Жоғарғы оқу орындарындағы кредиттік оқыту жүйесі ғылыми-педагогикалық негіздері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Абай атындағы ҚАЗАҚ ұлттық ПЕДАГОГИКАлық университеті
Психология-педагогика факультеті
педагогика және психология
мамандығы 4 курс студенті
Жоғарғы оқу орындарындағы кредиттік оқыту жүйесі ғылыми-педагогикалық
негіздері
050103-Педагогика және психология мамандығы бойынша диплом жұмысы
Ғылыми жетекші:
Алматы – 2008ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1. Кредиттік оқыту жүйесі бойынша оқу үдерісін ұйымдастырудың
ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Кредиттік оқыту жүйесінің әлемдік білім кеңістігіндегі жай-күйі 16
және Қазақстанның жоғары оқу орындарында ендірудегі мәселелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Кредиттік оқыту жүйесі бойынша оқу үдерісіндегі білім алушының 41
өздік жұмысына жаңаша көзқарас ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Студенттің өздік жұмысын ұйымдастырудың үлгісі мен педагогикалық56
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Кредиттік оқыту жүйесінде бойынша болашақ экономистердің өздік
жұмысын ұйымдастыру әдістемесі
2.2 Өздік жұмысты тиімділеудің мониторингі ... ... ... ... ... ... ... 94
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 131
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 134
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 150
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі
Қазіргі таңдағы білім беру үдерісі білім алушының шығармашылықпен
өзіндік дамуы, өзіндік оқуы және өздігінен жұмыс істеуімен қатар жүретін
әлемдік интеграциялық технологиясына жаһандану жағдайында жүріп жатыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 2006 жылғы 1-ші
наурыздағы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің
қатарына кіру стратегиясы атты Қазақстан халқына Жолдауында: Білім беру
реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақты қабілеттілігін қамтамасыз етуге
мүмкіндік беретін аса маңызды құралдарының бірі. Бізге экономикалық және
қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі
қажет,– деп атап көрсетті [1].
Кәсіптік білім беру саласындағы болып жатқан түбегейлі өзгерістер
барысындағы проблемаларды зерттеуге Б.Әбдікәрімұлы [2], С.Ә.Әбдіманапов
[3], Л.С.Гребнев [4], Б.Жарықбаев [5], Е.Ө.Жұматаева [6], В.В.Егоров [7],
А.Д.Исмаилов [8], В.Л.Ким [9], В.П.Колесов [10], К.Қабдыкерімов [11],
А.А.Нұрмағамбетов [12], Н.Э.Пфейфер [7], Б.С.Сәрсекеев [13], А.П.Сейтешев
[14], Э.Г.Скибицкий [15], Л.А.Шкутина [16], И.Б.Федоров [17] және тағы
басқа зерттеушілер үлкен үлес қосты.
Қазақстанның дамуындағы жаңа жағдайлар жоғары кәсіптік білім жүйесінің
алдына жаңа басымдықтар мен міндеттерді қойып отыр. Ол халықаралық білім
беру стандарттарына сай келуді қамтамасыз ету үшін білім беру үдерісін
ұйымдастыру мен мазмұнына жаңа шешімдер жасауды талап етеді. Жоғары оқу
орындарында мамандарды кәсіби даярлаудың теориялық, ғылыми, дидактикалық,
әдістемелік негіздері және олардың кәсіби даярлығын қалыптастыру мәселелері
Ш.А.Абдраман [18], А.Р.Анасова [19], К.М.Беркімбаев [20], Р.И.Бурганова
[21], Б.Т.Кенжебеков [22], Қ.М.Кертаева [23], М.Кұрманов [24], М.А.Лигай
[25], М.С.Мәлібекова [26], Г.Ж.Меңлібекова [27], О.Ү.Мұсабеков [28],
Ы.А.Нәби [29], Г.К.Нұртаева [30], Ә.А.Саипов [31], О.Сыздықов [32],
Ш.Т.Таубаева [33], А.Н.Тесленко [34] еңбектерінде зерттелген.
Еліміздегі жоғары оқу орындарында эксперимент ретінде енгізілген
кредиттік оқыту жүйесі – заман талаптарына сәйкес болашақ маман бойында
толыққанды білім қалыптастыруға, өздігінен жұмыс істеу және білім алу
дағдыларын дамытуға жағдай жасайтын жаңа оқыту жүйесі. Кредиттік оқыту
жүйесінің енгізілуі қоғам сұранысына сай мамандарды дайындау, соған сәйкес
жаңа оқу жоспарлары мен бағдарламаларын жасау, болашақ маманның кәсіптік
деңгейінің жоғарғы сапасын қалыптастыру қажеттігінен туындап отыр.
Шетел оқу орындарындағы білім беруді қарастырған Б.Андрис [35],
Ж.М.Арутюнова [36], Н.Белканов [37], М.К.Борисенко [36], С.Ирсалиев [38],
О.М.Карпенко [39], А.Н.Карташевич [40], М.Лаумулин [41], Г.А.Лукичев [42],
Б.К.Момынбаев [43], С.Питер [44], Х.Рахимбек [45], Р.Г.Стронгин [46],
Ж.К.Тлешова [47], В.П.Чинков [48], В.Н.Чистохвалов [49] және тағы басқа
зерттеушілер өз еңбектерінде ол елдердегі білім беру жүйелерінің құрылымы
мен ерекшеліктеріне тоқталып, кредиттік оқыту жүйесі бар елдерде түрлі
факторларға байланысты оның қолданылу тәжірибелері, даму бағыттары мен
проблемалары әр алуан екендігін көрсетті.
Кредиттік оқыту жүйесін теориялық және ғылыми-қолданбалы бағыт
тұрғысынан зерттеген Н.Асанов [50], А.Атыханов [51], Г.К.Ахметова [52],
С.Б.Әбдіғаппарова [52], С.Ә.Әбдіманапов [53], Б.С.Әбдірәсілов [52], О.Боев
[58], Ж.Д.Дадабаев [54], С.Р.Ибатуллин [52], Ж.А.Күлекеев [52],
А.А.Құсаинов [52,55], Б.А.Мырзалиев [52], С.Омарбаев [56], С.М.Өмірбаев
[52], В.Чистохвалов [57], А.Чучалин [58] және басқа да зерттеушілер бұл
жүйенің негізгі ұғымдары мен ережелерін айқындап, кредиттік технологияның
жоғары мектеп практикасына ендірілуіне үлкен үлес қосты. Авторлар бұл
жүйенің оқу уақытын ұтымды пайдалану, оқу үдерісінде жаңа педагогикалық
технологиялар мен интерактивті әдістерді қолдану, оқыту сапасын арттыру
сияқты мәселелерді қойып отырғанын көрсете отырып, болашақ маманның кәсіби
біліктілігін қалыптастыруда өздік жұмыстың алатын орнына ерекше мән береді.
Кредиттік оқыту жүйесінде білім алушылардың өздік жұмысы оқу
бағдарламасының барлық көлемінің үштен екі бөлігін құрайды. Болашақ
экономистердің өздік жұмысының тиімді ұйымдастырылуы олардың кәсіби
даярлығын қалыптастыруға әсер етеді. Ол еңбек нарығында әріптестерімен
бәсекелесе алатын, тосын жағдайда жауапты шешім қабылдап, шығармашылық
әрекет жасай алатын, білімдері мен біліктіліктері әлемдік стандартқа сай
мамандарды даярлауға алғы шарт болады. Сондықтан кредиттік оқыту жүйесінде
студенттің өздік жұмысын (СӨЖ) тиімді ұйымдастыру мәселесі, онда бірегейлік
пен жүйеліліктің болуы көкейкесті болып отыр.
Жоғары мектеп дидактикасының тұрғысынан СӨЖ-ді ұйымдастырудың мәнін
ашуға А.Е.Абылқасымова [59], Н.А.Адельбаева [60,,61], С.И.Архангельский
[62], М.В.Буланова-Топоркова [63], М.Г.Гарунов [64], И.И.Кобыляцкий [65],
Р.А.Низамов [66], П.И.Пидкасистый [67] еңбектері арналды.
Өздік жұмысты оқу үдерісінде жүйелі түрде қолдану қажеттігі және
жүйелік әдістің тиімділігі мен аспектілері У.Абдукаримова [68], В.К.Буряк
[69], Т.Т.Галиев [70], Е.Я.Голант [71], К.Дүйсенбаев [68], Б.П.Есипов [72],
Р.М.Микельсон [73], Е.С.Саблик [74], М.Н.Скаткин [75] еңбектерінде
негізделді.
СӨЖ-ді психологиялық тұрғыдан ғалымдар Н.А.Менчинская [76],
А.В.Петровский [77], С.Л.Рубинштейн [78], Н.Ф.Талызина [79] зерттеулерінде
қарастырды.
СӨЖ зерттеулерін дамытуға А.Беляева [80], М.Г.Гарунов [81], А.Демеуов
[82], Ж.Е.Сәрсекеева [83], Ж.Сүлейменов [84], Ш.Тлепина [85], Л.А.Шкутина
[86] сынды психологтар мен педагогтардың және т.б. үлесі зор. Олар СӨЖ-ді
тиімді ұйымдастыру үшін жоспарлауға, оның мазмұнын анықтауға, ұйымдастыру
технологиясы мен қағидаларына, формалары мен түрлеріне аса мән береді.
Жоғары мектепте жеке пәндерді оқыту барысында СӨЖ-ді ұйымдастырудың
теориялық және педагогикалық негіздерін Ж.Е.Сәрсекеева (педагогика) [83],
ғылыми негіздерін С.Г.Тәжбаева (тәрбие аспектісі) [87] өз зерттеулерінде
анықтайды.
СӨЖ-ді ұйымдастырудың әдістемелік аспектісі мен жолдарын зерттеген
К.Л.Гончарова [88], С.К.Исаева [89], Г.К.Нурмұханбетова [90], Н.К.Рядина
[91], К.А.Тлеубергенова [92] еңбектерінде студенттерде өздік жұмыс жасау
дағдыларын қалыптастыруға баса көңіл бөліп, нақты пәндерді оқытуда СӨЖ
ұйымдастырудың әдістемелерін ұсынады.
Білім алушылардың өзіндік іс-әрекеттерін ұйымдастыру барысында
ақпараттық технологияларды қолданудың мүмкіндіктері А.Айтмұхамбетов [93],
Б.Әбдікәрімов [94], С.Боранбаев [93], Д.М.Жүсібалиева [95], Ж.А.Қараев
[96], А.К.Мыңбаева [97], И.В.Роберт [98], А.К.Садыкова [99], Қ.А.Сарбасова
[100], В.Ф.Шолохович [101] еңбектерінде айқындалды.
Осылайша педагогикалық және психологиялық әдебиеттерде студенттің өздік
жұмысы кеңінен қарастырылған.
Алайда, педагогика ғылымы мен практикасында СӨЖ кеңінен қамтылғанмен,
еліміздегі жоғары мектепте кредиттік оқыту технологиясын ендіруге
байланысты білім беру парадигмасы өзгерген жағдайда экономика
мамандықтарының студенттерінің өздік жұмысын тиімді ұйымдастыру мәселесі
толық зерттелмегені анықталды. Елімізде кредиттік технология бойынша оқуды
бакалавриатта алғашқы болып экономика мамандықтарының студенттері бастады.
Ел экономикасын әлемдік деңгейге көтеру және оны басқару үшін білімді,
жоғары білікті мамандар қажет. Қоғамдағы жаппай ақпараттану үдерістері
экономика саласының болашақ мамандарынан міндетті түрде жаңа ақпараттық
технологиялардың негізін меңгеруді, оның мүмкіндіктерін кәсіби іс-
әрекеттерінде қолдана білуді, олармен жұмыс істеу біліктері мен дағдылары
болуын талап етеді. Осы мақсатта информатика пәнінен СӨЖ-дің дұрыс
ұйымдастырылуы олардың осы пән бойынша толық та терең білім алуын, оны
шығармашылықпен белсенді түрде игеруін және қолдануын, болашақ мамандығына
қажетті кәсіби және танымдық біліктері мен дағдыларын қалыптастырады.
Жоғары мектеп, мемлекет, қоғам тарапынан болашақ экономистердің тұлғасы
мен кәсіби құзіреттілігіне, оларды даярлауға қойылатын талаптар және
кредиттік оқыту жүйесіндегі СӨЖ-дің маңызының артуы СӨЖ-ді тиімді
ұйымдастыруды қажет етеді. Алайда, кредиттік оқыту жүйесінде СӨЖ-ді тиімді
ұйымдастыруға қатысты нақты ғылыми-әдістемелік еңбектердің жеткіліксіздігі,
оны ұйымдастырудың педагогикалық шарттарының ғылыми тұрғыдан негізделмеуі
мен кредиттік оқыту жүйесінде болашақ экономистердің өздік жұмысын тиімді
ұйымдастыру қажеттігі арасында қарама-қайшылықтар бар екені байқалды.
Осы қарама-қайшылықтардың айқындалуы зерттеудің проблемасын анықтады:
ол студенттердің кәсіби даярлығын осы кредиттік оқыту жүйесіндегі білім
мазмұнына сай жетілдіру үшін студенттің өздік жұмысын ұйымдастырудың
педагогикалық шарттарын іздеу болды. Қарастырып отырған проблеманың
көкейкестілігі, оның теория және практика жүзінде жеткілікті зерттелмеуі
және зерттеу проблемасын шешу мақсаты тақырыпты Кредиттік оқыту жүйесі
бойынша болашақ экономистердің өздік жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық
шарттары деп алуға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: кредиттік оқыту жүйесі бойынша болашақ
экономистердің өздік жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық шарттарын
теориялық тұрғыдан негіздеу және практикалық түрде жүзеге асыру.
Зерттеудің нысаны: жоғары оқу орнындағы оқу үдерісі.
Зерттеудің пәні: жоғары оқу орнында кредиттік жүйе бойынша оқытуда
экономика мамандықтарының студенттерінің өздік жұмысын ұйымдастыру үдерісі.
Зерттеудің болжамы: егер жоғары оқу орындарында кредиттік оқыту
жүйесіндегі студенттердің өздік жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық
шарттары анықталып және сол шарттарға сәйкес ұйымдастырылса, онда кредиттік
оқыту жүйесі жағдайында мамандарды кәсіби даярлаудың сапасы артады, өйткені
өздік жұмыс студенттердің өз бетімен жұмыс істеу және шығармашылық
белсенділігін арттырып, оқу материалын терең игеріп бекітуге, жаңа кәсіби
білім алуға, практикалық білік, дағдыларды қалыптастыруға жағдай жасайды.
Зерттеудің қойылған мақсаты мен пәні, жасалынған болжамына сәйкес
зерттеудің міндеттері анықталды:
1) жоғары білім беру теориясы мен практикасында зерттелетін проблеманың
жағдайын анықтап талдау;
2) болашақ экономистердің кәсіби даярлығын қалыптастыру үшін кредиттік
оқыту жүйесінде өздік жұмысты ұйымдастырудың педагогикалық шарттарын
анықтап, СӨЖ жүйесінің үлгісін жасау;
3) Информатика пәнінің ерекшелігін ескеріп СӨЖ ұйымдастырудың әдістемесін
жасау, СӨЖ-ді тиімділеудің жолдары мен құралдарын анықтау және оны
негіздеу;
4) СӨЖ ұйымдастырудың ұсынылған үлгісінің тиімділігін, педагогикалық
шарттарын эксперимент жүзінде тексеру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәнділігі:
– кредиттік оқыту жүйесінде СӨЖ-ге жаңаша көзқарастың қажеттігінің
теориялық негіздемесі берілді;
– кредиттік оқыту жүйесіндегі студенттің өздік жұмысының тиімділігін
арттыруды қамтамасыз ететін педагогикалық шарттар анықталып, эксперимент
жүзінде тексерілді;
– кредиттік оқыту жүйесіндегі СӨЖ-ді ұйымдастырудың үлгісі жасалынды, оның
СӨЖ-ді тиімділеуге ықпалы эксперименттік сынақтан өтті;
– кредиттік жүйе бойынша оқытуда информатика пәнінің ерекшелігін ескеріп
экономика мамандықтарының студенттерінің өздік жұмыстарын ұйымдастырудың
әдістемесі ұсынылды;
– СӨЖ-ді тиімділеу үшін оның оқу-әдістемелік жағынан қамтылуы, мониторинг
жасау қажеттілігі негізделіп, жаңа ақпараттық технологияларды қолдану
мүмкіндіктері айқындалды.
Диссертация құрылымы зерттеудің қойылған міндеттерін біртіндеп шешу
логикасына сәйкес құрылды және кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, диссертация тақырыбының
таңдалуы негізделді, ғылыми аппараты: зерттеудің нысаны, пәні, мақсаты,
міндеттері, ғылыми болжамы, жетекші идеясы, әдіснамалық негіздері,
әдістері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық мәнділігі
көрсетілді. Қорғауға ұсынылатын қағидалар түзілді, зерттеу нәтижелерінің
сынақтан өтуі мен ендірілуі сипатталды.
Кредиттік оқыту жүйесі бойынша оқу үдерісін ұйымдастырудың ғылыми-
теориялық негіздері атты бірінші бөлімде зерттеу проблемасына талдау
жасалынып, кредиттік оқыту жүйесінің негізгі ұғымдары, түрлері, әлемдік
білім кеңістігіндегі жай-күйі және Қазақстанның жоғары оқу орындарында
ендірудегі мәселелері анықталды. Кредиттік оқыту жүйесі бойынша білім
парадигмаларының өзгерісі көрсетіліп, оқу үдерісіндегі білім алушының өздік
жұмысының маңызының артуының себептері, оны ұйымдастырудағы оқытушының рөлі
анықталды. Кредиттік оқыту жүйесіндегі СӨЖ-дің орны, дәстүрлі және
инновациялық түрлері, формалары сипатталды. Кредиттік оқыту жүйесінде СӨЖ
ұйымдастырудың үлгісі жасалынып, оны тиімді ұйымдастырудың педагогикалық
шарттары айқындалды.
Кредиттік оқыту жүйесі бойынша болашақ экономистердің өздік жұмысын
ұйымдастыру әдістемесі атты екінші бөлімде жоғары оқу орнының оқу
үдерісінде информатика пәнін болашақ экономистерге оқытуда өздік жұмысты
ұйымдастырудың әдістемесі мен СӨЖ-ді тиімділеу құралдары ұсынылды. Өздік
жұмысты тиімділеуде мониторингтің қажеттігі негізделіп, оны іске асыру
сипатталды. Кредиттік оқыту жүйесіндегі СӨЖ үлгісі бойынша тәжірибелік-
эксперименттік жұмыс нәтижелері көрсетілді.
1 КРЕДИТТІК ОҚЫТУ ЖҮЙЕСІ БОЙЫНША ОҚУ ҮДЕРІСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кредиттік оқыту жүйесінің әлемдік білім кеңістігіндегі жай-күйі
және Қазақстанның жоғары оқу орындарында ендірудегі мәселелер
Қазіргі кезеңде Қазақстанды әлемдік қоғамдастық нарықтық экономикасы
бар мемлекет ретінде танып отыр. Қысқа тарихи кезеңде жаңа технологияларды
қолдана отырып Қазақстан экономикада алға шықты, елдің әлеуметтік-
экономикалық дамуы анықталды. Қоғамдағы өзгерістер білім жүйесіне де ықпал
етті. Оның қоғам сұранысына сай болуын талап етіліп, білім беру жүйесінің
рөлі мен мәні артып, оған үлкен міндеттер жүктеліп отыр.
Қазақстандық жоғары білім берудің стратегиялық міндеті ұлттық білім
беру жүйесінің жетістіктерін сақтай отырып оны әлемдік білім беру
үдерісінің қазіргі заманғы болашағы бар бағыттарына сәйкес келтіру болып
табылады. Бұл екі үдерістен: ұлттық білім беру жүйесін жетілдіру мен
әлемдік білім беру кеңістігіне ықпалдасуды жүзеге асырудан тұрады. Білім
беру жүйесін дамытудың стратегиялық басымдықтарын анықтау мақсатында,
жоғары мектепте оқу үдерісін ұйымдастыруды түбегейлі өзгертуге байланысты
қазақстандық көпдеңгейлі үздіксіз білім беру үлгісін қалыптастыруға
мүмкіндік беретін Қазақстан Республикасының білім беруінің 2015 жылға дейін
даму тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-
2010 жылдарға арналған Мемлекеттік Бағдарламасы жасалынды [102,103]. Онда
білім беруді дамытудың негізгі бағыттары ретінде мамандардың білім сапасын
арттыру, оларды даярлаудың жаңа бағыттарын мен инновациялық дамуын
қамтамасыз ету, ғылыми-зерттеу жұмыстарының ықпалдастығы, ғылыми
зерттеулерді қоғам сұранысымен тығыз байланыстыру, білім беру және
ақпараттық технологияларды жетілдіруді көрсетеді.
Қазақстан Республикасының әлемдік білім беру жүйесіне ену үдерісі 2003
жылдан бастап еліміздің оқу орындарында және магистратурасында кредиттік
оқыту технологиясын ендіруден басталды. Бұл әлемдік және отандық білім беру
тәжірибесінің ықпалдасуы ғана емес, олардың өзара толығу үдерісі де болып
табылады. Осы үдерістің алдындағы Қазақстанның Еуропа аймағындағы жоғары
білімге қатысты біліктіліктерді тану туралы Лиссабон Конвенциясына және
Жоғары білімнің еуропалық аймағы туралы Болон декларациясына қосылуы, ҚР
Еуропа аймағындағы жоғары білімге қатысты біліктілікті тану туралы
Конвенцияны ратификациялау туралы Заңы кредиттік оқыту технологиясының
ендірілуіне жол ашты. Кредиттік оқыту жүйесін ендіру және оқыту жүйесін
жетілдіру әлемдік жоғары білім беру тәжірибесін, оның ішінде еуропалық
аймақтағы жоғары білімге қатысты біліктіліктерді тану туралы Лиссабон
Конвенциясы және Болон декларациясы сияқты материалдарды зерттеуді қажет
етеді [104,,105]. Қазақстанның Лиссабон Конвенциясына қол қоюы елімізді
халықаралық бағдарламалар мен келісімдердің мүшесі етті. Болон процесіне
қосылу еліміздің ұлттық білім беру жүйесінде түбегейлі өзгерістер жасауға
әкелді. Бұл заң арқылы қазақстандық білім берудің жаңа мүмкіндіктері
ашылды:
адамдарға өздері қалаған жерде білім алу мүмкіндігін беру;
кез келген ұлттық білім беру жүйесімен сәйкес келуі;
жоғары білім берудің формалары мен бағдарламаларының барлық түрлерінде
қолдануы (күндізгі, кешкі, қашықтықтан оқыту, сырттай);
халықаралық сынақ ауысымын жасау мүмкіндігі;
дипломдардың жалпыевропалық дипломдарға сәйкес келуі [106].
Жоғары білім берудің жалпыеуропалық кеңістігін қалыптастыруға
байланысты міндеттерді шешу Болон үдерісіне тікелей байланысты болып
табылады. Зерттеу барысында Болон үдерісі жайлы құжаттармен танысудан
[107,,108,,109,,110,,111,,112,,113] , оның еуропалық [114,,115,,116] және
ресейлік [4,,117,,118,,119] жоғары білім беру жүйесін түбегейлі өзгертуге
ықпалы туралы еңбектерден оны қабылдауға объективті жағдайлар мен
себептердің болғаны анықталды. Бұл елдердің ұлттық білім беру жүйелерінде
түбегейлі өзгерістер жасауға жалпы әлемдік беталыстар мен Еуропадағы
қалыптасқан жағдайлар себепкер болды.
Кәсіби маман даярлау жүйесінде өзгерістер жасау қажеттігінің себебі
барлық дамыған елдердің экономикасындағы түбегейлі өзгерістер болып
табылады. Жұмыс берушілер жоғары кәсіби білімді маманды ғана емес, жаңаша,
стандартты емес түрде ойлайтын, түрлі күрделі кәсіби-өндірістік проблемалар
туғанда шығармашылықпен шешім қабылдай алатын және мекеменің жұмысына
бірден кірісіп кетуге практикалық дағдысы бар жастарды жұмысқа алуға
тырысады. Өндіріспен байланыспаған білім жүйесінің практикалық жұмысқа
дағдысы бар маман дайындай алмайтынын өмір көрсетіп отыр. Бұл жағдайдан
шығудың бір жолы ЖОО-ның ғылыммен ықпалдастығы болып табылады. Алайда
қазіргі қоғамда мекемедегі жұмыс маманнан кәсіби білім мен білікке қоса
басқа да құзыреттіліктерді: компьютерде үш деңгейде (өңдеушілік, желілік,
кәсіби бағдарламалар) жұмыс істей білуді, бір немесе одан да артық шет
тілін білуді, маркетинг негіздерін, психологиялық әдістемелерді,
менеджерлік дағдыларды игеруді талап етеді. Мұның бәрін ЖОО қабырғасындағы
студенттің ғылыми-зерттеу жұмыстары барысында қамту мүмкін емес. Сондықтан
студентті болашақ кәсібіне жан-жақты дайындау үшін мақсатты түрде жұмыстар
жүргізу керек болды. Сол себепті дәстүрлі оқыту формалары мен өмірдің
талабы арасындағы алшақтықты, маманның тиімді кәсіби әрекет жасауына
қажетті ғылыми білімнің көлемі ұдайы артуы мен мамандардың нақты даярлануы
арасындағы диспропорцияны жоятын және толыққанды білімді қалыптастыруға,
өздік жұмыс пен өзіндік білім алу дағдыларын дамытуға мүмкіндік беретін
оқыту жүйесінің қажеттігі білінді.
Еуропадағы жағдайларға байланысты білім беру саласындағы өзгерістердің
жасалуына төрт түрлі себептер болды, олардың үшеуі білім беру саласы
бойынша Еуропаның АҚШ-тан мына көрсеткіштер бойынша артта қалуына
байланысты: жоғары білімі бар дайындалған мамандардың санының екі есе
аздығы; елдегі шетелден келіп оқитын студенттердің саны жағынан (АҚШ-та 500
мыңнан астам, ол барлық еуропалық елдерде оқитын шетел студенттерінің
санынан артық, олардың оқуынан АҚШ-қа жылына 5-10 млрд. доллар аралығында
кіріс түседі); ғылымның дамуы, ғылыми потенциалды дамыту қарқындылығы және
оның қаржыландыруы жағынан (ғылым – экономиканы дамытудың маңызды факторы);
төртіншісі – еуродаққа кірген елдердің өз потенциалдарын біртұтас
экономикалық механизмге біріктіруге деген ұмтылысы. Ол үшін әр елдердегі
білім жүйелерінің деңгейлерін жақындату, соның нәтижесінде Еуропа
университетінің бітірушісі Еуропаның кез келген елінде жұмыс істей
алатындай шаралар жасау қажет болды [120,,121].
С.Смирновтың пікірінше, Болон декларациясы жоғарыда аталған себептердің
барлығын қамти алмайды. Ол білім беру мазмұны мен оқыту әдістемесінде
өзгеріс жасауды талап етпейді. Білім сапасын жетілдіруге байланысты оны
бағалаудың мемлекетаралық өлшемдерін жасау қажеттігі айтылғанмен, нақты
бағыттары көрсетілмеген. Болон декларациясы тек қана сәйкестендіру үшін
түрлі елдердің білім беру деңгейлерінің құрылымын бірыңғай етуді талап
етеді [120].
Болон үдерісінің мазмұны төмендегідей мақсаттардан тұрады:
жаппай қабылданатын және салыстыруға келетін ғылыми дәрежелер жүйесін
бекіту;
айқын, ашық, салыстыруға келетін, дипломдарға қосымшалар
(бітірушілердің еңбекке орналасуын қамтамасыз ету жоғары білім беру
жүйесінің бәсекелестігін арттыру үшін) берілетін дәрежелердің жүйесін
қолдану;
жоғары білім беру жүйесінің екі сатылы: базалық және дипломнан кейінгі
жүйесін ендіру; бірінші сатыны аяқтаған соң алатын дәреже еуропаның
еңбек рыногінде біліктіліктің жеткілікті деңгейі болып танылады;
студенттердің икемділігін арттыру құралы ретінде ECTS-тің аналогы болып
табылатын кредиттер жүйесін қабылдау. Қабылдайтын оқу орны таныған
жағдайда кредиттер жоғары білімнің барлық сатысында (үздіксіз білімді
қоса) әрекет етеді;
икемділікті ынталандыру және студенттер мен оқытушылардың, зерттеушілер
мен білім беру менеджерлерінің еркін ауысуына жағдай жасау;
салыстыруға келетін өлшемдер мен әдіснамаларды жасау мақсатында сапаны
қамтамасыз ету (бақылау) саласында еуропалық ынтымақтастықты дамыту;
ЖОО басқаруда студенттердің рөлін арттыру, оқыту сапасын бақылауға
студенттерді қатыстыру;
жоғары білімді, әсіресе, білім беру бағдарламаларын жобалау, ғылыми
зерттеулер сияқты және т.б. салаларда еуропалық өлшеуді күшейту;
әлеуметтік ынтымақтастықты арттыру және ЖОО-ның оны күшейтуге
жауаптылығы;
ғылым мен білім берудің ықпалдасуын күшейту;
Еуропаның әлемге ашықтығы, өмір бойы оқу мәселесіне көңіл бөлудің артуы
[4, 114, 118, 120, 121].
Олай болса, Болон үдерісінің мақсаты – бітірушілердің еңбекке орналасу
қабілеттілігін арттыру, азаматтардың икемділігін және еуропалық жоғары
мектептің бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін 2010 жылға дейін еуропалық
білім беру кеңістігін құру болып табылады. Болон процесіне қатысушылар
(1999 жылы 29 ел, 2003 жылдан бастап 40 ел) өз жоғары білім жүйелерін
бірыңғай жалпыеуропалық стандартқа келтіруге міндеттеме алды. Білім беру
саласының мамандары мен зерттеушілері бұл жобаға әртүрлі тұрғыдан қарайды:
бірі толық жақтаса, енді бірі қарсы. Оның бір кемшілігі ретінде бүкіл білім
беру жүйесін емес, тек жоғары білім жүйесін реформалауды ұсынатынын атайды.
Жақтаушылар оның жақсы жақтары ретінде білім берудің бірыңғайлы болуын,
бүкіл Еуропада танылатын білім туралы бірыңғай құжаттың болуын, студенттер
мен оқытушылардың басқа ел және оқу орнына ауысуына мүмкіндік берілуі деп
анықтаса, қарсылары өз білім жүйелерінің негіздерінен айрылып қаламыз деп
қауіптенеді [122]. Зерттеушілер Болон жобасындағы икемділік білімділер мен
мамандардың басқа елге кетуіне жол ашуы мүмкін екендігін теріске шығармайды
[118, 120].
Ресей зерттеушілерінің пікірінше, Болон үдерісі жаһанданудың белгісі
болғандықтан, Ресей оның мүмкіндіктері мен ауқымды келешегіне мүдделі болып
отыр. Болон үдерісіне бейімделу жоғары білім беруді жетілдіруге, Ресей мен
Еуроодақ арасындағы ықпалдасуды күшейтеді. Бұл үдеріске қарсы тұру
стагнация мен оқшаулануға әкеп соғады. Білім беру саласын жетілдіруде
ұлттық білім берудегі дәстүрлерді сақтай отырып, екі жақты мүддені де
ескеру қажет деп санайды [123, 124]. Болон үдерісіне қатысты Ресейдің ішкі
мүдделері әлемдік стандарттарға сәйкес білім беру жүйесін реформалаумен,
ресейлік экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру, тәуелсіз қоғамдық
институттарды дамыту, экономика мен әлеуметтік салаларға мемлекеттің
ықпалын шектеуге, ұлттық-мәдени және білім беру сәйкестігін сақтауға
байланысты. Өйткені, Болон үдерісі жоғары білім берудегі, еңбек нарқындағы,
қоғамдық сектордағы, бюджеттегі, әкімшілік реформаларға тікелей әсер етеді.
Ресейдің бұл үдерістегі сыртқы мүддесі Еуроодақпен байланысты кеңейтуді
көздейді [57].
Алайда, кез келген шетелдік білім беру үлгісін қандай озық болса да
айна-қатесіз қолдануға болмайды. Әр мемлекеттің, ұлттың білім беру
жүйесінің өзіндік менталитеті бар, педагогикасындағы қалыптасқан дәстүрі
мен ұстанымдары, білім жүйесінің жинақталған озық тәжірибесі бар. Отандық
педагогикада басты орынға тұлғаны, оны жан-жақты дамыту, жас және жеке бас
ерекшеліктерін ескеруді, шығармашылық қабілеттерін дамытуды қояды. Білім
беруде басты назарды тек жоғары білікті мамандарды дайындауға ғана емес,
адамгершілігі жоғары, ізгілікті тұлғаны қалыптастыруды онымен қатар қояды.
Шетел университеттерінде көп жыл еңбек еткен көптеген ғалымдар олардың
білім жүйесімен салыстыра келе, отандық университеттік білімнің
артықшылықтары ретінде бізде іргелі білім беруге баса көңіл бөлінетінін,
кең профилді мамандар даярланатынын да атап өтеді.
Болон үдерісіне қатысты еңбектерді, әр алуан пікірлерді талдай келе,
мынандай қорытынды жасауға болады: жаһандану жағдайында Болон үдерісі –
объективті қажеттілік және Еуроодақпен ықпалдастықтың нақты жолы.
Сондықтан қоғамның маңызды бір жүйесі болып табылатын жоғары білім
жүйесінің реформасы алдын ала жан-жақты және тыңғылықты түрде зерттеліп,
жүйелі түрде, ғылыми негіздемеге сүйеніп, шетел тәжірибесін талдап, отандық
білім берудің іргелі құндылықтарын сақтай отырып дайындалуы тиіс.
Болон декларациясының негізгі міндеттерінде айтылған мақсаттарға жету
үшін оның тетіктері ретінде кредиттік жүйеге [58], еуропалық сынақ ауыстыру
жүйесіне (ECTS) [49] және жалпыеуропалық дипломдардың Қосымшасына [42,,44]
ерекше мән беріледі. Бұл тетіктердің ұлттық және халықаралық деңгейлерде
ендірілуі мен қолданылуы ашық жалпыеуропалық білім беру кеңістігін
қалыптастырудың тиімді тәсілі болып табылады. Жоғары кәсіптік білім беру
әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінде білім берудің бағдарламаларын игеруді
бағалаудың кредиттік жүйесін қолдануға негізделген.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған Мемлекеттік Бағдарламаны іске асырудың негізгі бағыттарында Оқу
үдерісін ұйымдастырудың дәстүрлі жүйесінің орнына оқытудың кредиттік жүйесі
енгізіледі, ол оқитындардың өз бетінше белсенді жұмыс істеуін
ынталандырады, жеке білім бағытын таңдаудың болуын, ұтқырлығын,
бакалаврлардың, магистранттардың және докторанттардың академиялық
еркіндігінің үлкен дәрежесін қамтамасыз етеді, білім туралы құжаттардың
әлемдік білім беру кеңістігінде танылуына әсер етеді. делінген [103].
Кредиттік оқыту жүйесінің дәстүрлі сызықты оқыту жүйесіне қарағанда
ерекшеліктері:
– дәстүрлі жүйеде оқытудың мақсаты ақпарат пен нақты білім беру болса,
жаңа жүйеде нақты білімнің негізінде білім алушының шешім қабылдай білу
дағдыларын дамыту, яғни шығармашылық әрекет пен өздігінен танып-білуді және
кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру;
– білім алушылардың оқу жоспарындағы пәндерді таңдаудағы көп еркіндігі,
әр студенттің өз жеке оқу жоспарын жасауға тікелей өзі қатысуы, оқыту
бағдарламасының икемділігі және таңдау курстарының көптігі;
– студенттердің оқытушыларды таңдаудағы еркіндігі;
– студент-оқытушы қарым-қатынасының субъект-субъект болып өзгеріп,
оқытушының ұйымдастырушылық және қосалқы рөл атқаруы;
– пән таңдауда, оқу траекториясын таңдауда студенттерге көмектесетін
академиялық консультанттардың енуі;
– оқу үдерісін ұйымдастыруда факультеттердің еркіндігі, оқу үдерісін
қажетті әдістемелік материалдармен (баспа және электронды) қамтамасыз ету
қажеттігі;
– әр студенттің эдвайзер көмегімен оқу пәндерін меңгеру үшін білім беру
траекториясын таңдау арқылы оқытудың жекелендіруі;
– студенттің өздік жұмысының (СӨЖ) үлесінің артуы, оның оқытушы
қатысуынсыз жүретін СӨЖ және оқытушы жетекшілігімен жүргізілетін студенттің
өздік жұмысы (ОСӨЖ) болып бөлінуі;
– игерген білім сапасының емтиханда бағаланып, сынақтың болмауы;
– оқу мотивациясының артуы, шетелде оқу мүмкіндігі, алған білімді басқа
елдегі оқу орнының академиялық мойындау кепілдігі;
– оқытуда интерактивті әдістердің кеңінен қолдану мүмкіндігі;
– білім деңгейінің нақтылығы, баға жүйесінде дәстүрлі бағалаудан өзгеше
жинақталатын сынақтық жүйенің енгізілуі және дәстүрлі бағалау жүйесіне
аудару механизмінің болуы, бағалаудағы ерекшеліктер жатады [52,,125].
Оның басты ерекшелігі – әр пән бойынша студенттер мен оқытушылардың
еңбегін бағалау үшін сынақ бірлігінің (немесе кредиттер жүйесінің)
енгізілуі. Ал оқу пәндерін студенттердің меңгеруін бағалау үшін міндетті
түрде балдық-рейтингтік жүйе қолданылады.
А.Чучалин мен О.Боев кредиттік жүйенің мәнін білім беру
бағдарламаларының мазмұнын сандық бағалау жүйесі ретінде, ал рейтингтік
жүйені оны игерудің сапасын сандық бағалау жүйесі ретінде түсіндіреді
[58].
Кредиттік оқыту жүйесі – даралану, білім беру траекториясының
таңдамалылығы және білім ауқымын кредиттер түрінде есепке алу негізінде өз
бетінше білім алу және білімді шығармашылықпен игеру деңгейін арттыруға
бағытталған білім беру жүйесі [125].
Кредиттік оқыту жүйесі сабақты жекелей жоспарлау негізінде өздігінен
білім алудың және жекелендіру арқылы білімді шығармашылықпен игеру арқылы
оқу үдерісін ұйымдастырудың ерекше тәсілі болып табылады. Ол әлемдік
стандартқа сай білім беруді қамтамасыз етуге, барынша сапалы білім беру
арқылы біліктілігі жоғары және еңбек нарығында бәсекелестікке төтеп бере
алатын мамандарды даярлауға мүмкіндік береді.
Бәсекеге қабілетті мамандарды дайындаудың өлшемінің көрсеткіштері ЖОО
түлегінің динамикалық өзгеретін ортаға тез бейімделе алуы, түлектің жаңа
мамандықтарды меңгеруге уақыт пен күш шығармай еңбек ете алатын сабақтас
салалардың саны, дұрыс басқару шешімдерін қабылдау қабілеті және жүйелі
түрде басқару дағдысының болуымен анықталады [126].
Қазақстанның жоғары оқу орындарындағы кредиттік жүйенің ендірілуі
әлемдік білім беру саласындағы беталыстарды ескеруді, шет елдердегі бұл
жүйенің тәжірибесін зерттеуді және жинақтауды қажет етеді.
Әлемдегі оқу орындарында қолданылып жүрген кредиттік жүйенің үлгілері
[42,,49, 52, 123,,127] бірнеше типке бөлінеді:
1) кредиттерді жинақтауға бағдарланған кредиттік жүйелер (мысалы USCS);
2) кредиттерді бір мезгілде ауыстыруға және жинақтауға бағдарланған аралас
типті кредиттік жүйелер (мысалы CATS);
3) академиялық икемділікті қамтамасыз ету үшін кредиттерді ауыстыруға
бағытталған кредитік жүйелер (мысалы ECTS).
Зерттеу барысында кредиттік жүйенің әлемдегі білім беру кеңістігіндегі
жай-күйін анықтау үшін танысқан еңбектерден [17, 35, 36, 37, 38, 39, 40,
41, 44, 45,,46, 48] Ресей, АҚШ пен Еуропа елдеріндегі білім беру
жүйелерінің құрылымы, дәрежелері, деңгейлері мен оқу орындарының аталуы
ғана емес, ондағы бағалау жүйелері, әр академиялық деңгейдегі студенттердің
жинайтын кредиттерінің саны мен оқу апталары, оқу мерзімі жағынан да
әртүрлі екендігі анықталды. Оқытудың кредиттік жүйелері қолданылатын
елдерде бұл жүйе негізінен кредиттерді ауыстыру үшін, аз дәрежеде
академиялық кредиттерді жинақтау үшін қолданылады. Еуроодаққа кіретін
елдердің барлығында дерлік кредиттік жүйелер студенттердің оқу жүктемесіне
негізделген ECTS-ке сәйкес келе алады, ал Испания мен Португалияда
кредиттер аудиториялық сағаттарға негізделген.
Әртүрлі елдердегі аталған кредиттер жүйесі тек қана қолданысымен ғана
емес, кредит ұғымының анықталуы және оған деген көзқарас жағынан да бір-
бірінен айрықшаланады.
Кредиттік-сынақ жүйелері негізінен кредит ұғымы мен анықтамасын білім
беру бағдарламасын немесе оның бөлігін игеруге кеткен еңбек шығынын
бағалаудың бірлігі ретінде қарастырады.
Кредиттік-жинақтау жүйелері кредитті негізінен білім беру
бағдарламаларын игерудің нәтижесін, яғни алған білім, білік және дағдыларды
бағалау бірлігі ретінде анықтайды.
1),АҚШ-тағы кредиттік жүйесі – USCS жүйесі (US Credit System – АҚШ-тағы
кредиттік жүйе). Американдық білім беру жүйесінде сынақ бірлігі – дәреже
алу талаптарына сәйкес оқу курсының мазмұнының көлемін сандық түрде
берілуі. 1 кредит 15 аптадан тұратын семестр бойына 1 аудиториялық және 2
СӨЖ сағатына тең (4 жылдық оқу бағдарламасында 120 кредит).
Сынақ бірлігінен басқа АҚШ білім беру жүйесінде сынақ курсы,
кредиттік бірліктер жүйесі, кредиттік бірліктерді өзара тану терминдері
қолданылады [49].
Сынақ курсы (credit course) – студенттің белгілі бір оқу бағдарламасы
шеңберінде оқуын аяқтаған соң академиялық кредиттік бірліктер алатын пән.
Кредиттік бірліктер жүйесі (credit system) – деңгей немесе диплом алу
үшін оқу бағдарламасы әрқайсысы дайындау бағыты болып табылатын блоктарға
бөлінетін жүйе. Блоктың нәтижесі бойынша кредиттік бірліктер қойылады,
диплом немесе деңгей алу үшін белгіленген кредиттер санын жинау керек.
Кредиттік бірліктерді өзара тану (credit transfer) – студент бір оқу
орнынан басқасына ауысқанда жоғалтау үшін оның жинаған кредиттер бірлігін
немесе біліктілігін ЖОО-ның мойындауы.
Танылған кредиттік бірліктер (transfer credits) – студенттің басқа оқу
орнында істеген жұмысын танылған ретінде ауыстырылатын кредиттері.
Кредиттік-сағаттық жүйе (немесе оны кредиттік сағаттар жүйесі деп
те атайды) алғаш АҚШ-та пайда болып, кеңінен тарады. Кредит-сағат ұғымын
американдық білім беру жүйесінің белгілі қайраткері, Гарвард
университетінің президенті Чарльз Элиот 1869 жылы енгізді. 1870-1880
жылдары кредит-сағат арқылы пән көлемін өлшеу жүйесі ендірілді. 1892 жылдан
бастап АҚШ ұлттық білім беру комитеті кредит ұғымын тек колледж емес,
орта мектепке де ендірді, бакалаврдағы білім көлемін бағалаудың кредиттік
жүйесін білім берудің магистрлік және докторлық сатысына да таратты. [52,
б.23]
USCS жүйесінде кредит (кредит-сағат немесе кредит бірлік) – оқу
уақытына негізделген өлшем. Кредит-сағат жоғары білім беруде сабақ кестесін
құруға, үлгерімнің орташа балын (GPA–Grade Point Average) есептеуге,
кафедралардың, оқытушылар мен студенттердің жүктемесін анықтауға және тағы
осы сияқты университеттегі түрлі әрекеттерді реттеуге қолданылады. Мысалы,
бакалавриатта 1 кредит-сағат студенттің семестр бойы аптадағы аудиториялық
жұмысының 1 академиялық сағатына тең, ал дәрістік және практикалық
сабақтардың әрбір академиялық сағатына 2 сағат СӨЖ беріледі. Бір кредитпен
өлшенетін пәнге аптасына 1 аудиториялық сағат және 2 сағаттық СӨЖ,
семестрде (15 апта) 45 сағат беріледі. Магистратура, докторантурада өздік
жұмыстың үлесі бұдан да көп. Орташа есеппен семестрде әрқайсысы 3 кредитпен
өлшенетін бес пәннен студенттің қалыпты жүктемесі 15 кредит-сағат болса,
студент апта сайын 15 сағат аудиторияда және 30 сағат өздігінен жұмыс
істейді, ал магистрант 9-12 сағат аудиторияда және 27-36 сағат өздік жұмыс
жасайды [49].
Американдық кредиттік жүйенің басты ерекшеліктері:
– нормативті түрде бекітілген оқу мерзімі жоқ (кредиттер жинақталатын
болғандықтан);
– дәрежелерді алуға қойылатын талаптар емтихан бағасы емес, кредиттер
арқылы анықталады, кредиттік бірліктер деп жалпы аталатын бұл нәтижелер
бір ЖОО-нан екіншісіне, бір факультеттен екіншісіне ауысқанда, оқуды үзіп
қайта жалғастырғанда сақталынады;
– кредит-сағат пен дәрежелер өзара байланысты. Бакалавр, магистр және
доктор дәрежесін алу үшін алдын-ала белгіленген сынақ бірлігін кредит-
сағатты жинау қажет. Жоғары білімнің бірінші деңгейі бакалавр дәрежесін
(Bachelor of Arts, BA немесе Bachelor of science, BSc) алу үшін оқу
мерзімі 4 жылдың ішінде студент әрқайсысы 3 кредит болатын 40-қа жуық
пәнді меңгереді, ең кемі 120 кредит-сағат жинайды. Бастапқы 2 жылда
негізгі білім алынса (60-68 кредит), қалған 2 жылда арнаулы пәндерді
оқиды, оқу біліктілік емтиханымен аяқталады. Жоғары білімнің екінші
деңгейі (Graduate Level) магистр дәрежесін (Master of Arts, MA немесе
Master of Science, MSc) алу үшін 1-2 жылда 30-60 кредит-сағат жинайды.
Докторлық бағдарлама бойынша оқуда 3-4 жыл ішінде 60-90 кредит-сағат
жинау қажет;
– қатаң бекітілген оқу курстарының тізімі жоқ, студент 2-3 ай бұрын оқу
курстарына тіркелуі тиіс, кешіккен жағдайда айыппұл төлейді, бұл олардың
өз бетімен жұмыс істеуін және жауапкершілігін қалыптастырады;
– СӨЖ-дің үлесі жоғары, оқу үдерісі әр студентпен жеке жұмысқа
негізделген, кітапхана демалыссыз, тәулік бойы, үзіліссіз істейді,
компьютер мен Интернет қолдануда проблема жоқ, оқу-әдістемелік жағынан
толық қамтамасыз етіледі, қажетті ақпарат университет сайтында тұрады,
силлабус әр студенттің қолында болады;
– американдық ЖОО-ның автономиясы мен біраз дәрежеде дербестілігі,
оқытудың модулдік қағидамен құрылып, мемлекеттік емтихандардың болмауы
жаңа оқу курстарын, білім беру деңгейлерін, мамандықтарды ашуды
жеңілдетеді;
– кредиттер қаржыландыруды реттейді, студенттердің, оқытушылар мен
кафедраның жүктемесін, оқу ақысын анықтағанда қолданылады;
– оқу бағдарламасын игерудің сапасы үздіксіз бақыланып отырады, қорытынды
емтихан міндетті түрде жазбаша болады, оны студент толық жазуы тиіс, бұл
олардың аналитикалық ойлауын дамытады.
– АҚШ университеттері мен колледждерінде 10-ға жуық бағалау жүйесі бар:
цифрлық (1-100 балл); әріптік (А, В, С, D, F, плюс, минус таңбаларымен);
аралас; көбінесе грейдтер, яғни үлгерімнің орташа балы GPA (Grade-Point-
Avarage) қолданылады.
Алайда, 200 жылдық жаппай жоғары білім беру тәжірибесі бола тұрса да,
АҚШ-тың жоғары мектебіндегі кредиттік жүйенің де өзіндік проблемалары бар:
– жаппай оқуға қол жету мүмкіндігі пен жеңілдетілген стандарттардың
нәтижесінде оқуға түсетін талапкерлердің білім деңгейі мен сапасының
төмен болуына байланысты;
– пәнді табысты игерген студент тек сол пән бойынша кредит-сағат жинайды,
оны келесі деңгейді алу үшін қолданады. Студенттің жетістігі бағамен
анықталады, кредит-сағат студент білімінің деңгейін көрсетпейді, ол тек
оқу үдерісінің құрылымын ғана, яғни сол пәнді игергенге кеткен уақытты
ғана көрсетеді, ал оның пән күрделігіне ешқандай қатысы жоқ. Мысалы,
кейбір күрделі пәндердің кредит-сағаты аз немесе керісінше болуы да
мүмкін.
Кемшіліктеріне қарамастан бұл кредиттік жүйе кең қолданыс тапты, ол
университеттің барлық әрекетіне қатысады: оқу бағдарламасын мен жоспарын,
сабақ кестесін жасау, оқу ақысын анықтау, білімді бағалау, деңгейлерді
тағайындау және тағы басқалары.
Бұл американдық кредиттік жүйесі оқытушы мен студенттің әрекетін шынайы
бағалап, олардың жүктемесін анықтауға, жұмыс істеулеріне мүмкіндік береді.
Нарықтық экономикалық қатынастарға сәйкес келетін оқу еркіндігін қамтамасыз
етеді.
2) Ұлыбританиядағы кредиттік жүйе – CATS (Credit Accumulation and
Transfer SchemeSystem – кредиттерді жинақтау және аудару сұлбасыжүйесі)
–кредиттерді жинақтаудың және аударудың британдық жүйесі, өткен ғасырдың 90-
шы жылдарының басында құрылды. Ұлыбританияда бірнеше сұлбасы бар. CATS
кредиттік оқыту жүйесіне Ұлыбританияның, Біріккен корольдіктің, Оңтүстік
Африка және Жаңа Зеландия елдерінің оқыту жүйелері негізделген [128].
Жүйенің жасалу мақсаты студенттердің академиялық еркіндігін және
икемділігін қамтамасыз етуді көздейді. Ол студенттерге пәндерді елдегі және
шетелдегі басқа оқу орындарынан игеруге жағдай жасайды. Алдыңғы оқулардың
кредиттері жинақталады, оқытудың күндізгі және кешкі оқыту формаларын
үйлестіре оқуға, үзілістен кейін оқуды жалғастыруға мүмкіндік береді.
Британдық жүйедегі кредиттік технологиялар американдық жүйедегі сияқты
тек мамандарды дайындау бағыты бойынша ғана емес (заң, экономика,
философия), мамандану бойынша да (еңбек құқығы, қаржы құқығы, менеджмент,
қаржы және т.б.) қолданылады. Кредиттер дайындықтың бір деңгейінен
екіншісіне өткенде (колледж, бакалавриат, магистратура) жинақталады.
САТ жүйесіндегі кредит ұғымы оқу нәтижесіне жетудің сандық
көрсеткішін білдіреді, оқудың нәтижесі екі параметр арқылы: кредиттер саны
және оқу деңгейімен анықталады. Кредитердің саны оқу нәтижесіне жетуге
қажетті шартты оқу уақытындағы оқу көлемімен анықталады [129].
Оқудың нәтижелері – оқу үдерісін аяқтаған соң студенттің нені білуі,
түсінуі және жасай білуі туралы ережелер. Деңгей – оқу кезеңіндегі
студентке қойылатын талаптар. Кредиттер жүйесінде оқытудың 8 түрлі деңгейі
және соған сәйкес біліктіліктері бар. Бұл деңгейлер оқу жылдарына сәйкес
келе бермейді, мысалы 2-ші оқу жылында студент 3 немесе 4 деңгейдің
пәндерін оқуы мүмкін. Жоғары білімді маманның біліктілігін анықтаудың 4
түрлі өлшемі бар: біліктілікке қойылатын кредиттердің ең аз саны; әр
біліктіліктің қамтитың деңгейлерінің диапазоны; ең жоғарғы кредит
деңгейдегі ұсынылатын кредиттер саны және ең төменгі деңгейдің ұсынылған ең
жоғары кредит саны.
САТ жүйесінде 1 академиялық жылда 120 кредит (бакалавритта 3 жыл оқиды,
360 кредит) жиналады, ал 1 британдық кредит 10 шартты оқу сағатына тең.
Шартты оқу сағаты (уақыты) деп орта есеппен оқыту нәтижесіне жетуге кететін
сағат санын айтады, оған аудиториялық сабақтар, негізгі практикалық
жұмыстар, жобамен жұмыс, өздік жұмыстар, емтиханға дайындық және оны
тапсыру кіреді [128].
Кредиттерді басқа кредиттік жүйеге ауыстыру үшін пән бойынша 1 САТ
кредитін пән бойынша 2 ECTS кредитіне тең деп есептейді.
САТ кредиттік жүйесінің мүмкіндіктері:
– ЖОО-ның ішінде студенттер бір білім саласын игеруден екіншісіне ауыса
алады;
– студенттер өз еліндегі және шетелдегі басқа ЖОО-дағы пәндерді оқи алады;
– дәстүрлі және дәстүрлі емес жолмен, жұмыс орнында еңбек ете жүріп оқу
арқылы алған алдыңғы оқулары мен дағдыларының кредиттерін жинақтай алады;
– академиялық кредиттерді кәсіптік агенттіктердің емтиханынан босату үшін
және керісінше қолдана алады; толық академиялық оқу күні мен кешкі оқуды
үйлестіре алады;
– үзілістен соң оқуын қайта жалғастыра алады [130].
САТ жүйесінің кемшіліктері ретінде оның таңдау еркіндігін айтады, яғни
таңдаудағы көп еркіндік дәрежеге арналған бағдарламаның құрылымын бұзады.
Алайда, кредиттерді жинақтаудың жақтаушылары бұған юниттер, модулдер,
біліктіліктердің бөлігі немесе тұтас біліктілік үшін берілген кредиттерді
басқа оқу орындары мойындауы міндетті емес, біліктілікті академиялық
институттар мен сәйкес аккредитацияланған органдар ғана тағайындайды деген
уәж айтады.
САТ жүйесінің қолданылып жүрген көптеген үлгілері 3 топты құрайды:
Шотландия ЖОО-на арналған САТ, жалғастырылатын білім берудегі САТ, жоғары
және жалғастырылатын білім берудегі САТ.
Шотландияның САТ жүйесі (SCOT CATS) – САT жүйесіне негізделген
Шотландияның барлық оқу орындарында қолданылатын ұлттық жүйе. Бұл жүйедегі
оқытудың ерекшелігі бакалавр деңгейінде оқу мерзімі 4 жыл, ал Біріккен
королдіктің басқа бөліктерінде 3 жыл.
Сонымен қатар, САТ жүйесінде Англия, Уэльс және Солтүстік Ирландияға
арналған бірыңғай кредиттер және біліктіліктер жүйесі (EWNI), Уэльстің
кредиттер және біліктіліктер жүйесі (CQFW), Шотландияның кредиттер және
біліктіліктер жүйесі (SCQF), Дерби графтығының аймақтық жүйесі (DRN) бар
[52, 128, 131].
3) Еуропалық елдердегі кредиттер жүйесі.
Еуропа елдерінің жоғары білім жүйесіне кредиттік технология әрқилы
енгізілуде, әр мемлекеттің кредит туралы өз түсінігі бар, қазір оларда
барлық кредиттік жүйелерді бірыңғайлау проблемасы тұр [132].
ECTS – кредиттерді аударудың еуропалық жүйесі (ECTS – European Credit
Transfer System) Батыс және Шығыс Еуропа елдеріне (негізінен Еуроодаққа
кіретін елдер) таралған, әсіресе Франция, Испания, Германия, Италия мен
Ұлыбританияда. Бұл өзара сынақ бірлігін мойындаудың еуропалық жүйесі 1997
жылы жасалынды, оның мақсаты – студенттердің академиялық икемділігін
қамтамасыз ету, яғни бір елдегі немесе шетелдегі бір оқу орнынан екіншісіне
ауысқанда оқу нәтижесін салыстыру мен өлшеудің тәсілі болып табылады
[118,,130]. Бұл кредиттер жүйесі Еуропа елдеріне ортақ шкала бойынша өз
елдеріндегі ЖОО-ның оқу жоспарларын бағалауға, ұлттық білім беру жүйелерін
жақындатуға мүмкіндік берді.
Соңғы онжылдықта Еуропа жоғары оқу орындары халықаралық оқыту
бағдарламаларына белсене қатысуда. Еуроодақ негізінде 1987 жылы құрылған
ERASMUS (European Community Action Scheme for Mobility of University
Students) білім беру бағдарламасы Еуропаның 12 елінде тарады. Бұдан
жинақталған тәжірибе барлық жас топтары мен деңгейлеріне арналып білім
беруге мамандандырылған SOCRATES бағдарламасына негіз болып, ол 31 елде
қолданылуда.
Бұдан басқа Еуропада студенттермен алмасудың Leonardo Da Vinci және
Tempus-Tacis сияқты білім беру бағдарламалары бар [52,,133, 134, 135].
ECTS жүйесіндегі кредит студенттің жүктемесінің салыстырмалы түрдегі
мәні, студенттің жүктемесін сипаттайтын пәндер бірлігіне сәйкес келетін
сандық мән. Ол ЖОО-дағы жылдық академиялық оқуды толық аяқтау үшін әрбір
курстағы жасалуы тиіс жұмыстардың көлемі, яғни дәрістер, практикалық
жұмыстар, семинарлар, СӨЖ (зертханадағы, үйдегі, кітапханадағы),
емтихандар, басқа да бақылау түрлері. Кредиттер орындалған жұмыс көлемін
анықтаса, грейдтер алынған білім мен дағдының сапасын анықтайды. Бакалавр
дәрежесін алу үшін студент 3-4 жыл оқып, 180-240 кредит (семестрде 30,
жылына 60 кредит) жинайды. Еуропа ЖОО-ның төрттен үші кредиттерді жинақтау
жүйесін қолданады. Бұл ECTS-тің еуропалық білім кеңістігін құрудың негізгі
құралы екенін көрсетеді. Еуропаның көптеген елдерінде (Германия, Франция,
Грекия, Австрия, Ирландия, Швейцария, Норвегия, Румыния, Дания, Швеция,
Ұлыбритания, Түркия, Финляндия және Эстония) ECTS жинақтау жүйесі білім
беруде кәдімгі стандартты жүйе ретінде қолданылады.
Болон декларациясында ECTS сияқты кредиттер жүйесін құру туралы
айтылған. Онда кредиттердің жоғары емес білім беру шеңберінде, оның ішінде
университеттердің сәйкес бағдарламаларды мойындаған жағдайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Абай атындағы ҚАЗАҚ ұлттық ПЕДАГОГИКАлық университеті
Психология-педагогика факультеті
педагогика және психология
мамандығы 4 курс студенті
Жоғарғы оқу орындарындағы кредиттік оқыту жүйесі ғылыми-педагогикалық
негіздері
050103-Педагогика және психология мамандығы бойынша диплом жұмысы
Ғылыми жетекші:
Алматы – 2008ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1. Кредиттік оқыту жүйесі бойынша оқу үдерісін ұйымдастырудың
ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Кредиттік оқыту жүйесінің әлемдік білім кеңістігіндегі жай-күйі 16
және Қазақстанның жоғары оқу орындарында ендірудегі мәселелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Кредиттік оқыту жүйесі бойынша оқу үдерісіндегі білім алушының 41
өздік жұмысына жаңаша көзқарас ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Студенттің өздік жұмысын ұйымдастырудың үлгісі мен педагогикалық56
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Кредиттік оқыту жүйесінде бойынша болашақ экономистердің өздік
жұмысын ұйымдастыру әдістемесі
2.2 Өздік жұмысты тиімділеудің мониторингі ... ... ... ... ... ... ... 94
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 131
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 134
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 150
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі
Қазіргі таңдағы білім беру үдерісі білім алушының шығармашылықпен
өзіндік дамуы, өзіндік оқуы және өздігінен жұмыс істеуімен қатар жүретін
әлемдік интеграциялық технологиясына жаһандану жағдайында жүріп жатыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 2006 жылғы 1-ші
наурыздағы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің
қатарына кіру стратегиясы атты Қазақстан халқына Жолдауында: Білім беру
реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақты қабілеттілігін қамтамасыз етуге
мүмкіндік беретін аса маңызды құралдарының бірі. Бізге экономикалық және
қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі
қажет,– деп атап көрсетті [1].
Кәсіптік білім беру саласындағы болып жатқан түбегейлі өзгерістер
барысындағы проблемаларды зерттеуге Б.Әбдікәрімұлы [2], С.Ә.Әбдіманапов
[3], Л.С.Гребнев [4], Б.Жарықбаев [5], Е.Ө.Жұматаева [6], В.В.Егоров [7],
А.Д.Исмаилов [8], В.Л.Ким [9], В.П.Колесов [10], К.Қабдыкерімов [11],
А.А.Нұрмағамбетов [12], Н.Э.Пфейфер [7], Б.С.Сәрсекеев [13], А.П.Сейтешев
[14], Э.Г.Скибицкий [15], Л.А.Шкутина [16], И.Б.Федоров [17] және тағы
басқа зерттеушілер үлкен үлес қосты.
Қазақстанның дамуындағы жаңа жағдайлар жоғары кәсіптік білім жүйесінің
алдына жаңа басымдықтар мен міндеттерді қойып отыр. Ол халықаралық білім
беру стандарттарына сай келуді қамтамасыз ету үшін білім беру үдерісін
ұйымдастыру мен мазмұнына жаңа шешімдер жасауды талап етеді. Жоғары оқу
орындарында мамандарды кәсіби даярлаудың теориялық, ғылыми, дидактикалық,
әдістемелік негіздері және олардың кәсіби даярлығын қалыптастыру мәселелері
Ш.А.Абдраман [18], А.Р.Анасова [19], К.М.Беркімбаев [20], Р.И.Бурганова
[21], Б.Т.Кенжебеков [22], Қ.М.Кертаева [23], М.Кұрманов [24], М.А.Лигай
[25], М.С.Мәлібекова [26], Г.Ж.Меңлібекова [27], О.Ү.Мұсабеков [28],
Ы.А.Нәби [29], Г.К.Нұртаева [30], Ә.А.Саипов [31], О.Сыздықов [32],
Ш.Т.Таубаева [33], А.Н.Тесленко [34] еңбектерінде зерттелген.
Еліміздегі жоғары оқу орындарында эксперимент ретінде енгізілген
кредиттік оқыту жүйесі – заман талаптарына сәйкес болашақ маман бойында
толыққанды білім қалыптастыруға, өздігінен жұмыс істеу және білім алу
дағдыларын дамытуға жағдай жасайтын жаңа оқыту жүйесі. Кредиттік оқыту
жүйесінің енгізілуі қоғам сұранысына сай мамандарды дайындау, соған сәйкес
жаңа оқу жоспарлары мен бағдарламаларын жасау, болашақ маманның кәсіптік
деңгейінің жоғарғы сапасын қалыптастыру қажеттігінен туындап отыр.
Шетел оқу орындарындағы білім беруді қарастырған Б.Андрис [35],
Ж.М.Арутюнова [36], Н.Белканов [37], М.К.Борисенко [36], С.Ирсалиев [38],
О.М.Карпенко [39], А.Н.Карташевич [40], М.Лаумулин [41], Г.А.Лукичев [42],
Б.К.Момынбаев [43], С.Питер [44], Х.Рахимбек [45], Р.Г.Стронгин [46],
Ж.К.Тлешова [47], В.П.Чинков [48], В.Н.Чистохвалов [49] және тағы басқа
зерттеушілер өз еңбектерінде ол елдердегі білім беру жүйелерінің құрылымы
мен ерекшеліктеріне тоқталып, кредиттік оқыту жүйесі бар елдерде түрлі
факторларға байланысты оның қолданылу тәжірибелері, даму бағыттары мен
проблемалары әр алуан екендігін көрсетті.
Кредиттік оқыту жүйесін теориялық және ғылыми-қолданбалы бағыт
тұрғысынан зерттеген Н.Асанов [50], А.Атыханов [51], Г.К.Ахметова [52],
С.Б.Әбдіғаппарова [52], С.Ә.Әбдіманапов [53], Б.С.Әбдірәсілов [52], О.Боев
[58], Ж.Д.Дадабаев [54], С.Р.Ибатуллин [52], Ж.А.Күлекеев [52],
А.А.Құсаинов [52,55], Б.А.Мырзалиев [52], С.Омарбаев [56], С.М.Өмірбаев
[52], В.Чистохвалов [57], А.Чучалин [58] және басқа да зерттеушілер бұл
жүйенің негізгі ұғымдары мен ережелерін айқындап, кредиттік технологияның
жоғары мектеп практикасына ендірілуіне үлкен үлес қосты. Авторлар бұл
жүйенің оқу уақытын ұтымды пайдалану, оқу үдерісінде жаңа педагогикалық
технологиялар мен интерактивті әдістерді қолдану, оқыту сапасын арттыру
сияқты мәселелерді қойып отырғанын көрсете отырып, болашақ маманның кәсіби
біліктілігін қалыптастыруда өздік жұмыстың алатын орнына ерекше мән береді.
Кредиттік оқыту жүйесінде білім алушылардың өздік жұмысы оқу
бағдарламасының барлық көлемінің үштен екі бөлігін құрайды. Болашақ
экономистердің өздік жұмысының тиімді ұйымдастырылуы олардың кәсіби
даярлығын қалыптастыруға әсер етеді. Ол еңбек нарығында әріптестерімен
бәсекелесе алатын, тосын жағдайда жауапты шешім қабылдап, шығармашылық
әрекет жасай алатын, білімдері мен біліктіліктері әлемдік стандартқа сай
мамандарды даярлауға алғы шарт болады. Сондықтан кредиттік оқыту жүйесінде
студенттің өздік жұмысын (СӨЖ) тиімді ұйымдастыру мәселесі, онда бірегейлік
пен жүйеліліктің болуы көкейкесті болып отыр.
Жоғары мектеп дидактикасының тұрғысынан СӨЖ-ді ұйымдастырудың мәнін
ашуға А.Е.Абылқасымова [59], Н.А.Адельбаева [60,,61], С.И.Архангельский
[62], М.В.Буланова-Топоркова [63], М.Г.Гарунов [64], И.И.Кобыляцкий [65],
Р.А.Низамов [66], П.И.Пидкасистый [67] еңбектері арналды.
Өздік жұмысты оқу үдерісінде жүйелі түрде қолдану қажеттігі және
жүйелік әдістің тиімділігі мен аспектілері У.Абдукаримова [68], В.К.Буряк
[69], Т.Т.Галиев [70], Е.Я.Голант [71], К.Дүйсенбаев [68], Б.П.Есипов [72],
Р.М.Микельсон [73], Е.С.Саблик [74], М.Н.Скаткин [75] еңбектерінде
негізделді.
СӨЖ-ді психологиялық тұрғыдан ғалымдар Н.А.Менчинская [76],
А.В.Петровский [77], С.Л.Рубинштейн [78], Н.Ф.Талызина [79] зерттеулерінде
қарастырды.
СӨЖ зерттеулерін дамытуға А.Беляева [80], М.Г.Гарунов [81], А.Демеуов
[82], Ж.Е.Сәрсекеева [83], Ж.Сүлейменов [84], Ш.Тлепина [85], Л.А.Шкутина
[86] сынды психологтар мен педагогтардың және т.б. үлесі зор. Олар СӨЖ-ді
тиімді ұйымдастыру үшін жоспарлауға, оның мазмұнын анықтауға, ұйымдастыру
технологиясы мен қағидаларына, формалары мен түрлеріне аса мән береді.
Жоғары мектепте жеке пәндерді оқыту барысында СӨЖ-ді ұйымдастырудың
теориялық және педагогикалық негіздерін Ж.Е.Сәрсекеева (педагогика) [83],
ғылыми негіздерін С.Г.Тәжбаева (тәрбие аспектісі) [87] өз зерттеулерінде
анықтайды.
СӨЖ-ді ұйымдастырудың әдістемелік аспектісі мен жолдарын зерттеген
К.Л.Гончарова [88], С.К.Исаева [89], Г.К.Нурмұханбетова [90], Н.К.Рядина
[91], К.А.Тлеубергенова [92] еңбектерінде студенттерде өздік жұмыс жасау
дағдыларын қалыптастыруға баса көңіл бөліп, нақты пәндерді оқытуда СӨЖ
ұйымдастырудың әдістемелерін ұсынады.
Білім алушылардың өзіндік іс-әрекеттерін ұйымдастыру барысында
ақпараттық технологияларды қолданудың мүмкіндіктері А.Айтмұхамбетов [93],
Б.Әбдікәрімов [94], С.Боранбаев [93], Д.М.Жүсібалиева [95], Ж.А.Қараев
[96], А.К.Мыңбаева [97], И.В.Роберт [98], А.К.Садыкова [99], Қ.А.Сарбасова
[100], В.Ф.Шолохович [101] еңбектерінде айқындалды.
Осылайша педагогикалық және психологиялық әдебиеттерде студенттің өздік
жұмысы кеңінен қарастырылған.
Алайда, педагогика ғылымы мен практикасында СӨЖ кеңінен қамтылғанмен,
еліміздегі жоғары мектепте кредиттік оқыту технологиясын ендіруге
байланысты білім беру парадигмасы өзгерген жағдайда экономика
мамандықтарының студенттерінің өздік жұмысын тиімді ұйымдастыру мәселесі
толық зерттелмегені анықталды. Елімізде кредиттік технология бойынша оқуды
бакалавриатта алғашқы болып экономика мамандықтарының студенттері бастады.
Ел экономикасын әлемдік деңгейге көтеру және оны басқару үшін білімді,
жоғары білікті мамандар қажет. Қоғамдағы жаппай ақпараттану үдерістері
экономика саласының болашақ мамандарынан міндетті түрде жаңа ақпараттық
технологиялардың негізін меңгеруді, оның мүмкіндіктерін кәсіби іс-
әрекеттерінде қолдана білуді, олармен жұмыс істеу біліктері мен дағдылары
болуын талап етеді. Осы мақсатта информатика пәнінен СӨЖ-дің дұрыс
ұйымдастырылуы олардың осы пән бойынша толық та терең білім алуын, оны
шығармашылықпен белсенді түрде игеруін және қолдануын, болашақ мамандығына
қажетті кәсіби және танымдық біліктері мен дағдыларын қалыптастырады.
Жоғары мектеп, мемлекет, қоғам тарапынан болашақ экономистердің тұлғасы
мен кәсіби құзіреттілігіне, оларды даярлауға қойылатын талаптар және
кредиттік оқыту жүйесіндегі СӨЖ-дің маңызының артуы СӨЖ-ді тиімді
ұйымдастыруды қажет етеді. Алайда, кредиттік оқыту жүйесінде СӨЖ-ді тиімді
ұйымдастыруға қатысты нақты ғылыми-әдістемелік еңбектердің жеткіліксіздігі,
оны ұйымдастырудың педагогикалық шарттарының ғылыми тұрғыдан негізделмеуі
мен кредиттік оқыту жүйесінде болашақ экономистердің өздік жұмысын тиімді
ұйымдастыру қажеттігі арасында қарама-қайшылықтар бар екені байқалды.
Осы қарама-қайшылықтардың айқындалуы зерттеудің проблемасын анықтады:
ол студенттердің кәсіби даярлығын осы кредиттік оқыту жүйесіндегі білім
мазмұнына сай жетілдіру үшін студенттің өздік жұмысын ұйымдастырудың
педагогикалық шарттарын іздеу болды. Қарастырып отырған проблеманың
көкейкестілігі, оның теория және практика жүзінде жеткілікті зерттелмеуі
және зерттеу проблемасын шешу мақсаты тақырыпты Кредиттік оқыту жүйесі
бойынша болашақ экономистердің өздік жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық
шарттары деп алуға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: кредиттік оқыту жүйесі бойынша болашақ
экономистердің өздік жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық шарттарын
теориялық тұрғыдан негіздеу және практикалық түрде жүзеге асыру.
Зерттеудің нысаны: жоғары оқу орнындағы оқу үдерісі.
Зерттеудің пәні: жоғары оқу орнында кредиттік жүйе бойынша оқытуда
экономика мамандықтарының студенттерінің өздік жұмысын ұйымдастыру үдерісі.
Зерттеудің болжамы: егер жоғары оқу орындарында кредиттік оқыту
жүйесіндегі студенттердің өздік жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық
шарттары анықталып және сол шарттарға сәйкес ұйымдастырылса, онда кредиттік
оқыту жүйесі жағдайында мамандарды кәсіби даярлаудың сапасы артады, өйткені
өздік жұмыс студенттердің өз бетімен жұмыс істеу және шығармашылық
белсенділігін арттырып, оқу материалын терең игеріп бекітуге, жаңа кәсіби
білім алуға, практикалық білік, дағдыларды қалыптастыруға жағдай жасайды.
Зерттеудің қойылған мақсаты мен пәні, жасалынған болжамына сәйкес
зерттеудің міндеттері анықталды:
1) жоғары білім беру теориясы мен практикасында зерттелетін проблеманың
жағдайын анықтап талдау;
2) болашақ экономистердің кәсіби даярлығын қалыптастыру үшін кредиттік
оқыту жүйесінде өздік жұмысты ұйымдастырудың педагогикалық шарттарын
анықтап, СӨЖ жүйесінің үлгісін жасау;
3) Информатика пәнінің ерекшелігін ескеріп СӨЖ ұйымдастырудың әдістемесін
жасау, СӨЖ-ді тиімділеудің жолдары мен құралдарын анықтау және оны
негіздеу;
4) СӨЖ ұйымдастырудың ұсынылған үлгісінің тиімділігін, педагогикалық
шарттарын эксперимент жүзінде тексеру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәнділігі:
– кредиттік оқыту жүйесінде СӨЖ-ге жаңаша көзқарастың қажеттігінің
теориялық негіздемесі берілді;
– кредиттік оқыту жүйесіндегі студенттің өздік жұмысының тиімділігін
арттыруды қамтамасыз ететін педагогикалық шарттар анықталып, эксперимент
жүзінде тексерілді;
– кредиттік оқыту жүйесіндегі СӨЖ-ді ұйымдастырудың үлгісі жасалынды, оның
СӨЖ-ді тиімділеуге ықпалы эксперименттік сынақтан өтті;
– кредиттік жүйе бойынша оқытуда информатика пәнінің ерекшелігін ескеріп
экономика мамандықтарының студенттерінің өздік жұмыстарын ұйымдастырудың
әдістемесі ұсынылды;
– СӨЖ-ді тиімділеу үшін оның оқу-әдістемелік жағынан қамтылуы, мониторинг
жасау қажеттілігі негізделіп, жаңа ақпараттық технологияларды қолдану
мүмкіндіктері айқындалды.
Диссертация құрылымы зерттеудің қойылған міндеттерін біртіндеп шешу
логикасына сәйкес құрылды және кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, диссертация тақырыбының
таңдалуы негізделді, ғылыми аппараты: зерттеудің нысаны, пәні, мақсаты,
міндеттері, ғылыми болжамы, жетекші идеясы, әдіснамалық негіздері,
әдістері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық мәнділігі
көрсетілді. Қорғауға ұсынылатын қағидалар түзілді, зерттеу нәтижелерінің
сынақтан өтуі мен ендірілуі сипатталды.
Кредиттік оқыту жүйесі бойынша оқу үдерісін ұйымдастырудың ғылыми-
теориялық негіздері атты бірінші бөлімде зерттеу проблемасына талдау
жасалынып, кредиттік оқыту жүйесінің негізгі ұғымдары, түрлері, әлемдік
білім кеңістігіндегі жай-күйі және Қазақстанның жоғары оқу орындарында
ендірудегі мәселелері анықталды. Кредиттік оқыту жүйесі бойынша білім
парадигмаларының өзгерісі көрсетіліп, оқу үдерісіндегі білім алушының өздік
жұмысының маңызының артуының себептері, оны ұйымдастырудағы оқытушының рөлі
анықталды. Кредиттік оқыту жүйесіндегі СӨЖ-дің орны, дәстүрлі және
инновациялық түрлері, формалары сипатталды. Кредиттік оқыту жүйесінде СӨЖ
ұйымдастырудың үлгісі жасалынып, оны тиімді ұйымдастырудың педагогикалық
шарттары айқындалды.
Кредиттік оқыту жүйесі бойынша болашақ экономистердің өздік жұмысын
ұйымдастыру әдістемесі атты екінші бөлімде жоғары оқу орнының оқу
үдерісінде информатика пәнін болашақ экономистерге оқытуда өздік жұмысты
ұйымдастырудың әдістемесі мен СӨЖ-ді тиімділеу құралдары ұсынылды. Өздік
жұмысты тиімділеуде мониторингтің қажеттігі негізделіп, оны іске асыру
сипатталды. Кредиттік оқыту жүйесіндегі СӨЖ үлгісі бойынша тәжірибелік-
эксперименттік жұмыс нәтижелері көрсетілді.
1 КРЕДИТТІК ОҚЫТУ ЖҮЙЕСІ БОЙЫНША ОҚУ ҮДЕРІСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кредиттік оқыту жүйесінің әлемдік білім кеңістігіндегі жай-күйі
және Қазақстанның жоғары оқу орындарында ендірудегі мәселелер
Қазіргі кезеңде Қазақстанды әлемдік қоғамдастық нарықтық экономикасы
бар мемлекет ретінде танып отыр. Қысқа тарихи кезеңде жаңа технологияларды
қолдана отырып Қазақстан экономикада алға шықты, елдің әлеуметтік-
экономикалық дамуы анықталды. Қоғамдағы өзгерістер білім жүйесіне де ықпал
етті. Оның қоғам сұранысына сай болуын талап етіліп, білім беру жүйесінің
рөлі мен мәні артып, оған үлкен міндеттер жүктеліп отыр.
Қазақстандық жоғары білім берудің стратегиялық міндеті ұлттық білім
беру жүйесінің жетістіктерін сақтай отырып оны әлемдік білім беру
үдерісінің қазіргі заманғы болашағы бар бағыттарына сәйкес келтіру болып
табылады. Бұл екі үдерістен: ұлттық білім беру жүйесін жетілдіру мен
әлемдік білім беру кеңістігіне ықпалдасуды жүзеге асырудан тұрады. Білім
беру жүйесін дамытудың стратегиялық басымдықтарын анықтау мақсатында,
жоғары мектепте оқу үдерісін ұйымдастыруды түбегейлі өзгертуге байланысты
қазақстандық көпдеңгейлі үздіксіз білім беру үлгісін қалыптастыруға
мүмкіндік беретін Қазақстан Республикасының білім беруінің 2015 жылға дейін
даму тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-
2010 жылдарға арналған Мемлекеттік Бағдарламасы жасалынды [102,103]. Онда
білім беруді дамытудың негізгі бағыттары ретінде мамандардың білім сапасын
арттыру, оларды даярлаудың жаңа бағыттарын мен инновациялық дамуын
қамтамасыз ету, ғылыми-зерттеу жұмыстарының ықпалдастығы, ғылыми
зерттеулерді қоғам сұранысымен тығыз байланыстыру, білім беру және
ақпараттық технологияларды жетілдіруді көрсетеді.
Қазақстан Республикасының әлемдік білім беру жүйесіне ену үдерісі 2003
жылдан бастап еліміздің оқу орындарында және магистратурасында кредиттік
оқыту технологиясын ендіруден басталды. Бұл әлемдік және отандық білім беру
тәжірибесінің ықпалдасуы ғана емес, олардың өзара толығу үдерісі де болып
табылады. Осы үдерістің алдындағы Қазақстанның Еуропа аймағындағы жоғары
білімге қатысты біліктіліктерді тану туралы Лиссабон Конвенциясына және
Жоғары білімнің еуропалық аймағы туралы Болон декларациясына қосылуы, ҚР
Еуропа аймағындағы жоғары білімге қатысты біліктілікті тану туралы
Конвенцияны ратификациялау туралы Заңы кредиттік оқыту технологиясының
ендірілуіне жол ашты. Кредиттік оқыту жүйесін ендіру және оқыту жүйесін
жетілдіру әлемдік жоғары білім беру тәжірибесін, оның ішінде еуропалық
аймақтағы жоғары білімге қатысты біліктіліктерді тану туралы Лиссабон
Конвенциясы және Болон декларациясы сияқты материалдарды зерттеуді қажет
етеді [104,,105]. Қазақстанның Лиссабон Конвенциясына қол қоюы елімізді
халықаралық бағдарламалар мен келісімдердің мүшесі етті. Болон процесіне
қосылу еліміздің ұлттық білім беру жүйесінде түбегейлі өзгерістер жасауға
әкелді. Бұл заң арқылы қазақстандық білім берудің жаңа мүмкіндіктері
ашылды:
адамдарға өздері қалаған жерде білім алу мүмкіндігін беру;
кез келген ұлттық білім беру жүйесімен сәйкес келуі;
жоғары білім берудің формалары мен бағдарламаларының барлық түрлерінде
қолдануы (күндізгі, кешкі, қашықтықтан оқыту, сырттай);
халықаралық сынақ ауысымын жасау мүмкіндігі;
дипломдардың жалпыевропалық дипломдарға сәйкес келуі [106].
Жоғары білім берудің жалпыеуропалық кеңістігін қалыптастыруға
байланысты міндеттерді шешу Болон үдерісіне тікелей байланысты болып
табылады. Зерттеу барысында Болон үдерісі жайлы құжаттармен танысудан
[107,,108,,109,,110,,111,,112,,113] , оның еуропалық [114,,115,,116] және
ресейлік [4,,117,,118,,119] жоғары білім беру жүйесін түбегейлі өзгертуге
ықпалы туралы еңбектерден оны қабылдауға объективті жағдайлар мен
себептердің болғаны анықталды. Бұл елдердің ұлттық білім беру жүйелерінде
түбегейлі өзгерістер жасауға жалпы әлемдік беталыстар мен Еуропадағы
қалыптасқан жағдайлар себепкер болды.
Кәсіби маман даярлау жүйесінде өзгерістер жасау қажеттігінің себебі
барлық дамыған елдердің экономикасындағы түбегейлі өзгерістер болып
табылады. Жұмыс берушілер жоғары кәсіби білімді маманды ғана емес, жаңаша,
стандартты емес түрде ойлайтын, түрлі күрделі кәсіби-өндірістік проблемалар
туғанда шығармашылықпен шешім қабылдай алатын және мекеменің жұмысына
бірден кірісіп кетуге практикалық дағдысы бар жастарды жұмысқа алуға
тырысады. Өндіріспен байланыспаған білім жүйесінің практикалық жұмысқа
дағдысы бар маман дайындай алмайтынын өмір көрсетіп отыр. Бұл жағдайдан
шығудың бір жолы ЖОО-ның ғылыммен ықпалдастығы болып табылады. Алайда
қазіргі қоғамда мекемедегі жұмыс маманнан кәсіби білім мен білікке қоса
басқа да құзыреттіліктерді: компьютерде үш деңгейде (өңдеушілік, желілік,
кәсіби бағдарламалар) жұмыс істей білуді, бір немесе одан да артық шет
тілін білуді, маркетинг негіздерін, психологиялық әдістемелерді,
менеджерлік дағдыларды игеруді талап етеді. Мұның бәрін ЖОО қабырғасындағы
студенттің ғылыми-зерттеу жұмыстары барысында қамту мүмкін емес. Сондықтан
студентті болашақ кәсібіне жан-жақты дайындау үшін мақсатты түрде жұмыстар
жүргізу керек болды. Сол себепті дәстүрлі оқыту формалары мен өмірдің
талабы арасындағы алшақтықты, маманның тиімді кәсіби әрекет жасауына
қажетті ғылыми білімнің көлемі ұдайы артуы мен мамандардың нақты даярлануы
арасындағы диспропорцияны жоятын және толыққанды білімді қалыптастыруға,
өздік жұмыс пен өзіндік білім алу дағдыларын дамытуға мүмкіндік беретін
оқыту жүйесінің қажеттігі білінді.
Еуропадағы жағдайларға байланысты білім беру саласындағы өзгерістердің
жасалуына төрт түрлі себептер болды, олардың үшеуі білім беру саласы
бойынша Еуропаның АҚШ-тан мына көрсеткіштер бойынша артта қалуына
байланысты: жоғары білімі бар дайындалған мамандардың санының екі есе
аздығы; елдегі шетелден келіп оқитын студенттердің саны жағынан (АҚШ-та 500
мыңнан астам, ол барлық еуропалық елдерде оқитын шетел студенттерінің
санынан артық, олардың оқуынан АҚШ-қа жылына 5-10 млрд. доллар аралығында
кіріс түседі); ғылымның дамуы, ғылыми потенциалды дамыту қарқындылығы және
оның қаржыландыруы жағынан (ғылым – экономиканы дамытудың маңызды факторы);
төртіншісі – еуродаққа кірген елдердің өз потенциалдарын біртұтас
экономикалық механизмге біріктіруге деген ұмтылысы. Ол үшін әр елдердегі
білім жүйелерінің деңгейлерін жақындату, соның нәтижесінде Еуропа
университетінің бітірушісі Еуропаның кез келген елінде жұмыс істей
алатындай шаралар жасау қажет болды [120,,121].
С.Смирновтың пікірінше, Болон декларациясы жоғарыда аталған себептердің
барлығын қамти алмайды. Ол білім беру мазмұны мен оқыту әдістемесінде
өзгеріс жасауды талап етпейді. Білім сапасын жетілдіруге байланысты оны
бағалаудың мемлекетаралық өлшемдерін жасау қажеттігі айтылғанмен, нақты
бағыттары көрсетілмеген. Болон декларациясы тек қана сәйкестендіру үшін
түрлі елдердің білім беру деңгейлерінің құрылымын бірыңғай етуді талап
етеді [120].
Болон үдерісінің мазмұны төмендегідей мақсаттардан тұрады:
жаппай қабылданатын және салыстыруға келетін ғылыми дәрежелер жүйесін
бекіту;
айқын, ашық, салыстыруға келетін, дипломдарға қосымшалар
(бітірушілердің еңбекке орналасуын қамтамасыз ету жоғары білім беру
жүйесінің бәсекелестігін арттыру үшін) берілетін дәрежелердің жүйесін
қолдану;
жоғары білім беру жүйесінің екі сатылы: базалық және дипломнан кейінгі
жүйесін ендіру; бірінші сатыны аяқтаған соң алатын дәреже еуропаның
еңбек рыногінде біліктіліктің жеткілікті деңгейі болып танылады;
студенттердің икемділігін арттыру құралы ретінде ECTS-тің аналогы болып
табылатын кредиттер жүйесін қабылдау. Қабылдайтын оқу орны таныған
жағдайда кредиттер жоғары білімнің барлық сатысында (үздіксіз білімді
қоса) әрекет етеді;
икемділікті ынталандыру және студенттер мен оқытушылардың, зерттеушілер
мен білім беру менеджерлерінің еркін ауысуына жағдай жасау;
салыстыруға келетін өлшемдер мен әдіснамаларды жасау мақсатында сапаны
қамтамасыз ету (бақылау) саласында еуропалық ынтымақтастықты дамыту;
ЖОО басқаруда студенттердің рөлін арттыру, оқыту сапасын бақылауға
студенттерді қатыстыру;
жоғары білімді, әсіресе, білім беру бағдарламаларын жобалау, ғылыми
зерттеулер сияқты және т.б. салаларда еуропалық өлшеуді күшейту;
әлеуметтік ынтымақтастықты арттыру және ЖОО-ның оны күшейтуге
жауаптылығы;
ғылым мен білім берудің ықпалдасуын күшейту;
Еуропаның әлемге ашықтығы, өмір бойы оқу мәселесіне көңіл бөлудің артуы
[4, 114, 118, 120, 121].
Олай болса, Болон үдерісінің мақсаты – бітірушілердің еңбекке орналасу
қабілеттілігін арттыру, азаматтардың икемділігін және еуропалық жоғары
мектептің бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін 2010 жылға дейін еуропалық
білім беру кеңістігін құру болып табылады. Болон процесіне қатысушылар
(1999 жылы 29 ел, 2003 жылдан бастап 40 ел) өз жоғары білім жүйелерін
бірыңғай жалпыеуропалық стандартқа келтіруге міндеттеме алды. Білім беру
саласының мамандары мен зерттеушілері бұл жобаға әртүрлі тұрғыдан қарайды:
бірі толық жақтаса, енді бірі қарсы. Оның бір кемшілігі ретінде бүкіл білім
беру жүйесін емес, тек жоғары білім жүйесін реформалауды ұсынатынын атайды.
Жақтаушылар оның жақсы жақтары ретінде білім берудің бірыңғайлы болуын,
бүкіл Еуропада танылатын білім туралы бірыңғай құжаттың болуын, студенттер
мен оқытушылардың басқа ел және оқу орнына ауысуына мүмкіндік берілуі деп
анықтаса, қарсылары өз білім жүйелерінің негіздерінен айрылып қаламыз деп
қауіптенеді [122]. Зерттеушілер Болон жобасындағы икемділік білімділер мен
мамандардың басқа елге кетуіне жол ашуы мүмкін екендігін теріске шығармайды
[118, 120].
Ресей зерттеушілерінің пікірінше, Болон үдерісі жаһанданудың белгісі
болғандықтан, Ресей оның мүмкіндіктері мен ауқымды келешегіне мүдделі болып
отыр. Болон үдерісіне бейімделу жоғары білім беруді жетілдіруге, Ресей мен
Еуроодақ арасындағы ықпалдасуды күшейтеді. Бұл үдеріске қарсы тұру
стагнация мен оқшаулануға әкеп соғады. Білім беру саласын жетілдіруде
ұлттық білім берудегі дәстүрлерді сақтай отырып, екі жақты мүддені де
ескеру қажет деп санайды [123, 124]. Болон үдерісіне қатысты Ресейдің ішкі
мүдделері әлемдік стандарттарға сәйкес білім беру жүйесін реформалаумен,
ресейлік экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру, тәуелсіз қоғамдық
институттарды дамыту, экономика мен әлеуметтік салаларға мемлекеттің
ықпалын шектеуге, ұлттық-мәдени және білім беру сәйкестігін сақтауға
байланысты. Өйткені, Болон үдерісі жоғары білім берудегі, еңбек нарқындағы,
қоғамдық сектордағы, бюджеттегі, әкімшілік реформаларға тікелей әсер етеді.
Ресейдің бұл үдерістегі сыртқы мүддесі Еуроодақпен байланысты кеңейтуді
көздейді [57].
Алайда, кез келген шетелдік білім беру үлгісін қандай озық болса да
айна-қатесіз қолдануға болмайды. Әр мемлекеттің, ұлттың білім беру
жүйесінің өзіндік менталитеті бар, педагогикасындағы қалыптасқан дәстүрі
мен ұстанымдары, білім жүйесінің жинақталған озық тәжірибесі бар. Отандық
педагогикада басты орынға тұлғаны, оны жан-жақты дамыту, жас және жеке бас
ерекшеліктерін ескеруді, шығармашылық қабілеттерін дамытуды қояды. Білім
беруде басты назарды тек жоғары білікті мамандарды дайындауға ғана емес,
адамгершілігі жоғары, ізгілікті тұлғаны қалыптастыруды онымен қатар қояды.
Шетел университеттерінде көп жыл еңбек еткен көптеген ғалымдар олардың
білім жүйесімен салыстыра келе, отандық университеттік білімнің
артықшылықтары ретінде бізде іргелі білім беруге баса көңіл бөлінетінін,
кең профилді мамандар даярланатынын да атап өтеді.
Болон үдерісіне қатысты еңбектерді, әр алуан пікірлерді талдай келе,
мынандай қорытынды жасауға болады: жаһандану жағдайында Болон үдерісі –
объективті қажеттілік және Еуроодақпен ықпалдастықтың нақты жолы.
Сондықтан қоғамның маңызды бір жүйесі болып табылатын жоғары білім
жүйесінің реформасы алдын ала жан-жақты және тыңғылықты түрде зерттеліп,
жүйелі түрде, ғылыми негіздемеге сүйеніп, шетел тәжірибесін талдап, отандық
білім берудің іргелі құндылықтарын сақтай отырып дайындалуы тиіс.
Болон декларациясының негізгі міндеттерінде айтылған мақсаттарға жету
үшін оның тетіктері ретінде кредиттік жүйеге [58], еуропалық сынақ ауыстыру
жүйесіне (ECTS) [49] және жалпыеуропалық дипломдардың Қосымшасына [42,,44]
ерекше мән беріледі. Бұл тетіктердің ұлттық және халықаралық деңгейлерде
ендірілуі мен қолданылуы ашық жалпыеуропалық білім беру кеңістігін
қалыптастырудың тиімді тәсілі болып табылады. Жоғары кәсіптік білім беру
әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінде білім берудің бағдарламаларын игеруді
бағалаудың кредиттік жүйесін қолдануға негізделген.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған Мемлекеттік Бағдарламаны іске асырудың негізгі бағыттарында Оқу
үдерісін ұйымдастырудың дәстүрлі жүйесінің орнына оқытудың кредиттік жүйесі
енгізіледі, ол оқитындардың өз бетінше белсенді жұмыс істеуін
ынталандырады, жеке білім бағытын таңдаудың болуын, ұтқырлығын,
бакалаврлардың, магистранттардың және докторанттардың академиялық
еркіндігінің үлкен дәрежесін қамтамасыз етеді, білім туралы құжаттардың
әлемдік білім беру кеңістігінде танылуына әсер етеді. делінген [103].
Кредиттік оқыту жүйесінің дәстүрлі сызықты оқыту жүйесіне қарағанда
ерекшеліктері:
– дәстүрлі жүйеде оқытудың мақсаты ақпарат пен нақты білім беру болса,
жаңа жүйеде нақты білімнің негізінде білім алушының шешім қабылдай білу
дағдыларын дамыту, яғни шығармашылық әрекет пен өздігінен танып-білуді және
кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру;
– білім алушылардың оқу жоспарындағы пәндерді таңдаудағы көп еркіндігі,
әр студенттің өз жеке оқу жоспарын жасауға тікелей өзі қатысуы, оқыту
бағдарламасының икемділігі және таңдау курстарының көптігі;
– студенттердің оқытушыларды таңдаудағы еркіндігі;
– студент-оқытушы қарым-қатынасының субъект-субъект болып өзгеріп,
оқытушының ұйымдастырушылық және қосалқы рөл атқаруы;
– пән таңдауда, оқу траекториясын таңдауда студенттерге көмектесетін
академиялық консультанттардың енуі;
– оқу үдерісін ұйымдастыруда факультеттердің еркіндігі, оқу үдерісін
қажетті әдістемелік материалдармен (баспа және электронды) қамтамасыз ету
қажеттігі;
– әр студенттің эдвайзер көмегімен оқу пәндерін меңгеру үшін білім беру
траекториясын таңдау арқылы оқытудың жекелендіруі;
– студенттің өздік жұмысының (СӨЖ) үлесінің артуы, оның оқытушы
қатысуынсыз жүретін СӨЖ және оқытушы жетекшілігімен жүргізілетін студенттің
өздік жұмысы (ОСӨЖ) болып бөлінуі;
– игерген білім сапасының емтиханда бағаланып, сынақтың болмауы;
– оқу мотивациясының артуы, шетелде оқу мүмкіндігі, алған білімді басқа
елдегі оқу орнының академиялық мойындау кепілдігі;
– оқытуда интерактивті әдістердің кеңінен қолдану мүмкіндігі;
– білім деңгейінің нақтылығы, баға жүйесінде дәстүрлі бағалаудан өзгеше
жинақталатын сынақтық жүйенің енгізілуі және дәстүрлі бағалау жүйесіне
аудару механизмінің болуы, бағалаудағы ерекшеліктер жатады [52,,125].
Оның басты ерекшелігі – әр пән бойынша студенттер мен оқытушылардың
еңбегін бағалау үшін сынақ бірлігінің (немесе кредиттер жүйесінің)
енгізілуі. Ал оқу пәндерін студенттердің меңгеруін бағалау үшін міндетті
түрде балдық-рейтингтік жүйе қолданылады.
А.Чучалин мен О.Боев кредиттік жүйенің мәнін білім беру
бағдарламаларының мазмұнын сандық бағалау жүйесі ретінде, ал рейтингтік
жүйені оны игерудің сапасын сандық бағалау жүйесі ретінде түсіндіреді
[58].
Кредиттік оқыту жүйесі – даралану, білім беру траекториясының
таңдамалылығы және білім ауқымын кредиттер түрінде есепке алу негізінде өз
бетінше білім алу және білімді шығармашылықпен игеру деңгейін арттыруға
бағытталған білім беру жүйесі [125].
Кредиттік оқыту жүйесі сабақты жекелей жоспарлау негізінде өздігінен
білім алудың және жекелендіру арқылы білімді шығармашылықпен игеру арқылы
оқу үдерісін ұйымдастырудың ерекше тәсілі болып табылады. Ол әлемдік
стандартқа сай білім беруді қамтамасыз етуге, барынша сапалы білім беру
арқылы біліктілігі жоғары және еңбек нарығында бәсекелестікке төтеп бере
алатын мамандарды даярлауға мүмкіндік береді.
Бәсекеге қабілетті мамандарды дайындаудың өлшемінің көрсеткіштері ЖОО
түлегінің динамикалық өзгеретін ортаға тез бейімделе алуы, түлектің жаңа
мамандықтарды меңгеруге уақыт пен күш шығармай еңбек ете алатын сабақтас
салалардың саны, дұрыс басқару шешімдерін қабылдау қабілеті және жүйелі
түрде басқару дағдысының болуымен анықталады [126].
Қазақстанның жоғары оқу орындарындағы кредиттік жүйенің ендірілуі
әлемдік білім беру саласындағы беталыстарды ескеруді, шет елдердегі бұл
жүйенің тәжірибесін зерттеуді және жинақтауды қажет етеді.
Әлемдегі оқу орындарында қолданылып жүрген кредиттік жүйенің үлгілері
[42,,49, 52, 123,,127] бірнеше типке бөлінеді:
1) кредиттерді жинақтауға бағдарланған кредиттік жүйелер (мысалы USCS);
2) кредиттерді бір мезгілде ауыстыруға және жинақтауға бағдарланған аралас
типті кредиттік жүйелер (мысалы CATS);
3) академиялық икемділікті қамтамасыз ету үшін кредиттерді ауыстыруға
бағытталған кредитік жүйелер (мысалы ECTS).
Зерттеу барысында кредиттік жүйенің әлемдегі білім беру кеңістігіндегі
жай-күйін анықтау үшін танысқан еңбектерден [17, 35, 36, 37, 38, 39, 40,
41, 44, 45,,46, 48] Ресей, АҚШ пен Еуропа елдеріндегі білім беру
жүйелерінің құрылымы, дәрежелері, деңгейлері мен оқу орындарының аталуы
ғана емес, ондағы бағалау жүйелері, әр академиялық деңгейдегі студенттердің
жинайтын кредиттерінің саны мен оқу апталары, оқу мерзімі жағынан да
әртүрлі екендігі анықталды. Оқытудың кредиттік жүйелері қолданылатын
елдерде бұл жүйе негізінен кредиттерді ауыстыру үшін, аз дәрежеде
академиялық кредиттерді жинақтау үшін қолданылады. Еуроодаққа кіретін
елдердің барлығында дерлік кредиттік жүйелер студенттердің оқу жүктемесіне
негізделген ECTS-ке сәйкес келе алады, ал Испания мен Португалияда
кредиттер аудиториялық сағаттарға негізделген.
Әртүрлі елдердегі аталған кредиттер жүйесі тек қана қолданысымен ғана
емес, кредит ұғымының анықталуы және оған деген көзқарас жағынан да бір-
бірінен айрықшаланады.
Кредиттік-сынақ жүйелері негізінен кредит ұғымы мен анықтамасын білім
беру бағдарламасын немесе оның бөлігін игеруге кеткен еңбек шығынын
бағалаудың бірлігі ретінде қарастырады.
Кредиттік-жинақтау жүйелері кредитті негізінен білім беру
бағдарламаларын игерудің нәтижесін, яғни алған білім, білік және дағдыларды
бағалау бірлігі ретінде анықтайды.
1),АҚШ-тағы кредиттік жүйесі – USCS жүйесі (US Credit System – АҚШ-тағы
кредиттік жүйе). Американдық білім беру жүйесінде сынақ бірлігі – дәреже
алу талаптарына сәйкес оқу курсының мазмұнының көлемін сандық түрде
берілуі. 1 кредит 15 аптадан тұратын семестр бойына 1 аудиториялық және 2
СӨЖ сағатына тең (4 жылдық оқу бағдарламасында 120 кредит).
Сынақ бірлігінен басқа АҚШ білім беру жүйесінде сынақ курсы,
кредиттік бірліктер жүйесі, кредиттік бірліктерді өзара тану терминдері
қолданылады [49].
Сынақ курсы (credit course) – студенттің белгілі бір оқу бағдарламасы
шеңберінде оқуын аяқтаған соң академиялық кредиттік бірліктер алатын пән.
Кредиттік бірліктер жүйесі (credit system) – деңгей немесе диплом алу
үшін оқу бағдарламасы әрқайсысы дайындау бағыты болып табылатын блоктарға
бөлінетін жүйе. Блоктың нәтижесі бойынша кредиттік бірліктер қойылады,
диплом немесе деңгей алу үшін белгіленген кредиттер санын жинау керек.
Кредиттік бірліктерді өзара тану (credit transfer) – студент бір оқу
орнынан басқасына ауысқанда жоғалтау үшін оның жинаған кредиттер бірлігін
немесе біліктілігін ЖОО-ның мойындауы.
Танылған кредиттік бірліктер (transfer credits) – студенттің басқа оқу
орнында істеген жұмысын танылған ретінде ауыстырылатын кредиттері.
Кредиттік-сағаттық жүйе (немесе оны кредиттік сағаттар жүйесі деп
те атайды) алғаш АҚШ-та пайда болып, кеңінен тарады. Кредит-сағат ұғымын
американдық білім беру жүйесінің белгілі қайраткері, Гарвард
университетінің президенті Чарльз Элиот 1869 жылы енгізді. 1870-1880
жылдары кредит-сағат арқылы пән көлемін өлшеу жүйесі ендірілді. 1892 жылдан
бастап АҚШ ұлттық білім беру комитеті кредит ұғымын тек колледж емес,
орта мектепке де ендірді, бакалаврдағы білім көлемін бағалаудың кредиттік
жүйесін білім берудің магистрлік және докторлық сатысына да таратты. [52,
б.23]
USCS жүйесінде кредит (кредит-сағат немесе кредит бірлік) – оқу
уақытына негізделген өлшем. Кредит-сағат жоғары білім беруде сабақ кестесін
құруға, үлгерімнің орташа балын (GPA–Grade Point Average) есептеуге,
кафедралардың, оқытушылар мен студенттердің жүктемесін анықтауға және тағы
осы сияқты университеттегі түрлі әрекеттерді реттеуге қолданылады. Мысалы,
бакалавриатта 1 кредит-сағат студенттің семестр бойы аптадағы аудиториялық
жұмысының 1 академиялық сағатына тең, ал дәрістік және практикалық
сабақтардың әрбір академиялық сағатына 2 сағат СӨЖ беріледі. Бір кредитпен
өлшенетін пәнге аптасына 1 аудиториялық сағат және 2 сағаттық СӨЖ,
семестрде (15 апта) 45 сағат беріледі. Магистратура, докторантурада өздік
жұмыстың үлесі бұдан да көп. Орташа есеппен семестрде әрқайсысы 3 кредитпен
өлшенетін бес пәннен студенттің қалыпты жүктемесі 15 кредит-сағат болса,
студент апта сайын 15 сағат аудиторияда және 30 сағат өздігінен жұмыс
істейді, ал магистрант 9-12 сағат аудиторияда және 27-36 сағат өздік жұмыс
жасайды [49].
Американдық кредиттік жүйенің басты ерекшеліктері:
– нормативті түрде бекітілген оқу мерзімі жоқ (кредиттер жинақталатын
болғандықтан);
– дәрежелерді алуға қойылатын талаптар емтихан бағасы емес, кредиттер
арқылы анықталады, кредиттік бірліктер деп жалпы аталатын бұл нәтижелер
бір ЖОО-нан екіншісіне, бір факультеттен екіншісіне ауысқанда, оқуды үзіп
қайта жалғастырғанда сақталынады;
– кредит-сағат пен дәрежелер өзара байланысты. Бакалавр, магистр және
доктор дәрежесін алу үшін алдын-ала белгіленген сынақ бірлігін кредит-
сағатты жинау қажет. Жоғары білімнің бірінші деңгейі бакалавр дәрежесін
(Bachelor of Arts, BA немесе Bachelor of science, BSc) алу үшін оқу
мерзімі 4 жылдың ішінде студент әрқайсысы 3 кредит болатын 40-қа жуық
пәнді меңгереді, ең кемі 120 кредит-сағат жинайды. Бастапқы 2 жылда
негізгі білім алынса (60-68 кредит), қалған 2 жылда арнаулы пәндерді
оқиды, оқу біліктілік емтиханымен аяқталады. Жоғары білімнің екінші
деңгейі (Graduate Level) магистр дәрежесін (Master of Arts, MA немесе
Master of Science, MSc) алу үшін 1-2 жылда 30-60 кредит-сағат жинайды.
Докторлық бағдарлама бойынша оқуда 3-4 жыл ішінде 60-90 кредит-сағат
жинау қажет;
– қатаң бекітілген оқу курстарының тізімі жоқ, студент 2-3 ай бұрын оқу
курстарына тіркелуі тиіс, кешіккен жағдайда айыппұл төлейді, бұл олардың
өз бетімен жұмыс істеуін және жауапкершілігін қалыптастырады;
– СӨЖ-дің үлесі жоғары, оқу үдерісі әр студентпен жеке жұмысқа
негізделген, кітапхана демалыссыз, тәулік бойы, үзіліссіз істейді,
компьютер мен Интернет қолдануда проблема жоқ, оқу-әдістемелік жағынан
толық қамтамасыз етіледі, қажетті ақпарат университет сайтында тұрады,
силлабус әр студенттің қолында болады;
– американдық ЖОО-ның автономиясы мен біраз дәрежеде дербестілігі,
оқытудың модулдік қағидамен құрылып, мемлекеттік емтихандардың болмауы
жаңа оқу курстарын, білім беру деңгейлерін, мамандықтарды ашуды
жеңілдетеді;
– кредиттер қаржыландыруды реттейді, студенттердің, оқытушылар мен
кафедраның жүктемесін, оқу ақысын анықтағанда қолданылады;
– оқу бағдарламасын игерудің сапасы үздіксіз бақыланып отырады, қорытынды
емтихан міндетті түрде жазбаша болады, оны студент толық жазуы тиіс, бұл
олардың аналитикалық ойлауын дамытады.
– АҚШ университеттері мен колледждерінде 10-ға жуық бағалау жүйесі бар:
цифрлық (1-100 балл); әріптік (А, В, С, D, F, плюс, минус таңбаларымен);
аралас; көбінесе грейдтер, яғни үлгерімнің орташа балы GPA (Grade-Point-
Avarage) қолданылады.
Алайда, 200 жылдық жаппай жоғары білім беру тәжірибесі бола тұрса да,
АҚШ-тың жоғары мектебіндегі кредиттік жүйенің де өзіндік проблемалары бар:
– жаппай оқуға қол жету мүмкіндігі пен жеңілдетілген стандарттардың
нәтижесінде оқуға түсетін талапкерлердің білім деңгейі мен сапасының
төмен болуына байланысты;
– пәнді табысты игерген студент тек сол пән бойынша кредит-сағат жинайды,
оны келесі деңгейді алу үшін қолданады. Студенттің жетістігі бағамен
анықталады, кредит-сағат студент білімінің деңгейін көрсетпейді, ол тек
оқу үдерісінің құрылымын ғана, яғни сол пәнді игергенге кеткен уақытты
ғана көрсетеді, ал оның пән күрделігіне ешқандай қатысы жоқ. Мысалы,
кейбір күрделі пәндердің кредит-сағаты аз немесе керісінше болуы да
мүмкін.
Кемшіліктеріне қарамастан бұл кредиттік жүйе кең қолданыс тапты, ол
университеттің барлық әрекетіне қатысады: оқу бағдарламасын мен жоспарын,
сабақ кестесін жасау, оқу ақысын анықтау, білімді бағалау, деңгейлерді
тағайындау және тағы басқалары.
Бұл американдық кредиттік жүйесі оқытушы мен студенттің әрекетін шынайы
бағалап, олардың жүктемесін анықтауға, жұмыс істеулеріне мүмкіндік береді.
Нарықтық экономикалық қатынастарға сәйкес келетін оқу еркіндігін қамтамасыз
етеді.
2) Ұлыбританиядағы кредиттік жүйе – CATS (Credit Accumulation and
Transfer SchemeSystem – кредиттерді жинақтау және аудару сұлбасыжүйесі)
–кредиттерді жинақтаудың және аударудың британдық жүйесі, өткен ғасырдың 90-
шы жылдарының басында құрылды. Ұлыбританияда бірнеше сұлбасы бар. CATS
кредиттік оқыту жүйесіне Ұлыбританияның, Біріккен корольдіктің, Оңтүстік
Африка және Жаңа Зеландия елдерінің оқыту жүйелері негізделген [128].
Жүйенің жасалу мақсаты студенттердің академиялық еркіндігін және
икемділігін қамтамасыз етуді көздейді. Ол студенттерге пәндерді елдегі және
шетелдегі басқа оқу орындарынан игеруге жағдай жасайды. Алдыңғы оқулардың
кредиттері жинақталады, оқытудың күндізгі және кешкі оқыту формаларын
үйлестіре оқуға, үзілістен кейін оқуды жалғастыруға мүмкіндік береді.
Британдық жүйедегі кредиттік технологиялар американдық жүйедегі сияқты
тек мамандарды дайындау бағыты бойынша ғана емес (заң, экономика,
философия), мамандану бойынша да (еңбек құқығы, қаржы құқығы, менеджмент,
қаржы және т.б.) қолданылады. Кредиттер дайындықтың бір деңгейінен
екіншісіне өткенде (колледж, бакалавриат, магистратура) жинақталады.
САТ жүйесіндегі кредит ұғымы оқу нәтижесіне жетудің сандық
көрсеткішін білдіреді, оқудың нәтижесі екі параметр арқылы: кредиттер саны
және оқу деңгейімен анықталады. Кредитердің саны оқу нәтижесіне жетуге
қажетті шартты оқу уақытындағы оқу көлемімен анықталады [129].
Оқудың нәтижелері – оқу үдерісін аяқтаған соң студенттің нені білуі,
түсінуі және жасай білуі туралы ережелер. Деңгей – оқу кезеңіндегі
студентке қойылатын талаптар. Кредиттер жүйесінде оқытудың 8 түрлі деңгейі
және соған сәйкес біліктіліктері бар. Бұл деңгейлер оқу жылдарына сәйкес
келе бермейді, мысалы 2-ші оқу жылында студент 3 немесе 4 деңгейдің
пәндерін оқуы мүмкін. Жоғары білімді маманның біліктілігін анықтаудың 4
түрлі өлшемі бар: біліктілікке қойылатын кредиттердің ең аз саны; әр
біліктіліктің қамтитың деңгейлерінің диапазоны; ең жоғарғы кредит
деңгейдегі ұсынылатын кредиттер саны және ең төменгі деңгейдің ұсынылған ең
жоғары кредит саны.
САТ жүйесінде 1 академиялық жылда 120 кредит (бакалавритта 3 жыл оқиды,
360 кредит) жиналады, ал 1 британдық кредит 10 шартты оқу сағатына тең.
Шартты оқу сағаты (уақыты) деп орта есеппен оқыту нәтижесіне жетуге кететін
сағат санын айтады, оған аудиториялық сабақтар, негізгі практикалық
жұмыстар, жобамен жұмыс, өздік жұмыстар, емтиханға дайындық және оны
тапсыру кіреді [128].
Кредиттерді басқа кредиттік жүйеге ауыстыру үшін пән бойынша 1 САТ
кредитін пән бойынша 2 ECTS кредитіне тең деп есептейді.
САТ кредиттік жүйесінің мүмкіндіктері:
– ЖОО-ның ішінде студенттер бір білім саласын игеруден екіншісіне ауыса
алады;
– студенттер өз еліндегі және шетелдегі басқа ЖОО-дағы пәндерді оқи алады;
– дәстүрлі және дәстүрлі емес жолмен, жұмыс орнында еңбек ете жүріп оқу
арқылы алған алдыңғы оқулары мен дағдыларының кредиттерін жинақтай алады;
– академиялық кредиттерді кәсіптік агенттіктердің емтиханынан босату үшін
және керісінше қолдана алады; толық академиялық оқу күні мен кешкі оқуды
үйлестіре алады;
– үзілістен соң оқуын қайта жалғастыра алады [130].
САТ жүйесінің кемшіліктері ретінде оның таңдау еркіндігін айтады, яғни
таңдаудағы көп еркіндік дәрежеге арналған бағдарламаның құрылымын бұзады.
Алайда, кредиттерді жинақтаудың жақтаушылары бұған юниттер, модулдер,
біліктіліктердің бөлігі немесе тұтас біліктілік үшін берілген кредиттерді
басқа оқу орындары мойындауы міндетті емес, біліктілікті академиялық
институттар мен сәйкес аккредитацияланған органдар ғана тағайындайды деген
уәж айтады.
САТ жүйесінің қолданылып жүрген көптеген үлгілері 3 топты құрайды:
Шотландия ЖОО-на арналған САТ, жалғастырылатын білім берудегі САТ, жоғары
және жалғастырылатын білім берудегі САТ.
Шотландияның САТ жүйесі (SCOT CATS) – САT жүйесіне негізделген
Шотландияның барлық оқу орындарында қолданылатын ұлттық жүйе. Бұл жүйедегі
оқытудың ерекшелігі бакалавр деңгейінде оқу мерзімі 4 жыл, ал Біріккен
королдіктің басқа бөліктерінде 3 жыл.
Сонымен қатар, САТ жүйесінде Англия, Уэльс және Солтүстік Ирландияға
арналған бірыңғай кредиттер және біліктіліктер жүйесі (EWNI), Уэльстің
кредиттер және біліктіліктер жүйесі (CQFW), Шотландияның кредиттер және
біліктіліктер жүйесі (SCQF), Дерби графтығының аймақтық жүйесі (DRN) бар
[52, 128, 131].
3) Еуропалық елдердегі кредиттер жүйесі.
Еуропа елдерінің жоғары білім жүйесіне кредиттік технология әрқилы
енгізілуде, әр мемлекеттің кредит туралы өз түсінігі бар, қазір оларда
барлық кредиттік жүйелерді бірыңғайлау проблемасы тұр [132].
ECTS – кредиттерді аударудың еуропалық жүйесі (ECTS – European Credit
Transfer System) Батыс және Шығыс Еуропа елдеріне (негізінен Еуроодаққа
кіретін елдер) таралған, әсіресе Франция, Испания, Германия, Италия мен
Ұлыбританияда. Бұл өзара сынақ бірлігін мойындаудың еуропалық жүйесі 1997
жылы жасалынды, оның мақсаты – студенттердің академиялық икемділігін
қамтамасыз ету, яғни бір елдегі немесе шетелдегі бір оқу орнынан екіншісіне
ауысқанда оқу нәтижесін салыстыру мен өлшеудің тәсілі болып табылады
[118,,130]. Бұл кредиттер жүйесі Еуропа елдеріне ортақ шкала бойынша өз
елдеріндегі ЖОО-ның оқу жоспарларын бағалауға, ұлттық білім беру жүйелерін
жақындатуға мүмкіндік берді.
Соңғы онжылдықта Еуропа жоғары оқу орындары халықаралық оқыту
бағдарламаларына белсене қатысуда. Еуроодақ негізінде 1987 жылы құрылған
ERASMUS (European Community Action Scheme for Mobility of University
Students) білім беру бағдарламасы Еуропаның 12 елінде тарады. Бұдан
жинақталған тәжірибе барлық жас топтары мен деңгейлеріне арналып білім
беруге мамандандырылған SOCRATES бағдарламасына негіз болып, ол 31 елде
қолданылуда.
Бұдан басқа Еуропада студенттермен алмасудың Leonardo Da Vinci және
Tempus-Tacis сияқты білім беру бағдарламалары бар [52,,133, 134, 135].
ECTS жүйесіндегі кредит студенттің жүктемесінің салыстырмалы түрдегі
мәні, студенттің жүктемесін сипаттайтын пәндер бірлігіне сәйкес келетін
сандық мән. Ол ЖОО-дағы жылдық академиялық оқуды толық аяқтау үшін әрбір
курстағы жасалуы тиіс жұмыстардың көлемі, яғни дәрістер, практикалық
жұмыстар, семинарлар, СӨЖ (зертханадағы, үйдегі, кітапханадағы),
емтихандар, басқа да бақылау түрлері. Кредиттер орындалған жұмыс көлемін
анықтаса, грейдтер алынған білім мен дағдының сапасын анықтайды. Бакалавр
дәрежесін алу үшін студент 3-4 жыл оқып, 180-240 кредит (семестрде 30,
жылына 60 кредит) жинайды. Еуропа ЖОО-ның төрттен үші кредиттерді жинақтау
жүйесін қолданады. Бұл ECTS-тің еуропалық білім кеңістігін құрудың негізгі
құралы екенін көрсетеді. Еуропаның көптеген елдерінде (Германия, Франция,
Грекия, Австрия, Ирландия, Швейцария, Норвегия, Румыния, Дания, Швеция,
Ұлыбритания, Түркия, Финляндия және Эстония) ECTS жинақтау жүйесі білім
беруде кәдімгі стандартты жүйе ретінде қолданылады.
Болон декларациясында ECTS сияқты кредиттер жүйесін құру туралы
айтылған. Онда кредиттердің жоғары емес білім беру шеңберінде, оның ішінде
университеттердің сәйкес бағдарламаларды мойындаған жағдайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz