Дүние жүзі халық шаруашылығында қой малының маңызы

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе 5
1 Әдеби шолу 7
2 Негізгі бөлім 8
2.1 Ет өнімі, шығымы, еттің тағамдық құндылығы 8
2.2 Қойдың ет өнімділігіне әсер ететін факторлар 16
2.3 Бордақыдағы қозылар мен сақа қойды азықтандыру межесі 18
2.4 Қойды семіртуді ұйымдастыру 20
2.5 Қойды өнеркәсіптік негізе бордақылап семірту 20
2.6 Қойды жайып семірту 23
Қорытынды 25
Қолданылған әдебиеттер 26

Кіріспе
Қой шаруашылығы Қазақстан мал шаруашылығының жетекші саласы болып келген, қазір де солай, алдағы уақытта да бола береді. Оның солай болуының себебі, қой негізінен жайылым малы. Қазақстанның 180 млн. гектарға жуық табиғи жайылымын тек қой малы ғана тиімді пайдаланады. Соның нәтижесінде ең арзан ет, жүн, тері, басқа да өнімдер өндіруге болады. Сондықтан Қазақстан даласын қой малынсыз елестету қиын.
Қой шаруашылығын нарық заманына экономикалық жағынан тиімді етіп өсірудің кілті-ғылым мен озат тәжірибенің берік бірлігінде. Соңғы жылдарда дүние жүзінде ауыл шаруашылық ғылымдарының қатарына қой жөніндегі ғылым сан алуан жаңалықтармен, жаңа технологиялармен, селекция әдістерімен байытылды. Бұл кітапта алға қойылған мақсат тәуелсіз мемлекетіміздің қой өсірушілерін, мал шаруашылығына маман дайындайтын оқу орындары мен факультеттерінің студенттерін, ғылыми қызметкерлерін, жалпы мал сүйер қазақ баласын қой шаруашылығы саласындағы ғылым мен тәрбие, озат тәжірибе жетістіктерімен егжей-тегжейлі таныстыру, сонымен бірге ғасырлар бойы жинақталған қазақ халқының қой өсірудегі тәжірибесін жеткізу.
Дүние жүзі халық шаруашылығында қой малының маңызы өте зор. Ол адамға аса қажетті көптеген азық-түліктер атап айтқанда ет, май, сүт, жүн, былғарылық, тондық терілер мен елтірі сияқты өнеркәсіптік заттарды береді. Қой сойғанда қалдық ретінде жиналатын ішек, мүйіз, сүйек сияқты заттар да өңдеген соң өз орнын табатын байлықтар. Олардан желім, түйме, малға берілетін қан-сүйек ұны, минералдық азықтар және дәрі құрамына кіретін заттар жасалады. Қойдың қи-тезегіне дейін береке; өзіне қыста-төсеніш, жыртынды жер мен жайылымда тыңайтқыш, малшы-шопан, барлық ауыл адамдары үшін қысқы-жазғы отын.
Қой малы адамға осындай аса қажетті көп түрлі өнім өңдіретіндігі мен қандай да табиғат құбылысына және биологиялық қасиетіне байланысты дүние жүзінің барлық континенттерінде және елдерінде өсіріледі. Қазіргі кезде де қой малы ғаламшарымызда ең көп тараған, көп өсірілетін үй малдарының қатарына жатады. Дүние жүзінің елдерінде үшінші мыңжылдықтың басында 620-дан астам қой тұқымдары, 1.300 қой малы өсіріледі. Мысалы, сапалы, өнімділігі жоғары қой шаруашылығы Австралияда (169 млн.), Жаңа Зеландияда (62 млн.), Ұлыбританияда (30 млн.) қалыптасқан, дегенмен соңғы он-он бес жылдың басынан ең алдыңғы қатарға Қытай (200 млн.), Үндістан (165 млн.), Аргентина, Оңтүстік Африка Республикасы, Түркия (50 млн.) шығып келеді.
Дүние жүзінде ет өндіруде сиыр, шошқа, құс еттерімен қатар қой етінің де өз орны бар. 2008 жылы қой еті дүние жүзінде өндірілген еттің шамамен 5 , яғни 14 млн. тоннаға жеткен. Қой етінің ара салмағы әсіресе Азия елдерінде (Иран, Ауғанстан, Пакистан, Түркия және Орталық Азия мемлекеттерінде) үлкен үлес алып (30-40 ) құрайды. Қойдың етімен майы өте сапалы жоғары калориялы тамақ.
Сонымен қатар, қой сүтініңде адам тамақ өнеркәсібі үшін маңызы өте зор, ол қою және майлы болады. Дүние жүзінде 6,0 млн. тоннадан астам қой сүті өндіріледі. Одан жергілікті халық сыр, брынза, айран, сүзбе, құрт, ірімшік өндіріп, халыққа пайдаланылады. Қой сүті әсіресе Түркия, Франция, Италия, Иран, Греция, Румыния, Болгария мемлекеттерінде көптеп өндіріледі. Бұл мемлекеттерде дүние жүзіндегі қой сүтінің әрқайсысында 5-6 -дан 15-16 -ға дейінгі үлестері өндіріледі. Олар тамаша, атақты Рокфор, Пекарин, Какавал сияқты сырлар дайындалып, халықаралық деңгейде саудаға тараған.
Қой терісінен тондық, былғарылық бұйымдар жасалады. Әдемілігі жағынан аң терілерінен қалыспайды, ал төзімділігі жөнінен олардан асып түседі. Қой терісінен жасалған былғары бұйымдар да халықтың сұранысына кеңінен ие. Қаракөл қозыларының елтірілері ішік, бас киім, әйел тондары сияқты сан алуан киімдер мен бұйымдар үшін жұмсалады. Қаракөл қозыларының елтірілері тек санаулы елдерде ғана өндірілетін болғандықтан, оларға сұраныс өте жоғары.
Міне, осы айтылғандардың өзі, қой малының әлемдегі мал шаруашылығының арасында орны ерекше маңызды екенін дәлелдейді.
1 Әдеби шолу
Ет - қой екінші маңызды өнім. Жоғары рентабельділігі өнеркәсіп жүн және қой еті өндірісіне, ал ғана мүмкін болады. Тоқты тамаша дәмі бар; ақуыздар, алмастырылмайтын аминқышқылдары, витаминдер мен минералдар, сиыр кем емес, - және калориялық тіпті сиыр еті 1 кг 2300 ккал бар (оны асып - 2720 ккал - - 11 388 J) Ж. 9629 және қой еті 1 кг. Ерекшелігі қой еті - холестерин майлылығы төмен - 750 мгкг салыстырғанда 290 мгкг сиыр еті мен 745-1260 мгкг шошқа.
Қой тән иісі тән емес, онда girsinovoy қышқылы оның мазмұнына байланысты. Қой алынған ет барлық тұқымды, бірақ ет тұқымды ең жоғары өнімділік, ет мамандандырылған және myasosalnom бағыттарын mjasosherstnyh. Жақсы ет өнімділігі байланысты қой Романов тұқымы сипатталады жоғары құнарлылығын.
Қой шаруашылығы беретін өнімдердің ең негізгі түрі ет болып есептеледі. Қазақстанда өндірілетін барлық ет түрлерінің ішінде қой етінің ара салмағы 30% шамасында. Қой етінің қоректілік құндылығы жоғары және халқымыздың дәстүрлі, әрі кеңінен пайдаланылып келе жатқан мал еті.
Ет өндіруден әлемдегі меншікті салмақ бойынша басқа ауыл шаруашылық малдарымен салыстырғанда қой еті төмен (1,2-кестелер).

1 кесте - Дүние жүзінде ет өндіру (млн.т)

Ет өндіру
2006
2007
2008
2008 жылғы (%)өсімі
Ірі қара
65,7
67,2
68
1,1
Құс
85,4
89,5
92,9
3,8
Шошқа
101,7
98,8
100,6
1,8
Қой
13,3
13,7
14
2
Дүние жүзінде барлығы
271,5
274,7
280,9
2,3

2 кесте - Дүние жүзіндегі ет сатылымы

Ет өндіру
2006
2007
2008
2008 жылғы пайыздық өсімі
Ірі қара
6,8
7,1
7,2
1
Құс
8,2
9,2
9,6
4,3
Шошқа
5
5
5,3
5,2
Қой
0,8
0,9
0,8
5,9
Дүние жүзінде барлығы
21,4
22,5
23,1
3

2 Негізгі бөлім
2.1 Ет өнімі, шығымы, еттің тағамдық құндылығы
Қой еті -- қойдан алынатын ең негізгі өнім. Қой етінің қоректілік құндылығы да айтарлықтай. Оның бұлшық ет тканьдарында құнды белоктар жиынтығы болады. Еділбай, Сараджа, Дегерес және басқа тез өсіп-жетілетін етті-майлы қой тұкымдары етінің сапасы жоғары. Әсіресе, қозы етінің сапасы өте жоғары болады. Қозыларды бордақылап, жедел семірту - ет сапасын жақсартып, ет өндіруді арттырудың аса бір тиімді жолы. Қозы еті құрамында холестеринді заттардың, майдың аздығымен ерекше бағаланады. Қозы етін адам организмі оңай қорытып, тез сіңіреді.
Қойдың еттілігінің көрсеткіштері оның сояр алдындағы тірілей салмағы, қоңдылығы, сойыс салмағы және сойыс шығымы. Қойдың сояр алдындағы тірілей салмағын қойды 24 сағат аш ұстағаннан кейін таразымен өлшеу арқылы анықтайды. Малды аш ұстаған кезде оның тірі салмағы 3-тен 5%-ға дейін кемиді.
Қойдың тірі кезінде қондылығы органолептикалық баға бойынша анықталғандықтан, едәуір дәрежеде анықтаушының білгірлігіне, тәжірибесіне байланысты болады, кейбір кезде тәжірибесіз маманның қателесіп кетуі де мүмкін. Бұл жағдайларда қойдың қоңдылығы оны сойғаннан кейін ұшасының сапасына баға беру арқылы анықталады. Қойдың салмағы мен сойыс шығымы қойдың қоңдылығына тікелей байланысты.
Ет шығымы малдың ет өнімінің ең негізгі көрсеткіші болып табылады. Тауар ретінде алып қарағанда ет дегеніміз -- ұшаның тағамға пайдаланатын барлық бөліктері, яғни қаңқа сүйектеріне жабысқан бұлшық еттер, тарамыстар, май, қан тамырлары, лимфа түйіндері, сондай-ақ барлық жеуге келетін ішкі органдар, тіл, ми, диафрагма, ішек-қарын және т.б. Еттің шығымдылығы қойдың жынысына, жасына, олардың сойылғанға дейін бағып-күту ыңғайына және т.б. да себептерге байланысты болады. Бұл жөнінде неғұрлым жоғары көрсеткіш етті-майлы қой тұқымдарында кездеседі. Мысалы, еділбай қойы саулығының сойыс шығымы 53%, бордақылап семіртілген бойдағының ет шығымы 56-58%-ға жетеді. Ал биязы жүнді қой тұқымдарының сойыс шығымдары 45-50% аралығында болады.
Еттің шығымына әсіресе малдың өсу кезеңіндегі азықтандырылуы және бағылып-күтілуі көп әсер етеді. Қойдың өсу қарқынының тежелуі оның өнімділігінің төмендеп кетуіне әкеліп соқтырады. Мұндай қойды жақсы азықтандырғанның өзінде оның етінің сапасы толық қалпына келмейді, өйткені қойдың жасы ұлғайған сайын оның өсу қарқыны төмендейді.
Малды сойғанда ет және майға қоса ішек-қарын өнімдері де алынады. Олардың тағамдық құндылығы әр түрлі. Қайсыбіреулері химиялық құрамы жағынан еттен кем түспейді, ал құрамындағы витаминдер (бауыр), минералды тұздар, белок, көмірсутегі және майы жағынан құндылығы асып түседі.
Тағамдық құндылығы және өңдеуіне байланысты бұл өнімдер төрт категорияға бөлінеді. Бірінші категорияға - тіл, бауыр, бүйрек, жүрек, ми, желін, диафрагма және ұша етінің кесінділері; екінші категорияға - өкпе және қарын, үшінші категорияға - кеңірдек пен талақ; төртінші категорияға - бас, сирақ, құлақ, ерін және қатпаршақ жатады.
Қой-ешкіден ішек-қарын өнімдерінің шығымы орта есеппен 8,9% болады.
Ұшаның салмағы. Ұша деп терісі, ішкі органдары, басы, сирағы мен құйрығы алынған мал денесін айтады. Ұшадан малдың алдыңғы сирақтары тізеден, артқылары -- тілерсектен бөлініп алынады Әдетте, малдың тұқымына, жынысына және жасына қарай ересек қойдың ұшасы 18-30 кг тартады, тұсақ ұшасы 15-20 кг, қозылардікі - 10-17 кг шамасында болып келеді. Ұшаның салмағы екі жолмен анықталады: жаңа сойған жас ұшаның салмағы және оның 24 сағат сақталып, суығаннан кейінгі салмағы. Суыған ұшаның салмағы жас ұшаға қарағанда біршама төмен келеді.
Сойыс салмағына ұшаның салмағы мен іш майларының салмағы жатады. Сойыс шығымы деп малдың сойылар алдындағы тірілей салмағының пайызына шаққандағы ұшасы мен іш майының салмағы айтылады.
Тірі қой малдарының қоңдылығын анықтап, бағалау үшін сойылған койлардың етінің қондылық категорияларымен салыстырып, ет өңдеу өнеркәсіптеріндегі талаптармен танысып, меңгеру керек (мем. стандарт 5111-55).
Ұша салмағын малдың терісі сыпырылғаннан кейін, қанын ағызып, ішкі мүшелерімен басы, аяғы және құйрығы алынып тастап, бүйрегі мен бүйрек майымен өлшейді. Алдыңғы аяқтарын - алдыңғы тізеден, артқысын - тілерсек буынынан бөледі. Малды сойғаннан кйінгі, сол уақыттағы ұшасын - булы (парной) деп, ал 24 сағат өткеннен кейінгі, тоңазытқышта 4 -- 6°С температурада тұрып, суытылғанын тоңазытылған деп атайды.Булы ұшадан қарағанда тоңазытылған ұшаның салмағы аз болады, өйткені тоңазытқанда ылғал жоғалтады. Неғұрлым майлы ұшалар арық ұшаға қарағанда ылғалды аз жоғалтады.
Ұша қоңдылығы малдың тұқымына, жынысына байланысты болады, көбінесе ересек қойларда ал 20 -- 30 кг-нан жоғары,1 жасқа дейінгілерінде 15 -- 20 кг, қозыларында 10 -- 15 кг.
Сойыс салмағына ұша салмағы мен іш майы (шарбы майы, қарын, ішек майлары) кіреді. Етті - майлы және май құйрықты қойлардың сойыс салмағына құйрық майы қосылады - құйрық майды малды сою кезінде бөліп алады да жеке өлшейді.
Сойыс шығымы дегеніміз -- сояр алдындағы тірі салмақтың сойыс салмағына проценттік қатынасы. Бұл көрсеткіш малдың тұқымына, қоңдылығына, жасына, жынысына және т.б көрсеткіштеріне байланысты 35-тен 60%-ке және одан жоғары мөлшерде ауытқып отырады.
Ұшаның марфологиялық құрамын анықтайтын көрсеткіштердің бірі - еттілік коэффициенті. Еттілік, коэффициентін таза еттің (сұрпы ет) сүйек салмағына қатынасы арқылы анықтайды. Оны анықтау үшін ұшаны бөлшектеу қажет. Одан соң етті бөлігі ажыратылып, құрамды бөлшектері өлшенеді де, оған сәйкес есеп жүргізіледі. Мұнда бұлшық ет ұлпасының сүйек ұлпасына (бұлшық ет - сүйек коэффициенті) немесе бұлшық еттің май ұлпасына қатынасы салмағын анықтау мүмкін.
Малдың жасына байланысты бұлшық ет, май, сүйек ұлпаларының арақатынасы өзгеріп отырады. Май ұлпасы кеш дамиды. Қой малдарында оның ерте дамуы тек тез жетілетін малдарда ғана байқалады.
Майдың жиналуы қойларда белгілі бір ретпен жүретіндігі анықталған. Ең бірінші ол ішкі мүшелерде: бүйрек, ішек, қарын, одан кейін - тері асты майлары (құйыршақ түбінде, белде, кеудеде) бұлшық ет аралық май, содан соң ғана бұлшық ет ішілік май ұлпалары дамиды.
Тері асты майы ұшаны кеуіп кетуден сақайтын ұшаны суарушы деп аталатын май қабатын түзеді.
Бұлшық ет аралық ұлпалары жеке бұлшық еттер аралығында дәнекер (байланыстырушы) ұлпа қабатында жинақталады.
Әр түрлі тұқымдарда май жиналу қатынасы мен интенсивтілігі ұшаның әр түрлі аймақтарында біркелкі емес.Қылшық жүнді тұқымдарда (арық құйрықты, қысқа құйрықты-ранан тұқымы). Мысалы, майдың көп бөлігі бүйрек маңы мен ішекте, ал аз бөлігі - бұлшық ет аралығы және тері астында. Тері асты майы негізінен белде жиналады, ал ол неғұрлым ұша бойына тең орналасқаны жақсы.
Ет бағытына арнайы бағытталған қойларда май жеке бұлшық ет іштеріне жиналады, ол еттің мраморлығы деп аталады да, етке ерекше нәзіктік пен шырын береді.
Етті - майлы бағыттағы қой тұқымдарының май жинау қабілеті жақсы, оларда май негізінен құйрық аймағы мен құйыршықтың жағында жиналады.
Қозыларда іш майы ерте жаста жинала бастайды және ол азықтандыру дәрежесіне байланысты. Егер азықтануы өте жақсы болса, қозылардың үш айлығында бүйрек аймағында май жиналады, ал азықтануы орташа жәрежеде - кештеу жиналады.
Сондықтан, май жинаудың дамуы мен тоқтауы малдың жасына, тұқымына және азықтандыру жағдайына тығыз байланысты. Егер ұшаға 16-18 кг салмақта 25% жоғары емес,оның ішінде тері асты -- 13, бұлшық ет аралық -- 10және бүйрек -- 2% май жиналса тиімді болып саналад. Май қабатының қалыңдығы 16-18 кг салмақтағы ұша үшін арқадағы ұзын бұлшық ет 3-3,5 мм, ал 20-25 кг ұша үшін -- 4-5 мм болғаны жақсы.
Субөнімдер келесідей жіктеледі: а) етті -- бауыр, жүрек, өкпе, диаф-рагма, өңешпен трахея, бүйрек,көкбауыр, ет кесінділері, желін,тіл және ми; б) кілегейліе -- қарын, летошка; в) жүнді -- бас. Категорияларына байланысты субөнімдер шығымына келесідей нормалар бекітілген:(малды аш ұстағаннан кейінгі тірі салмаққа %-тік қатынасы):I категория: бауыр -- 1, тіл -- 0,3, ми -- 0,15,ет кесіндісі -- 0,38, жүрек -- 0,45, диафрагма -- 0,32;
II категория: қарын -- 1,4, калтык -- 0,15, пикальді ет -- 0,1, өкпе -- 0,8, көкбауыр -- 0,2, тілсіз, мисыз бас -- 3,6.
Өңделген субөнімдер шығымына орташа 9,5%, оның ішінде бірінші категория -- 3,2%.
Ұша еттілігі арқадағы ұзын бұлшық еттің көлденең аумақпен иылысуын (бұлшық ет көзшесі) байланысты. Етті - жүнді қозыларда ұшадағы бұлшық ет салмағы мен бұлшық ет көзшесі аумағы арасындағы жағымды байланыс (коррелеция) 0,77 -- 0,81құрайды. Сондықтан ұша еттілігін арқадағы ұзын бұлшық еттің көлденең қиылысу аумағы арқылы да анықтауға болады. Арқадағы ұзын бұлшық еттің көлденең қиылысу аумағын бөлшектеуін, таңдалған ұша арқылы анықтайды.Арқаның ұзын бұлшық етін соңғы кеуде мен бірінші бел омыртқасын көлденеңнен бұлшық ет құрылымы мен көлемін бұзып алмайтындай етіп, пышақпен ақырындап кеседі. Алынған көлденең кесіндіні прагментке (немесе қарындаш калькасына) салып, оған бұлшық ет контурын қояды, одан кейін алынған контур аумағын (см2) планиметрмен өлшейді.
Тез жетілетін етті қойлардың бұлшық ет көзшесінің аумағы меринос қой тұқымдарынан қарағанда көп.
Бұлшық ет көзшесінен басқа еттілікті анықтайтын И. Йетсомның (1970) еттілік индексін қолдануға болады.
Ол әр түрлі тұқымды қой мен қозылардың ұша ұзындығы мен салмағының қатынасы және қоңдылық категориясы арқылы алынған. Сондықтан көрсеткіштегі жалпы еттілік коэффициенті килогамға тең, яғни, сондықтан ұзындықтағы орташа ұшадан берілген ұша ауыр немесе жеңіл.
Еттілік индексін есептеу үшін тоңазытылған ұша салмағы (немесе булы, бірақ бұл жағдайда ұша салмағынан 2% алынып тасталады). Ұша ұзындығын жұмсақ қаңылтыр өлшеуіш лентамен немесе ұша ішінен қарын әне кеуде қуысы арқылы өтетін тік сызық бойынша арнаулы таяқпен өлшейді.
Жалпы еттілік индексі ет (бұлшық ет пен май) мөлщерін, яғни ұшадағы еттің оның ұзындығына қатынасын көрсетеді. Бірақ бұл индекс бұлшық еттің және майдың қандай мөлшерде дамығандығын көрсетеді.
Ұшаланған қой мен ешкі еттері (мемстандарт 1985-55) екі категорияға бөлінеді, олар:
Бірінші категория (төменгі шегі): бұлшық еттері қанағаттанарлықтай дамыған, арқасы мен шоқтығындағы омыртқаларының қырлары аздап шығыңқы, тері асты майлары ұшаның арқасында жұқа қабат құрайды, жамбасы мен қабырғаларын, қапталы мен бөксесінде тері асты майлары өте жұқа да болуы мүмкін.
Екінші категория (төменгі шегі): бұлшық еттері нашар дамыған, сүйектері аздап шығыңқы, ұшаның үстінде әр жерде аздаған жұқа жиналған май болады, болмауы да мүмкін. Қой етін немесе ешкі етін қондылығы жөнінен осы стандарт белгілеген талапқа сай көрсеткіштері болмаса, арыққа жатқызады.
Қой саулықтарының төлдегіштігі, қозылардың сақталуы өткізуге арналған тоқтылардың тірілей салмағы және ұшасының салмағы саулықтардың тірілей салмақтары туралы мағлұматтарды талдау арқылы бір қоздаған саулықтардың ет өнімділігі төмендегі үлгімен анықталады.
Қойдың қоңдылығын анықтау. Қойдың қондылығын -- шоқтығындағы, арқасындағы, беліндегі, құйрық түбіндегі және қабырғаларындағы бұлшық ет ткандерінің даму дәрежесіне қарай анықтайды. Май құйрықты қойлардың құйрық түбіндегі майы немесе құйрықтарының толысу шамасы анықталады.
Бұлшық ет ткандерінің жетілу дәрежесі -- малды сырт көрінісінің жұмырлығы, сипап көргендегі бұлшық еттерінің тығыздығы, сонымен бірге денелердің жекеленген мүшелерінің толықтығы бойынша анықталады.
Майдың аз-көптігін құйрықтың түбінен, арқа тұсынан, қабырғасының орта шенінен сипап байқайды. Қабырғаларының майлануы біртегіс май басқанын көрсетеді. Майдың организміне жиналу дәрежесі, қойдың тұқымы, жасы, жынысы және тағы басқа факторларға байланысты болып келеді. Етті-жүнді қой тұқымдары майды негізінен бұлшық ет талшықтарының арасына, етті-майлы құйрықты тұқымдар құйрыққа, жүндес қой бүкіл денесіне жинауға бейім.
Жас малдың өсіп келе жатқан организміне белок көп құралатындықтан, олардың май жинауға бейімділігі онша емес.
Қой қондылығына қарай жоғары, орташа және ортадан төмен категорияларға бөлінеді. Қой қоңдылығының категориясын анықтау шарттары 3 - кестеде келтіріліп отыр.
Қоңдылығы ортадан төмен категорияға жататын қой арық мал қатарына жатқызылады. Бұндай малдардың дене бітімі сүйірлеу, сүйектері шығыңқы келеді.
Қойдың қоңдылығы тірі кезінде органолептикалық баға бойынша анықталғандықтан, едәуір дәрежеде анықтаушының біліктілігіне байланысты болып келеді, кейбір кездері тәжірибесіз мамандардың қателесіп кетуі де мүмкін. Сондықтан да малға объективті баға беру үшін, оның қоңдылығын сойғаннан кейін ұшасының сапасына қарай анықтаған дұрыс. Қойдың ет өнімділігінің негізгі көрсеткіштері болып: сояр алдындағы тірі салмақ, ұша салмағы, іш май салмағы, сойғаннан кейінгі салмақ, сойыс шығымы, қой қондылығының категориясы және ұшасының, ұшаның сорттық және морфологиялық құрамы, еттің азықтық құндылығы және т.б табылады.Сояр алдындағы тірі салмақты малды 24 сағат аш ұстап, 0,1кг-нан 1 жас (жас мал үшін) - 0,5кг 1 (ересек мал үшін) дәлдікте өлшейді.
Малды аш ұстау кезінде асқазан - ішек жолдары мен несеп жолдары тазарып, малдың тірі салмағы 2,5-3,5% төмендейді. Сонымен қатар осы уақытта бұлшық ет қышқылдығы қалыптанып, гликоген жиналады. Гликогеннің жеткілікті мөлшерде жиналуы еттің пісіп-жетілуіне қажет, ол ыдырағанда қышқыл (сүт, фосфор) түзіп, етті консервілеуге көмектескенімен, шіріту микроорганизмдердің дамуына жол береді, ол еттің бұзылуын тездетеді.
Ұшаның категориясын бұлшық ет тканінің дамуына және малдың жинақталу дәрежесіне қарай анықтайды (3 - кесте).
3 кесте - Қойдың қоңдылық категориясын анықтау (5111 -- 55 мемлекеттік стандартынан көшірме)

Қоңдылық
категориясы
Қойылатын талаптар (төменгі шегі)

Малдың сырт пішініне қарап баға бергенде
Жоғары

Орташа

Орташадан төмен
Ұстап қарағанда арқасы мен белінің бұлшық еттерінің жақсы жетілгендігі байқалады. Арқа және бел омыртқалараның сыртқа қараған сабағы білінбей шоқтығының білініп тұруы мүмкін; беліндегі май қолмен ұстағанда білініп тұрады, арқадағы және бүйірдегі майдың қалыңдығы орташа болады. Құйрықты, сондай-ақ салпы құйрықты қойлардың құйрығында едәуір мөлшерде май болады; құйрығы жақсы толысқан.
Ұстап қарағанда арқасы мен белінің бұлшық еттері орташа жетілгендігі байқалады; сербек және бел омыртқаның сабақтары едәуір білініп тұрады, белдемеде малдың шамалы екені байқалады. Құйрықты және сапалы құйрықты қойдың құйрығында едәуір май болады; құйрық жақсы толысқан.
Ұстап қарағанда бұлшық еттері нашар жетілгені байқалады; арқа омыртқа және бел омыртқалардың сабағы сәл шығыңқы, қолмен байқалады, шоқтығы білініп тұрады, ұстап қарағанда қыртыс май белдемеде және бүйірде байқалады. Құйрықты және және салпы құйрықты қойдың құйрығында сәл ғана май болады.

Малдың ет өнімділігі оны сойғанда алынған өнімнің мөлшеріне қарай ғана емес, сонымен қатар өнімнің сапасына қарай да анықталады.
Жас малдың бұлшық еттері жақсы жетілген және қыртыс майы көп емес, жұмсақ келетін етінен даярланған тағам адам үшін өте пайдалы.
Еттің сапасы жақсы болған жағдайда үша жинақы, қабырғалары мен сауырының бұлшық еттері жетілген, саны жұмыр, сирақтары қысқа келеді, сондай - ақ қыртыс майының сапасы жоғары болады.

4 кесте - Бақылау ретінде сойылған малдың ұшасының сапасына баға беру (5111 - 55 мемлекеттік стандартынан көшірме)

Категория
Сипаттама
Жоғары

Орташа

Ортадан
Жоғары
Бұлшық еттері жақсы жетілген, шоқтығы омыртқалардың сабағынан басқа сүйектері білінбейді, қыртыс май ұшаны түгелдей басып тұрады, тек шоқтық айналасында майдың тегіс болмауы мүмкін.
Бұлшық еттері орташа жетілген; арқасы мен шоқтығындағы омыртқалардың сабақтары білініп тұрады; арқасындағы қыртыс майы жұқа, белдемесінде тіпті жұқа болады; бүйіріндегі, құйымшағындағы және жамбасындағы майы ойдым-ойдым болып келеді.
Бұлшық еттері нашар жетілген, сүйектері шығыңқы; ұшаның кей жерінде жұқа май қыртысы кездеседі.

Етінің сапасы мен дәмділігі қойдың тұқымына, жасы мен қондылығына байланысты болады. Жас малдың ұшасына қарағанда, сақа малдың ұшасына төменірек баға беріледі. Жас мал етінің түсі сақа малдыкіне қарағанда ақшылдау келеді, ол жіңішке талшықтардан құралады, майы ақшыл сары түсті. Сақа және кәрі малдың еті қаттырақ және құрғақтау, ал жас малдың еті хош иісті, жұмсақ нәрлі келеді.
Еттің морфологиялық құрамы (ұшаның жеуге жарамды және жарамсыз бөліктерінің қатынасы) етті сүйектен бөлу арқылы анықтайды. Яғни оның морфологиялық құрамына ет пен сүйектің орта қатынысы, ет бөлігінің бұлшық ет және май ткандарының мөлшері, бұлшық ет талшықтарының жуандығы, олардың арасындағы (бұлшық еттің түйіршіктігі) ткань дәнекер қабаттарының жайы, ең ақырында қан тамырлары айналасындағы май жинайтын жасушалардың көлемі және ірі дәнекер ткань қабаттары сияқты мәселелер кіреді.
Қой ұшасының жеуге жарамды және жарамсыз бөліктерінің ара қатынасы малдың тұқымына, конституциясына, жасына, жынысына, қоңдылығына байланысты 65%-дан 85%-ға дейін ауытқып тұрады.
Еттің химиялық құрамы. Еттің химиялық құрамын біле отырып, оның сапасын дәл анықтауға болады. Қой етінің химиялық құрамының сиыр және шошқа етінен айырмашылығы аз.
Қой етін жекелеп сату орындарына ұша құйрығымен, аяқтары жеке (жіліншік пен тұсау буынсыз) ұша ішіне салынған бүйрек пен бүйрек маңы майымен бірге тұтастүрде түседі. Сатуға құйрықсыз ұшалар, ал өнеркәсіптік өңдеу үшін - бүйрек және бүйрек маңы майсыз ұшалар рұқсат етіледі.
Әрбір ұшаны 6 бөлікке бөледі (5 кесте), ол екі: бірінші және екінші (мемл. Ст. 7596-81) аудалық сорттарға бөлінеді. % - пен еттің орташа шығымы: бірінші сорт - 92, екінші - 8.

Бөлшектер

Сорт

Ұша салағындағы мөлшерінің шығымы%

Бөлшектің азықтық маңызы

Сан - жамбастық

бірінші

28,0

Шашылық, плов, қақтау, қуыру үшін; жамбас - сандық бөлік - нағыз шницель үшін; бел бөлігінң таза еті - эскалоп, нағыз және ұрылған шницель үшін

Белдемелі

бірінші

22,0

Көже, рагу, палау үшін

Жауырын - аралық

біпінші

43,0

Нағыз және ұрылған котлетүшін; еті - нағыз және ұрылған шницель үшін

Қол еті

екінші

3,1

Сорпа үшін

Кесінді

екінші

1,5

Сорпа үшін

Сан еті

екінші

2,4

Сорпа үшін
5 кесте. Қой ұшасын бөлшектеу сипаттамасы.
Еттің сорттық құрамын Мемл. Ст. 7596-81 сәйкес ұшаны бөлшектеу негізі бойынша анықтайды (1).

1. Сурет. Ұшаны бөлшектеу сызбанұсқасы.
1 -- сан - жамбастық; 2 -- белдемелік; 3 -- жауырын - аралық (кеудесі мен мойнын қоса); 4 -- кесілгені; 5 -- қол еті; 6 -- сан еті.
Ұшаның морфологиялық құрамы оның негізгі бөліктерінің: бұлшыұет, май ұлпасы, сүйек қатынасымен сипатталады.

2.2 Қойдың ет өнімділігіне әсер ететін факторлар
Қойдың ет өнімділігіне мына сияқты бірнеше факторлар әсер етеді -- тұқымы, жынысы, жасы, денсаулығы, қондылығы, азықтандырып күтіп-бағу жағдайы және тағы басқалары ықпалын тигізеді.
Қойдың тұқымы. Дүние жүзінде қазіргі уақытта алты жүзге жақын, ал біздің елімізде 50-ден аса ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.