Экономикалык теория бойынша дәрістер
Экономикалық теорияның пәні және әдістері.
Қоғамдық өндіріс. Экономикадағы таңдау мәселесі.
Әлемде сан алуан халықтар еңбек етіп, қоғамдық өндіріс, өзара
байланыс, айырбас жүргізіп, түрліше табиғи жағдайда өмір сүріп келеді. Адам
өміріндегі ең қажетті шарт — аш-жалаңаш, баспанасыз болмауы үшін еңбек ету,
еңбек нәтижесін тұтыну, өзара айырбас қатынастарының болуы. Адам жападан-
жалғыз күн көре алмақ емес. Алғашқы қауымда адамдардың табиғи ортада
хайуанаттардан бөлініп шығуының өзі бірлескен еңбекке байланысты. Тарихтағы
тұңғыш экономикалық ой-пікір алғашқы адамдардың бірлесіп тағы аңдарды
аулауы деуге болады. Экономикалық қатынас өмір қажеттілігінен туады. Ежелгі
дүниедегі экономикалық кейбір құбылыстар мен процестер Египет, Қытай,
Үндістан, Греция ойшылдарының еңбектерінде қарастырылды. Мәселен,
Ксенофонттың (430-355ж.ж.) Табыс туралы, Экономика атты еңбектері
экономика ғылымына бастау берді. Оның зерттеулерінде экономиканы бірнеше
салаға: ауыл шаруашылығына, қолөнерге және саудаға бөліп қарастырған.
Платон (427-347ж.ж.) еңбек бөлінісі туралы, еңбекті мамандыру мен олардың
ерекшеліктеріне мән беріп зерттеген. Аристотель Саясат және Этика
трактаттарында ең алғаш рет экономикалық процестерді, құбылыстарды
қарастырады. Аристотельдің пікірі бойынша экономика шаруашылықты
жүргізудегі әмбебап тәртіптердің жиыны, яғни ол арқылы байлықты өсіруге
болады. Ол байлық деп осы шаруашылықта өндірілген өнімдердің жиынын санады.
Сонымен бірге, ол шаруашылықты көркейту үшін айырбас, сауда қатынастарын
дамытудың қажет екендігін түсінген.
Экономика ғылымының қалыптасуына үлестерін қосқан мектептердің алғашқысы—
меркантелистер мектебі. Ол итальян сөзінен аударғанда саудагер, көпес ұымын
береді. Бұл мектептің өкілдерінің алға қойған мәселесі-қоғамдық байлықтың
негізі ақша, алтын деп біледі. Меркантелистердің талабы тауарды шет елдерге
барынша көп сатып, олардан мейлінше аз сатып алу арқылы елдегі ақша және
алтын қорын молайту жолдарын іздеу. Олар акша неғұрлым көп болса, қоғамның
байлығы да мол болады деген ұғымды басшылыққа алды. Бұл жердегі бір
кемшілік сауда капиталы қоғам байлығын, адамдардың әл-ауқатын көтеретін күш
болып табылмайды, себебі айналыс, айырбас саласында тек қана құн формасы
ауысып тұрады, екінші сөзбен айтқанда, тауар, оның құны бір қолдан екінші
қолға өткенде ешбір жаңа тауар, жаңа құн жасалмайды.
Меркантелистік мектептің осы кемшілігін келесі бір мектеп-физиократтар
(грекше физис-табиғат, ал кратос-билік дегенді білдіреді) сынға алды.
Олардың пікірі бойынша қоғамдық байлық, саудада емес, өндірісте, соның
ішінде тек ауыл шаруашылығында. Осы бағыттың негізін қалаушы Ф. Кенэ, А.
Тюрго т. б. Ф. Кенэ тұңғыш рет ұдайы өндіріс теориясына қатысты
"Экономикалық кесте" жасады. Бұл кестеде бір жыл ішінде өндірілген ауыл
шаруашылық өнімдерінің ұдайы өндіріс процесі зерттелінді.
Бірақ олардың өндірісті тек қана ауыл шаруашылығымен шектеуі халық
шаруашылығының басқа салаларын өнімсіз деп есептеуі қате пікір болды. Оны
буржауазиялық саяси экономияның көрнекті өкілдері У. Петти, А. Смит, Д.
Рикардо, С. Сисмонди еңбектері айқын көрсетті. Қоғам байлығы жалпы өндіріс
салаларында пайда болатындығы дәлелденді. Ауыл шаруашылығымен қатар
өнеркәсіптің материалдық игіліктерді өндіру, өңдеу процестерін
жалғастыратын байланыс, халыққа қызмет көрсету салаларында да жаңа құн
өндіріліп, қоғамдық байлық молаяды деген қағида берік қалыптасты.
Классикалық саяси экономия жаңа дамып келе жатқан капиталистік өндірістік
қатынастарды дәріптеуші, өндіріс капиталының мүддесін қорғайтын
экономикалық ой-пікірдің прогрессивті сатысы болды. Классикалық
буржуазиялық саяси экономияның басты табысы еңбек құн теориясының негізін
қалады.
Осы ой-пікірдің қалыптасуы сауда және қарыз-өсімқорлық капиталына қарсы
өндірістік капиталдың адғамдағы ерекше рөлін атап көрсеткен ғылыми қағида
болғаны белгілі. Еңбек құн теориясын маркстік саяси экономия ілгері
дамытып, қосымша құн туралы ілімді жан-жақты талдады. Маркстік экономикалық
теория XIX ғасырдың екінші жартысында қалыптасты. Маркстік саяси экономия —
еңбекшілердің, жұмысшы табының мүддесін қорғайтын теория. Сондықтан да оған
карама-қарсы буржуазиялық тұрпайы (вульгарлық) саяси экономия пайда болды.
Маркстік теория бойынша, пролетариат барлық енбекші қауымды капиталистік
қанаудан азат етіп, қоғамдасқан социалистік өндіріс орнатуы қажет.
XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың басында бірнеше экономикалық мектеп
қалыптасты, олардың бірі-маржинализм (французша marginal-шекті)
теориясы.
Бұл бағыттың ортаға салған мәселесі-шаруашылық қатынастарға тартылған
жеке адамды субъективті-психологиялық тұрғыдан экономикалық талдау. Олардың
пікірі бойынша кезкелген адам игіліктің құндылығын өзі субъективті түрде
анықтайды, яғни пайдалылығына қарай бағасын орнатады. Осы мектептің
өкілдері — К. Менгер, Э. Бем-Баверк, В. Визер. Экономикалық
теорияның келесі бір-жаңа бағыты "неоклассикалық" бағыт, негізін қалаушы
ағылшын экономисі А. Маршалл (1842—1924). Оның басты еңбегі "Экономика
ғылымының принциптері" 1890 жылы жарық көрді. Ол өндіріс шығындары,
сұраныс пен ұсыныс, шектелген пайда немесе шекті пайда және шекті
өнімділік теориясын біріктіруге тырысты. АҚШ-та Дж. Кларк (1847—1938)
шекті өнімділік және өндіріс факторларының, кему заңын тұжырымдады. Ол заң
бойынша өндіріс факторлары неғұрлым өскен сайын, оның өнімділігі
де кеми бермек. Сөйтіп XIX—XX ғасырларда экономика ғылымында
математика мектебі пайда болды. Бұл бағыттың негізін қалаушылар — М.
Вальрас, В. Парето, У. Джевонс.
Ғылым мен оқу пәні арасында айырмашылық бар. Оқу пәнінде ғылымға
тікелей қатысы жоқ нақтылы өмірлік мысалдар, түрлі түсіндірулер
қолданылады. Бірақ ғылымға да, оқу пәніне де методология бірдей қажет.
Методология дегеніміз — ғылыми танудың нысаны (формасы), әдісі, ұйымдастыру
принциптері туралы ілім.
Экономикалық теорияның пәні – адамдар мен әртүрлі әлеуметтік топтар
арасында игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процестері
барысында қалыптасатын экономикалық қатынастар. Нобель сыйлығының лауреаты
П. Самуэльсон экономикалық теория пәнін өзінің Экономика аттыеңбегінде
тұтыну және өндіруді жүзеге асыру, қалыпқа келтіру, адамдар арасындағы
айырбаспен, ақшалай келісім-шартпенбайланысты қызмет түрлері дей тұра,
көптеген мысалдар келтіре отырып, экономикалық теория пәні тек осы және ол
өзгермейді, ол нақты деп айту қиын деген.
Экономикалық процестерді танып-білу әдістеріне тоқталар болсақ, бірнеше
зерттеу әдістері бар . Олар: ғылыми абстракция, талдау және синтездеу,
индукция мен дедукция әдістері және объективті жағынан есептелген
(статистикалық), жинақталған материалдарды жүйе (система) түрінде қарау,
болжамдар жасау және оны тексеру, эксперименттер жүргізу, логикалық және
математикалық модельдер жасау.
Ғылыми абстракция дегеніміз - зерттеу пәнін жеке, кездейсок, қысқа
мерзімді, дара құбылыстардан біздін түсінігімізді оқшаулап, оның тұрақты,
әрдайым қайталанатын мәнін, маңызын ашу.
Экономикалық құбылыстарды талдау-зерттеліп отырған құбылысты жеке
элементтеріне жіктеп, оның әрбір элементін бір тұтастықтың қажетті құрамдас
бөлігі ретінде зертеу. Синтездеу-бұл экономикалық құбылыстардың жеке
элементтерін біріктіру арқылы ортақ қортында жасау.
Индукция - жеке оқиға, құбылыстардан логика арқылы жалпы қағидалар,
принциптер шығарады.
Дедукцияда керісінше, жалпы қағидалар негізінде экономикалық
объектілердің, процестердің кейбір жеке алынған ерекшеліктері сипатталады.
Ғылыми жүйенің қалыптасуы индукция және дедукция методологиялық әдістермен
жүзеге асырылады.
Экономикалық категориялар тарихи сипатта болады, олар қоғамдық
формацияның қалыптасу, даму процесін сипаттайды. Сонымен қатар,
экономикалық категориялар қоғам өмірінің нақты жағдайларын теориялық
тұрғыдан сипаттайтын логикалық түсініктер. Мысалы, тауар, құн, ақша,
сұраныс, ұсыныс, т.б.
Экономикалық заңдар — адам қоғамы дамуының түрлі сатыларында өндіру,
бөлу, айырбас және материалдық игіліктерді тұтыну салаларында қатынастарды
анықтайды. Экономикалық заңдар ерекше және жалпы болып бөлінеді. Ерекше
заңдар-шаруашылық жүргізудің нақты тарихи формаларының даму заңдары. Жалпы
заңдар-барлық тарихи даму кезеңдеріне тән заңдар. Олар қоғамның
экономикалық өмірінің аса маңызды, тұрақты құбылыстары мен процестерінің
байланысын көрсетеді. Экономикалық заңдар объективті сипатта болады, яғни
адамдардың еркі мен санасынан тәуелсіз туып, әрекет етеді. Бұл заңдар
белгілі бір экономикалық жағдайлармен бірге өзгеріп, дамып отырады.
Экономикалық заңдар өздігінен, адамдардың шаруашылық қызметінен тыс және
оған байланыссыз жүзеге аспайды. Керісінше, олар тек адамдардың іс-
әрекеттері арқасында ғана қалыптасып, көрініс алады. Демек, экономикалық
заңдар адамдардың санасынан тәуелсіз болғанымен олардың іс-қарекетінен
тәуелсіз емес. Адамдар экономикалық заңдарды танып-біліп, олардың
объективті талаптарына сай шешімдер қабылдап, санасатын болса ғана заң
жүзеге аса алады. Бұл талап-тілектерге қайшы келетін кез-келген әрекет,
сөзсіз, шаруашылық қиындықтарына, орынсыз шығындарға соқтырмай қоймайды.
Рыноктық қатынасқа ену жолында осыны қатаң ескеру қажет.
Қоғамдық өндірістің негіздері: еңбек процесінің қарапайым моменттері,
қоғамдық өнім және оның қозғалысы.
Адам мен қоғам өмірінің негізінде шаруашылық қызмет, өндіріс жатыр.
Өндіріс – бұл адамдардың табиғи заттарға әсер ете отырып, материалдық
және рухани игіліктерді өндіру процесі.
Игіліктер деп қажеттіліктерді қанағаттандыратын заттарды айтамыз.
Өндіріс үш элементтің: адам еңбегі, еңбек заты мне еңбек құралдары өзара
әрекеті арқасында жүзеге асырылады. Оларды еңбек процесінің қарапайым
моменттері деп атайды.
Еңбек – бұл адамдардың материалдары, рухани игіліктер өндіруі мен
қызмет көрсетуіне байланысты мақсатты, нәтижелі қызметі.
Еңбек заты – адамның дайын өнім өндіру мақсатында өз еңбегі арқылы
әсер ететін зат.
Еңбек құралдары – бұл адамның еңбек затына әсер ететін қаруы.
Қандай да бір тауарды өндіруге қажет еңбек заттары мне құралдарының
жиынтығы өндіріс құрал-жабдықтарын құрайды.
Игіліктер өндірісі, біріншіден, адам мен табиғаттың қарым-қатынасын,
екіншіден, өз шаруашылық қызметтері барысындағы адамдардың өзара қарым-
қатынастарын бейнелейді. Өзара қарым-қатынастың бірінші типін өндіргіш
күштер деп, ал екіншісін – экономикалық қарым-қатынастар деп атаймыз.
Өндіргіш күштер – бұл қоғамдық өндірістің жеке (жұмысшы күші) және
заттық (өндіріс құрал-жабдықтары) факторларының өзара әрекеті адам мен
табиғат қатынасының шешуші, белсенді элементтері.
Ғылыми-техникалық революция өндіріс факторларын өзгертеді. Осылайша,
өндіріс құрал-жабдықтары информатика, электронды-есептеуіш және
компьютерлік техникамен байытылады. Өз кезегінде жұмыс күші құрылымында да
сапалы өзгерістер жүреді: оның ғылыми ұйымдастырылуы пайда болып,
жұмыскерлердің біліктілік және интеллектуалдық деңгейлері көтеріліп,
адамның кәсіпкерлік қасиеттерінің ролі мен маңыздылығы арта түседі.
Экономикалық қатынастар – бұл адамдар арасында қызметтер мен
материалды, рухани игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау мен тұтыну процесі
барысында пайда болатын қатынастар. Экономикалық қатынастардың сипаты
өндіріс құрал-жабдықтарына меншік формасымен анықталады, бұны экономикалық
базис деп атаймыз.
Өндірістік қатынастар біріншіден, тек өндіріс сферасында болатын
қарым-қатынастар, екіншіден, өндірістік емес сферада қалыптасатын
қатынастардан тұрады.
Құрылымы бойынша экономикалық қатынастар ұйымдастыру-экономикалық
және әлеуметтік-экономикалық болып бөлінеді.
Ұйымдастыру-экономикалық қатынастар өндірілген өнім өндірісінің,
бөлінуі және айырбасталуының қалайша ұйымдастырылғанына қарай қалыптасады.
Ұйымдастыру формаларына еңбек бөлінісі, еңбек кооперациясы, өндіріс
концептрациясы (фирмалардың, т.б. іріленуі), өндірістің орталықтандырылуы
(көптеген шаруашылық бірліктерінің бір тұтас бірігуі) және т.б. жатады.
Әлеуметтік-экономикалық қатынастар өндіріс құрал-жабдықтарына меншік
формаларымен анықталатын өндіріс жағдайларына байланысты адамдар арасында
қалыптасады. Меншік формасында басты нәрсе: өндіріс, бөлу, айырбас пен
тұтыну қатынастарының әлеуметтік-экономикалық мазмұны туындайды. Бұл
қатынастардың дамуы меншік иелерінің жеке мүддесіне, сана-сезімдеріне қарай
жүзеге асырылады.
Бір жыл бойы өндірілетін адамдардың шаруашылық қызметінің нәтижесі
қоғамдық өнім болып табылады. Өзінің қозғалысында ол 4 сатыдан өтеді:
өндіріс, бөлу, айырбас және тұтыну.
Өндіріс – пайдалы өнім шығару процесі. Бұл бастапқы саты.
Бөлу өндірілген өнімдегі әр адамның үлесін анықтауды білдіреді.
Айырбас – бұл бір өнімнің басқа өнімге айырбасталу процесі. Бөлу мен
айырбас органикалық түрде өндіріспен байланысты, олар бір тізбектің
бөліктері болып табылады. Бөлу мен айырбас өндіріс пен тұтыну арасын
жалғайды.
Тұтыну – адамның қажеттіліктерін өтеуі үшін өндірілген игіліктерді
қолдануы. Тұтыну өнімді пайдаланудың тәмамдаушы кезеңі болып табылады.
Тұтыну екі сипатта: өндірістік және өндірістік емес болуы мүмкін.
Өндірістік тұтыну дегеніміз өндіріс процесінде өндіріс құрал-жабдықтары мен
жұмысшы күшін пайдалану ұдайы өндіріс негізін құрайды.
Өндірістік емес тұтыну жеке және қоғамдық болып екіге бөлінеді.
Жеке тұтыну – бұл адамджардың тамаққа, киімге, білім, демалысқа және
т.б. қажеттіліктерін қанағаттандыру.
Қоғамдық тұтыну – қоғамның ғылымға, білімге, мәдениетке, басқаруға,
қорғанысқа және т.б. қажеттіліктерін қанағаттандыру.
Өнімдерді тұтынған кезде олар оң мағынада жойылады, яғни оларды ұдайы
өндіріп тұру қажет.
Ұдайы өндіріс – бұл өндіріс процесінің қайталануы. Ұдайы өндірістің
жай және ұлғаймалы түрлері бар. Жай ұдайы өндіріс – бұл өндіріс процесінің
бұрынғы ауқымында қайталануы. Ал, ұлғаймалы ұдайы өндіріс – ұлғаймалы
мөлшерде өндірістің жаңартылып отыруы.
Қоғамдық өнімнің барлық өтетін төрт сатысы немесе кезеңдері өзара
тығыз байланысады және қоғамдық өндірісті құрайды.
Қоғамдық өндірістің әрекет етуінің маңызды көрсеткіші – оның
тиімділігі. Бұл көрсеткіш өндіріс нәтижелерінің оның шығындарына
қатынасымен анықталады.
Меншік қатынастары.
Меншік- адамның, кәсіпорынның немесе мемлекеттің пайдалынатын немесе
иелік ететін заты. Экономикалық мағынасында, меншік, бүкіл шаруашылық
процесін қамтып, пайдалы игіліктер мен қызметтерді өндіру, бөлу айырбастау
мен тұтыну қатынасын білдіреді.
Меншік бұл зат емес, заттарға байланысты туындайтын қатынас. Меншік
ретінде тұлғаның нысанды (затты) пайдалануына байланысты құқығы көрінеді.
Тұлға ретінде мемлекет, ұжым, жеке тұлға болуы мүмкін. Меншіктің негізгі
нысандары: жер, ғимараттар, материалдық және рухани мәдениет заттары, т.б.
жатады.
Меншік иелері үш типке бөлінеді:
1. Потенциалдың (мұрагердің) меншік иесі. Бірақ, бұл белгілі бір
кәсіпорынды немесе басқа да затты иемденгеннен кейін ғана меншік
иесіне айналады.
2. Меншік иесі, заттаң тұтынушысы ( иемденуші). Мұнда иемденуші
меншіктің толық иесі бола алмайды. Себебі, мұндағы заттың иесі
басқа адам болып табылады. Иемденуші келісімге сәйкес өзіне
түскен табыстың бір бөлігін ғана иемдене алады.
3. Толық меншік иесі. Мұнда заттың бағалылығының және оны тұтынудың
меншік иесі, ол меншікті иелігінен шығарып, оны басқа бір
субъектіге беруге, өткізуге құқығы болады.
Меншік экономикалық категория ретінде жеке меншік болып табылады. Жеке
меншік дегеніміз- белгілі бір мүлікке жеке адамның иелік етуін айтамыз.
Меншік белгілі бір затты жеке мүлік ретінде адамның иеленуінен
шыққан.
Меншік құқықтық мағынасында мүліктік қатынастарды білдіреді.
Экономикалық мағынасында меншік бүкіл шаруашылық процесін қамтып, пайдалы
игіліктер мен қызметтерді өндіру, бөлу, айырбастау мен тұтыну қатынастарын
білдіреді.
Меншік – бұл зат емес, заттарға байланысты туындайтын қатынас.
Меншік қатынастары меншік нысандарын пайдалану, иелену және
тұтынудан тұрады. Меншік иесі мүлкін уақытша пайдаланулары үшін басқа
адамдарға белгілі бір ақыға беру шартын келтіруге болады. Біздіңше, иелену,
пайдалану мен іске жарату – бұл толық меншік емес.
Тарихта меншіктің әр түрлі типтері белгілі, олардың ішінде ортақ,
қауымдық және жеке меншік басты түрлері болып табылады.
Тарихи бастама ортақ меншік болады, ол ортақ еңбек пен оның
нәтижелерін бірігіп шешуге негізделеді. Кейіннен жеке меншік пайда болды.
Ол еңбектік және еңбектік емес болып екіге бөлінеді.
Еңбектік жеке меншік тұлғалары – жеке басты шаруалар, қол өнершілер
мен басқада адамдар өз еңбектерімен өмір сүреді. Қазіргі Қазақстанда оларға
жеке еңбегімен айналысатын фермерлер мен адамдар жатады.
Жеке меншіктің екінші түріне бөтен біреудің еңбегі есебінен баю тән.
Өндіріс құралдарының негізгі бөлігі азғана адамдар қолында болған кезде,
бұл қоғамның қалған бөлігінің бұл игіліктерден шеттелуін білдіреді. Осы
кезде мүліктікт теңзіздік пен қоғамның әлеуметтік жіктелуі туады.
Иемденудің үшінші түрі аралас меншік кезінде мүлік қатысушылардың
ақшалай және басқа да жарнамаларының есебінен құралады.
Қазақстанда заңға сәйкес жеке, мемлекеттік және тағы басқа да меншік
түрлері танылады.
Мемлекеттік меншік – бұл меншік нысандарын мемлекеттік билік
өкілдерінің басқаруы мен іске жаратуды жүзеге асыратын қатынастар жүйесін
білдіреді. Мемлекеттік меншік бүкіл халық шаруашылық деңгейінде, мймақ,
облыс, аудан, қала, ауыл деңгейінде бар.
Үжымдық меншік – бұл еңбек ұжымы өндіріс құралдары мен өнімдерін
орта иемденіп, пайдаланып және әске жарататын экономикалық қатыныстар
жүйесі. Қазақстан Республикасында қазіргі кезде ұжымдық меншік түрлеріне
кооперативтік, акционерлік, қоғамдық ұйымдар және тағы басқа меншіктер
формалары жатады.
Меншік заңдары:
1.Өз еңбегінің өнімін иемдену;
2.Бөтен біреудің еңбегінің өнімін иемдену.
Меншік субъектісі ретінде – мемлекеті, ұжымды, жеке тұлғаны, адамды
қарастыруға болады.
Меншік объектісі ретінде – жер, ғимараттар, материалдық және рухани
мәдениет заттары жатады.
Басқаша айтсақ, меншік – бұл адамдар арасындағы өндіріс факторлары мен
нәтижелерін иемденуге байланысты объективті қатынастар жүйесі. Иемдену -
әрбір қоғамдық өндіріс әдісінің негізі болып табылады. Меншік пен
иемдену түсініктерін теңестіруге болмайды. Меншік – анағұрлым абстрактілі
ұғым, ал иемдену нақты ұғым болып табылады.
Иемдену – бұл нақты қоғамдық затты иелену әдісі. Иемдену әрдайым
белгілі бір тұлғаның мүддесіне қарай жүзеге асады. Егер, өндіріс жеке
тұлғалардың мүддесіне орай жүзеге асырылса, жеке меншік айқын көрінеді.
Егер, өндіріс топ мүддесіне қарай жүргізілсе, онда мәселе иеленуде. Егер,
өндіріс қоғам мүддесін көздесе, онда қоғамдық иелену орын алады.
Иемдену заңдары:
1. Еңбек бастапқы иемдену әдісі;
2. Басқаның еңбегін иемдену заңы.
Тақырып 4. Қоғамдық өндіріс нышандары. Тауар және ақша.
Адамдардың қажеттіліктерін тұрақты өтеу үшін қоғамда экономикалық қорлар
жеткілікті болуы керек. Экономикалық қорлар дегенміз –тауар өндіріп және
қызмет көрсетуге пайдаланылатын барлық табиғи, еңбек және адам қолымен
өндірілген материалдық ресурстар.
Табиғи ресурстар – бұл тауарлар мен игі қызметтердің өндіру кезіндегі
пайдаланылатын табиғи игілік. Оған жер, су, орман, газ, мұнай кен орындары
және т.б. жатады.
Еңбек ресурстары – еңбек етуге қабілетті халықтың бір бөлігі. Еңбек
ресурстары өзінің жасы, жынысы, білімі, мамандық деңгейі және еңбек етуге
ынтасы бойынша жіктеледі.
Материалдық ресурстар - өндіріс нәтижесінде алынатын еңбек құралдары
мен заттарының жиынтығы.
Өндіріс нәтижесінде қоғамда өнім немесе игілік жасалынады. Жиынтық
қоғамдық өнім – бұл белгілі бір кезеңде (әдетте бір жыл ішінде) өндірістің
барлық салаларында жасалынған игіліктердің жиынтығы. Жиынтық қоғамдық өнім
көптеген салалар мен кәсіпорындардың, қоғамдық еңбек бөлінісі жүйесіндегі
күрделі өзара байланыстың нәтижесі. Қазіргі қоғамның экономикалық өмірінде
кәсіпорындарда шығарылған өнімдер жоспарлы түрде тауарға айналады.
Натуралдық шаруашылық жеке тұтынуға қажетті өнімді өз қолымен жасау
жағдайын сипаттайды. Таурлық қарым – қатынастардың негізі ретіндегі
қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуы процестеріндегі байланыс айналым арқылы
сату, сатып алу түрінде орнығып, өз ерекшеліктері бойынша оқшауланған
өндірушілердің пайда болуына алып келді
Өндіріс факторлары: жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік қабілет. Адам
еңбегімен өндірілген және өндірістік тұтынуда пайдаланылатын игілікке
капитал, ал адам еңбегінің жемісі емес өндірістік игілікке жер жатады.
Жердің маңызды бір сипаты оның көлемінің шектеулі болуы. Адам оның көлемін
өз ықтиярынша өзгерте алмайды, сәйкесінше өндіре де алмайды. Жер адам
еңбегінің жемісі емес, табиғаттың сыйы, ол табиғи ресурс. Белгілі жер
телімін пайдалану бастапқыдан адамның қолынан келер істің бірі. Әр уақытта
есте болатын жәйт, экономикалық теорияда жер ұғымы өте кең мағынада
колданылады. Ол белгілі бір өлшемдегі табиғат сыйлаған бүкіл пайдалылықтар
– жердің өзі, су ресурстары, қазбалы байлықтар. Жер бетінің белгілі бір
телімдері адамның өндірістік қызметінде қолданылады.
Еңбек адамның мақсатқа сай қызметі, еңбектің көмегімен адам өз
қажеттіліктерін өтеу үшін табиғатты өзгертеді, өзіне лайықтап икемдейді.
Адамның тіршілік етуінің негізгі шарттарының бірі де еңбек. Адамды адам
еткен -еңбек, -деп айтудың өзі де жайдан –жай емес. Адам еңбек арқылы
хайуанаттар дүниесінен бөлініп шықты, табиғат күштерін игере отырып, оны өз
мүддесіне пайдаланды, еңбек құралдарын жасауды игерді, қабілетін дамытты,
білім алып, оқу -өнер, ғылымды игерді.
Еңбек өндіріс факторы ретінде игіліктер мен қызметтерді өндіру
кезінде пайдалануға болатын адамның мүмкін болатын барлық қабілеттері мен
дағдыларын қамтиды. Бұл жерде еңбек адамнаң мақсатты іс - әрекеті емес,
жұмыс күші ретінде қарастырылып отыр.
Жұмыс күші – адмның дене еңбегі мен рухани қабілітінің
жиынтығы.Өндіріс процесінде жұмыс күшін пайдалану еңбек болып табылады
немесе табиғат заттарын өзгертуге, оларды адамдардың қажеттіліктеріне
бейімдеуге бағытталған адмның мақсатты іс - әрекеттері. Іс - әрекеттердің
саналылығы, мақсаттылығы, олардың қажетті нәтижеге жетуге бағытталуы, еңбек
процесі кезінде өндіріс құралдарын дайындау және пайдалану, сондай – ақ
жинақталған тәжірибелерімен, ақпараттармен алмасудың барлығы адам еңбегін
сипаттайды.
Капитал өндіріс факторы ретінде өндірісте қолданылатын ғимараттардын,
құрал – жабдықтардан, саймандардан, көлік құралдарынан, өткізу құралдарынан
және жартылай фабрикаттар қорынан тұрады.
Капитал көп мағыналы ұғым: ол материалдық игіліктердің қоры, сонымен
қатар материалдық емес элементтерді де қамтиды, атап айтқанда, адамның
қабілеті, білімі. Бір қатар экономистер капиталды тек өндіріс құрал –
жабдықтары деп қарастырады. Мұндай пікір саяси экономиканың классиктерінен
тараған А.Смит капиталды жинақталған еңбек деп, ал Д.Рикардо капиталды
өндіріс құрал – жабдықтары деп тұжырымдаған. Қазіргі экономистердің
еңбектерінде де осындай анықтамалар кездеседі. Мысалы, П.Самуэльсон мен
Нордхаустың Экономикс деген еңбегінде, капитал дегеніміз экономикада
басқа тауарларды өндіруге арналған, ұзақ мерзімді қолданылатын игіліктер
деп түсіндірілген. Бұл игіліктер сансыз станоктар, жолдар, компьютерлер,
жүк машиналары, өндірістік ғимараттар және т.б. жатады. Кейбір зерттеушілер
капитал ұғымын ақшамен байланыстырады. Мысалы, Дж. Робинсон Қазіргі
экономикадағы күрделі қаржы деген еңбегінде, Капитал қаржыландыру көзі
болмай тұрып, ақша сомасы ретінде танылған, - деп жазды.
Жер, еңбек және капитал жеке нысанда немесе жекелеген түрде ештеңе де
жасай алмайды. Осы өндіріс факторларын пайдалануда өзіне жауапкершілік
жүктейтін және тәуекелге бел буатын, сондай – ақ ол ресурстарды қалай
пайдалану жөнінде шешім қабылдайтын тұлға кәсіпкер деп анылады. Фирма
жұмысын ұйымдастыруда және басқаруда дұрыс шешім қабылдау үшін оның
кәсіпкерлік қабілеттері болуы керек, ал ол кезегінде өндірістің төртінші
факторы болады.
Маркстың теорияда өндіріс факторлар (өндіріс құралдары) және
адамдық факторлар (жұмыс күші). Бұлай бөлу марксизм үшін мейлінше маңызды,
өйткені қосымша кұн мен пайданы өндірістің барлық факторы емес, адам
факторы жасайтынын көрсетпкен. Сондықтан, жұмыс күші тікелей пайдалану
нысанасы болды. Еңбек құны теориясы және шекті
пайдалылық теориясы негізгі құн теориялары болып табылады.
Тұтыну бағалылығы- бұл заттың пайдалылығы,адамның қандай болмасын
қажеттігін оның қанағаттандыра алатын қабілеті.Осы арқылы бір өнім
басқаларға ұқсамайды,өйткені олардың тұтыну қасиеттері өзгеше болады.
Тауардың құны, оны жасауға жұмсалған еңбек шығынынан тұрады. Осыған
сәйкес,тауардың құнының шамасы, оны өндіруге жұмсалған еңбек шамасымен және
қажетті жұмыс уақытымен белгіленеді.
Тұтынудағы бағалылық пен құн тауарда қатар, бір мезгілде орын
аладыжәне олар бір-бірімен алмаса алады. Тұтыну құнының өзгерістері ертелі-
кеш құнының өзгерістеріне әкеліп соғады.Керісінше, құнының өзгеруі тұтыну
құнының өзгерістеріне әкеп соғады. Мынаны ескертейік: тауардың құнын қандай
болмаса сондай еңбек уақыты емес, тек оны өндіруге нақты қажет еңбек уақыты
құрайды.
Тек еңбектің өнімі ғана емес, еңбектің өзі екі жақты процес: нақты әне
абтрактылы еңбек процесі болып табылады. Нақты еңбек тауардың тұтыну
құнын,ал абстрактылы еңбек- құнын құрайды.
Нақты еңбектің нәтижесі өнім, ал осы өнімнің қажеттіліктерді
қамтамасыз ететін ерекше қабілеті, оның тұтыну құны болады.
Шекті пайдалылық теориясы адамдарға өмір сүру үшін материалдық
игіліктердің белгілі бір жиынтығы қажет дейді, игіліктердің адамның белгілі
бір қажеттігін қамтамасыз ететінқабілеті, оның пайдалылығы деп аталады.
Нақты еңбек (технология) абстракты еңбектің белгілі мөлшерде жұмсалуын
талап етеді.Осы технологияның негізінде өндірілген өнімнің тұтыну құны және
құны болады. Кейін осы өндірілген өнім тұтынылып, өзінің тұтыну құнымен
технологияны қайта қалпына келтіреді. Егер үйлесімділік жоғалса, шаруашылық
жүйе басқа технологияға көшуі керек,немесе басқа өнім өндірумен айналысуы
керек. Міне осылай тұтыну құны тұрақты түрде құнға айналып және керісінше
болып отырады.
Құнның еңбек теориясы адамдардың өздерінен тыс қалыптасатын
объективтік еңбек пропорцияларымен қалай есептесіп отыру керектігін
дәлелдей алмады. Еңбек пропорцияларының өзгерістеріне сәйкес келетін
субъективтік бағалау оны осы мәселелерден құтқарады.
Шекті пайдалылық теориясы өз жағынан,керісінше,өндірісті ұмытып, бар
назарын тұтынуға аударған. Бұл тұрғыда еңбек теориясы шекті пайдалылық
теориясының сыңаржақтылығын жояды, оны толықтырады. Шекті пайдалылық
теориясы субъективтік бағалаудың неге басқаша емес осылай болып қалыптасуын
дәлелдей алмады. Ал енді біз айта аламыз: субъективтік бағалаудың негізін
еңбек шығындары түрін алатын объективтік негіз құрайды.
Ақша-тауарлық қатынастардың дамыған формасы.
Қоғамдық өндіріс дамыған сайын,айырбас операцияларын жүргізуге
көмектесетін жалғыз тауардың бөлініп шығуының қажеттігі пайда болды.
Ақшаның анайы,тұңғыш формалары дүниеге келді. Әр халықтарда, әр
географиялық аймақтарда олар әр түрлі болды- егіншілерде бидай, малшы
тайпаларда мал, аңшыларда терілер,т.т.б.Өкінішке орай, осы тауарлар барша
территорияларда қызмет ете алмады,олар кең тарамады. Түбінде тауар
қатынастарының дамуы, ақшаның рөлін асыл металдарға: алтынға, күміске
жүктеді. Өзінің табиғи қасиеттері- бір тектілігі, бөлшектеп бөлуге
болатындығы, ықшамдылығы, қолайлығы, көп уақыт сақталатындығы жағынан асыл
металдар осы рөлді атқаруға неғұрлым бейімді болды. Ақшаның есеп бірлігін
оның салмағы атқаратын болды.
Бара-бара ақшаны майдалап айырбастаушылар алтын,күміс кесектеріне
оның салмағын көрсететін таңба басатын болған. Осылай куәландырған
алтын,күміс кесіндісі монета деп аталған.Жер әлемінің көптеген халықтарында
монета заңды айырбас және төлем құралы болып табылған. Бірте-бірте ол
айырбаста қолайлы дөңгелектенген форма алып монетадағы металдың салмағын
жәнесынамасын мемлекет өзінің белгілі мөрімен растап отырған. Міне осылай,
тарихи даму барысында, металдық ақша айналымы жүйесі қалыптасқан.
Классикалық экономикалық теорияның негізін қалаушылар А.Смит және
Д,Рикардо ақшаның басты қызметі деп, айналыс құралы болуын атап көрсетіп,
ал басқаларын осы айналыс құралы қызметінен туынды деп есептеген.
К.Маркс ақша құнының еңбектік сипатына сүйене отырып, ақша теориясын
дәлелдеп әрі қарай дамытқан, ақшаны жалпылама эквивалент және абстрактік
қоғамдық еңбектің жалпылама көрінісі дей отырып оның мәнін анықтайтын,
атқаратын бес қызметіне назар аударады: құн өлшемі, айналым құралы, төлем
құралы, жинақ жасау құралы, дүниежүзілік ақша.
Осы замандағы экономикалық әдебиетте ақшаның атқаратын үш қызметі
аталып отыр: құн өлшемі, айналым құралы, жинақ құралы.
Тек нақтылы, қолма-қол ақша айналыс құралы қызметін атқара алады. Бұл
қызметті ақша тез бір қолдан екінші қолға ауысқаншағана атқаратынына
байланысты, нақтылы ақша материалы, ақшаның белгісімен, немесе оның
символымен алмастырылуы мүмкін. Бұл үшін осы символды қоғам ақша
материалының белгілі мөлшері деп мойындайды деген кепілдік қажет. Осылайша,
толық бағалы емес монеталар, кейіннен қағаз ақшалар пайда болған.
Ақшаны айналыс құралы ретінде қолданғанда, сатып алу-сатуға
жұмсалатын іс-қимыл мен уақыттың үнемделуінің арқасында айналыс
шығындарының төмендеуінің нәтижесінде, ақша сауданы дамытуға жол ашты,
өндірістің мамандануы кеңейе түсті.Бұл жағдай еңбек өнімділігін
жоғарылатты, демек қоғамның хал-жағдайы жақсара түсті.
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУДЫҢ ТҮПКІЛІКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ.
Экономикалық жүйенің негізгі типтері. Қоғам дамуын кезеңдерге бөліп
анықтаудағы негізгі ғылыми көзқарастар.
Кез-келген қоғамның экономикалық даму сипатын анықтау үшін
“экономикалық жүйе” түсінігі қолданылады.
Экономикалық жүйе (грекше, systema-тұтас, бөлімдерден құралған)- өзара
байланысқан шаруашылық қатынастар мен белгілі бір тәртіпке келтірілген
экономика элементтерінің жиынтығынан тұрады және экономиканы ұйымдастырудың
нысаны болып табылады.
Басты міндеті-шектеулі өндірістік ресурстарды тиімді пайдалану жолдары мен
әдістерін табу. Экономикалық жүйенің өмір сүруінің басты себебі-
ресурстардың салыстырмалы түрде шектеулі болуы.
Экономикалық жүйенің мақсаты- халықтың әл-ауқатын арттыру және
материалдық қана емес, рухани, әлеуметтік, ұлтттық т.б. байлықтармен
қамтамасыз етудің тиімді жолдарын енгізу. Сондықтан экономиканың
тиімділігін арттыру үшін экономикалық жүйе бір типтен екінші типке
өзгереді.
Экономиканың жүйелі сипатын ғылыми-теориялық тұрғыда қарастырған
ағылшындық классикалық политэкономияның негізін салушы - А.Смит. Халықтар
байлығының табиғаты мен себептері туралы (1776ж. жарық көрген) басты ғылыми
еңбегінде ең алғаш рет осы тақырыпқа ашық талдау жасады.Одан кейінгі
экономикалық жүйе туралы ғылыми көзқарастар Д.Рикардо (1817ж.), Ф.Лист
(1841ж.), Дж.С.Милль (1848ж.), К.Маркс (1867ж.), К.Менгер (1871ж.),
А.Маршалл (1890ж.), Дж.М.Кейнс (1936ж.),П.Самуэлсон (1951ж.) еңбектерінде
орын алды.
Экономикалық жүйенің даму тенденциялары туралы көзқарастар: 1) Жүйе
оның барлық элементтерінің біртұтастылығы мен біркелкілігі арқылы дамиды.
Әртүрлі экономикалық жүйелер өзара экономикалық тепе-теңдік күйде өмір
сүреді,бірақ ұзақ мерзімде бір жүйе екіншісін ығыстыру арқылы өзгеріске
ұшырайды. Бұл қоғамдағы реформалық өзгерістерді сипаттайтын теориялық
көзқарас. 2) Әртүрлі экономикалық жүйелердің бір кезеңде өмір сүруі бір-
бірін толықтырады және экономикалық өсу мен экономикалық жүйенің сапасын
арттырады. Қазіргі конвергенция теориясы бойынша әртүрлі экономикалық
жүйелер өздерінің дамуы мен жетілуі нәтижесінде бірігіп, жаңа экономикалық
жүйені туындатады.
Мұндай қарама-қайшы көзқарастар экономикалық жүйенің қайшылықта
дамитынын, үнемі өзгерісте болатынын сипаттайды. Көптеген дамыған елдерде
меншікті ұлттандыру-мемлекет иелігінен алумен, жаппай жоспарлау-одан бас
тартумен, орталықтандыру- орталықсыздандырумен ауыстырылды.
Экономикалық жүйенің келесідей қасиеттері бар: біртұтастылық ,
тәртіптілік, тұрақтылық , орнықтылық , өзгергіштік, қозғалғыштық , қарама-
қайшылық .
Қоғамның даму процесінде қарама-қайшы мүдделердің орын алуы маңызды
рөл атқарады. Экономикадағы басты қайшылықтар: өндіру мен тұтыну;
материалдық және рухани қажеттіліктердің өсуі мен оларды қанағаттандыру
мүмкіншіліктері; жинақтау мен тұтыну; т.б. Қоғамның экономикалық дамуын
тежеуші басты қайшылық-рынок пен мемлекеттік өндіріс сипаты және өндіріс
нәтижелерін иемдену.
Кез-келген экономикалық жүйенің жалпы сипаты
Өндіргіш күштер
Табиғи: Қоғамдық: Жалпы:
табиғи ресурстар, өндіріс құралдары, еңбек ғылым, білім,
адамдардың бөлінісі. мәдениет,т.б.
мүмкіншіліктері
Өндірістік қатынастар
әлеуметтік-экономикалық ұйымдық-экономикалық(тәжіритехник а-экономикалық
бе
алмасу,маркетинг,менеджмент
)
Ресурстар: Қоғамдық еңбек бөлінісі: Еңбек процесі мен
табиғи,еңбек,қаржылық,ақөнімді шығарумен байланыстыэлементтері:
параттық. өндірістің мамандануы. еңбек,еңбек
заты,еңбек құралы.
Өндірістік Нәтижелер: Тиімділік:
мүмкіншіліктер: өнім, қызмет. Нәтиже мен
шектеулі ресурстарды шығындардың ара
таңдау. қатынасы.
Экономикалық жүйенің сипатты белгілері:
1) Экономикалық жүйені құраушы бөлшектердің біртұтастылығы.
2)Экономикалық жүйедегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің материалды-
заттай бір-біріне тәуелділігі.
3) Экономикалық жүйенің құрылымы күрделі. Экономикалық жүйенің әрбір
элементі өзінше ішкі жүйені қалыптастырады. Мысалы, қазіргі өндіріс екі
ішкі жүйеден: материалдық және материалдық емес өндіріс сфераларынан
құралған.
Экономикалық жүйе келесідей белгілеріне байланысты жіктеледі:
1) Меншік нысаны мен экономикалық әрекетті басқару, бағдарлау тәсіліне
байланысты:
- дәстүрлі экономикалық жүйе.
-орталықтан басқарылатын жоспарлы экономикалық жүйе (командалық-
әкімшіліктік немесе тоталитарлық).
- рыноктық экономикалық жүйе.
- аралас экономикалық жүйе.
2) Өркениет типтерінің даму нәтижелері ретінде экономикалық жүйе :
-дәстүрлі- қоғамдағы экономикалық қатынастар әдет-ғұрыптарға
негізделеді. Өндіріс әдісі, көзқарастар, мәдениет, қоғамдық нормалар және
т.б. ұрпақтан ұрпаққа мұраға қалып отырады.
-либералды - қоғамның дамуының тиімділігіне жетуге ұмтылыс басым және
жеке тұлғаның бастамашылығына ешқандай кедергілер жоқ (қазіргі индустриалды
қоғам).
- аралас - бірінші және екінші типтің элементтерінен құралады.
3) Сыртқы экономикалық байланыстардың сипатына байланысты:
- жабық экономикалық жүйе -шаруашылық іс -әрекетін белгілі бір шеңбер
көлемінде, тұйықталған күйде жүзеге асырады (натуралды шаруашылық).
-ашық экономикалық жүйе - басқа елдердің өндірістік бірліктерімен
экономикалық байланыстарын үнемі ұлғайтып отырады (рыноктық шаруашылық).
Экономикалық жүйенің негізін құрайтын меншік нысаны мен
экономикалық әрекетті басқару, бағдарлау тәсіліне байланысты оның келесідей
типтері болады:
1.Орталықтан басқарылатын жоспарлы экономикалық жүйе (командалық-
әкімшіліктік немесе тоталитарлық).
2. Рыноктық экономикалық жүйе.
3. Аралас экономикалық жүйе.
Жоспарлы экономикалық жүйе моделінің негізгі белгілері:
1) Елдің материалдық байлығының 90%-ға жуығы қоғамның (мемлекеттің)
меншігі болып табылады. Меншікті тиімсіз пайдалану ешкімге экономикалық
және т.б. жауапкершілік жүктемейді. Ал тиімді пайдаланудың жүйелі
механизмдері жоқ.
2) Қоғамның барлық салалары орталықтан жоспарлау арқылы реттеледі.
Бір нұсқада жасалатын жоспардың орындалуы міндетті (директивті жоспар)
болып табылады.
3) Өндірісті материалдық-техникалық жабдықтау орталықтандырылған.
Барлық ресурстар өндірушілерге бір орталықтан жоспар бойынша қатаң бөлініп
беріледі (ресурстар қажет-қажет емес болса да).
4) Экономикалық ынталандыру тек жалақы мен сый-ақы жүйесі арқылы ғана
жүзеге асырылады, бірақ оның өзі қатаң бақыланады. Еңбек ақы деңгейінде
алшақтық жоқ және еңбек етуге мәжбүрлеу басым.
5) Экономикалық тепе-теңдік қатаң экономикалық-құқықтық және заң
шығарушылық шаралар қабылдау негізінде қамтамасыз етіледі.
6) Экономикада тауарлардың тапшылығы орын алады.
7) Қаржы-несие тетіктері (баға, пайыз, ақша массасы, несие) жаппай
жоспардың орындалуына қызмет етеді. Бағалы қағаздар мен бағалы қағаздар
рыногы мүлдем жоқ.
8) Сыртқы саудада мемлекеттің ғана монополиялық билігі бар. Валютаны
еркін айырбастауға тиым салынған және валюта бағамын мемлекет бекітеді.
9) Шектеулердің көптігіне байланысты жүйеде көлеңкелі экономиканың
үлесі жоғары.
10) Коммунистік идеологияның үстемдік етуі.
Рыноктық экономиканың ерекше белгілері: 1) Инвестициялық ресурстарға
жеке меншік. 2) Макроэкономикалық қызметті рыноктық механизм арқылы реттеу.
2) Еркін бәсеке. 3) Көптеген сатушылар мен сатып алушылардың болуы. 3)
Еркін кәсіпкерліктің дамуы.
Аралас экономика туралы 100 жылдай бұрын А.Шефле, А. Вагнер еңбектерінде
орын алды. Олардың пікірінше аралас экономиканың қалыптасуына жеке
кәсіпкерлікке мемлекеттің араласуы негіз болған. Батыс экономистері аралас
экономикаға мемлекет пен жеке сектордың есепке негізделген некеге отыруы
деп анықтама берген.
Аралас экономика жоспарлы экономикалық жүйенің рыноктық экономикалық
жүйеге ауысуымен байланысты емес. Қазақстанда аралас экономика мен өтпелі
экономика кезеңдері тұспа-тұс келген болатын. Ал дамыған елдерде аралас
экономика объективті экономикалық құбылыс ретінде Кеңес дәуірінен бұрын да
өмір сүрді.
Аралас экономиканың сипатты белгілері:
1) Мемлекеттік меншіктің болуы. Ол экономиканың дамуында
тұрақтандырушы рөл атқарады. Жеке сектор жүзеге асыра алмайтын салаларда
(темір жол, космосты игеру, атом энергетикасы ,т.б.) қызмет етеді.
2) Меншіктің көптүрлілігі. Бәсекелік ортаның күшеюіне әсері мол.
3) Экономика рыноктық және жоспарлы тетіктер арқылы реттеледі.
4) Макро-микроэкономикалық деңгейде экономикалық процестердің
ұйымдастырушылық және басқарушылық рөлі басым.
5) Жеке кәсіпорындардың ірі әртараптандырылған фирмаларға өзгеруі.
Мемлекет рыноктағы экономикалық субъектілердің пайда табуға бағытталған іс-
әрекеттерінің теріс жақтарын болдырмау шараларын ұйымдастыру, бақылау
механизмін жүзеге асырады. Яғни, бай мен кедей халық топтарының
араларындағы әлеуметтік, экономикалық , саяси алшақтықты төмендетуге,
ұлттық қауіпсіздікті сақтауға, экологиялық мәселелерді шешуге, үкіметке
деген сенімді жоғарылатуға қызмет етеді.
Қоғамдық шаруашылықты рыноктық ұйымдастырудың қажеттігіне қазіргі
кезде күмән келтірушілер өте сирек.
Қоғамдық-экономикалық формация тарихи материализмнің негізгі
категориясы. Оның күрделі жүйеленген иерархиялық құрылымы бар. Қоғамдық-
экономикалық формацияның қүрылымдық элементтері — өндіргіш күштер мен
өндірістік қатынастар.
Қоғамдық-экономикалық формация- өндіріс әдісі мен қондырманың өзара
бірлесіп, әрекеттесуінің нәтижесі. Адамзат дамуының табиғи-тарихи жолы
қоғамдық-экономикалық формацияның жүйелі ауысуын көрсетеді. Оларға: алғашқы
қауымдық құрылыс, құл иеленушілік, феодалдық, капиталистік және коммунистік
қоғамдық-экономикалық формациялар жатады.
Материалистік диалектика қоғамның экономикалық дамуын зерттеудің
методологиялық негізі Бұл теория дамудың қайнар көзі мен қозғаушы күші деп
объективті қайшылықтар, қарама-қарсы жақтардың бірлігі мен күресін алып
қарайды. Формациялық теорияның негізгі жағдайлары :
1) Қоғамдық-экономикалық формациялар біртіндеп табиғи-тарихи процесс
ретінде орын ауыстырады.
2) Материалдық өмірдің рухани өмірмен салыстырғанда рөлі жоғары.
3) Өндірістік қатынастар қоғамның базисі, қондырма базистен туынды
сипат алады.
4) Таптар тарихтың түлғасы және қоғамның негізгі
бірлігі, ал таптық күрес- таптардың
өзара қатынастарының негізгінысаны.
Қоғамдық-экономикалық формация теориясы қазіргі заманғы, тіптен
бұрынғы тарихи кезеңдердегі көптеген құбылыстар мен процестерді толық
түсіндіре алмайды. Олардың ішінде: батыс елдерінің революциялық емес,
эволюциялық сипатта дамуы, дамыған аймақтармен қатар, артта қалған
аймақтарда стагнацияның болуы, көптеген елдердің тарихи дамуында белгілі
бір сатылардың болмауы, таптық қайшылықтағы мүдделердің маңызының
темендеуі, ғылыми-техникалық прогресті дамытуда субъективті (адамдық)
фактордың рөлінің өсуі, салт-дәстүрлер, дін, ұлттық психологияның
ерекшеліктері, олардың материалдық өндірістік қатынастан тәуелсіздігі.
Қоғамдық-экономикалық формация теориясы қазіргі заманғы, тіптен бұрынғы
тарихи кезеңдердегі көптеген құбылыстар мен процестерді толық түсіндіре
алмайды.
Қоғамдық дамудың өркениеттік теориясындағы аса маңызды мәселелердің
бірі -жүйені айқындаушы белгілерді анықтау. Адамзаттың негізгі
мәселелерінің ғаламдық сипат алуы және өзара байланыстар мен өзара
тәуелділіктің күшеюі үйлесімділікке негізделген тәсілдерді қажет етеді.
Өркениетті теория материалдық және рухани дамудың бірлігін, қағидалардың
жалпылама және әмбебаптылығын мойындайды.
Қазіргі өркениет техногендік сипаттағы адамның қоғамдағы жаңа
жағдайын, теңдікті қамтамасыз ету мен жеке іс-әрекеттің еркіндігін талап
етеді. Соған қарамастан, рынок заңдарының ықпалымен бәсекелестік
нәтижесінде теңсіздік пен тәуелділік көрініс алады. Бірақ, қоғамдық
санадағы теңдік пен еркіндік қағидалары, институционалдық нысандар
(құқықтық және саяси) мен қорғау шаралары қоғамдық өмірдің қағидаларын
сақтауға мүмкіндік береді
Техногендік өркениет әлемдік экономиканың қарқынды дамуына ықпал
еткеніне қарамастан, XX ғасырдың 70-90 жылдары өзінің өсу шегі бар екенін
көрсете бастады. Қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін экономикалық
шығындардың үздіксіз артуы, табиғи ресурстардың көлемі экологиялық
дағдарыспен шектелетінін айқындап берді. Техногендік өркениеттің шеңберінде
қоғамдық дамудың қозғаушы күшін құрайтын мақсаттар мен мотивтер өздерінің
мән-мағынасын өзгертті. Ғаламдық мәселелерді шешудің қажеттігі адамдардың
рыноктық іс-әрекетінің мотивтерінің мәнін төмендетіп, осыған дейінгі
техникалық және әлеуметтік-экономикалық дамудың теріс салдарын жою үшін
адамгершілік қағидалар бірінші кезекке шықты.
Экономикалық әрекеттердің әмбебап әрі өте тиімді әдісі ретінде рынок,
қоғамды дамытуда жаңа факторлардың әсеріне бейімделуі тиіс. Бұл
экономикалық субъект ретінде мемлекеттің реттеушілік рөлінің артуымен
байланысты.
Нарықтық шаруашылықтың жалпы сипаттамасы.
Рынок- өндіріс пен қызмет көрсету нәтижелерін айырбастаумен байланысты
қатынастар жүйесі. Рынок жүйе ретінде өзінің дамуында стихиялы, бәсекеге
негізделген және ұйымдасқан, монопольды сипаттық белгілерге ие болды.
Рыноктың стихиялы дамуы және бәсекеге негізделуі тауар өндірушілерді
пайда табу мақсатында бәсекелік күрестің қатысушысына айналдырды.
Ұйымдасқан және монопольдық белгілер рыноктағы аз ғана тауар
өндірушілердің бірігіп, белгілі бір талаптарға, стандарттарға сәйкес қызмет
ету жағдайларын сипаттайды.
“Рынок белгілі бір өнімдер сатылып-сатып алынатын нақты алаң емес,
сатушылар мен сатып алушылар арасындағы мәмлелер еркін жасалынатын, бағалар
жеңіл әрі жылдам теңесетін кеңістік”,- А.Маршалл (Принципы политэкономии .
М:1984).
Рыноктың атқаратын қызметтері:
1. Өзін-өзі реттеу қызметі. Өндіріс пен тұтыну құрылымдарын үйлестіру,
сұраныс пен ұсынысты көлемі мен бағалары бойынша тепе-теңдігін
қамтамасыз ету.
2. Ынталандырушы қызметі. Аз шығын жұмсай отырып, көп пайда алуға
мүмкіншілік беретін тиімді өндірісті экономикалық ынталандыру. ҒТП
негізінде өндіріс пен жалпы экономиканың интенсивті өсуін қаматмасыз
ету.
3. Ақпараттық қызметі. Экономикалық өмірді демократияландыру үшін
экономикалық тиімсіз элементтер рыноктық тетіктер арқылы жойылып, өзін-
өзі басқару қағидаларын жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Рынок адамдар арасындағы өндіру, бөлу, айырбастау, тұтыну
процестерін қамтитын экономикалық қатынастар жүйесі. Ол экономиканың
қызмет етуінің күрделі механизмі. Оның қызмет етуі әртүрлі меншік
нысандарын, тауар-ақша қатынастарын және қаржы-несие жүйесін пайдалануға
негізделген.
Қазіргі кезде өркениетті рыноктық қатынастарды қамтамасыз
ететін жағдайларды таңдау аса маңызды. Мұндай жағдайларды екіге бөлуге
болады:
1.Рыноктық байланыстарды қамтамасыз ететін шаруашылық жүргізудің
қалыптасқан жағдайларын дамыту. Оның ішінде:
-әртүрлі меншік нысандарының қызмет етуін жетілдіру (жеке,
кооперативтік, акционерлік, мемлекеттік, т.б.).
-мемлекеттік реттегіштерді сақтай отырып өндірісті демократияландыру.
Рыноктың кемшіліктерін мемлекет қызметтерін жүзеге асыру арқылы толтыруға
болады. Ол үшін мемлекеттік басқару жүйесінің өзі демократиялық қағидаларға
сай құрылуы тиіс.
-рыноктық инфрақұрылымды дамыту. Ол негізгі үш рыноктың қызмет ету
дәрежесіне байланысты: 1) Тауарлар мен қызметтердің рыногы. 2) Өндіріс
факторларының рыногы. 3) Қаржы рыногы.
2. Құқықтық заң актілерін қабылдау шаруашылық жүргізуді рыноктың жаңа
әдістеріне сай жетілдіру. Яғни: 1) Әртүрлі меншік нысандарын иелену,
пайдалану және шаруашылық жүргізуді рационалды етудің нақты шараларын
енгізу. Меншік құқықтарын сақтау және заңдастыру. 2) Экономикадағы басымды
салаларды жаңарту, қолдау көрсету, қайта өңдейтін салалардың дамуын
ынталандыратын кешенді механизмдерді іске қосу. 3) Отандық кәсіпорындардың
шетел инвестицияларын тарту мүмкіншіліктерін ұлғайту. Аралас
кәсіпорындардың құрылуына мемлекеттік қолдау жасау.
Рыноктың негізгі түрлерін келесідей топтастыруға болады.
1. Тауарлар мен қызметтер рыногы. Бұл топқа жатады:
-тұтыну тауарларының рыногы (азық-түлік және өнеркәсіп тауарлары).
-қызметтер рыногы (тұмыстық, көлік, коммуникациялық қызмет).
-тұрғын үй және өндірістік бағыттағы ғимараттар рыногы.
2. Өндіріс факторларының рыногы. Оның құрамы:
- жылжымайтын мүліктер рыногы.
- еңбек құралдарының рыногы.
- шикізаттар мен материалдар рыногы.
- энергетикалық ресурстар рыногы.
- пайдалы қазбалар рыногы.
3. Қаржы рыногы. Оған жатады:
- капиталдар рыногы немесе инвестициялық рынок.
- несие рыногы.
- бағалы қағаздар рыногы.
- валюта-ақша рыногы.
4. Интеллектуалдық өнімдер рыногы. (инновация, жаңалықтар, ақпараттық
қызмет, өнер және әдебиет туындылары).
5. Еңбек рыногы.
Аймақтық рыноктар (жергілікті, ішкі, сыртқы, халықаралық).
Рыноктың инфрақұрылымы дегеніміз- рыноктағы тауарлар мен
қызметтердің еркін қозғалысын қамтамасыз ететін ұйымдар, мекемелер,
институттардың жиынтығы .
Рыноктың инфрақұрылымының ұйымдастырушылық негізі- жабдықтау, өткізу,
брокерлік және делдалдық ұйымдар, коммерциялық фирмалар. Материалдық негізі-
көлік жүйесі, қойма және ыдыс, ақпараттық және байланыс жүйелері. Несиелік-
есептеу негізі- банктік және сақтандыру жүйесі, ірі және шағын несиелік
жинақ мекемелері, коммерциялық банктер.
Рынок инфрақұрылымының негізгі элементтері: жәрмеңке, биржа, аукцион.
Сұраным және ұсыным теориясының негіздері.
Рыноктық қатынастар сатушы мен сатып алушының өз мүдделерінің тиімділігіне
негізделген іс-әрекеттермен сипатталады. Бұл қатынастар өндірушілер мен
тұтынушылар арасындағы байланыстар түрінде көрініс табады.
Сұраныс рыноқтың элементтерінің бірі. Ол өндірісті үнемді пайдалану
әдістері мен ресурстарды тиімді бөлу тәсілдерін қолдануға ынталандырады.
Сұраныс – төлем қабілеттілігі бар қажеттілік.
Бәсекелі рынокта тауар айырбасы үшін белгілі бір заңдар әрекет етеді.
Тауар айырбасы мен баға орнату процестерін басқарушы заңдардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қоғамдық өндіріс. Экономикадағы таңдау мәселесі.
Әлемде сан алуан халықтар еңбек етіп, қоғамдық өндіріс, өзара
байланыс, айырбас жүргізіп, түрліше табиғи жағдайда өмір сүріп келеді. Адам
өміріндегі ең қажетті шарт — аш-жалаңаш, баспанасыз болмауы үшін еңбек ету,
еңбек нәтижесін тұтыну, өзара айырбас қатынастарының болуы. Адам жападан-
жалғыз күн көре алмақ емес. Алғашқы қауымда адамдардың табиғи ортада
хайуанаттардан бөлініп шығуының өзі бірлескен еңбекке байланысты. Тарихтағы
тұңғыш экономикалық ой-пікір алғашқы адамдардың бірлесіп тағы аңдарды
аулауы деуге болады. Экономикалық қатынас өмір қажеттілігінен туады. Ежелгі
дүниедегі экономикалық кейбір құбылыстар мен процестер Египет, Қытай,
Үндістан, Греция ойшылдарының еңбектерінде қарастырылды. Мәселен,
Ксенофонттың (430-355ж.ж.) Табыс туралы, Экономика атты еңбектері
экономика ғылымына бастау берді. Оның зерттеулерінде экономиканы бірнеше
салаға: ауыл шаруашылығына, қолөнерге және саудаға бөліп қарастырған.
Платон (427-347ж.ж.) еңбек бөлінісі туралы, еңбекті мамандыру мен олардың
ерекшеліктеріне мән беріп зерттеген. Аристотель Саясат және Этика
трактаттарында ең алғаш рет экономикалық процестерді, құбылыстарды
қарастырады. Аристотельдің пікірі бойынша экономика шаруашылықты
жүргізудегі әмбебап тәртіптердің жиыны, яғни ол арқылы байлықты өсіруге
болады. Ол байлық деп осы шаруашылықта өндірілген өнімдердің жиынын санады.
Сонымен бірге, ол шаруашылықты көркейту үшін айырбас, сауда қатынастарын
дамытудың қажет екендігін түсінген.
Экономика ғылымының қалыптасуына үлестерін қосқан мектептердің алғашқысы—
меркантелистер мектебі. Ол итальян сөзінен аударғанда саудагер, көпес ұымын
береді. Бұл мектептің өкілдерінің алға қойған мәселесі-қоғамдық байлықтың
негізі ақша, алтын деп біледі. Меркантелистердің талабы тауарды шет елдерге
барынша көп сатып, олардан мейлінше аз сатып алу арқылы елдегі ақша және
алтын қорын молайту жолдарын іздеу. Олар акша неғұрлым көп болса, қоғамның
байлығы да мол болады деген ұғымды басшылыққа алды. Бұл жердегі бір
кемшілік сауда капиталы қоғам байлығын, адамдардың әл-ауқатын көтеретін күш
болып табылмайды, себебі айналыс, айырбас саласында тек қана құн формасы
ауысып тұрады, екінші сөзбен айтқанда, тауар, оның құны бір қолдан екінші
қолға өткенде ешбір жаңа тауар, жаңа құн жасалмайды.
Меркантелистік мектептің осы кемшілігін келесі бір мектеп-физиократтар
(грекше физис-табиғат, ал кратос-билік дегенді білдіреді) сынға алды.
Олардың пікірі бойынша қоғамдық байлық, саудада емес, өндірісте, соның
ішінде тек ауыл шаруашылығында. Осы бағыттың негізін қалаушы Ф. Кенэ, А.
Тюрго т. б. Ф. Кенэ тұңғыш рет ұдайы өндіріс теориясына қатысты
"Экономикалық кесте" жасады. Бұл кестеде бір жыл ішінде өндірілген ауыл
шаруашылық өнімдерінің ұдайы өндіріс процесі зерттелінді.
Бірақ олардың өндірісті тек қана ауыл шаруашылығымен шектеуі халық
шаруашылығының басқа салаларын өнімсіз деп есептеуі қате пікір болды. Оны
буржауазиялық саяси экономияның көрнекті өкілдері У. Петти, А. Смит, Д.
Рикардо, С. Сисмонди еңбектері айқын көрсетті. Қоғам байлығы жалпы өндіріс
салаларында пайда болатындығы дәлелденді. Ауыл шаруашылығымен қатар
өнеркәсіптің материалдық игіліктерді өндіру, өңдеу процестерін
жалғастыратын байланыс, халыққа қызмет көрсету салаларында да жаңа құн
өндіріліп, қоғамдық байлық молаяды деген қағида берік қалыптасты.
Классикалық саяси экономия жаңа дамып келе жатқан капиталистік өндірістік
қатынастарды дәріптеуші, өндіріс капиталының мүддесін қорғайтын
экономикалық ой-пікірдің прогрессивті сатысы болды. Классикалық
буржуазиялық саяси экономияның басты табысы еңбек құн теориясының негізін
қалады.
Осы ой-пікірдің қалыптасуы сауда және қарыз-өсімқорлық капиталына қарсы
өндірістік капиталдың адғамдағы ерекше рөлін атап көрсеткен ғылыми қағида
болғаны белгілі. Еңбек құн теориясын маркстік саяси экономия ілгері
дамытып, қосымша құн туралы ілімді жан-жақты талдады. Маркстік экономикалық
теория XIX ғасырдың екінші жартысында қалыптасты. Маркстік саяси экономия —
еңбекшілердің, жұмысшы табының мүддесін қорғайтын теория. Сондықтан да оған
карама-қарсы буржуазиялық тұрпайы (вульгарлық) саяси экономия пайда болды.
Маркстік теория бойынша, пролетариат барлық енбекші қауымды капиталистік
қанаудан азат етіп, қоғамдасқан социалистік өндіріс орнатуы қажет.
XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың басында бірнеше экономикалық мектеп
қалыптасты, олардың бірі-маржинализм (французша marginal-шекті)
теориясы.
Бұл бағыттың ортаға салған мәселесі-шаруашылық қатынастарға тартылған
жеке адамды субъективті-психологиялық тұрғыдан экономикалық талдау. Олардың
пікірі бойынша кезкелген адам игіліктің құндылығын өзі субъективті түрде
анықтайды, яғни пайдалылығына қарай бағасын орнатады. Осы мектептің
өкілдері — К. Менгер, Э. Бем-Баверк, В. Визер. Экономикалық
теорияның келесі бір-жаңа бағыты "неоклассикалық" бағыт, негізін қалаушы
ағылшын экономисі А. Маршалл (1842—1924). Оның басты еңбегі "Экономика
ғылымының принциптері" 1890 жылы жарық көрді. Ол өндіріс шығындары,
сұраныс пен ұсыныс, шектелген пайда немесе шекті пайда және шекті
өнімділік теориясын біріктіруге тырысты. АҚШ-та Дж. Кларк (1847—1938)
шекті өнімділік және өндіріс факторларының, кему заңын тұжырымдады. Ол заң
бойынша өндіріс факторлары неғұрлым өскен сайын, оның өнімділігі
де кеми бермек. Сөйтіп XIX—XX ғасырларда экономика ғылымында
математика мектебі пайда болды. Бұл бағыттың негізін қалаушылар — М.
Вальрас, В. Парето, У. Джевонс.
Ғылым мен оқу пәні арасында айырмашылық бар. Оқу пәнінде ғылымға
тікелей қатысы жоқ нақтылы өмірлік мысалдар, түрлі түсіндірулер
қолданылады. Бірақ ғылымға да, оқу пәніне де методология бірдей қажет.
Методология дегеніміз — ғылыми танудың нысаны (формасы), әдісі, ұйымдастыру
принциптері туралы ілім.
Экономикалық теорияның пәні – адамдар мен әртүрлі әлеуметтік топтар
арасында игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процестері
барысында қалыптасатын экономикалық қатынастар. Нобель сыйлығының лауреаты
П. Самуэльсон экономикалық теория пәнін өзінің Экономика аттыеңбегінде
тұтыну және өндіруді жүзеге асыру, қалыпқа келтіру, адамдар арасындағы
айырбаспен, ақшалай келісім-шартпенбайланысты қызмет түрлері дей тұра,
көптеген мысалдар келтіре отырып, экономикалық теория пәні тек осы және ол
өзгермейді, ол нақты деп айту қиын деген.
Экономикалық процестерді танып-білу әдістеріне тоқталар болсақ, бірнеше
зерттеу әдістері бар . Олар: ғылыми абстракция, талдау және синтездеу,
индукция мен дедукция әдістері және объективті жағынан есептелген
(статистикалық), жинақталған материалдарды жүйе (система) түрінде қарау,
болжамдар жасау және оны тексеру, эксперименттер жүргізу, логикалық және
математикалық модельдер жасау.
Ғылыми абстракция дегеніміз - зерттеу пәнін жеке, кездейсок, қысқа
мерзімді, дара құбылыстардан біздін түсінігімізді оқшаулап, оның тұрақты,
әрдайым қайталанатын мәнін, маңызын ашу.
Экономикалық құбылыстарды талдау-зерттеліп отырған құбылысты жеке
элементтеріне жіктеп, оның әрбір элементін бір тұтастықтың қажетті құрамдас
бөлігі ретінде зертеу. Синтездеу-бұл экономикалық құбылыстардың жеке
элементтерін біріктіру арқылы ортақ қортында жасау.
Индукция - жеке оқиға, құбылыстардан логика арқылы жалпы қағидалар,
принциптер шығарады.
Дедукцияда керісінше, жалпы қағидалар негізінде экономикалық
объектілердің, процестердің кейбір жеке алынған ерекшеліктері сипатталады.
Ғылыми жүйенің қалыптасуы индукция және дедукция методологиялық әдістермен
жүзеге асырылады.
Экономикалық категориялар тарихи сипатта болады, олар қоғамдық
формацияның қалыптасу, даму процесін сипаттайды. Сонымен қатар,
экономикалық категориялар қоғам өмірінің нақты жағдайларын теориялық
тұрғыдан сипаттайтын логикалық түсініктер. Мысалы, тауар, құн, ақша,
сұраныс, ұсыныс, т.б.
Экономикалық заңдар — адам қоғамы дамуының түрлі сатыларында өндіру,
бөлу, айырбас және материалдық игіліктерді тұтыну салаларында қатынастарды
анықтайды. Экономикалық заңдар ерекше және жалпы болып бөлінеді. Ерекше
заңдар-шаруашылық жүргізудің нақты тарихи формаларының даму заңдары. Жалпы
заңдар-барлық тарихи даму кезеңдеріне тән заңдар. Олар қоғамның
экономикалық өмірінің аса маңызды, тұрақты құбылыстары мен процестерінің
байланысын көрсетеді. Экономикалық заңдар объективті сипатта болады, яғни
адамдардың еркі мен санасынан тәуелсіз туып, әрекет етеді. Бұл заңдар
белгілі бір экономикалық жағдайлармен бірге өзгеріп, дамып отырады.
Экономикалық заңдар өздігінен, адамдардың шаруашылық қызметінен тыс және
оған байланыссыз жүзеге аспайды. Керісінше, олар тек адамдардың іс-
әрекеттері арқасында ғана қалыптасып, көрініс алады. Демек, экономикалық
заңдар адамдардың санасынан тәуелсіз болғанымен олардың іс-қарекетінен
тәуелсіз емес. Адамдар экономикалық заңдарды танып-біліп, олардың
объективті талаптарына сай шешімдер қабылдап, санасатын болса ғана заң
жүзеге аса алады. Бұл талап-тілектерге қайшы келетін кез-келген әрекет,
сөзсіз, шаруашылық қиындықтарына, орынсыз шығындарға соқтырмай қоймайды.
Рыноктық қатынасқа ену жолында осыны қатаң ескеру қажет.
Қоғамдық өндірістің негіздері: еңбек процесінің қарапайым моменттері,
қоғамдық өнім және оның қозғалысы.
Адам мен қоғам өмірінің негізінде шаруашылық қызмет, өндіріс жатыр.
Өндіріс – бұл адамдардың табиғи заттарға әсер ете отырып, материалдық
және рухани игіліктерді өндіру процесі.
Игіліктер деп қажеттіліктерді қанағаттандыратын заттарды айтамыз.
Өндіріс үш элементтің: адам еңбегі, еңбек заты мне еңбек құралдары өзара
әрекеті арқасында жүзеге асырылады. Оларды еңбек процесінің қарапайым
моменттері деп атайды.
Еңбек – бұл адамдардың материалдары, рухани игіліктер өндіруі мен
қызмет көрсетуіне байланысты мақсатты, нәтижелі қызметі.
Еңбек заты – адамның дайын өнім өндіру мақсатында өз еңбегі арқылы
әсер ететін зат.
Еңбек құралдары – бұл адамның еңбек затына әсер ететін қаруы.
Қандай да бір тауарды өндіруге қажет еңбек заттары мне құралдарының
жиынтығы өндіріс құрал-жабдықтарын құрайды.
Игіліктер өндірісі, біріншіден, адам мен табиғаттың қарым-қатынасын,
екіншіден, өз шаруашылық қызметтері барысындағы адамдардың өзара қарым-
қатынастарын бейнелейді. Өзара қарым-қатынастың бірінші типін өндіргіш
күштер деп, ал екіншісін – экономикалық қарым-қатынастар деп атаймыз.
Өндіргіш күштер – бұл қоғамдық өндірістің жеке (жұмысшы күші) және
заттық (өндіріс құрал-жабдықтары) факторларының өзара әрекеті адам мен
табиғат қатынасының шешуші, белсенді элементтері.
Ғылыми-техникалық революция өндіріс факторларын өзгертеді. Осылайша,
өндіріс құрал-жабдықтары информатика, электронды-есептеуіш және
компьютерлік техникамен байытылады. Өз кезегінде жұмыс күші құрылымында да
сапалы өзгерістер жүреді: оның ғылыми ұйымдастырылуы пайда болып,
жұмыскерлердің біліктілік және интеллектуалдық деңгейлері көтеріліп,
адамның кәсіпкерлік қасиеттерінің ролі мен маңыздылығы арта түседі.
Экономикалық қатынастар – бұл адамдар арасында қызметтер мен
материалды, рухани игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау мен тұтыну процесі
барысында пайда болатын қатынастар. Экономикалық қатынастардың сипаты
өндіріс құрал-жабдықтарына меншік формасымен анықталады, бұны экономикалық
базис деп атаймыз.
Өндірістік қатынастар біріншіден, тек өндіріс сферасында болатын
қарым-қатынастар, екіншіден, өндірістік емес сферада қалыптасатын
қатынастардан тұрады.
Құрылымы бойынша экономикалық қатынастар ұйымдастыру-экономикалық
және әлеуметтік-экономикалық болып бөлінеді.
Ұйымдастыру-экономикалық қатынастар өндірілген өнім өндірісінің,
бөлінуі және айырбасталуының қалайша ұйымдастырылғанына қарай қалыптасады.
Ұйымдастыру формаларына еңбек бөлінісі, еңбек кооперациясы, өндіріс
концептрациясы (фирмалардың, т.б. іріленуі), өндірістің орталықтандырылуы
(көптеген шаруашылық бірліктерінің бір тұтас бірігуі) және т.б. жатады.
Әлеуметтік-экономикалық қатынастар өндіріс құрал-жабдықтарына меншік
формаларымен анықталатын өндіріс жағдайларына байланысты адамдар арасында
қалыптасады. Меншік формасында басты нәрсе: өндіріс, бөлу, айырбас пен
тұтыну қатынастарының әлеуметтік-экономикалық мазмұны туындайды. Бұл
қатынастардың дамуы меншік иелерінің жеке мүддесіне, сана-сезімдеріне қарай
жүзеге асырылады.
Бір жыл бойы өндірілетін адамдардың шаруашылық қызметінің нәтижесі
қоғамдық өнім болып табылады. Өзінің қозғалысында ол 4 сатыдан өтеді:
өндіріс, бөлу, айырбас және тұтыну.
Өндіріс – пайдалы өнім шығару процесі. Бұл бастапқы саты.
Бөлу өндірілген өнімдегі әр адамның үлесін анықтауды білдіреді.
Айырбас – бұл бір өнімнің басқа өнімге айырбасталу процесі. Бөлу мен
айырбас органикалық түрде өндіріспен байланысты, олар бір тізбектің
бөліктері болып табылады. Бөлу мен айырбас өндіріс пен тұтыну арасын
жалғайды.
Тұтыну – адамның қажеттіліктерін өтеуі үшін өндірілген игіліктерді
қолдануы. Тұтыну өнімді пайдаланудың тәмамдаушы кезеңі болып табылады.
Тұтыну екі сипатта: өндірістік және өндірістік емес болуы мүмкін.
Өндірістік тұтыну дегеніміз өндіріс процесінде өндіріс құрал-жабдықтары мен
жұмысшы күшін пайдалану ұдайы өндіріс негізін құрайды.
Өндірістік емес тұтыну жеке және қоғамдық болып екіге бөлінеді.
Жеке тұтыну – бұл адамджардың тамаққа, киімге, білім, демалысқа және
т.б. қажеттіліктерін қанағаттандыру.
Қоғамдық тұтыну – қоғамның ғылымға, білімге, мәдениетке, басқаруға,
қорғанысқа және т.б. қажеттіліктерін қанағаттандыру.
Өнімдерді тұтынған кезде олар оң мағынада жойылады, яғни оларды ұдайы
өндіріп тұру қажет.
Ұдайы өндіріс – бұл өндіріс процесінің қайталануы. Ұдайы өндірістің
жай және ұлғаймалы түрлері бар. Жай ұдайы өндіріс – бұл өндіріс процесінің
бұрынғы ауқымында қайталануы. Ал, ұлғаймалы ұдайы өндіріс – ұлғаймалы
мөлшерде өндірістің жаңартылып отыруы.
Қоғамдық өнімнің барлық өтетін төрт сатысы немесе кезеңдері өзара
тығыз байланысады және қоғамдық өндірісті құрайды.
Қоғамдық өндірістің әрекет етуінің маңызды көрсеткіші – оның
тиімділігі. Бұл көрсеткіш өндіріс нәтижелерінің оның шығындарына
қатынасымен анықталады.
Меншік қатынастары.
Меншік- адамның, кәсіпорынның немесе мемлекеттің пайдалынатын немесе
иелік ететін заты. Экономикалық мағынасында, меншік, бүкіл шаруашылық
процесін қамтып, пайдалы игіліктер мен қызметтерді өндіру, бөлу айырбастау
мен тұтыну қатынасын білдіреді.
Меншік бұл зат емес, заттарға байланысты туындайтын қатынас. Меншік
ретінде тұлғаның нысанды (затты) пайдалануына байланысты құқығы көрінеді.
Тұлға ретінде мемлекет, ұжым, жеке тұлға болуы мүмкін. Меншіктің негізгі
нысандары: жер, ғимараттар, материалдық және рухани мәдениет заттары, т.б.
жатады.
Меншік иелері үш типке бөлінеді:
1. Потенциалдың (мұрагердің) меншік иесі. Бірақ, бұл белгілі бір
кәсіпорынды немесе басқа да затты иемденгеннен кейін ғана меншік
иесіне айналады.
2. Меншік иесі, заттаң тұтынушысы ( иемденуші). Мұнда иемденуші
меншіктің толық иесі бола алмайды. Себебі, мұндағы заттың иесі
басқа адам болып табылады. Иемденуші келісімге сәйкес өзіне
түскен табыстың бір бөлігін ғана иемдене алады.
3. Толық меншік иесі. Мұнда заттың бағалылығының және оны тұтынудың
меншік иесі, ол меншікті иелігінен шығарып, оны басқа бір
субъектіге беруге, өткізуге құқығы болады.
Меншік экономикалық категория ретінде жеке меншік болып табылады. Жеке
меншік дегеніміз- белгілі бір мүлікке жеке адамның иелік етуін айтамыз.
Меншік белгілі бір затты жеке мүлік ретінде адамның иеленуінен
шыққан.
Меншік құқықтық мағынасында мүліктік қатынастарды білдіреді.
Экономикалық мағынасында меншік бүкіл шаруашылық процесін қамтып, пайдалы
игіліктер мен қызметтерді өндіру, бөлу, айырбастау мен тұтыну қатынастарын
білдіреді.
Меншік – бұл зат емес, заттарға байланысты туындайтын қатынас.
Меншік қатынастары меншік нысандарын пайдалану, иелену және
тұтынудан тұрады. Меншік иесі мүлкін уақытша пайдаланулары үшін басқа
адамдарға белгілі бір ақыға беру шартын келтіруге болады. Біздіңше, иелену,
пайдалану мен іске жарату – бұл толық меншік емес.
Тарихта меншіктің әр түрлі типтері белгілі, олардың ішінде ортақ,
қауымдық және жеке меншік басты түрлері болып табылады.
Тарихи бастама ортақ меншік болады, ол ортақ еңбек пен оның
нәтижелерін бірігіп шешуге негізделеді. Кейіннен жеке меншік пайда болды.
Ол еңбектік және еңбектік емес болып екіге бөлінеді.
Еңбектік жеке меншік тұлғалары – жеке басты шаруалар, қол өнершілер
мен басқада адамдар өз еңбектерімен өмір сүреді. Қазіргі Қазақстанда оларға
жеке еңбегімен айналысатын фермерлер мен адамдар жатады.
Жеке меншіктің екінші түріне бөтен біреудің еңбегі есебінен баю тән.
Өндіріс құралдарының негізгі бөлігі азғана адамдар қолында болған кезде,
бұл қоғамның қалған бөлігінің бұл игіліктерден шеттелуін білдіреді. Осы
кезде мүліктікт теңзіздік пен қоғамның әлеуметтік жіктелуі туады.
Иемденудің үшінші түрі аралас меншік кезінде мүлік қатысушылардың
ақшалай және басқа да жарнамаларының есебінен құралады.
Қазақстанда заңға сәйкес жеке, мемлекеттік және тағы басқа да меншік
түрлері танылады.
Мемлекеттік меншік – бұл меншік нысандарын мемлекеттік билік
өкілдерінің басқаруы мен іске жаратуды жүзеге асыратын қатынастар жүйесін
білдіреді. Мемлекеттік меншік бүкіл халық шаруашылық деңгейінде, мймақ,
облыс, аудан, қала, ауыл деңгейінде бар.
Үжымдық меншік – бұл еңбек ұжымы өндіріс құралдары мен өнімдерін
орта иемденіп, пайдаланып және әске жарататын экономикалық қатыныстар
жүйесі. Қазақстан Республикасында қазіргі кезде ұжымдық меншік түрлеріне
кооперативтік, акционерлік, қоғамдық ұйымдар және тағы басқа меншіктер
формалары жатады.
Меншік заңдары:
1.Өз еңбегінің өнімін иемдену;
2.Бөтен біреудің еңбегінің өнімін иемдену.
Меншік субъектісі ретінде – мемлекеті, ұжымды, жеке тұлғаны, адамды
қарастыруға болады.
Меншік объектісі ретінде – жер, ғимараттар, материалдық және рухани
мәдениет заттары жатады.
Басқаша айтсақ, меншік – бұл адамдар арасындағы өндіріс факторлары мен
нәтижелерін иемденуге байланысты объективті қатынастар жүйесі. Иемдену -
әрбір қоғамдық өндіріс әдісінің негізі болып табылады. Меншік пен
иемдену түсініктерін теңестіруге болмайды. Меншік – анағұрлым абстрактілі
ұғым, ал иемдену нақты ұғым болып табылады.
Иемдену – бұл нақты қоғамдық затты иелену әдісі. Иемдену әрдайым
белгілі бір тұлғаның мүддесіне қарай жүзеге асады. Егер, өндіріс жеке
тұлғалардың мүддесіне орай жүзеге асырылса, жеке меншік айқын көрінеді.
Егер, өндіріс топ мүддесіне қарай жүргізілсе, онда мәселе иеленуде. Егер,
өндіріс қоғам мүддесін көздесе, онда қоғамдық иелену орын алады.
Иемдену заңдары:
1. Еңбек бастапқы иемдену әдісі;
2. Басқаның еңбегін иемдену заңы.
Тақырып 4. Қоғамдық өндіріс нышандары. Тауар және ақша.
Адамдардың қажеттіліктерін тұрақты өтеу үшін қоғамда экономикалық қорлар
жеткілікті болуы керек. Экономикалық қорлар дегенміз –тауар өндіріп және
қызмет көрсетуге пайдаланылатын барлық табиғи, еңбек және адам қолымен
өндірілген материалдық ресурстар.
Табиғи ресурстар – бұл тауарлар мен игі қызметтердің өндіру кезіндегі
пайдаланылатын табиғи игілік. Оған жер, су, орман, газ, мұнай кен орындары
және т.б. жатады.
Еңбек ресурстары – еңбек етуге қабілетті халықтың бір бөлігі. Еңбек
ресурстары өзінің жасы, жынысы, білімі, мамандық деңгейі және еңбек етуге
ынтасы бойынша жіктеледі.
Материалдық ресурстар - өндіріс нәтижесінде алынатын еңбек құралдары
мен заттарының жиынтығы.
Өндіріс нәтижесінде қоғамда өнім немесе игілік жасалынады. Жиынтық
қоғамдық өнім – бұл белгілі бір кезеңде (әдетте бір жыл ішінде) өндірістің
барлық салаларында жасалынған игіліктердің жиынтығы. Жиынтық қоғамдық өнім
көптеген салалар мен кәсіпорындардың, қоғамдық еңбек бөлінісі жүйесіндегі
күрделі өзара байланыстың нәтижесі. Қазіргі қоғамның экономикалық өмірінде
кәсіпорындарда шығарылған өнімдер жоспарлы түрде тауарға айналады.
Натуралдық шаруашылық жеке тұтынуға қажетті өнімді өз қолымен жасау
жағдайын сипаттайды. Таурлық қарым – қатынастардың негізі ретіндегі
қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуы процестеріндегі байланыс айналым арқылы
сату, сатып алу түрінде орнығып, өз ерекшеліктері бойынша оқшауланған
өндірушілердің пайда болуына алып келді
Өндіріс факторлары: жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік қабілет. Адам
еңбегімен өндірілген және өндірістік тұтынуда пайдаланылатын игілікке
капитал, ал адам еңбегінің жемісі емес өндірістік игілікке жер жатады.
Жердің маңызды бір сипаты оның көлемінің шектеулі болуы. Адам оның көлемін
өз ықтиярынша өзгерте алмайды, сәйкесінше өндіре де алмайды. Жер адам
еңбегінің жемісі емес, табиғаттың сыйы, ол табиғи ресурс. Белгілі жер
телімін пайдалану бастапқыдан адамның қолынан келер істің бірі. Әр уақытта
есте болатын жәйт, экономикалық теорияда жер ұғымы өте кең мағынада
колданылады. Ол белгілі бір өлшемдегі табиғат сыйлаған бүкіл пайдалылықтар
– жердің өзі, су ресурстары, қазбалы байлықтар. Жер бетінің белгілі бір
телімдері адамның өндірістік қызметінде қолданылады.
Еңбек адамның мақсатқа сай қызметі, еңбектің көмегімен адам өз
қажеттіліктерін өтеу үшін табиғатты өзгертеді, өзіне лайықтап икемдейді.
Адамның тіршілік етуінің негізгі шарттарының бірі де еңбек. Адамды адам
еткен -еңбек, -деп айтудың өзі де жайдан –жай емес. Адам еңбек арқылы
хайуанаттар дүниесінен бөлініп шықты, табиғат күштерін игере отырып, оны өз
мүддесіне пайдаланды, еңбек құралдарын жасауды игерді, қабілетін дамытты,
білім алып, оқу -өнер, ғылымды игерді.
Еңбек өндіріс факторы ретінде игіліктер мен қызметтерді өндіру
кезінде пайдалануға болатын адамның мүмкін болатын барлық қабілеттері мен
дағдыларын қамтиды. Бұл жерде еңбек адамнаң мақсатты іс - әрекеті емес,
жұмыс күші ретінде қарастырылып отыр.
Жұмыс күші – адмның дене еңбегі мен рухани қабілітінің
жиынтығы.Өндіріс процесінде жұмыс күшін пайдалану еңбек болып табылады
немесе табиғат заттарын өзгертуге, оларды адамдардың қажеттіліктеріне
бейімдеуге бағытталған адмның мақсатты іс - әрекеттері. Іс - әрекеттердің
саналылығы, мақсаттылығы, олардың қажетті нәтижеге жетуге бағытталуы, еңбек
процесі кезінде өндіріс құралдарын дайындау және пайдалану, сондай – ақ
жинақталған тәжірибелерімен, ақпараттармен алмасудың барлығы адам еңбегін
сипаттайды.
Капитал өндіріс факторы ретінде өндірісте қолданылатын ғимараттардын,
құрал – жабдықтардан, саймандардан, көлік құралдарынан, өткізу құралдарынан
және жартылай фабрикаттар қорынан тұрады.
Капитал көп мағыналы ұғым: ол материалдық игіліктердің қоры, сонымен
қатар материалдық емес элементтерді де қамтиды, атап айтқанда, адамның
қабілеті, білімі. Бір қатар экономистер капиталды тек өндіріс құрал –
жабдықтары деп қарастырады. Мұндай пікір саяси экономиканың классиктерінен
тараған А.Смит капиталды жинақталған еңбек деп, ал Д.Рикардо капиталды
өндіріс құрал – жабдықтары деп тұжырымдаған. Қазіргі экономистердің
еңбектерінде де осындай анықтамалар кездеседі. Мысалы, П.Самуэльсон мен
Нордхаустың Экономикс деген еңбегінде, капитал дегеніміз экономикада
басқа тауарларды өндіруге арналған, ұзақ мерзімді қолданылатын игіліктер
деп түсіндірілген. Бұл игіліктер сансыз станоктар, жолдар, компьютерлер,
жүк машиналары, өндірістік ғимараттар және т.б. жатады. Кейбір зерттеушілер
капитал ұғымын ақшамен байланыстырады. Мысалы, Дж. Робинсон Қазіргі
экономикадағы күрделі қаржы деген еңбегінде, Капитал қаржыландыру көзі
болмай тұрып, ақша сомасы ретінде танылған, - деп жазды.
Жер, еңбек және капитал жеке нысанда немесе жекелеген түрде ештеңе де
жасай алмайды. Осы өндіріс факторларын пайдалануда өзіне жауапкершілік
жүктейтін және тәуекелге бел буатын, сондай – ақ ол ресурстарды қалай
пайдалану жөнінде шешім қабылдайтын тұлға кәсіпкер деп анылады. Фирма
жұмысын ұйымдастыруда және басқаруда дұрыс шешім қабылдау үшін оның
кәсіпкерлік қабілеттері болуы керек, ал ол кезегінде өндірістің төртінші
факторы болады.
Маркстың теорияда өндіріс факторлар (өндіріс құралдары) және
адамдық факторлар (жұмыс күші). Бұлай бөлу марксизм үшін мейлінше маңызды,
өйткені қосымша кұн мен пайданы өндірістің барлық факторы емес, адам
факторы жасайтынын көрсетпкен. Сондықтан, жұмыс күші тікелей пайдалану
нысанасы болды. Еңбек құны теориясы және шекті
пайдалылық теориясы негізгі құн теориялары болып табылады.
Тұтыну бағалылығы- бұл заттың пайдалылығы,адамның қандай болмасын
қажеттігін оның қанағаттандыра алатын қабілеті.Осы арқылы бір өнім
басқаларға ұқсамайды,өйткені олардың тұтыну қасиеттері өзгеше болады.
Тауардың құны, оны жасауға жұмсалған еңбек шығынынан тұрады. Осыған
сәйкес,тауардың құнының шамасы, оны өндіруге жұмсалған еңбек шамасымен және
қажетті жұмыс уақытымен белгіленеді.
Тұтынудағы бағалылық пен құн тауарда қатар, бір мезгілде орын
аладыжәне олар бір-бірімен алмаса алады. Тұтыну құнының өзгерістері ертелі-
кеш құнының өзгерістеріне әкеліп соғады.Керісінше, құнының өзгеруі тұтыну
құнының өзгерістеріне әкеп соғады. Мынаны ескертейік: тауардың құнын қандай
болмаса сондай еңбек уақыты емес, тек оны өндіруге нақты қажет еңбек уақыты
құрайды.
Тек еңбектің өнімі ғана емес, еңбектің өзі екі жақты процес: нақты әне
абтрактылы еңбек процесі болып табылады. Нақты еңбек тауардың тұтыну
құнын,ал абстрактылы еңбек- құнын құрайды.
Нақты еңбектің нәтижесі өнім, ал осы өнімнің қажеттіліктерді
қамтамасыз ететін ерекше қабілеті, оның тұтыну құны болады.
Шекті пайдалылық теориясы адамдарға өмір сүру үшін материалдық
игіліктердің белгілі бір жиынтығы қажет дейді, игіліктердің адамның белгілі
бір қажеттігін қамтамасыз ететінқабілеті, оның пайдалылығы деп аталады.
Нақты еңбек (технология) абстракты еңбектің белгілі мөлшерде жұмсалуын
талап етеді.Осы технологияның негізінде өндірілген өнімнің тұтыну құны және
құны болады. Кейін осы өндірілген өнім тұтынылып, өзінің тұтыну құнымен
технологияны қайта қалпына келтіреді. Егер үйлесімділік жоғалса, шаруашылық
жүйе басқа технологияға көшуі керек,немесе басқа өнім өндірумен айналысуы
керек. Міне осылай тұтыну құны тұрақты түрде құнға айналып және керісінше
болып отырады.
Құнның еңбек теориясы адамдардың өздерінен тыс қалыптасатын
объективтік еңбек пропорцияларымен қалай есептесіп отыру керектігін
дәлелдей алмады. Еңбек пропорцияларының өзгерістеріне сәйкес келетін
субъективтік бағалау оны осы мәселелерден құтқарады.
Шекті пайдалылық теориясы өз жағынан,керісінше,өндірісті ұмытып, бар
назарын тұтынуға аударған. Бұл тұрғыда еңбек теориясы шекті пайдалылық
теориясының сыңаржақтылығын жояды, оны толықтырады. Шекті пайдалылық
теориясы субъективтік бағалаудың неге басқаша емес осылай болып қалыптасуын
дәлелдей алмады. Ал енді біз айта аламыз: субъективтік бағалаудың негізін
еңбек шығындары түрін алатын объективтік негіз құрайды.
Ақша-тауарлық қатынастардың дамыған формасы.
Қоғамдық өндіріс дамыған сайын,айырбас операцияларын жүргізуге
көмектесетін жалғыз тауардың бөлініп шығуының қажеттігі пайда болды.
Ақшаның анайы,тұңғыш формалары дүниеге келді. Әр халықтарда, әр
географиялық аймақтарда олар әр түрлі болды- егіншілерде бидай, малшы
тайпаларда мал, аңшыларда терілер,т.т.б.Өкінішке орай, осы тауарлар барша
территорияларда қызмет ете алмады,олар кең тарамады. Түбінде тауар
қатынастарының дамуы, ақшаның рөлін асыл металдарға: алтынға, күміске
жүктеді. Өзінің табиғи қасиеттері- бір тектілігі, бөлшектеп бөлуге
болатындығы, ықшамдылығы, қолайлығы, көп уақыт сақталатындығы жағынан асыл
металдар осы рөлді атқаруға неғұрлым бейімді болды. Ақшаның есеп бірлігін
оның салмағы атқаратын болды.
Бара-бара ақшаны майдалап айырбастаушылар алтын,күміс кесектеріне
оның салмағын көрсететін таңба басатын болған. Осылай куәландырған
алтын,күміс кесіндісі монета деп аталған.Жер әлемінің көптеген халықтарында
монета заңды айырбас және төлем құралы болып табылған. Бірте-бірте ол
айырбаста қолайлы дөңгелектенген форма алып монетадағы металдың салмағын
жәнесынамасын мемлекет өзінің белгілі мөрімен растап отырған. Міне осылай,
тарихи даму барысында, металдық ақша айналымы жүйесі қалыптасқан.
Классикалық экономикалық теорияның негізін қалаушылар А.Смит және
Д,Рикардо ақшаның басты қызметі деп, айналыс құралы болуын атап көрсетіп,
ал басқаларын осы айналыс құралы қызметінен туынды деп есептеген.
К.Маркс ақша құнының еңбектік сипатына сүйене отырып, ақша теориясын
дәлелдеп әрі қарай дамытқан, ақшаны жалпылама эквивалент және абстрактік
қоғамдық еңбектің жалпылама көрінісі дей отырып оның мәнін анықтайтын,
атқаратын бес қызметіне назар аударады: құн өлшемі, айналым құралы, төлем
құралы, жинақ жасау құралы, дүниежүзілік ақша.
Осы замандағы экономикалық әдебиетте ақшаның атқаратын үш қызметі
аталып отыр: құн өлшемі, айналым құралы, жинақ құралы.
Тек нақтылы, қолма-қол ақша айналыс құралы қызметін атқара алады. Бұл
қызметті ақша тез бір қолдан екінші қолға ауысқаншағана атқаратынына
байланысты, нақтылы ақша материалы, ақшаның белгісімен, немесе оның
символымен алмастырылуы мүмкін. Бұл үшін осы символды қоғам ақша
материалының белгілі мөлшері деп мойындайды деген кепілдік қажет. Осылайша,
толық бағалы емес монеталар, кейіннен қағаз ақшалар пайда болған.
Ақшаны айналыс құралы ретінде қолданғанда, сатып алу-сатуға
жұмсалатын іс-қимыл мен уақыттың үнемделуінің арқасында айналыс
шығындарының төмендеуінің нәтижесінде, ақша сауданы дамытуға жол ашты,
өндірістің мамандануы кеңейе түсті.Бұл жағдай еңбек өнімділігін
жоғарылатты, демек қоғамның хал-жағдайы жақсара түсті.
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУДЫҢ ТҮПКІЛІКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ.
Экономикалық жүйенің негізгі типтері. Қоғам дамуын кезеңдерге бөліп
анықтаудағы негізгі ғылыми көзқарастар.
Кез-келген қоғамның экономикалық даму сипатын анықтау үшін
“экономикалық жүйе” түсінігі қолданылады.
Экономикалық жүйе (грекше, systema-тұтас, бөлімдерден құралған)- өзара
байланысқан шаруашылық қатынастар мен белгілі бір тәртіпке келтірілген
экономика элементтерінің жиынтығынан тұрады және экономиканы ұйымдастырудың
нысаны болып табылады.
Басты міндеті-шектеулі өндірістік ресурстарды тиімді пайдалану жолдары мен
әдістерін табу. Экономикалық жүйенің өмір сүруінің басты себебі-
ресурстардың салыстырмалы түрде шектеулі болуы.
Экономикалық жүйенің мақсаты- халықтың әл-ауқатын арттыру және
материалдық қана емес, рухани, әлеуметтік, ұлтттық т.б. байлықтармен
қамтамасыз етудің тиімді жолдарын енгізу. Сондықтан экономиканың
тиімділігін арттыру үшін экономикалық жүйе бір типтен екінші типке
өзгереді.
Экономиканың жүйелі сипатын ғылыми-теориялық тұрғыда қарастырған
ағылшындық классикалық политэкономияның негізін салушы - А.Смит. Халықтар
байлығының табиғаты мен себептері туралы (1776ж. жарық көрген) басты ғылыми
еңбегінде ең алғаш рет осы тақырыпқа ашық талдау жасады.Одан кейінгі
экономикалық жүйе туралы ғылыми көзқарастар Д.Рикардо (1817ж.), Ф.Лист
(1841ж.), Дж.С.Милль (1848ж.), К.Маркс (1867ж.), К.Менгер (1871ж.),
А.Маршалл (1890ж.), Дж.М.Кейнс (1936ж.),П.Самуэлсон (1951ж.) еңбектерінде
орын алды.
Экономикалық жүйенің даму тенденциялары туралы көзқарастар: 1) Жүйе
оның барлық элементтерінің біртұтастылығы мен біркелкілігі арқылы дамиды.
Әртүрлі экономикалық жүйелер өзара экономикалық тепе-теңдік күйде өмір
сүреді,бірақ ұзақ мерзімде бір жүйе екіншісін ығыстыру арқылы өзгеріске
ұшырайды. Бұл қоғамдағы реформалық өзгерістерді сипаттайтын теориялық
көзқарас. 2) Әртүрлі экономикалық жүйелердің бір кезеңде өмір сүруі бір-
бірін толықтырады және экономикалық өсу мен экономикалық жүйенің сапасын
арттырады. Қазіргі конвергенция теориясы бойынша әртүрлі экономикалық
жүйелер өздерінің дамуы мен жетілуі нәтижесінде бірігіп, жаңа экономикалық
жүйені туындатады.
Мұндай қарама-қайшы көзқарастар экономикалық жүйенің қайшылықта
дамитынын, үнемі өзгерісте болатынын сипаттайды. Көптеген дамыған елдерде
меншікті ұлттандыру-мемлекет иелігінен алумен, жаппай жоспарлау-одан бас
тартумен, орталықтандыру- орталықсыздандырумен ауыстырылды.
Экономикалық жүйенің келесідей қасиеттері бар: біртұтастылық ,
тәртіптілік, тұрақтылық , орнықтылық , өзгергіштік, қозғалғыштық , қарама-
қайшылық .
Қоғамның даму процесінде қарама-қайшы мүдделердің орын алуы маңызды
рөл атқарады. Экономикадағы басты қайшылықтар: өндіру мен тұтыну;
материалдық және рухани қажеттіліктердің өсуі мен оларды қанағаттандыру
мүмкіншіліктері; жинақтау мен тұтыну; т.б. Қоғамның экономикалық дамуын
тежеуші басты қайшылық-рынок пен мемлекеттік өндіріс сипаты және өндіріс
нәтижелерін иемдену.
Кез-келген экономикалық жүйенің жалпы сипаты
Өндіргіш күштер
Табиғи: Қоғамдық: Жалпы:
табиғи ресурстар, өндіріс құралдары, еңбек ғылым, білім,
адамдардың бөлінісі. мәдениет,т.б.
мүмкіншіліктері
Өндірістік қатынастар
әлеуметтік-экономикалық ұйымдық-экономикалық(тәжіритехник а-экономикалық
бе
алмасу,маркетинг,менеджмент
)
Ресурстар: Қоғамдық еңбек бөлінісі: Еңбек процесі мен
табиғи,еңбек,қаржылық,ақөнімді шығарумен байланыстыэлементтері:
параттық. өндірістің мамандануы. еңбек,еңбек
заты,еңбек құралы.
Өндірістік Нәтижелер: Тиімділік:
мүмкіншіліктер: өнім, қызмет. Нәтиже мен
шектеулі ресурстарды шығындардың ара
таңдау. қатынасы.
Экономикалық жүйенің сипатты белгілері:
1) Экономикалық жүйені құраушы бөлшектердің біртұтастылығы.
2)Экономикалық жүйедегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің материалды-
заттай бір-біріне тәуелділігі.
3) Экономикалық жүйенің құрылымы күрделі. Экономикалық жүйенің әрбір
элементі өзінше ішкі жүйені қалыптастырады. Мысалы, қазіргі өндіріс екі
ішкі жүйеден: материалдық және материалдық емес өндіріс сфераларынан
құралған.
Экономикалық жүйе келесідей белгілеріне байланысты жіктеледі:
1) Меншік нысаны мен экономикалық әрекетті басқару, бағдарлау тәсіліне
байланысты:
- дәстүрлі экономикалық жүйе.
-орталықтан басқарылатын жоспарлы экономикалық жүйе (командалық-
әкімшіліктік немесе тоталитарлық).
- рыноктық экономикалық жүйе.
- аралас экономикалық жүйе.
2) Өркениет типтерінің даму нәтижелері ретінде экономикалық жүйе :
-дәстүрлі- қоғамдағы экономикалық қатынастар әдет-ғұрыптарға
негізделеді. Өндіріс әдісі, көзқарастар, мәдениет, қоғамдық нормалар және
т.б. ұрпақтан ұрпаққа мұраға қалып отырады.
-либералды - қоғамның дамуының тиімділігіне жетуге ұмтылыс басым және
жеке тұлғаның бастамашылығына ешқандай кедергілер жоқ (қазіргі индустриалды
қоғам).
- аралас - бірінші және екінші типтің элементтерінен құралады.
3) Сыртқы экономикалық байланыстардың сипатына байланысты:
- жабық экономикалық жүйе -шаруашылық іс -әрекетін белгілі бір шеңбер
көлемінде, тұйықталған күйде жүзеге асырады (натуралды шаруашылық).
-ашық экономикалық жүйе - басқа елдердің өндірістік бірліктерімен
экономикалық байланыстарын үнемі ұлғайтып отырады (рыноктық шаруашылық).
Экономикалық жүйенің негізін құрайтын меншік нысаны мен
экономикалық әрекетті басқару, бағдарлау тәсіліне байланысты оның келесідей
типтері болады:
1.Орталықтан басқарылатын жоспарлы экономикалық жүйе (командалық-
әкімшіліктік немесе тоталитарлық).
2. Рыноктық экономикалық жүйе.
3. Аралас экономикалық жүйе.
Жоспарлы экономикалық жүйе моделінің негізгі белгілері:
1) Елдің материалдық байлығының 90%-ға жуығы қоғамның (мемлекеттің)
меншігі болып табылады. Меншікті тиімсіз пайдалану ешкімге экономикалық
және т.б. жауапкершілік жүктемейді. Ал тиімді пайдаланудың жүйелі
механизмдері жоқ.
2) Қоғамның барлық салалары орталықтан жоспарлау арқылы реттеледі.
Бір нұсқада жасалатын жоспардың орындалуы міндетті (директивті жоспар)
болып табылады.
3) Өндірісті материалдық-техникалық жабдықтау орталықтандырылған.
Барлық ресурстар өндірушілерге бір орталықтан жоспар бойынша қатаң бөлініп
беріледі (ресурстар қажет-қажет емес болса да).
4) Экономикалық ынталандыру тек жалақы мен сый-ақы жүйесі арқылы ғана
жүзеге асырылады, бірақ оның өзі қатаң бақыланады. Еңбек ақы деңгейінде
алшақтық жоқ және еңбек етуге мәжбүрлеу басым.
5) Экономикалық тепе-теңдік қатаң экономикалық-құқықтық және заң
шығарушылық шаралар қабылдау негізінде қамтамасыз етіледі.
6) Экономикада тауарлардың тапшылығы орын алады.
7) Қаржы-несие тетіктері (баға, пайыз, ақша массасы, несие) жаппай
жоспардың орындалуына қызмет етеді. Бағалы қағаздар мен бағалы қағаздар
рыногы мүлдем жоқ.
8) Сыртқы саудада мемлекеттің ғана монополиялық билігі бар. Валютаны
еркін айырбастауға тиым салынған және валюта бағамын мемлекет бекітеді.
9) Шектеулердің көптігіне байланысты жүйеде көлеңкелі экономиканың
үлесі жоғары.
10) Коммунистік идеологияның үстемдік етуі.
Рыноктық экономиканың ерекше белгілері: 1) Инвестициялық ресурстарға
жеке меншік. 2) Макроэкономикалық қызметті рыноктық механизм арқылы реттеу.
2) Еркін бәсеке. 3) Көптеген сатушылар мен сатып алушылардың болуы. 3)
Еркін кәсіпкерліктің дамуы.
Аралас экономика туралы 100 жылдай бұрын А.Шефле, А. Вагнер еңбектерінде
орын алды. Олардың пікірінше аралас экономиканың қалыптасуына жеке
кәсіпкерлікке мемлекеттің араласуы негіз болған. Батыс экономистері аралас
экономикаға мемлекет пен жеке сектордың есепке негізделген некеге отыруы
деп анықтама берген.
Аралас экономика жоспарлы экономикалық жүйенің рыноктық экономикалық
жүйеге ауысуымен байланысты емес. Қазақстанда аралас экономика мен өтпелі
экономика кезеңдері тұспа-тұс келген болатын. Ал дамыған елдерде аралас
экономика объективті экономикалық құбылыс ретінде Кеңес дәуірінен бұрын да
өмір сүрді.
Аралас экономиканың сипатты белгілері:
1) Мемлекеттік меншіктің болуы. Ол экономиканың дамуында
тұрақтандырушы рөл атқарады. Жеке сектор жүзеге асыра алмайтын салаларда
(темір жол, космосты игеру, атом энергетикасы ,т.б.) қызмет етеді.
2) Меншіктің көптүрлілігі. Бәсекелік ортаның күшеюіне әсері мол.
3) Экономика рыноктық және жоспарлы тетіктер арқылы реттеледі.
4) Макро-микроэкономикалық деңгейде экономикалық процестердің
ұйымдастырушылық және басқарушылық рөлі басым.
5) Жеке кәсіпорындардың ірі әртараптандырылған фирмаларға өзгеруі.
Мемлекет рыноктағы экономикалық субъектілердің пайда табуға бағытталған іс-
әрекеттерінің теріс жақтарын болдырмау шараларын ұйымдастыру, бақылау
механизмін жүзеге асырады. Яғни, бай мен кедей халық топтарының
араларындағы әлеуметтік, экономикалық , саяси алшақтықты төмендетуге,
ұлттық қауіпсіздікті сақтауға, экологиялық мәселелерді шешуге, үкіметке
деген сенімді жоғарылатуға қызмет етеді.
Қоғамдық шаруашылықты рыноктық ұйымдастырудың қажеттігіне қазіргі
кезде күмән келтірушілер өте сирек.
Қоғамдық-экономикалық формация тарихи материализмнің негізгі
категориясы. Оның күрделі жүйеленген иерархиялық құрылымы бар. Қоғамдық-
экономикалық формацияның қүрылымдық элементтері — өндіргіш күштер мен
өндірістік қатынастар.
Қоғамдық-экономикалық формация- өндіріс әдісі мен қондырманың өзара
бірлесіп, әрекеттесуінің нәтижесі. Адамзат дамуының табиғи-тарихи жолы
қоғамдық-экономикалық формацияның жүйелі ауысуын көрсетеді. Оларға: алғашқы
қауымдық құрылыс, құл иеленушілік, феодалдық, капиталистік және коммунистік
қоғамдық-экономикалық формациялар жатады.
Материалистік диалектика қоғамның экономикалық дамуын зерттеудің
методологиялық негізі Бұл теория дамудың қайнар көзі мен қозғаушы күші деп
объективті қайшылықтар, қарама-қарсы жақтардың бірлігі мен күресін алып
қарайды. Формациялық теорияның негізгі жағдайлары :
1) Қоғамдық-экономикалық формациялар біртіндеп табиғи-тарихи процесс
ретінде орын ауыстырады.
2) Материалдық өмірдің рухани өмірмен салыстырғанда рөлі жоғары.
3) Өндірістік қатынастар қоғамның базисі, қондырма базистен туынды
сипат алады.
4) Таптар тарихтың түлғасы және қоғамның негізгі
бірлігі, ал таптық күрес- таптардың
өзара қатынастарының негізгінысаны.
Қоғамдық-экономикалық формация теориясы қазіргі заманғы, тіптен
бұрынғы тарихи кезеңдердегі көптеген құбылыстар мен процестерді толық
түсіндіре алмайды. Олардың ішінде: батыс елдерінің революциялық емес,
эволюциялық сипатта дамуы, дамыған аймақтармен қатар, артта қалған
аймақтарда стагнацияның болуы, көптеген елдердің тарихи дамуында белгілі
бір сатылардың болмауы, таптық қайшылықтағы мүдделердің маңызының
темендеуі, ғылыми-техникалық прогресті дамытуда субъективті (адамдық)
фактордың рөлінің өсуі, салт-дәстүрлер, дін, ұлттық психологияның
ерекшеліктері, олардың материалдық өндірістік қатынастан тәуелсіздігі.
Қоғамдық-экономикалық формация теориясы қазіргі заманғы, тіптен бұрынғы
тарихи кезеңдердегі көптеген құбылыстар мен процестерді толық түсіндіре
алмайды.
Қоғамдық дамудың өркениеттік теориясындағы аса маңызды мәселелердің
бірі -жүйені айқындаушы белгілерді анықтау. Адамзаттың негізгі
мәселелерінің ғаламдық сипат алуы және өзара байланыстар мен өзара
тәуелділіктің күшеюі үйлесімділікке негізделген тәсілдерді қажет етеді.
Өркениетті теория материалдық және рухани дамудың бірлігін, қағидалардың
жалпылама және әмбебаптылығын мойындайды.
Қазіргі өркениет техногендік сипаттағы адамның қоғамдағы жаңа
жағдайын, теңдікті қамтамасыз ету мен жеке іс-әрекеттің еркіндігін талап
етеді. Соған қарамастан, рынок заңдарының ықпалымен бәсекелестік
нәтижесінде теңсіздік пен тәуелділік көрініс алады. Бірақ, қоғамдық
санадағы теңдік пен еркіндік қағидалары, институционалдық нысандар
(құқықтық және саяси) мен қорғау шаралары қоғамдық өмірдің қағидаларын
сақтауға мүмкіндік береді
Техногендік өркениет әлемдік экономиканың қарқынды дамуына ықпал
еткеніне қарамастан, XX ғасырдың 70-90 жылдары өзінің өсу шегі бар екенін
көрсете бастады. Қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін экономикалық
шығындардың үздіксіз артуы, табиғи ресурстардың көлемі экологиялық
дағдарыспен шектелетінін айқындап берді. Техногендік өркениеттің шеңберінде
қоғамдық дамудың қозғаушы күшін құрайтын мақсаттар мен мотивтер өздерінің
мән-мағынасын өзгертті. Ғаламдық мәселелерді шешудің қажеттігі адамдардың
рыноктық іс-әрекетінің мотивтерінің мәнін төмендетіп, осыған дейінгі
техникалық және әлеуметтік-экономикалық дамудың теріс салдарын жою үшін
адамгершілік қағидалар бірінші кезекке шықты.
Экономикалық әрекеттердің әмбебап әрі өте тиімді әдісі ретінде рынок,
қоғамды дамытуда жаңа факторлардың әсеріне бейімделуі тиіс. Бұл
экономикалық субъект ретінде мемлекеттің реттеушілік рөлінің артуымен
байланысты.
Нарықтық шаруашылықтың жалпы сипаттамасы.
Рынок- өндіріс пен қызмет көрсету нәтижелерін айырбастаумен байланысты
қатынастар жүйесі. Рынок жүйе ретінде өзінің дамуында стихиялы, бәсекеге
негізделген және ұйымдасқан, монопольды сипаттық белгілерге ие болды.
Рыноктың стихиялы дамуы және бәсекеге негізделуі тауар өндірушілерді
пайда табу мақсатында бәсекелік күрестің қатысушысына айналдырды.
Ұйымдасқан және монопольдық белгілер рыноктағы аз ғана тауар
өндірушілердің бірігіп, белгілі бір талаптарға, стандарттарға сәйкес қызмет
ету жағдайларын сипаттайды.
“Рынок белгілі бір өнімдер сатылып-сатып алынатын нақты алаң емес,
сатушылар мен сатып алушылар арасындағы мәмлелер еркін жасалынатын, бағалар
жеңіл әрі жылдам теңесетін кеңістік”,- А.Маршалл (Принципы политэкономии .
М:1984).
Рыноктың атқаратын қызметтері:
1. Өзін-өзі реттеу қызметі. Өндіріс пен тұтыну құрылымдарын үйлестіру,
сұраныс пен ұсынысты көлемі мен бағалары бойынша тепе-теңдігін
қамтамасыз ету.
2. Ынталандырушы қызметі. Аз шығын жұмсай отырып, көп пайда алуға
мүмкіншілік беретін тиімді өндірісті экономикалық ынталандыру. ҒТП
негізінде өндіріс пен жалпы экономиканың интенсивті өсуін қаматмасыз
ету.
3. Ақпараттық қызметі. Экономикалық өмірді демократияландыру үшін
экономикалық тиімсіз элементтер рыноктық тетіктер арқылы жойылып, өзін-
өзі басқару қағидаларын жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Рынок адамдар арасындағы өндіру, бөлу, айырбастау, тұтыну
процестерін қамтитын экономикалық қатынастар жүйесі. Ол экономиканың
қызмет етуінің күрделі механизмі. Оның қызмет етуі әртүрлі меншік
нысандарын, тауар-ақша қатынастарын және қаржы-несие жүйесін пайдалануға
негізделген.
Қазіргі кезде өркениетті рыноктық қатынастарды қамтамасыз
ететін жағдайларды таңдау аса маңызды. Мұндай жағдайларды екіге бөлуге
болады:
1.Рыноктық байланыстарды қамтамасыз ететін шаруашылық жүргізудің
қалыптасқан жағдайларын дамыту. Оның ішінде:
-әртүрлі меншік нысандарының қызмет етуін жетілдіру (жеке,
кооперативтік, акционерлік, мемлекеттік, т.б.).
-мемлекеттік реттегіштерді сақтай отырып өндірісті демократияландыру.
Рыноктың кемшіліктерін мемлекет қызметтерін жүзеге асыру арқылы толтыруға
болады. Ол үшін мемлекеттік басқару жүйесінің өзі демократиялық қағидаларға
сай құрылуы тиіс.
-рыноктық инфрақұрылымды дамыту. Ол негізгі үш рыноктың қызмет ету
дәрежесіне байланысты: 1) Тауарлар мен қызметтердің рыногы. 2) Өндіріс
факторларының рыногы. 3) Қаржы рыногы.
2. Құқықтық заң актілерін қабылдау шаруашылық жүргізуді рыноктың жаңа
әдістеріне сай жетілдіру. Яғни: 1) Әртүрлі меншік нысандарын иелену,
пайдалану және шаруашылық жүргізуді рационалды етудің нақты шараларын
енгізу. Меншік құқықтарын сақтау және заңдастыру. 2) Экономикадағы басымды
салаларды жаңарту, қолдау көрсету, қайта өңдейтін салалардың дамуын
ынталандыратын кешенді механизмдерді іске қосу. 3) Отандық кәсіпорындардың
шетел инвестицияларын тарту мүмкіншіліктерін ұлғайту. Аралас
кәсіпорындардың құрылуына мемлекеттік қолдау жасау.
Рыноктың негізгі түрлерін келесідей топтастыруға болады.
1. Тауарлар мен қызметтер рыногы. Бұл топқа жатады:
-тұтыну тауарларының рыногы (азық-түлік және өнеркәсіп тауарлары).
-қызметтер рыногы (тұмыстық, көлік, коммуникациялық қызмет).
-тұрғын үй және өндірістік бағыттағы ғимараттар рыногы.
2. Өндіріс факторларының рыногы. Оның құрамы:
- жылжымайтын мүліктер рыногы.
- еңбек құралдарының рыногы.
- шикізаттар мен материалдар рыногы.
- энергетикалық ресурстар рыногы.
- пайдалы қазбалар рыногы.
3. Қаржы рыногы. Оған жатады:
- капиталдар рыногы немесе инвестициялық рынок.
- несие рыногы.
- бағалы қағаздар рыногы.
- валюта-ақша рыногы.
4. Интеллектуалдық өнімдер рыногы. (инновация, жаңалықтар, ақпараттық
қызмет, өнер және әдебиет туындылары).
5. Еңбек рыногы.
Аймақтық рыноктар (жергілікті, ішкі, сыртқы, халықаралық).
Рыноктың инфрақұрылымы дегеніміз- рыноктағы тауарлар мен
қызметтердің еркін қозғалысын қамтамасыз ететін ұйымдар, мекемелер,
институттардың жиынтығы .
Рыноктың инфрақұрылымының ұйымдастырушылық негізі- жабдықтау, өткізу,
брокерлік және делдалдық ұйымдар, коммерциялық фирмалар. Материалдық негізі-
көлік жүйесі, қойма және ыдыс, ақпараттық және байланыс жүйелері. Несиелік-
есептеу негізі- банктік және сақтандыру жүйесі, ірі және шағын несиелік
жинақ мекемелері, коммерциялық банктер.
Рынок инфрақұрылымының негізгі элементтері: жәрмеңке, биржа, аукцион.
Сұраным және ұсыным теориясының негіздері.
Рыноктық қатынастар сатушы мен сатып алушының өз мүдделерінің тиімділігіне
негізделген іс-әрекеттермен сипатталады. Бұл қатынастар өндірушілер мен
тұтынушылар арасындағы байланыстар түрінде көрініс табады.
Сұраныс рыноқтың элементтерінің бірі. Ол өндірісті үнемді пайдалану
әдістері мен ресурстарды тиімді бөлу тәсілдерін қолдануға ынталандырады.
Сұраныс – төлем қабілеттілігі бар қажеттілік.
Бәсекелі рынокта тауар айырбасы үшін белгілі бір заңдар әрекет етеді.
Тауар айырбасы мен баға орнату процестерін басқарушы заңдардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz