табылады.
Сатып алушылардың келісімшартқа сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген
шоттары күмәнді қарыздар деп аталады. Күмәнді қарыздарға – уақытында
төленбеген, жабылмаған және де тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген
дебиторлық борыштар жатады. Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап
ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық берешек күмәнді қарыз болып саналады.
Өтелу-өтелмеуі белгісіз, күмән тудыратын борыштарды есептен шығарудың екі
тәсілі бар. Біріншісі – тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар нақты
шоттарды үмітсіз деп танығаннан кейін ғана тікелей есептен шығарылады.
Екіншісі – резервтік әдіс, бұл жағдайда шығындар алдын ала қарастырылған
тәсілмен есептеледі.
Тікелей есептен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы
болып саналмайды. Өйткені ол кірістер мен шығындарды сәйкестікке келтіре
алмайды, яғни күмәнді борыштарды тауарлар жеткізіліп түсірілген немесе
қызметтер көрсетілген сәтінде емес, оның күдікті деп танылған есептік
мерзімінде ғана шығындарға жатқызады.
Кәсіпорындар мен ұйымдар күмәнді қарыздарға шығындардың есебінен
резерв жасай алады. Күмәнді қарыздар бойынша резервтің есебі Күмәнді
қағаздар бойынша резервтер шотында жүргізіледі. Күмәнді қарыздар бойынша
резервтер есеп беретін жылдың соңында жабдықтаушылар мен сатып алушылар
арасындағы дебиторлық борышқа түгендеу жүргізу нәтижесіне сүйене отырып
жасалынады. Азаматтық Кодекстің 1 бөліміндегі 178 бабына сәйкес борыштың
өтелу мерзімінің жалпы уақыты 3 (үш) жыл болып белгіленеді. Үш жыл уақыт
аралығында өтелмеген борыш күмәнді қарыздарға жасалған резерв сомасының
есебінен есептен шығарылады.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен
дебиторлық борыштар үмітсіз қарыз - деп танылады. Ал үмітсіз қарыздар
сомалары құрылған күмәнді қарыз бойынша резерв есебінен есептен шығарылады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдар күдікті қарыз бойынша резерв құрмаса және
үмітсіз қарыздың айқындалу жағдайы пайда болса, онда бұл сома кезең
шығындарына жатқызылып есептен шығарылады. Сондай-ақ бұл сома қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруде көрсетілуі тиіс.
8-дәріс
Негізгі құралдардың есебі
Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндіріс үдерісінде ұзақ
уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы
түрін, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық
аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып ауыстырып отыратын еңбек
құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады.
Негізгі құралдарға - жылжымайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және
реттегіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және
олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар,
өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп
жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.
Көлеміне немесе бағасына қарамастан пайдалану мерзімі бір жылдан
аспайтын өндіріс құралдары негізгі құралдарға жатпайды. Сонымен қатар
негізгі құралдардың құрамына кәсіпорынның қоймаларындағы дайын бұйымдар
болып саналатын жабдықтар мен машиналар, күрделі құрылыс құрамында
есептелетін монтаждауды қажет ететін жабдықтар, жасалып біткен, бірақ әлі
пайдалануға берілмей тұрған машиналар мен жабдықтар, құрылыс-монтаж
жұмысының өзіндік құнның құрамында қаралған үстеме шығындардың есебінен
салынған титулдық тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер, сонымен бірге
жас малдар, яғни малдың төлдері жатпайды.
Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай
өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік
негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында
пайдаланатын негізгі құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арналған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бухгалтерлік есеп тұжырымдамалары, қағидалары және стандарттары
Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпаратын белгілі бір әдістері мен
тәсілдері бойынша есептейтін, өлшейтін және оны өңдеп, тасымалдайтын жүйе.
Ол кәсіпорынның жұмысын толығымен бақылап, оны басқару үшін бағыт-бағдар
беріп, алдағы уақытта істелінетін жұмысын жоспарлап және сонымен қатар ол
ұйымның болашақта атқарылатын жұмысына экономикалық талдау жасауға өте
қажетті ғылым болып табылады. Сондықтан бухгалтерлік есеп бүтіндей халық
шаруашылығы есебінің ең басты негізгісі болып саналады. Бухгалтерлік есеп
көптеген жүзжылдықтар бұрын пайда болып, бүгінгі күнге дейін дамып келеді.
Тайпалардың арасындағы шаруашылық операцияларына байланысты табылған
жазулардан бухгалтерлік есеп біздің заманымызға дейінгі V ғасырда
жүргізілді деген деректер бар. Ал біздің заманымызға дейінгі II ғасырда
Грекияда салынған құрылысқа кеткен шығындар есептелініп, салынған үйдің
қабырғасына жазылатын болған.
Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру
туралы заңы еліміздегі бухгалтерлік есепті жүргізу жүйесін анықтайды,
қаржылық есеп беру мен оның пайдаланылуын және есепке алудың негізгі
принциптері мен жалпы тәртібін, ішкі бақылау және сыртқы аудит жөніндегі
талаптары, сондай-ақ ұйымдардың құқықтары мен міндеттерін белгілейді.
Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істейтін барлық кәсіпорындар
бухгалтерлік есептеу мен қаржылық есеп беруді осы заңға жүргізуге міндетті.
Жалпы бухгалтерлік есеп кәсіпорында мынадай қызмет атқарады:
• Болашақта пайдалану үшін ұйымда болып жатқан операцияларды тіркеп және
оны өңдеп отырады;
• Ұйымның қаржылық-ақпараттық мәліметін өңдейді, сондай-ақ оны керек
уақытына дейін сақтайды;
• Қаржылық-ақпараттық мәліметті пайдаланушыларға уақтылы ақпарат беріп
отырады, ал бұл ақпаратты пайдаланушылар осы деректер арқылы ұйымды
басқару барысында түрлі шешім қабылдайды.
Көп жағдайда бухгалтер мен есепшінің арасындағы айырмашылықты
білмегеннің салдарынан бұл екеуін шатастырып алатындар да жиі кездеседі.
Есепшінің негізгі міндеті шаруашылық операцияларын тіркеу, ақпараттық
құжаттарды сақтау ғана болса, ал бұл мәліметтерді өңдеп, оған экономикалық
талдау жасап және оны пайдаланушыға тиімді етіп жеткізу бухгалтердің
міндеті.
Жалпы кәсіпорында бухгалтерлік есеп жұмысын атқарушы маман іс-
тәжірибеде мынадай үш түрлі қиындыққа тап болуы мүмкін:
• әрбір жаңа келісімді жүргізу барысында шешім қабылдаушы тұлғаға
керекті есеп ақпаратын табыс ету үшін тиісті стандарттар мен
ережелерге сүйенуге тура келеді, яғни оларға деген қажеттілік
туындайды;
• кәсіпорынның бухгалтерлік ақпарат мәліметтерін бірдей мақсатқа, тең
дәрежеде пайдаланылатын екі тұлға болмайды, себебі мұндай ақпаратты әр
түрлі тәсілдермен, әр түрлі мақсатта пайдаланылады. Олардың білім және
тәжірибе деңгейі әр түрлі болып келеді;
• бухгалтерлік есеп табиғат заңы емес, ол әр түрлі ойлар мен шешімдердің
үйлесуі болуы мүмкін.
Бухгалтерлік есеп мамандығына қайшы келетін екі түрлі пікір бар:
1) Бухгалтерлік есеп басқа ғылымдар сияқты табиғаттың заңы мен
принциптеріне бағына бермейді, себебі оларды ұйымдастыру керек.
2) Бухгалтерлік есеп түсінігі логикалық негіздеу, экономикалық теория,
іс-тәжірибе, бағдарлама және ортақ келісіммен негізделеді. Осыған
орай бухгалтерлік есеп түсінігі күнделікті өмірде болып жатқан
әлеуметтік және экономикалық жағдайға байланысты өзгеріп тұрады.
Бухгалтер маманының қай-қайсысының болмасын негізгі кәсіби міндеті
бухгалтерлік ақпаратты пайдаланушыларға уақтылы және дұрыс есептелген
мәлімет беру болып табылады.
Бухгалтерлік ақпаратты пайдаланушылар және олардың ролі.Бухгалтерлік
есеп кәсіпорындар мен ұйымдардың пайдаланушыларға берілетін қаржылық-
ақпараттық мәліметінің көлеміне және мінездемесіне байланысты болып
келеді. Бұл ақпараттық мәліметті пайдаланушылардың қатарына қаржы
салымшыларын, несие берушілерді және бірлесіп экономикалық қызмет
жасаушыларды жатқызуға болады. Осы жоғарыда аталған кәсіпорындардың
ақпаратын пайдаланушылар маңызды басқарушылық шешім қабылдау барысында
кәсіпорынның маңызды басқарушылық шешім қабылдау барысында кәсіпорынның
қаржылық есебіне сүйенеді. Бұл ақпаратты пайдаланушылар екі топқа бөлінеді:
• Ішкі пайдаланушылар;
• Сыртқы пайдаланушылар.
Бухгалтерлік есептің әдістері.Кәсіпорындар мен ұйымдарда болып отыратын
күнделікті операциялардың, үрдістердің маңызы әр түрлі. Осы үдерістермен
операцияларды бухгалтерлік есептің көмегімен бақылап, тексеріп олардың
дұрыс орындалғандығын немесе орындалмай жатқанын қарап, одан нәтиже шығарып
отыруға тиіс.
Бухгалтерлік есептің әдістері келесідей түрлерден тұрады:
• Құжаттау;
• Түгендеу;
• Шоттар;
• Екі жақты жазу;
• Бағалау;
• Калькуляциялау;
• Бухгалтерлік баланс;
• Есеп беру.
2-дәріс.
Екі жақтылық қағидалары және баланстық теңдеу
Бухгалтерлік есептің негізгі атқаратын қызметінің бірі –
пайдаланушыларға кәсіпорынның мүлкі және қаржылық жағдайы туралы ақпараттық
мәліметтерді уақтылы жеткізіп беріп отыру. Осындай ақпараттық мәліметтің
негізгі қайнар көзі – бухгалтерлік баланс. БАЛАНС сөзі француз тілінен
алынған, таразы немесе тепе-тең деген мағынаны білдіреді. Кәсіпорынның
бухгалтерлік балансы актив және пассив деп аталатын екі бөлімді кесте болып
табылады. Оның сол жағында, яғни активінде кәсіпорынның қаржылары, заттай
және ақшалай шығындары көрсетілсе, оң жағында, яғни пассив бөлімінде
қорлану көздері қарастырылады. Бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес
баланстың актив бөлімінде кәсіпорынның өзіне тиесілі, яғни қолда бар
мүліктері қарастырылады. Ұйым осыларды пайдалану арқылы ғана алдағы уақытта
табыс таба алатындықтан бұл мүліктерді кәсіпорындардың әлуетті табыстары
ретінде таниды. Ал баланстың пассиві деп аталатын бөлімінде кәсіпорынның
қорлану көздері туралы ақпаратты мәлімет жазылады. Ұйымның қорлану көздері
меншікті капитал және тартылған капитал деп екіге бөлінеді. Мұндағы
тартылған капитал дегеніміз кәсіпорынның міндеттемелері, яғни кредитор
берешек борыштары болып табылады. Кәсіпорынның меншікті капиталы
инвестордың мүдделілігін танытады және ол активтің жиынтық сомасынан
міндеттемелерді шегеріп тастағандағы қалдық сомаға тен болады. Инвестордың
кредитордан айырмашылығы - өз алашағын алу үшін жанталасатын болса, ал
инвестор жоғарыда аталған активтің жиынтық сомасынан міндеттемелерді
шегеріп тастағандағы қалдық сомаға, яғни меншікті капиталға ие және де
кәсіпорынның қожайыны болып табылады. Осы айтылғандарды қорытындылай отырып
ұйымның барлық активтері инвесторлар мен кредиторлардың меншігі екендігін
аңғаруға болады. Сондықтан бухгалтерлік баланстағы мына теңдіктің әрдайым
тең болатындығы сөзсіз.
актив = меншікті капитал + міндеттеме
Әдетте кәсіпорынның бухгалтерлік балансы есеп беретін қарай
негізделіп, айдың, тоқсанның, жылдаң басына жасалады. Баланстың актив
бөлімі ұзақ мерзімді активтер және қысқа мерзімді активтер деп аталатын екі
тараудан тұрады. Ұзақ мерзімді активтердің қатарына кәсіпорынның
материалдық емес активтері, негізгі құралдары, ұзақ мерзімді қаржы салымы,
ұзақ мерзімді дебиторлық борыштары жатқызылады. Ал ағымдағы активтер
тарауына ұйымның материалдық құндылықтары, тауарлары, дайын өнімдері,
аяқталмаған өндірісі, қысқа мерзімді дебиторлық борыштары, қысқа мерзімді
қаржы салымы, алдағы кезең шығындары, ақшалары және басқа да ағымдағы
активтері қарастырылады.
Бухгалтерлік есептің пассив бөлімі үш тараудан тұрады. Оның біріншісі
меншікті капитал деп аталады, онда кәсіпорынның жарғылық қоры, резервтік
қоры, бөлінбеген пайдасы немесе жабылмаған зияны келтіріледі. Екінші бөлімі
ұзақ мерзімді міндеттемелер қатарына кәсіпорынның ұзақ уақытқа алған
несиелері мен қарыздары жатқызылады, ал үшінші бөлімі қысқа мерзімді
міндеттемелер тарауына ұйымның алдағы кезеңінің табыстары, бюджетке қарызы,
бюджеттен тыс мекемелерге қарызы, жабдықтаушы-мердігерлерге қарызы,
жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы бойынша қарызы, зейнетақы қорларына
қарызы және басқа да кредиторлық борыштары бойынша көрсетіледі.
Бухгалтерлік баланстың түрлері. Өзінің жасалу уақытына, қолданылу барысына
қарай бухгалтерлік баланс әр түрлі болып келеді. Кәсіпорынның жаңадан
құрылған уақытында жасалған бухгалтерлік баланс кіріспе баланс деп аталады.
Кіріспе баланста ұйымның қызметін бастар алдындағы жарғылық капиталы
көрсетіледі. Бұл баланстағы негізгі көрсеткіштер кәсіпорын иелерінің, яғни
құрылтайшылардың, акционерлердің осы ұйымды жаңадан құру уақытындағы
ақшалай немесе заттай салымдарынан тұрады. Сондықтан көп жағдайда кіріспе
баланста кәсіпорынның меншікті капиталы мен активтері тең болады.
Актив = меншікті капитал
Бұл теңдік егер кәсіпорын құрылуы барысында ешқандай жеке немесе заңды
тұлғалардың алдында міндетті, яғни қарыз болмаған жағдайда тура болып
есептеледі.
Ұйымның бухгалтерлік балансы белгілі бір уақытқа, яғни айдың,
тоқсанның немесе жылдың басына жасалынады. Осыған сәйкес кәсіпорынның өз
қызметі барысында әрбір белгіленген есеп беретін уақыттағы құрастырған
балансы ағымдағы бухгалтерлік баланс болып табылады.
Кәсіпорынның жойылу балансы осы ұйым өз қызметін тоқтатар кезде,
таратылатын уақытта жасалынады. Осы аталған жойылу балансының өзі екі түрге
бөлінеді. Ол: бірінші ұйымның жабылғандығына байланысты және екіншісі
ұйымның жабылғандығын қорытындылау үшін.
3-дәріс.
Шоттар жүйесі және екі жақты жазу
Кәсіпорынның бухгалтерлік шоттары сол ұйымның бухгалтерлік балансы
баптарының негізінде ашылады. Сондықтан бухгалтерлік шот аттары баланс
баптарының аттарына сәйкес болу тиіс. Бухгалтерлік шотты бастапқы қалдығы
баланстың есепті кезеңнің басындағы сомасы деп аталатын бағанаынан
алынадыда, керісінше шоттың соңғы қалдығы баланстың есепті кезең соңындағы
бағанаға жазылады. Бухгалтерлік баланстың актив баптарына сәйкес ашылатын
шотты , яғни мүліктерді, ақшаны тағы басқаларды есептеуге арналған шотты
активті шот, ал пассив баптарына сәйкес ашылатын шотты, яғни кәсіпорынның
меншікті капиталы мен міндеттемелерін есептеуге арналған шотты пассивті шот
деп атайды.
Активті шоттың бастапқы және соңғы қалдығы шоттың дебит жағына
жазылады.Сонымен қатар бұндай шоттардың көбеюі дебит жағына, ал азаюы
кредит жағына жазылады.
Дебет шоттың аты
Кредит
Бастапқы қалдық
активтердің көбеюі активтердің азаюы
(+) (-)
айналым айналым
соңғы қалдық
Бухгалтерлік есептің басты мақсаты құжаттарда бейнеленген шаруашылық
операцияларына бақылау жүргізу. Екі жақты жазудың қажеттілігі экономикалық
құбылыстардың өзара байланыстылығынан туындайды. Бухгалтерлік есеп
объектілерінің арасында өзара белгілі бір байланыс болады. Бұған дәлел
ретінде ұйымның шаруашылық құралдары мен оның құрылу көздерінің және
шаруашылық процестерінің осы кәсіпорындағы орындалатын әрбір шаруашылық
операциясын екі жақты экономикалы құбылысқа алып келетіндігін және олардың
өзгерістерінің міндетті түрде баланстың екі бабында да бірдей сомада
көрсетілуін келтіруге болады. Екі жақты жазу шаруашылық операцияларының
нәтижесінде бухгалтерлік есеп объектілеріндегі болатын өзара өзгерістерді
көрсетеді.
Севен Старс фирмасының 2012 жылғы қаңтар айында орындалған
шаруашылық операцияалар
1. Жабдықтаушы мердігерлерден 25000тенгеге материалдар сатылып алынды.
2. Есеп айырысу шотынан 50000 тенге банк несиесі өтелінді.
3. 30000 тенгенің материалдары өндіріске босатылды.
4. Жабдықтаушы- мердігерлерге қарыз 65000 тенге банк несиесі есебінен
өтелді.
Шаруашылық операцияларды екі жақты жазу әдісімен есепке алу алдында
мынадай жағдайларды ескеру керек:
• Аталған шаруашылық операцияларының қандай объектілерге қатыстылығын;
• Шаруашылық операциясының объектіге қандай әсер ететіндігін;
• Аталған объектілердің есебі бухгалтерлік есептің қай шоттарда
есептелінетінін;
• Операцияларды шоттардың қандай бөлігіне жазу керек екендігін (дебитіне
немесе кредитіне).
Бірінші операция нәтижесінде кәсіпорынның материалдары және соған сәйкес
жабдықтаущы мердігерлерге берешек қарызы көбиеді. Келіп түскен
материалдарды есепке алу үшін Материалдар деп аталатын активті шоты ,
ал жабдықтаушы мердігерлерге берешек сомманы есепке алу үшін
Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу деп аталатын пассивті шоты
аталады. Активті шотта құралдардың көбеюі шоттың дебитіне , ал пассивті
шотта қорлану көздерінің көбеюі шоттың кредитіне жазылады.Соған сәйкес
бұл операция бойынша мынандай екі жақты жазу жазылады:
Д-т:Материалдаршоты 25000тенге
К-т : Жабдықтаушы мен мердігерлермен
есеп айырысу шоты
25000тенге
Екінші операция нәтижесінде ұйымның нақты ақшасы және соған сәйкес банк
мекемесі алдындағы қарызы азайды. Бұл операцияны алдынғыға қарама қарсы
деп түсінуге болады. Бірінші операцияда кәсіпорынның активтері және соған
сәйкес пассивтері көбейген болса, екінші операцияда ұйымның активтері мен
пассивтері азайып отыр. Бұл операция бойынша ұйымның бухгалтериясында
мынандай екі жақты жазу жазылады:
Д-т : Банк несиесішоты 50000тенге
К-т : Ақшалар шоты
50000тенге
Үшінші операция нәтижесінде кәсіпорынның қорлану көздерінде ешқандай
өзгеріс болмаған ,яғни бұл операция кәсіпорынның пассив бөлімнің
баптарына ешқандай әсерін тигізбейді.
Д-т:Аяқталмаған өндірісшоты 30000тенге
К-т : Материалдар шоты 30000тенге
Төртінші операция нәтижесінде кәсіпорынның қорлану көздерінде бір бөлім
көбейіп, ал екінші бөлім сол соммаға азайып отыр. Жоғарыда қарастырған
үшінші операциада өзгеріс тек қана активті бөлімде болған болса, бұл
керсінше кәсіпорынның актив бөлімінің баптарына ешқандай әсерін
тигізбейді, өз әсерін тек пассивті бөлім баптарына тигізіп отыр.
Соған сәйкес бұл операция бойынша мынандай екі жақты жазу жазылады:
Д-т : Жабдықтаушы мен мердігерлермен
есеп айырысушоты 65000тенге
К-т : Банк несиесішоты 65000тенге
Олай болса екі жақты жазу өзара байланысты бухгалтерлік есеп
объектілерінің дебит және кредит шоттарда бірдей соммада өзгеруін
бейнелейді.
Шаруашылық операцияларды бейнелеуде шоттардың арасында пайда болған
экономикалық өзара байланысты – шот корреспонденциясы деп атайды, ал шоттың
өзі корреспонденцияланушы шот болып табылады. Корреспонденцияланушы
шоттардың дебит пен кредитте көрсетілуі бухгалтерлік жазу немесе өткізбе
деп аталады.
Бухгалтерлік жазу жай және күрделі деп аталатын екі түрге бөлінеді.
Жай өткізбе деп шаруашылық операциялары сомасының бір шоттың дебитіне,
екінші шоттың кредитіне жазылуын айтамыз.
Күрделі өткізбе деп орындалған бір шаруашылық операциясына ең аз
дегенде екі шот дебиттелініп, бір шоттың кредиттелінуімен немесе керісінше,
бір шоттың дебиттелініп, екі шоттың кредиттелінуін айтамыз.
4-дәріс
Есеп саясаты
Бухгалтерлік есептің негізгі тұжырымдары есеп жүйесі қызмет атқаратын
саяси, экономикалық және олардың әлеуметтік шарттардың жалпылама аксиомалық
түрде көрсетілуі және олардың дұрыстығына күмән болмауы тиіс.
Ағылшын американдық бухгалтерлік есеп мектебі келесі бес тұжырымдары
ерекше бөліп көрсетеді; мүліктік және құқықтық жекешелену; қызметтің
үздіксіздігі; есептік кезен; нарықтық айрбас операциялары; монетарлық
бағалануы.
Бұл тұжырымдар экономикалық шындщық жағдайында бухгалтерлік есеп
жүйесін құрастыруды анықтайды және есептің экономиканың тұрақты қызмет
атқаруының маңызды факторы болатындығын түсіндіреді
Мүліктік және құқықтық жекешелену. Бұл тұжырым бойынша шаруашылық
субьектісі құрылғаннан кейін жеке мүліктік – құқықтық кешен болып табылады,
заңды түрде өз бетімен қызмет атқарады және экономикалық қатынастарында
тәуелсіз деп танылады. Ұйымның мүліктері мен міндеттемелері оның меншік
иелерінің және басқа ұйымдардың мүліктері мен міндеттемелерінен жеке өмір
сүреді.
Үздіксіздік. Бұл тұжырым ұйымның, пайда болғаннан кейін мәнгілік өмір
сүретінін, яғни жақын арада өз қызметін тоқтатуға мүдделі еместігін, сол
себепті инвесторлар мен кредиторлар фирманың өз міндеттемелерін
орындайтындығына сенім білдіруін сипаттайды.
Есепті кезең.Бұл тұжырымға сәйкес ұйымның экономикалық қызметі белгілі
– бір уақыт мөлшеріне байланысты деп танылады, сол кезең аяғында оның
қызметіне баға беріледі және түзетулер жасалынады. Мұндай базалық кезең
ретінде қаржылық жыл алынады. Сол арқылы эконономикалық субьектілердің
экономикалық қуаты мен қаржылық нәтижелері айқындалады және салыстырлады.
Қаржылық жыл соңында бухгалтерлік есептілік құрастырылуы қажет. Әрине
есептілікті құрастыру мерзімі одан да жиі болуы мүмкін, бірақ адиттелуге
тиісті және меншік иелеріне таратылуға тиісті базалық есептілік жылдық
есептілік болып табылады.
Нарықтық айырбас операциялары. Бұл тұжырым есеп мәліметтерінің пайда
болу көздерін анықтайды және екі жақта болады. Біріншіден, нарықтық
экономиканың басымдылығы сипатталады, яғни өндірілген тауарлар мен
қызметтердің басым бөлігін осы өндірушілр тұтынбайды, олар мүдделі
тұтынушылар арасында көбінесе айырбас арқылы бөлініп таратылады. Екіншіден,
айырбас операцияларының басты элементі баға болып табылады, бұл операциялар
нақты орын алған немесе келісімнің шарттарына сәйкес орын алуы мүмкін
болады, есеп мәліметтері белгілі бір бағаға негізделуі қажет. Осы айырбас
операциялары бойынша есеп мәліметтері пайда болады да есеп жүйесінде
көбейтіліп отырады.
Монетарлық бағалануы. Бартерлік емес экономикада ақша жалпы айырбас
баламасының рөлін аткарады, олардың көмегімен шаруашылық субъектісінің
операциялары бағаланады. Бухгалтерия әртүрлі ұйымдастырылуы мүмкін, бірақ
осы тұжырым жүйеге тек құндық өлшемдегі операциялардың кіргізілетінін
куәландырады. Мысалы, ақша каражаттары терминдері арқылы қызметкердің
біліктілігін, ақпарат ағымының тиімді ұйымдастырылуын, агенттің сенімділігі
мен мұқияттылығын шынайы бағалауға болмайды. Мұндай факторлар бизнес үшін
өте манызды болуы мүмкін, бірақ олар бухгалтерлік тілде баланстан тыс
қалады. Екі ұқсас терминдерді араластыруға болмайды: материалды емес
активтер және көрінбейтін активтер. Алғашқылары ақшалай өлшемде көрсетіледі
және сатып алу-сату операцияларының объектісі бола алады, сондықтан
баланста көрсетіледі, ал екіншілері, ешқандай жағдайда балансқа
кіргізілмейді.
ҚРБухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік жөніндегі заңына есеп
саясаты – ҚР бухгалтерлік есепті жүргізу мен қаржылық есептілікті құрастыру
жөніндегі заңнамалық талаптарға, бухгалтерлік есеп стандарттарына,
бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспарына сәйкес ұйымның қажеттілігі
мен қызметінің ерекшеліктерінен ескере отырып бухгалтерлік есепті жүргізуі
мен қаржылық есептілікті құрастыруының қабылданған қағидалары, негіздері,
шарттары, ережелері мен тәжірбиесі болып табылады.
Шаруашылық операцияларын, активтерді, капиталды, міндеттемелерді,
табыстар мен шығыстарды көрсетудің альтернативті әдістерін ұсынатын
халықаралық қржылық есептілік стандарттары (ХҚЕС) есп саясатын құрастырудың
базасы болады.
5-дәріс.
Ақша қаражаттары және олардың эквиваленттерінің есебі
Барлық кәсіпорындар нарықтық экономикада басқа заңды және жеке
тұлғалармен қарым-қатынас жасайтындығы белгілі. Сол уақыттардағы
операциялардың барлығы дерлік ақшамен есеп айырысу арқылы жүргізіледі десек
қателеспейміз. Ал ақша арқылы есеп айырысу белгілі бір заңға сәйкес
жүргізілуді қажет етеді.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларының
бухгалтерлік есебін жүргізгенде мыналарды басшылыққа алу керек:
• Ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларын толық және уақтылы дер
кезінде есептеу;
• Кәсіпорындар мен ұйымдарға ақшалардың түгелділігін және олардың
тиімді пайдалануын бақылау;
• Есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорын ақшаларының
кіріске алынуы мен шығыс етілуін дұрыс есептеу.
Қазіргі таңда ақшалар қозғалысын басқару қаржы нарығының күрделігіне
байланысты маңызды мәселе болып саналады. Бәсеке қабілеттілігі –
кәсіпорындар мен ұйымдардың бүгінгі күннің талабына сай, алдағы уақыттарда
дамуына қажетті құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілуін талап етеді. Ақшалар
мен оның баламаларын дұрыс ашып көрсету және жіктеу кәсіпорын қызметінің
нәтижесін дұрыс бағалау үшін қажет.
Ақшалар шоттарында тек қана жедел арада міндеттемелерді өтеу үшін
төлем жасауға қабілетті активтер есептеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың
ақшалары олардың кассасындағы, есеп айырысу және валюталық шоттарындағы
ақшаларынан, аккредивтеріндегі ақшаларынан, чектеріндегі ақшаларынан,
сондай-ақ аударылған жолдағы ақшаларынан құралады.
Ақшалар баламалары (эквиваленті) – бұл ақшаларға ұқсас, бірақ басқаша
жіктелетін активтер болып табылады. Оларға қазыналық вексельдер,
коммерциялық қағаздар және депозиттік сертификаттар жатады. Түрлі
ұсталымдар мен айыппұлдар ұйымның ақшалары қатарына жатқызылмайды.
Сондықтан да оларды кассадағы ақшалар шотында есептемейді. Ақша баламаларын
кәсіпорынның есеп айырысу құралдары ретінде қарастырудың қажеттілігі де
жоқ. Көп жағдайларда оларды қысқа мерзімді инвестициялар шотында есептейді.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың меншігіндегі пошта маркалары, алынған
вексельдер, жұмысшылар мен қызметкерлерге іс-сапар шығындары үшін аванс
ретінде берілген сомалары, жұмысшылар мен қызметкерлердің басқадай
дебиторлық қарыздары ақшалар қатарына жатқызылмайды. Оларды бухгалтерлік
есепте дебиторлық борыштар бөлімінде есептейді.
Касса операцияларының есебі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасы жұмысшы-
қызметкерлерге есептелінген еңбекақы бойынша есеп айырысу үшін, күнделікті
көлік құралдарына қажетті шығындарды төлеп отыру үшін, кеңсе тауарларын
сатып алу үшін, хат және басқа бұйымдарды пошта арқылы жіберу үшін есеп
айрысуға арналған. Касса арнайы жабдықталған, яғни дабылдама орнатылған,
ақшаларды сақтайтын сейфі бар бөлмеде орналастыруды қажет етеді. Кассадағы
нақты ақшалар касса қызметкерлерінің мөрі сүргіш арқылы басылып басылып
жабылатын сейфте сақталуы тиіс. Кассадағы ақшалардың түгелдігіне касса
қызметкерлері толық жауап береді. Кәсіпорындар мен ұйымдар өздерінің есеп
айырысу шотынан нақты ақшаны сол есеп айырысу шоты ашылған банк мекемесі
берген чек кітапшасы арқылы ғана ала алады. Банк мекемесінен нақты ақша алу
үшін кәсіпорынның касса қызметкері чек кітапшасындағы парақты толтырады.
Бұл чек парағын толтыру барысында чекке банк мекемесінен алынғалы отырған,
яғни кәсіпорынның жұмсауға тиісті нақты ақшаларының сомасы және бұл соманың
қандай мақсатқа жұмсалатындығы жазылып көрсетілуі тиіс. Толтырылған чекке
кәсіпорынның бас бухгалтері және басшысы қол қойып, осы ұйымның мөрі
басылады. Барлық толтырылуға тиісті ақпараттар толтырылмағанша чекке қол
қоюға болмайды.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың касса қызметкері банк мекемесінен нақты
ақша аларда банк бақылаушысының қатысуымен ақшаны санап алуға тиіс. Сонымен
қатар банк мекемесінен алынған нақты ақша сол алынған күні сол ұйымның
кассасына кіріске алынуы керек. Ол үшін касссир кассалық кіріс ету ордерін
толтырып, содан соң оны кассалық кітапқа жазады. Кәсіпорынның кассасына
қолма-қол нақты ақшаны кіріске алу, яғни қабылдауүшін бас бухгалтердің
немесе ол сенім білдірген кассалық кіріс ету ордерінің квитанциясы
беріледі. Осы нақты ақшаны кассаға қабылдау барысында толтырылатын кассалық
кіріс ету ордеріне ұйымның аты, ақша төлеуші заңды немесе жеке тұлғаның аты-
жөні, қандай мақсатқа және не үшін ақша төлеп жатқандығы, сол ақшаның
төленген уақыты жазылып, кассир мен бас бухгалтердің қолдары қойылуы тиіс.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасынан нақты ақша кассалық шығыс ету
ордері немесе тиісті үлгілі түрде дайындалған басқа да ақша алу үшін
жазылған өтініштер, шоттар тағы да басқа құжаттар бойынша беріледі. Бұл
құжаттарға кассалық ордердің деректемесі көрсетілген мөртаңба басылуы
керек. Егер кассалық шығыс ету ордеріне қоса тіркелген құжаттарда
кәсіпорындар мен ұйымдардың басшысының рұқсат етемін деген жазуы және
қолы қойылған болса, онда кассалық шығыс ету ордеріне оның қол қоюы аса
қажет болып саналмайды. Кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасынан адамдарға
кассалық шығыс ету ордері бойынша ақша берген кезде касса қызметкері нақты
ақша алушы адамның төл құжатын немесе өзін куәландыратын басқа да
құжаттарын көрсетуді талап етуі керек. Сонымен қатар касса қызметкері осы
көрсетілге нқұжаттарда жазылған деректерді, яғни ақша алушы адамның аты-
жөнін, құжатының нөмірін және ол құжатты кім бергендігін, қай уақытта
берілгендігін кассалық шығыс ету ордеріне жазуы тиіс. Кассадан нақты ақша
алушы адамдар кассалық шығыс ету ордеріне алып жатқан соманың теңгедегі
бөлігін жазумен, ал тиынын сандармен көрсетеді. Кассалық кіріс ету ордері
және оның квитанциясы, сондай-ақ кассалық шығыс ету ордері және оның орнына
жүретін немесе оған қосымша тіркелетін құжаттарды кәсіпорындар мен
ұйымдардың бухгалтерия қызметкерлері сиямен немесе шарикті қаламсаппен анық
етіп толтырулары қажет. Бұл құжаттарды өзгертуге олардағы сандар мен
әріптерді түзетуге, өзгертуге ешқандай рұқсат жоқ.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда жұмысшылар мен қызметкерлерге жәрдемақы,
сыйақы, еңбекақы төлеу үшін төлеу тізімдемелері қолданылады. Бұл
тізімдемелер тіркеу журналына еңбекақы, жәрдемақы және сыйақыларды төлеп,
үлестіріп болғаннан кейін ғана тіркеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың
кассасына нақты ақшаны қабылдау немесе кассадан ақша төлеу барысында касса
қызметкері кассалық кіріс ету және кассалық шығыс ету ордерлерінің дұрыс
толтырылғандығын бұл құжаттарда ұйымның басшысы мен бас бухгалтерінің
қолдарының болуын және ордерлерде көрсетілген қосымша күн түгелдігіне
тексеру жүргізуге, қадағалауға міндетті. Бұл операциялар орындалғаннан
кейін құжаттардың тиісті жеріне касса қызметкері өз қолын қоюы керек. Касса
операцияларының есебі кассалық кітапқа тіркеліп отырылуы тиіс.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу шоты бойынша жүргізілетін
операцияларының есебі.
Кәсіпорындар мен ұйымдар өздерінің ақшаларын сақтау үшін өздері
қалаған банк мекемелерінен есеп айырысу шотын ашулары тиіс. Кез келген
кәсіпорындар үшін әрбір банк мекемесінен бір ғана есеп айырысу шотын ашуына
болады. Есеп айырысу шотын ашу үшін кәсіпорындар мен ұйымдар банк
мекемесіне мынадай құжаттарды табыс етуі қажет:
• Банк мекемесінің атына шот ашу туралы өтініш;
• Кәсіпорынның құру туралы шешімдердің көшірмесі;
• Кәсіпорынның басшысы, бухгалтері және оның орынбасары қолтаңбалары
қойылған, сондай-ақ кәсіпорынның мөр таңбасы басылған арнаулы үлгідегі
карточка және басқа құжаттар;
Кәсіпорынның басқа кәсіпорындар мен ұйымдарға төлейтін төлемі әдетте
қолма-қол ақшасыз есеп айырысу шотынан төленеді. Қандайда болсын заңды
ұйымның басқа кәсіпорындар мен ұйымдарға қарызы, олардан сатылып алынған
тауарлардың, материалдық құндылықтардың, тағы да басқалардың құны және
олардың көрсеткен қызметтеріне төленетін төлем шот иесінің келісімімен ғана
төленеді. Есеп айырысу шотынан қаржы кейбір жағдайларда шот иесінің
келісімінсіз арбитаждың бұйрығы, соттың үкім қағазы, салық комитеті немесе
қаржы полициясының бұйрығы тағы басқа заңды қаралған жағдайлар негізінде
аударылуы мүмкін.
Есеп айырысу шотындағы ақшадан, нақты ақшамен қаржы алу үшін шот
иесіне қызмет көрсететін банк мекемесі чек кітапшасын береді. Ұйымдардың
өкілі, әдетте кассир есеп айырысу шотынан кәсіпорын кассасына нақты ақшаны
осы чек кітапшасының тиісті түрде толтырылған чегі бойынша ала алады. Есеп
айырысу шотына кәсіпорынның сатқан өнімі мен тауарларының, материалдық
құндылықтары мен басқа да активтерінің және басқа да заңды және жеке
тұлғаларға көрсеткен қызметтерінен түскен табыс сомасы, банктер мен басқа
да банктен тыс мекемелерден алған несие, сондай-ақ басқа да кәсіпорындар
мен ұйымдардан алған қарыздарының сомалары кірістіріледі. Ал бұл шоттан
кәсіпорынның басқа заңды немесе жеке тұлғалардан сатып алған мүліктері мен
заттарының құны, бюджет пен бюджеттен тыс мекемелерге төленетін төлем
сомасы төленеді. Сонымен қоса бұл шоттан кәсіпорынның кассасына жұмысшылар
мен қызметкерлердің еңбекақысын төлеу үшін және басқадай мақсаттар үшін
нақты ақша алынады. Банк мекемесі есеп айырысу шотындағы ақшалардың
көлемінде шот иесінің, яғни кісіпорындар мен ұйымдардың ақша қабылдау,
төлеу және аудару жайлы тапсырмаларын орындайды. Есеп айырысу шоты бойынша
операциялар бірыңғайланған белгілі құжаттар негізінде жүргізіледі. Негізгі
есеп айырысу құжаттары болып: төлем тапсырмасы, есеп айырысу чегі, төлем
талабы-тапсырмасы, инкассалық өкімі, салық және кеден органдарының
инкассалық өкімі және тағы да басқа құжаттар саналады.
Есеп айырысу құжаттарындағы оларға қол қоюға құқығы бар екі лауазымды
адамдардың қолдары болуы керек. Онсыз құжат орындалуға қабылданбайды. Банк
мекемесі өзі қызмет көрсететін кәсіпорындар және ұйымдармен, яғни есеп
айырысу шотының иесіммен келісімге келе отырып, белгіленген мерзімде оларға
шоттың көшірмесін жіберіп отырады. Осы көшірмемен бірге есеп айырысу шоты
бойынша жүргізілетін операциялардың негізі болып саналатын есеп айырысу
құжаты да бірге беріледі. Көшірмеде кәсіпорындар мен ұйымдардың шотындағы
қаржының айдың басындағы және айдың соңындағы қалдығы және операция бойынша
есеп айырысу шотына келіп түскен, яғни кірістелген және одан шығыс етілген,
яғни жұмсалған қаржылар сомасы көрсетіледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың
бухгалтериясында банк мекемесі берген шоттың көшірмесінде жазылған
сомалардың дұрыстығы және олардың көшірмемен бірге берілген құжаттарға
сәйкестігі тексеріледі.
6-дәріс
Қорлар мен дайын өнімнің есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдарда материалдық-техникалық жабдықтармен
қамтамасыз ету жұмысымен арнайы бөлім және мамандар шұғылданады. Олар ұйым
бойынша келер жылы өндірілетін өнім көлеміне қарай белгіленген өлшем
бойынша өндіріске керек болатын материалдардың көлемін алдын ала анықтап,
жабдықтаушы мекемелермен қажет болатын материалдар көлемі туралы шарт
жасайды. Шартта материалдардың аты, көлемі, бағасы, жеткізіліп берілетін
уақыты көрсетіледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың жабдықтау бөлімі шарты
көрсетілген келісімдердің орындалуын қадағалап отырады. Ол үшін
материалдарды алып келген тасымалдау көлігінің жолдама құжаты, теміржол
жүкқұжаты, көліктік жүкқұжаты, жабдықтаушыдан келген басқа да құжаттар
алдымен жабдықтау бөліміне табыс етіледі. Бұл жерде яғни жабдықтау бөліміне
келген құжаттар М-1 түрлі келген жүкті есептеу журналына тіркеледі. Одан
кейін бұл құжаттарды материалды алып келетін экспедиторға береді. Сонымен
қатар экспедиторға материалдарды алу үшін сенімхат беріледі. Экспедитор
алған жүкқұжаттары мен сенімхатты алғаны үшін М-1 түрлі журналға қол қояды.
Жабдықтау бөлімі келген материалдарды қабылдап алуды да қадағалап
отырады. Ол үшін жоғарыда аталған журналға материалдардың қабылданған
уақыты (күні, айы, жылы) және нөмірін жазады. Жабдықтаушы мекемеден және
жүк тасымалдаушы ұйымдардан материалды немесе жүктерді алу үшін
кәсіпорыннан тағайындалған экспедиторға немесе жүкті алатын басқа адамға
үлгілі түрі М-2 немесе М-2А сенімхаты беріледі. М-2 түрлі сенімхаты
лауазымды адамның материалдық қорларды қабылдап алуға ұйымның сенімді адамы
ретінде қатысу құқығын рәсімдеу үшін беріледі. Сенімхатты алған адам оны
алғаны үшін хаттың бухгалтерияда қалған түбіршегіне қол қояды. Сенімхаттың
М-2А түрі жабдықтаушы ұйымдардан белгіленген мерзім ішіндегі материалды
тұрақты алып тұратын экспедиторға беріледі. М-2А түрлі сенімхат алдын
ала нөмірленген барлық парағы арқылы жіп өткізіп тігілген, және үлгілі түрі
М-3 берілген сенімхаттарды есептеу журналына тіркелуі керек. Осы журналға
сенімхатта көрсетілген материалдарды алған уақытын, кіріс ету құжатының
нөмірін жазады. Қоймаға қабылданған материалдық қорларға жауапты адам сол
күні үлгілі түрі М-4 кіріс ету ордерін бір дана етіп толтырады.
Жабдықтаушы ұйым тауарлық-материалдық қорларды автомобиль көлігі
арқылы жеткізіп беретін жағдайда жіберілетін материалдарға 4 дана етіліп
тауар-көлік жүкқұжаты толтырылады. Оның бірінші данасы жіберілген
материалдарды есептен шығару үшін материалдарды жіберушіде қалдырылады:
екінші, үшінші және төртінші даналары материалдарды жіберуші ұйымның мөрі
және лауазымды адамдардың қолмен расталып, сондай-ақ жүкті қабылдап алғаны
жайлы көлікті жүргізушінің қолы қойылып жүргізушіге тапсырылады.
Жүргізуші тауар-көлік жүк құжатының екінші данасын материалдарды
қабылдап алушы ұйымға тапсырады. Бұл құжаттың негізінде ұйым келген
материалдарды кіріске алады.
Құжаттың үшінші және төртінші даналары материалдарды қабылдап алғанын
растайтын құжат ретінде ұйымның мөрі басылып және тиісті адамдардың қолдары
қойылып, жүкті тасымалдаушы автомобиль көлігі тіркелген ұйымға тапсырылады.
Егер келіп түскен материалдардың нақты саны, көлемі, сапасы онымен
келген құжаттағы дерекке сәйкес келмесе үлгілі түрі М-7 қабылдау актісі
жасалынады. Сонымен қатар үлгілі түрі М-7 қабылдау актісі жіберу
құжатынсыз келген материалдарға да толтырылады. Бұл акт екі дана етіліп
міндетті түрде материалдарды қабылдап алған кісінің және материалдарды
жіберген жабдықтаушы кәсіпорын өкілінің қатысуымен, егер де жабдықтаушы
ұйымның өкілі болмаған жағдайда бұл ұйымға ешқандай қатысы жоқ ұйым
өкілінің қатысуымен жасалады.
Материалдар кәсіпорындар мен ұйымдардың ішіндегі цехтарына,
бөлімшелеріне, өзінің аумағы сыртындағы шаруашылықтарына, сондай-ақ басқа
ұйымдарға үлгілі түрі М-15А материалдарды босату талап ету жүк құжаты
бойынша босатылады.
Материалдарды босату талап ету жүк құжаты екі дана етіліп жазылып,
оған бас бухгалтердің немесе ол сенім білдірген тұлғаның қолы қойылуы
арқылы шешіледі.
Егер материалдар қоймадан кәсіпорынның өзінің шаруашылықтарына
босатылатын жағдайда үлгілі түрі М-15А материалдарды босату талап ету жүк
құжатының бір данасы материалдарды алушыға беріледі де, ал екінші данасы
қоймада қалдырылып, кейіннен бухгалтерияға табыс етіледі. Бұл жағдайда
толтырылатын құжаттарды материалдарды босататын қойманың сол материалдарға
жауапты тұлғасы толтырады.
Үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды бұзғаннан, бөлшектегеннен алынатын
іске жарамды материалдарды кіріске алу үшін үлгі түрі М-35 санды акт
толтырылады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың өндірісінде жиі пайдаланылатын материалдық
құндылықтар үшін толтырылатын талап ету қағаздарының санын кемітіп, есеп
жұмысын жеңілдету үшін және материалдарды өндіріске босату лимитінің
сақталуына ағымдағы бақылау жүргізу үшін лимиттік-заборлық карталарды
қолдануға болады. Оның үлгілі түрі М-8 бойынша ұйымның қоймасынан
босатылатын материалдардың санын, ол материалдар арқылы өндірілетін өнімнің
және оның біреуіне жұмсалатын материалдардың көлеміне қарап экономикалық
жоспарлау бөлімі есептеп шығарады. Лимиттік-заборлық карта бойынша
материалдар онда көрсетілген мөлшер шегінде ғана босатылады.
Қорларды бағалау әдістері. Материалдық қорлар бухгалтерлік есепте
мына әдістер негізінде бағаланады:
1. Арнайы сәйкестірілген есептеу әдісі
2. Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі
3. ФИФО әдісі
Арнайы сәйкестірілген есептеу әдісі әдетте біріммен бірін алмастыруға
болмайтын немесе кәсіпорында ерекше тәртіппен пайдаланылатын нақтылы бір
материалдық қорлардың бағасын есептеуге арналған. Бұл әдіс жұмсалынған
материалдар мен істелінген жұмыстардың нақты өзіндік құнын есептеп шығаруды
көздейді. Сондай-ақ бұл есептеу әдісі сатылып алынғанына немесе
кәсіпорынның өзінде өндірілгеніне қарамастан арнаулы жоспарлауға арналған
материалдардың өзіндік құнын есептеуге арналған.
Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі бойынша кәсіпорынға кіріске алынған
әрбір материалдық қорлардың бағасы олардың кіріске алынғандағы шоты бойынша
бағасын анықтау мүмкін болмаған жағдайда жүргізіледі. Материалдық қорлар
тобының орташа өзіндік құны ұйымдағы материалдардың есеті айдың басындағы
қалған қалдығының құнымен ай бойы кіріске алынған материалдар құнының
жиынтығын материалдардың ай басындағы сандарының қалдығымен ай бойы кіріске
алынған тиісті материалдардың сандарының қосындысына бөлу арқылы
анықталады.
ФИФО әдісі есептен шығарылған материалдық қорларды олардың алғашқы кезекте
кіріске алынғандарының өзіндік құны бойынша бағалау әдісі болып табылады.
Бұ әдіс қағидасы бойынша материалдық қорлардың бірінші кезекте кіріске
алынғаны, алғашқы болып, яғни бірінші кезекте шығыс етіледі деп
жорамалданады. Басқаша айтатын болсақ, барлық келіп кіріске алынған
материалдар бірінен соң бірі кіріске алынғандағы кезегі бойынша шығыс
етіледі деп есептелінеді. Бұл жағдайда ай соңында кәсіпорынның қоймасында
қалған материалдардың өзіндік құны соңғы кіріске алынған материалдардың
бағасымен бағаланады.
Материалдар баланста нақты өзіндік құны бойынша көрсетіледі. Сонымен
қатар материалдар өздерінің топтамалық есебінде нақты өзіндік құнымен
көрсетіледі де, ал талдамалық есебінде жоспарлы есептеу бағасымен немесе
келісілген бағасы бойынша көрсетіледі. Егер кәсіпорын материалдық қорлардың
талдамалық есебін келісілген бағасы бойынша есептейтін болса, онда олардың
нақты құны материалдық қорлардың сатылып алынған құны мен дайындау-
тасымалдау шығындарының қосындысынан тұрады. Бұлардың құрамына теміржол
тарифы, көлік, ұшақ басқа да тасымалдау құралдарының тарифтері, жарналар,
материалды тиеуге, түсіруге кеткен шығындар, материалдық қорларды
дайындаушылардың іссапары шығындары, қамсыздандыруға төленген төлем және
басқа да шығындар жатады. Егер материалдық қорлардың талдамалық есебі
жоспарлы есептеу құнына баға өзгеруінен болатын ауытқуларды қосу немесе алу
арқылы анықталады.
Бұл бағаны кәсіпоынның немесе ұйымның өзі жоспарланған дайындау-
тасымалдау шығындарын ескере отырып есептеп шығарады. Жалпы материалдық
қорларды есептеуде заттай және ақшалай өлшемдер қолданылады.
7-дәріс
Дебиторлық қарыздар есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардың оларға
сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала
төленген төлемдері үшін алашақ борыштары – Дебиторлық борыштар (Алынуға
тиісті шоттар) деп аталады.
Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы бар заңды және жеке
тұлғалар дебиторлар болып саналады. Өтелетін уақытына қарай алынуға тиісті
дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті борыштар және ұзақ мерзімді
алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді. Бұл борыштардың есебі
Алынуға тиісті шоттар бөлімінің шоттарында жазылады.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын дебиторлық
борыштар ағымдағы активтер қатарына есептеледі. Олардың қатарына
жататындар:
• Ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала төленген)
төлем;
• Тапсырылған шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
• Вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
• Негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
• Ұйымның лауазымды адамдарының (тұлғаларының) дебиторлық борыштары;
• Басқадай дебиторлық борыштар.
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома
басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми
берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша борыштар иелік
ету құқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты актив болып саналады.
Қорытындылап айтатын болсақ дебиторлық борыш дегеніміз, бұл – иелік ету
құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты активте қамтылған алдағы
уақыттағы экономикалық тиімділік.
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық
борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштардың есептелген уақыты
мен өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның дебиторлық
борышы оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана анықталады. Дебиторлық
борыштар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға жеңілдіктерін және
қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық сома бойынша
есептеледі. Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық борыштар Ұзақ
мерзімді дебиторлық борыштар болып есептелінеді. Дебиторлық борыштардың
пайда болған уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзімге байланысты
пайыздар бойынша кіріс көп жағдайларда ескерілмейді. Кәсіпорындар өздерінің
тауарларын сатқанда кейде алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардың
бұндай қадамға баруының басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы
сатылатын тауарларының көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға
жеңілдіктерін пайдалану ұйымның күмәнді борыштарының сомасын қысқартуға
үлкен әсер етеді. Халық тәжірибеде баға жеңілдіктері терминімен бірге сауда
жеңілдігі термині қатар қолданылады.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркемелерден басқа
дебиторлық борыштардың есебіне талдамалық есептің карточкалары, ажырату
парақшалары, бухгалтерлік анықтамалары және тағы да басқатіркемелер
қолданылады. Жалпы есеп тіркемелерін толтыру шаруашылық операцияларының
мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін қажет.
Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарында ұйымның бухгалтерлік есеп
жұмысын жүргізу барысында қолданылатын барлық бланкілер үшін міндетті ортақ
есеп беру формалары қарастырылмаған. Есеп нысанын таңдау құқығы толығымен
бас бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең
қарапайым әдісін таңдап, шоттыр корреспонденциясын жүргізуге міндетті.
Шоттарға келетін болсақ, олар негізгі есеп тіркемелерінде үнемі қатысатын,
эпизодтық болып бөлінеді және олар басқадай операцияларда қолданылады.
Дебиторлық борыштар шоттарында есептелетін сомалардың дұрыстығы мен олардың
толықтылығын бақылау үшін түгендеу жүргізілуі қажет, ол құжаттар бойынша
шоттарды корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі.
Мұндағы басты мақсат - әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын,
толықтығын анықтау болып табылады.
Дебиторлық борышты есептеудегі басты мәселе сату мерзімін анықтау
болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп жіберілген немесе жөңелтілген
тауарлардың қашан сатылғандығыны танылуында. Бухгалтерлік есептің
көзқарасымен қарағанда, тауарлардың тиелуі мен сатып алушыға қаржылық және
есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы деп
есептелінеді.
Дебиторлық борыштар келесідей бөлімдерден тұрады:
• Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы.
• Күдікті қағаздар бойынша резервтер.
• Еншілес серіктестіктердің дебиторлық борышы.
• Басқадай дебиторлық борыш.
• Алдағы кезең шығындары.
• Берілген аванстар.
Яғни осы жоғарыда аталған баптар бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың
басқа заңды немесе жеке тұлғалардан алашақ сомалары дебиторлық борыш болып
табылады.
Күмәнді дебиторлық борыштар.Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заңды және
жеке тұлғалардың төлем қабілеттілігін анықтау жүйесін қаншалықты
арттырғанмен, оларға несиеге сатылған тауарлар немесе көрсетілген қызмет
үшін уақтылы есеп айырыспай немесе алынуға тиісті сомалардың бір бөлігі
ғана өтеліп, қалған бөлігінің алынбай қалуы іс-тәжірибеде әрдайым кездесіп
отырады. Мұндай жағдайдың алғашқы нысандары болып борышкер кәсіпорындар мен
ұйымдардың банкрот болып қалуы немесе ол кәсіпорындар мен ұйымдардың
таратылуы, сондай-ақ борышты талап ету мерзімінің өтіп кетуі табылады.
Сатып алушылардың келісімшартқа сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген
шоттары күмәнді қарыздар деп аталады. Күмәнді қарыздарға – уақытында
төленбеген, жабылмаған және де тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген
дебиторлық борыштар жатады. Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап
ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық берешек күмәнді қарыз болып саналады.
Өтелу-өтелмеуі белгісіз, күмән тудыратын борыштарды есептен шығарудың екі
тәсілі бар. Біріншісі – тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар нақты
шоттарды үмітсіз деп танығаннан кейін ғана тікелей есептен шығарылады.
Екіншісі – резервтік әдіс, бұл жағдайда шығындар алдын ала қарастырылған
тәсілмен есептеледі.
Тікелей есептен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы
болып саналмайды. Өйткені ол кірістер мен шығындарды сәйкестікке келтіре
алмайды, яғни күмәнді борыштарды тауарлар жеткізіліп түсірілген немесе
қызметтер көрсетілген сәтінде емес, оның күдікті деп танылған есептік
мерзімінде ғана шығындарға жатқызады.
Кәсіпорындар мен ұйымдар күмәнді қарыздарға шығындардың есебінен
резерв жасай алады. Күмәнді қарыздар бойынша резервтің есебі Күмәнді
қағаздар бойынша резервтер шотында жүргізіледі. Күмәнді қарыздар бойынша
резервтер есеп беретін жылдың соңында жабдықтаушылар мен сатып алушылар
арасындағы дебиторлық борышқа түгендеу жүргізу нәтижесіне сүйене отырып
жасалынады. Азаматтық Кодекстің 1 бөліміндегі 178 бабына сәйкес борыштың
өтелу мерзімінің жалпы уақыты 3 (үш) жыл болып белгіленеді. Үш жыл уақыт
аралығында өтелмеген борыш күмәнді қарыздарға жасалған резерв сомасының
есебінен есептен шығарылады.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен
дебиторлық борыштар үмітсіз қарыз - деп танылады. Ал үмітсіз қарыздар
сомалары құрылған күмәнді қарыз бойынша резерв есебінен есептен шығарылады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдар күдікті қарыз бойынша резерв құрмаса және
үмітсіз қарыздың айқындалу жағдайы пайда болса, онда бұл сома кезең
шығындарына жатқызылып есептен шығарылады. Сондай-ақ бұл сома қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруде көрсетілуі тиіс.
8-дәріс
Негізгі құралдардың есебі
Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндіріс үдерісінде ұзақ
уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы
түрін, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық
аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып ауыстырып отыратын еңбек
құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады.
Негізгі құралдарға - жылжымайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және
реттегіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және
олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар,
өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп
жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.
Көлеміне немесе бағасына қарамастан пайдалану мерзімі бір жылдан
аспайтын өндіріс құралдары негізгі құралдарға жатпайды. Сонымен қатар
негізгі құралдардың құрамына кәсіпорынның қоймаларындағы дайын бұйымдар
болып саналатын жабдықтар мен машиналар, күрделі құрылыс құрамында
есептелетін монтаждауды қажет ететін жабдықтар, жасалып біткен, бірақ әлі
пайдалануға берілмей тұрған машиналар мен жабдықтар, құрылыс-монтаж
жұмысының өзіндік құнның құрамында қаралған үстеме шығындардың есебінен
салынған титулдық тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер, сонымен бірге
жас малдар, яғни малдың төлдері жатпайды.
Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай
өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік
негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында
пайдаланатын негізгі құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арналған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz