Білім социологиясының ғылыми-теориялық негізі
1.1 Жоғары білім беру әлеуметтік институт ретінде
Білім социологиясының ғылыми-теориялық негізі ХІХ ғасырда қалыптаса
бастаған. Белгілі философ және социологияның негізін қалаушы Герберт
Спенсердің 1860 ж. кітабы жарық көрген. Кітаптың аты “Образование:
интеллектуальное, моральное и физическое”. Спенсердің түсіндіруінде білім
адамдардың өмірін тиімді түрде бақылау үшін қажет. Білім берудің түрлі
жүйелеріне тоқтала келіп, Спенсер, бұл құндылықтарды салыстыру арқылы
түсінуге болады деген. Спенсер “Естественный метод образования” деген
әдісті ұсынған . Білім беру мәселесі ХІХ ғасырдың аяқ кезі мен ХХ ғасырдың
бас кезінен бастап өте өзекті мәселелердің біріне айналған. 1883 ж. АҚШ-та
Лестер Франк Уорд деген ғалымның “Динамическая социология” деген кітабы
жарық көрген. Уорд өзінің осы кітабында мектептің жалпы білім беретін
орталықтардың қоғамның өзгеруіне әсер етуі туралы жазған. Білім
социологиясының қалыптасуы және дамуы белгілі социолог Эмиль Дюркгеймнің
атымен байланысты. Ғылыми қауым сол кезде Парижде Дюркгеймді білім
социологиясының негізгі теориясын қалаушы деп атаған. Дюркгейм,
Франциядағы Бордо университетінің профессоры өзінің оқыған лекцияларын
жинақтап кітап ретінде шығарған. Оның атын “Общество и образование” деп
атаған. Оның түсіндіруі бойынша қоғамдағы экономиканың және саясаттың
жағдайы білімге байланысты делінген. Ал “Моральное образование” [42] деген
кітабында Дюркгейм мектептің қоғамдағы функциясы туралы терең пікірлер
білдірген.
1899 ж. американдық психолог, педагог және социолог Джон Дьюидің “Школа
и общество” деген кітабы жарық көрген. Көптеген зерттеушілер бұл кітапқа
қазірдің өзінде жиі-жиі сілтемелер жасайды. Жоғарыда аттары аталған
ғалымдар біршама өзекті, өткір мәселелерді қозғаған. Олардың ішінде
әлеуметтік даму (прогресс) мәселесі де болды. Әлеуметтік даму білім
деңгейіне тікелей байланысты деген тұжырымдар жасады. Осы кезеңде ірі,
белгілі философ, педагог, психолог және социологтар білім мәселесі бойынша
өте құнды, пайдалы пікірлер айтып, білімді дамыту жолдарын ұсынған. Олардың
көпшілігі еуропалық және американдық ғалымдар. Олар: Пауль Бергеманн, Макс
Рем, Рудольф Штайнер, Отто Вильманн, Пауль Герхарт Натори, Герберт Спенсер,
Габриэль Хортон Кули, Альбион Вудбери Смолл, Эдвард Олсуорт Росс, Уильям
Грэм Самнер, Уолтер Байет, Джорж Герберт Мид, Уильям Джеймс, т.б. [43, c.
18]. Халыққа жаппай білім берудің мемлекет үшін маңыздылығы ХІХ ғасырдың
аяғында түсінікті бола бастаған. Білім беру арқылы халықты, бұқараны
тыныштандырып, әлеуметтік тыныштықты орнату, дамып келе жатқан экономика
мен мәдениетке мамандар қажет екенін барлық елдерден бұрын АҚШ мемлекеті
түсінген және білім беру ісін мемлекет өз қолына алған. Білім беруді
социологиялық бағытта зерттеуде осы елде кеңінен өріс алған. АҚШ білім
беру жүйесі басшыларының бірі білім берудің маңызын түсіну, оның қоғамдағы
мазмұнын білу социологиясыз мүмкін емес деп атап көрсетті. ХХ ғасырдың бас
кезінде АҚШ-та білім социологиясы кеңінен орын алып, социологияның беделі
мықты көтерілген. ХІХ ғасырдың аяғында американдық социологиялық қоғам
құрылып, ал ХХ ғасырдың бас кезінде жоғары оқу орындарында социология
факультеттері ашылған. Американың атақты Стэнфорд университетінде 1898 ж.
Эдворд О. Росс “Социология для учителя” деген курсты бастаған. 1901 ж.
Давид Снедлен сол университетте студенттерге “Образование, общество” деген
курсты оқыған. 1907 ж. Генри Сузалло Колумбия университетінде
“Образовательная социология” деген пәнді енгізген. Сондай-ақ осы пән 1914
ж. АҚШ-тың 16 жоғары оқу орнына курс ретінде енгізілді, ал 1920 ж.
“Образовательная социология” деген журнал шыға бастады. Білім социологиясы
АҚШ және Еуропа елдерінде көптеген ұлттық мәселелерді түсіндіріп шешуге
өзінің септігін тигізді. Білім социологиясы социологияның негізгі
салаларының бірі болып және осы бағытта ғылыми зерттеу жұмыстары кеңінен
өріс ала бастады. АҚШ-та 1963 жылдан бастап “Образовательная социология”
журналының орнына “Социология образования” деген журнал пайда болды. Бұл
журнал АҚШ-та осы күнге дейін бар және қоғамдағы білім беру мәселелерінің
жаңа қырларын ашып, білімнің қоғамда алатын орны, функциялары туралы
мақалалар жариялауда. Батыс елдеріндегі басымырақ зерттеліп жатқан білім
социологиясындағы білім беру мәселелері көбінесе орта мектепке арналған.
Ал, жоғары оқу орындарындағы білім беру, оның модельдері, жүйелері азырақ
зерттелуде. Әсіресе соңғы 10 жылдың ішінде осы жүйеге көбірек көңіл бөлу
Батыс Еуропа елдерінде орын алды. Көлемді ірі зерттеулер болмағанымен де,
көптеген құжаттар, декларациялар алынуда. Біз олардың мазмұнына соңынан
тоқталмақпыз.
Білім социологиясы білім жүйесін, білім беретін оқу
орындарын әлеуметтік институт ретінде қарастырып және осы тұрғыда
социологиялық әдістер арқылы зерттейді. Оқу процесін білім социологиясы
тікелей зерттемейді. Бірақ социологияның оқу процесіне тікелей қатынасы бар
деуге болады. Оқудың әдістемелік жағынан және әрбір пәннің сапасы туралы
басқа ғылымдар (педагогика) зерттеулер жүргізеді. Ал социология осы оқу
процесіне байланысты, оның сапасына, тиімділігіне әсер ететін әлеуметтік
мәселелерді қарастырады. Мысалы, оқытушылардың сапалық құрамы, білімі,
мамандық дәрежелері, мәдениеті, т.б. белгілері. Оқу, білім беру сапасын,
деңгейін көтерудегі әсер ететін басқа да феномендер бар. Мысалы, отбасы
және балаға білім, тәрбие беру; мемлекет орындары және олардың білім беру
мәселесіндегі атқаратын рөлі; мәдени орталық және білім беру, білім
берудегі дәстүрдің, әдет-ғұрыптың орны; халықтың ұлттық мәдениеті және
білім беру, т.б. Қысқаша айтқанда, білім берудегі социологиялық мәселелер
толып жатыр. Социология ғылымының білім беру мәселелерінің бәріне де
қатысы бар. Осы мәселелерді социологиялық зерттеулер арқылы социологиялық
әдістермен анықтайды, жаңа тұжырымдар жасауға септігін тигізеді. Сондықтан
да өркениетті елдерде білім, ғылым және басқа да құндылықтар туралы
шешімдер жасау ісінде, реформа, Заң шығару да социологиялық зерттеулердің
қорытындыларына жүгінеді. Нақтылы социологиялық зерттеулерді жүргізбейінше
маңызды саяси істерді бастауға болмайтынына көпшілік саясаткерлердің көзі
жетті деуге болады. Білім социологиясының өзіндік құрылымы бар. Олар
білімнің деңгейлеріне байланысты осы социологияның өзіндік салалары.
Біздің зерттеу нысанымыз - жоғары білім беру жүйесі. Сондықтан да бұл
зерттеу жоғары білім беру социологиясының шеңберінде жүргізіледі. Жоғары
білім беру социологиясының өзіндік мәселелері бар. Оның бәрін тізбектеп
жату қиынға түседі, бірақ негізгі мәселелерін айтып кетуге болады. Олар:
жоғары оқу орындарының мамандар дайындаудағы қоғамдағы рөлі; ғылымды,
жоғары білімді әлеуметтік құндылық ретінде қарастыру; жоғары білім беру
үздіксіз білім алудың ресми түрдегі жоғарғы сатысы; жоғары білім беру
процесін гуманизацияландыру; жоғары білім беру жүйесін әлемдік талаптарға
сәйкес келтірудің әлеуметтік жақтары; жоғары білім беру және әлеуметтік
құрылымдағы өзгерістер; жоғары білім алған мамандардың қоғамдағы орны,
статусы; жоғары білім берудің сапасын көтеру және соған байланысты
әлеуметтік шаралар; жоғары мектепте оқитын студенттің (бакалавриат),
магистранттың, аспиранттың, докторанттың әлеуметтік жағдайлары; оқытушылар,
профессорлар және жоғары оқу орындарындағы басқа да қызметкерлер топтарын
осы орының субъектісі ретінде қарастыру; жоғары білім беру жүйесіндегі
реформаларға, жаңа оқудың формаларына социологиялық талдау жасау, бағалау;
осы орындардың материалдық базаларын зерттеп, тұжырымдамалар жасау;
социологиялық және статистикалық негіздерге сүйене отырып, әрбір кезеңдерде
қандай кәсіби мамандық қоғамға, мемлекетке өте қажет, қандай мамандықтар
бойынша осы оқу орындарына студенттерді қабылдау санын азайту не көбейту
мәселесі; жоғары оқу орнын бітірген мамандардың жұмысқа орналасу
мәселесі; жоғары оқу орындарында әлемдік өлшемде тексерілген білім
берудің жаңа формаларын енгізу және оның әлеуметтік нәтижесі; жоғары
білім беру жүйесін басқару мәселесі және оның тиімді, тиімсіз жақтарын
социологиялық жолдармен дәлелдеу. Әрине, білім берудің басқа да жақтары мен
мәселелері жеткілікті. “Білім социологиясында маңызды орынға ие болатын
сала - ол жоғары білім берудің әлеуметтік мәселелері. Осы әлеуметтік
мәселелердің бәрін бірдей тізбектеп жатудың өзі қиынға түсіп отыр”, -
дейді М.С. Әженов [25, с. 69]. Бұл диссертацияда осы шеңбердегі
мәселелердің бәрін қамтимыз деген ойымыз жоқ, оны орындау да мүмкін емес.
Бұлар (мәселелер) жоғары білім социологиясының мәселелері, ал олар
көптеген ғылыми топтардың ісі. Біздің қарастырайын деп отырған басты
мәселеміз жоғары білім беру жүйесін әлеуметтік институт ретінде зерттеп
және соған байланысты кейбір маңызды проблемаларға социологиялық талдау
жасау.
Жоғары білім социологиясының зерттеу шеңберіне жоғары оқу
орындарының ісі, орны, статусы, т.б. жайттары кіреді. Жоғары оқу орны - ол
әлеуметтік институттың мекемесі. Осы ретте біз осы орындардың қысқаша
тарихына, жалпы сипатына тоқталғанды жөн көрдік.
Еуропа құрлығында осыдан бірнеше мың жыл бұрын жоғары оқу орындары –
университеттер, академиялар, институттар, колледждер пайда болды. Егер де
біз осы орындардың тарихына тоқталатын болсақ, ол үлкен өзіндік тарихи
мәселе. Дегенмен біз бұл жөнінде қысқаша баяндағымыз келеді. Еуропада
жоғары оқу орны көне Грецияда, Византияда (Константинополь) пайда болды
деген деректер бар. Ертедегі Грецияда – біздің заманымыздан бұрын
ІV ғасырда (387 ж.) Афина маңындағы бақта атақты философ Платон
негізін қалап, грек мифологиясының қаһарманы Академ (Akademos) атымен
“Академия” деген оқу орнын ашқан. Бұл оқу орны негізінен философтар мен
математиктерді оқытып дайындаған. Осы Академияда белгілі философ Аристотель
оқып білім алған. Ал кейінірек Аристотельдің өзі Афина қаласында Лицей
(Lyceum) деп атаған тағы да бір оқу орнын ашып, биология және табиғаттану
пәндері бойынша мамандар әзірлеген. Платонның академиясы бір мың ғасырдан
аса уақыт білім беріп, көптеген мамандар дайындаған. Ол 529 жылы
Юстиниан императорының бұйрығымен жабылған [44]. Осы Академияны кейбір
ғалымдар Еуропадағы бірінші жоғары оқу орны деп санайды.
Шығыс елдерінде, оның ішінде, Үнді, Қытай, Мысыр, тағы басқа елдерде
әр түрлі бағытта (оның көпшілігі діни бағытта) дәріс беретін оқу
орындарының болғаны тарихқа белгілі. Конфуцишілер, Буддизм, Джайнизм,
тағы басқа ағымдар, бағыттар Шығыс елдерінде орын алып, осыған байланысты
көптеген оқу орындары ашылған. Осындай оқу орындарының өзі әр түрлі
деңгейлерде болған. Олардың ішінде бастауыш, орта және терең жоғары білім
беретін мектептер болған, олар қазіргі кездерде де орын алады. Ислам
дініне байланысты осы дінді уағыздау, үйрету үшін көптеген ислам дінін
қабылдаған елдерде, оның ішінде қазақ-қыпшақ даласында мектептер,
медреселер ашылған. Олардың да деңгейі әр түрлі болған. Ислам дініне
байланысты жоғары оқу орындары Араб елдерінде жұмыс жасай бастаған. Орта
ғасырларда біздің Орта Азиялық аумақта жоғары оқу орны болды деп тарихта
жазылмаған (біз білетін тарихта). Бірақ XIV ғасырда Самаркандтың әміршісі,
ғұлама ғалым, астроном Ұлықбек (Темірдің немересі) үлкен обсерватория ашып,
оны оқу орнына айналдырған. Көп жылдар бойы Ұлықбектің өзі шәкірттерді,
жастарды оқытып, оларға терең білім берген дейді. Қазіргі Өзбекстандағы
Самарканд университеті өзінің бастау тарихы Ұлықбектің
обсерваториясы деп санайды. Ол дұрыс па, жоқ шындыққа келмей ме, онда
тұрған мәселе жоқ. Мәселе сол кезде, осындай орынның сол қалада
болғандығын тарихи шындық, ақиқат деп дәлелдеген.
Біздің қазіргі түсінігімізше жоғары оқу орны ғылымға негізделген оқу
орны. Еуропа елдерінде осы статуста ашылған жоғары оқу орындарын
университет деп атаған. Осындай классикалық университеттердің тарихы
Еуропада XI ғасырдан басталады. “Дүние жүзіндегі бірінші университет
бұдан 1500 жыл бұрын (425 ж.) Константинопольде ашылды. Онда тек
қана поптарды, заңгерлерді, дәрігерлерді дайындаған”, - деп жазады
Н.А. Аитов [20, с. 5].
Бірақ барлық мамандықтардан терең білім беретін классикалық
университеттердің тарихы XI ғасырдан басталады. Университеттердің ең
біріншісі болып Италиядағы Болонья университеті саналады. Ол 1088
жылы ашылған. Одан кейін 1167 жылы Англияда Оксфорд университеті және
1209 жылы Кембридж университеті ашылған [45, с. 75].
Орта ғасырларда Еуропа елдерінің көпшілігінде университеттік
жоғары оқу орындар кеңінен өріс алып, көптеген білімді мамандар
дайындалған. Осы кездегі университеттер үш ғылыми атақ берген. Олар:
бакалавр, лиценциат, доктор немесе магистр.
Университеттердің, жалпы жоғары оқу орындарының өркендеуі жаңа
дәуірден, яғни XVIII ғасырдан басталады. Бұл жағынан біз тағы да
Еуропа елдерін айтамыз. Осы кезеңнен бастап университеттер, институттар,
академиялар Америкада, Ресейде, көптеген Азия елдерінде ашыла бастады.
Жаңа дәуірдегі жоғары оқу орындарының ерекшелігі орта ғасырмен
салыстырғанда, оның оқу мазмұнында, оның оқу бағдарламасында болды.
Мамандық беру мәселесі ең басты міндетке айналды, ал оның негізі – ғылымда
еді. Әрине діни білім, философия қазіргі батыс елдерінің
университеттерінде де оқытылады. Бірақ жоғары білім беріп оқытудың басты
мазмұны, пәндердің басым көпшілігі ғылымның жаңалықтарын жеткізу еді.
Сонымен, жаңа жоғары оқу орындары ғылыми оқу орындары болып қалыптасты.
Осы бағытта негізделген жоғары оқу орындары, яғни еуропалық
сипаттағы, Америка құрлығында да ашыла бастады. Солардың бірі қазіргі
өте ірі оқу орны - Гарвард университеті. Ол 1636 жылы колледж ретінде
Американың Массачусетс штатында ашылып, XIX ғасырдың басында университетке
айналдырылған [46].
Мамандардың айтуына қарағанда, толық классикалық университет Еуропа
елдерінде XIX ғасырдың бірінші жартысында қалыптасқан. Осындай классикалық
университеттің бірі болып Германиядағы Вильгельм Фон Гумбольд атындағы
университетті айтуға болады. Классикалық университеттердің үлгісі бойынша
үш міндет орындалуы қажет болған.
1.Мамандық беру, оқыту;
2.Ғылыми жұмыстарын жүргізу;
3.Мәдениетке тәрбиелеу, мәдениеті жоғары адамды қалыптастыру [45, с. 35].
XVIII ғасырдың орта кезінен бастап жоғары оқу орындары Ресейде пайда
бола бастады. 1755 ж. М.Б. Ломоносовтың ұйымдастыруымен философия, заң,
медицина - үш факультеті бар Москва университеті ашылған. 1802 ж. Дерпт
(Юрьев қаласы) университеті, 1804 ж. Қазан университеті, 1804 ж. Харьков
университеті, 1819 ж. Петербург университеті ашылды. ХІХ ғасырдың өзінде
Ресейде 9 университет болған [47]. Кеңес Одағында жоғары оқу орындарын
құру аса маңызды іске айналды. Көптеген институттар, университеттер,
академиялар барлық Одақтас Республикаларда ашылып, онда миллиондаған жастар
жоғары білім алды. ХХ ғасырдың 50-ші жылдарында Кеңес Одағы жоғары білім
беру жағынан дүние жүзінде бірінші орынды иеленді. Кейіннен бұл позициясын
біздің ел түрлі себептерге байланысты жоғалтып алды.
Қазақ елінде айтылған стандарттарға сай ұйымдастырылған жоғары оқу
орындары Кеңес Одағы кезінде пайда болды. Ең бірінші жоғары оқу орны
1928 ж. Алматы қаласында Қазақ педагогикалық институты (қазіргі Абай
атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті) ашылды. Одан бұрын
Қазақтың педагогикалық институты Ташкент қаласында болған. 1934 ж.
Алматыда Қазақтың мемлекеттік университеті (КазГУ) құрылды. Осы жылдары
Алматыда басқа да жоғары оқу орындары ашыла бастады. Олардың ішінде мал-
дәрігерлік, ауыл-шаруашылық, медициналық институттар және Қазақстанның
басқа қалаларында: Орал, Қарағанды, Қызылорда, соңынан басқа да облыс
орталығында педагогикалық институттар өз жұмысын бастады. Жалпы 1957 ж.
Қазақстанда 25 жоғары оқу орны болды. Бұл жоғары оқу орындарында 70
мамандық бойынша 33,8 мың студент білім алды [48].
1970-71 оқу жылында Қазақстанда 44 жоғары оқу орны болып, онда 198904
студент оқыды. 1940 жылға дейін Республиканың жоғары оқу орындары
14 мың жоғары білімді маман даярласа, 1941-1950 жылдар аралығында яғни 10
жыл ішінде 23 мың, 1951-60 жж. 55 мың, 1961-1970 жж. 148 мыңға жуық жоғары
білімді мамандар даярланды [49].
2003-2004 жыл Қазақстан Республикасында жоғары білім беру жүйесінде
180 жоғары оқу орны және ЖОО 86 филиалы бар. Олардың ішінде
48-і мемлекеттік жоғары оқу орны, 9 университеттің ерекше “ұлттық”
мәртебесі бар. Жалпы республикадағы жоғары оқу орындарының студенттер саны
656561-ге жеткен [2].
Сондай-ақ, еліміздегі жоғары оқу орындарының ішінде халықаралық
болып саналатын университеттер де бар. Мысалы, мемлекеттік дәрежедегі
Түркістан қаласында орналасқан Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университеті, Алматыдағы мұнайшылар, технологтар дайындайтын Халықаралық
қазақ-британ университеті, ҚМЭБИ (КИМЭП) менеджерлер дайындайтын жоғары оқу
орындары бар. Жоғары оқу орындарының ішінде ең үлкені - әл-Фараби атындағы
Қазақ ұлттық университеті. Бұл университетте 100-ге жуық мамандық бойынша
оқу процесі жүргізіледі, онда 8 ғылыми-зерттеу институты мен ғылыми
орталық, 14 факультет, көптеген лабораториялар және тағы басқа оқу
жүйелерінің түрлері бар. Сондай-ақ, университетте жалпы оқытушылардың саны
2552, олардың ішінде 18 академик, 20 ҚР еңбегі сіңген қайраткер, 15 ҚР
мемлекеттік сыйлығының лауреаты, 4 ҚР жас ғалымдар сыйлығының лауреаты, 278
ғылым докторы, 800-дей ғылым кандидаты. Білім алып жатқан студенттердің
саны 17 мыңнан асады [50]. Мұнда бакалавриат, магистратура, аспирантура,
докторантура және оқытушылардың біліктілігін жетілдіру институты бар.
Докторлық, кандидаттық диссертациялар қорғайтын ғылыми кеңестер басты
мамандықтар бойынша қызмет етеді. Бұл университет бұдан біраз жыл бұрын
еуропалық классикалық университеттердің ассоциациясына мүше болып кірген.
2003 ж. Болонья университетінде осы ҚазҰУ-нің ректоры ғаламдық
университеттердің Ұлы Хартиясы деген құжатқа қол қойды.
“Қазақстан ғаламдық озық ЖОО тәжірибесіндегі ең құнды жақтарын қабылдап
және өзіндік ұлттық тәжірибені жоғалтпай, дүниежүзілік білім беру
кеңістігінің құрамына толық мүше болып кіруі міндетті іс болып тұр”, –
дейді ректор, профессор Төлеген Қожамқұлов [51].
Жоғары білім беру әлеуметтік институт ретінде бүкіл дүние жүзіндегі
елдердің басым көпшілігінде қалыптасқан. ХХ ғасырдың аяқ кезінде дүние
жүзінде арнайы жоғары оқу орындарында оқитын студенттердің саны
60 миллионнан асып кеткен. Бірақ олардың басым көпшілігі, яғни 40
миллионға жуығы озық елдерде оқиды. АҚШ-та дүние жүзі студенттерінің 20
пайызы оқиды, яғни 13 миллион [20, с. 5]. Ал, кейбір деректерге қарағанда,
1960-1995 жылдар аралығында дүние жүзіндегі студенттердің саны 13
миллионнан 82 миллионға жеткен [54]. Қазақстанда жоғары оқу
орындары, әсіресе 70-80 жылдар аралығында сан жағынан жақсы
қарқынмен дамыды. Осы жылдар ішінде Республикада 11 жаңа ЖОО ашылып, жалпы
ЖОО саны 55-ке жетті. 1980 жылдарға таман әрбір 10 мың адамға шаққанда
студент саны Қазақстанда Орта Азия республикаларынан, Украина, Грузия,
Азербайжаннан асып кетті [41].
Қазіргі кезде Қазақстанда статистика бойынша 181 жоғары оқу орны бар.
Бірақ 2006 ж. қараша айында министр Б. Әйтімова қазір Қазақстанда 176 ЖОО
бар деді. Әрине, бұл көрсеткіш сан жағынан жеткілікті. Мысалы, бізден
халық саны жағынан он есе үлкен Ресейде олардың саны - 400. Әрбір бір
миллион адамға шаққанда жоғары оқу орындарының саны жағынан көптеген
елдерден де біз алда келеміз. Бұл тек ЖОО саны жағынан. Ал студенттердің
санын алатын болсақ, бұл көрсеткіш төмен. Қазақстан бұл жағынан көп
елдермен салыстырғанда артта. Бұл қайшылықтың себебі біреу - Қазақстандағы
жоғары оқу орындарының басым көпшілігінде студенттерінің саны өте аз.
Кейбір жоғары оқу орындарында (әсіресе коммерциялық) студенттердің саны
1-2 мыңнан аспайды. Мұндай кішкентай жоғары оқу орындары терең
білім бере алмайды, олар тек жоғары оқу орындардың санын көбейтеді.
Студенттердің көбі филиалдарда оқиды. Ол филиалдардың ірі жоғары оқу
орындары басқа үлкен қалаларда. Бірақ олардың білім беру деңгейі төмендеу,
студенттердің саны да өте аз, оқытушылардың да кәсіби біліктілігі
жеткіліксіз. Сондықтан да бұл жөнінде мәселелер тууда. Президенттің
Қазақстан халқына Жолдауында (2004 ж. 19 наурыз) бұл мәселе жөнінде тікелей
айтылған. “Отандық жоғары оқу орындарының, сондай-ақ шетелдік жоғары оқу
орындарының филиалдары желісі бұрынғыша шамадан тыс көп күйде қалып отыр.
Олар беретін білім көңілдегіден көп төмен жатыр. Оларды қысқарту
керек, соның ішінде материалдық-техникалық базасына және
ғылыми-педагог қызметкерлеріне қойылатын талаптарды қатайту
арқылы да”, – деген Президент Н.Ә. Назарбаев [53]. Мәселе, мамандардың
санын көбейтуде емес. Ол жағынан, бізде кейбір мамандықтар бойынша
кемшіліктер болғанмен де, біз озық елдерге жақындап келеміз. “Қазіргі
кезеңде ең басты мәселе – мамандарды сан жағынан көбейтуде емес, олардың
сапалық деңгейін, кәсіби дайындығын көтеру және оларды жұмысқа
орналастырып, дұрыс пайдалану”, - деп жазады Қ. Ғабдуллина [54].
Еуропа, АҚШ, Ресей жоғары оқу орындары студенттер саны және басқа да
көрсеткіштер жағынан да өте ірі. Мысалы, Сорбон, Мадрид, МГУ, Гарвард,
Колумбия университеттерінде әрқайсысында 50-100 мыңнан астам студент оқиды.
Қазақстанның кейбір мемлекет құзырындағы жоғары оқу орындарында 15-
20 мыңға жуық студент оқиды. Бұлар: әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университеті, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті,
Қ. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті, С. Асфендияров
атындағы Қазақ ұлттық медицина университеті, Гумилев атындағы Еуразия
ұлттық университеті, ашық акционерлік қоғамға айналған Т. Рысқұлов
атындағы Қазақ экономикалық университеті, Гуманитарлық заң университеті,
Тынышбаев атындағы көлік және коммуникация академиясы, т.б. осындай
жоғары оқу орындарын ірі жоғары білім беретін орталықтар деуге болады.
Сондай-ақ, әрбір облыс орталығында мемлекеттік университеттер бар. Ол
университеттер орта буынды, ал кейбіреулері ірі (студенттер саны бойынша)
оқу орындары. Жалпы алғанда республикада 9 ұлттық, 18 мемлекеттік
дәрежедегі жоғары оқу орындары бар. Олар Қазақстан масштабында ірі оқу
орындары болып саналады. Соңғы кездерде жаңа реформаларға және
қажеттілікке байланысты жаңадан бес аймақтық педагогикалық институт ашылды.
Олар: Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Шығыс Қазақстан
мемлекеттік педагогикалық институты, Қостанай мемлекеттік педагогикалық
институты, Солтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық институты, Батыс
Қазақстан мемлекеттік педагогикалық институты. Мұны негізінде оңды іс деп
қарау керек. Университеттер мектепте қызмет жасайтын оқытушы-мұғалімдерді
талапқа сай даярлай алмай жатыр. “Реформалаудың нәтижелерінің бірі жаңа
сатыдағы педагогтың өмірге келуі болуға тиіс”, – дейді Президент Қазақстан
халқына Жолдауында. “Үкіметке 2005-2006 оқу жылынан бастап педагог
кадрларды даярлауға мемлекеттік білім беру тапсырысын бес мың бірлікке
ұлғайтуды тапсырамын. Көп тілді білімі бар педагогтар үшін қызмет
орындарына ерекше назар аудару қажет” [53]. Осы тапсырмаға байланысты
педагогикалық институттар облыс орталықтарында тез арада құрылып, 2004-2005
жж. студенттерді қабылдауға кірісті. Бірақ педагогикалық институттардың оқу
бағдарламаларын жасау оңай іс деп ойлауға болмайды.
Қазақстандағы жоғары оқу орындары өздерінің мамандық дайындауына
байланысты бірнеше типтерге бөлінеді. Бұлардың біразы университеттер. Ол
университеттердің көпшілігі гуманитарлық бағыттағы оқу орындары. Мысалы,
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Гумилев атындағы Еуразия
ұлттық университеті, облыс орталықтарындағы университеттер. Ал,
Т. Рысқұлов атындағы Экономикалық университет, Астанадағы
Гуманитарлық және заң университеті, Қ. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық
техникалық университеті, С. Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медициналық
университеті және Академия деген атағы бар жоғары оқу орындары
мамандандырылған оқу орындарына жатады.
Тынышбаев атындағы Көлік және коммуникация академиясы, әскери
академиялар, Халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті, Спорт
және Туризм академиясы, Халықаралық қазақ-британ университеті, КИМЭП,
Коммерциялық жоғары оқу орындарының көпшілігін мамандандырылған жоғары оқу
орындары деп айтуымызға болады. Оларда әрі кеткенде 4-5
мамандық бойынша студенттер дайындайды. Бұл оқу орындарының көпшілігінің
осы күнге дейін дайындап шығарып жатқан мамандары заңгерлер мен
экономистер, әрі кеткенде банкирлер, қаржыгерлер, бухгалтерлер, туристер,
менеджерлер. Мәселен, Тұран, Алматы бизнес Институты, Әділет, Қайнар
т.б. коммерциялық ірі жоғары оқу орындары осы мамандықтар бойынша диплом
береді. Коммерциялық жоғары оқу орындарының саны кейбір көрсеткіштер
бойынша 150 болса, кейбір ақпараттарға қарағанда 200-ден асып
кеткен. Сонымен, Қазақстандағы жоғары оқу орындарын, әсіресе коммерциялық
және жеке меншік жоғары оқу орындарын бір жүйеге келтіретін уақыт жеткен
сияқты. Кейбір жеке меншіктегі жоғары оқу орындарында оқу стандарттары
бойынша мамандар дайындауға мүмкіндік жоқ. Бұларда терең білімді оқытушы
мамандар өте аз, көбінде ғылым докторы, профессор деген дәрежесі немесе
ғылыми атағы бар оқытушылар жоқ десе де болады. Ал бірен-саран докторлар,
ғылым кандидаттары мемлекеттік оқу орындарынан келіп, жартылай, қосымша
ақша табу үшін жүргендер. Мұндай орындарда ғылыми орталық жоқ, ғылыми
жұмыстары жүрмейді, неге десеңіз оны жүргізетін күш жоқ. Магистратура,
докторантура жүйелерін бұл оқу орындарында ашуға мүмкіндік жоқ. Сондықтан
да осындай коммерциялық жоғары оқу орындарының бірен-сараны болмаса,
қалғандарына лицензия берілмегені дұрыс. Осы себептерге байланысты
Қазақстандағы жоғары оқу орындарының саны реттелетін шығар. Қазақстанда
жоғары оқу орындарының басқа да типтері кездеседі. Мысалы, Алматыдағы
қыздар педагогикалық институты. Бұл институттің әрине қажеттілігі бар. Ол
институт сақталғаны дұрыс. Сондай-ақ, республикада әскери және полиция
жоғары оқу орындары бар. Олар мемлекет құзырында және оқу тәртібі ерекше.
Жоғарыда көрсетіліп отырған Президенттің Қазақстан халқына Жолдауында
жоғары оқу орындарының тағы да бір типі көрсетілген. Ол элиталық таңдаулы
жоғары оқу орындары. “Ректорларын Президент тағайындайтын елдің таңдаулы
жоғары оқу орындарының шағын тобын біз таяу арада айқындаймыз, ал мемлекет
оларды дамытуға белсенді түрде қатынасатын болады. Бұл жоғары оқу орындары
мамандар даярлаудың эталонына айналуға тиіс”, - деген Президент Н.Ә.
Назарбаев өзінің Жолдауында [53]. Элиталық, яғни таңдаулы жоғары оқу
орындары деген қандай болу керек? Бұл мәселені, ұғымды әлі де болса
министрліктің өкілдері түсіндіре жатар деген үміттеміз. Біздің ойымызша,
элиталық ЖОО: біріншіден, барлық жағынан халықаралық стандарттарға сәйкес
келетін жоғары оқу орны; екіншіден, ірі ЖОО, студенттің саны, профессор,
оқытушы құрамы жағынан алғанда сапалы, тәжірибесі жоғары, ғылыми дәрежелері
және жетістіктері бар; үшіншіден, ғылыми және педагогикалық орталық болуға
толық мүмкіндіктері бар халықаралық деңгейге жеткен; төртіншіден,
материалдық базасы, қаржысы толығынан жеткілікті, жаңа технологиямен
жабдықталған, компьютерлендірілген; бесінші, оқу процесіне жаңа оқу
формалары енгізілген, оның ішінде кредитті технология және оқу сапасы
дұрыс бақылауға алынған; алтыншы, осындай ЖОО барлық оқу формаларының
деңгейі орын алуы қажет және оларды жүргізуге толық жағдайлар болуы
міндетті. Онда бакалавриаттан басқа магистратура, докторантура тағы басқа
да білім жүйесінің формалары болуы міндетті. Мұндай ЖОО оқытушылардың
біліктілігін неғұрлым сапалы деңгейге көтеруде, білім беру жүйесінің
қызметкерлерін қайта даярлау мәселесінде тиісті орын алуы керек;
жетіншіден, осындай оқу орны халықаралық білім беру ұйымдары тарапынан
қабылданылады, оларға мүшелікке кіреді. Мысалы, Болонья процесіне
Дүниежүзілік университеттердің Ұлы хартиясына, еуропалық, классикалық
университеттердің ассоциациясына, т.б. беделді ұйымдардың мүшесі болу аса
қажетті. Әрине, элиталық ЖОО ең алдымен халық “таңдаулы элиталық” деп
мойындауы қажет. Халықтың басым көпшілігі бұл ЖОО осы заманның талабына
сәйкес білім беретін орын және ғылыми орталық деп түсінуі қажет. Белгілі
мамандандырылған ЖОО жан-жақты тексеріп, зерттеп осыған элиталық
ЖОО деген атақ беруге болады деген қорытынды жасайтын шығар деп ойлаймыз.
Одан кейін министрліктің ұсынуы бойынша Президент өзінің жарлығымен осындай
ЖОО шағын тобы бекітетін болады. Оның ректорларын Президент тағайындайды
және осыған байланысты мемлекет оларды дамытуға белсенді түрде қатысатын
болады [53]. Астана қаласындағы Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университеті осындай оқу орындарының тобына жатады деп Президент атап
көрсеткен. Біздің ойымызша, таңдаулы элиталық ЖОО қатарына ұлттық деген
атағы бар университеттер, академиялар жататын шығар. Бірақ қандай ЖОО
элиталық болатынын алдын-ала айтудың өзі қиын. Дегенмен осындай ЖОО шағын
тобын анықтағанда олардың белгілі бір критерийлерге, талаптарға сәйкес
келуі қажет болатындығы сөзсіз. Мәселе, сол критерийлер, талаптар қандай?
Жоғарыда біз тек өз ойымызды, болжамымызды жаздық. Соңғы жылдары элиталық
ЖОО деген түсінік ұмытылып бара жатқан секілді. Бұған әр түрлі себептер
бар. Біріншіден, әлемдік көлемде элиталық университет немесе басқа да
атақпен жүрген жоғары оқу орындары көп естілмейді. “Элита” деген өте
жоғары, таңдаулы деген түсінік береді. Егер де элиталық ЖОО деген ресми
дәреже не статус берілсе, оны құжаттармен бекіту қажет. Ондай құжаттарды
демократиялық озық елдер қабылдамай отыр. Жуырда әлемдік университеттердің
рейтингілері басылымдарда жарияланды. Осы мәліметтерге қарасақ, алдыңғы
қатардағы ЖОО Гарвард, Оксфорд, Кембридж, Сорбон, Болонья, т.б.
университеттер болып шықты. Көрсеткіштердің нәтижелері балл арқылы
көрсетілді. Осы көрсеткіштер: оқу сапасы, студенттер саны, жаңа оқу
технологиясы, ЖОО материалдық-техникалық базасы, оның оқытушылар құрамы,
т.б.толып жатқан индекстері. Бірақ бұл жерде тағы да “элиталық” деген
термин пайдаланылмайды. Мұндай ЖОО озық, артықшылығы бар, өзінің білім
беру жүйесімен, сапасымен әлемге әйгілі деп айтуға әбден болады. Екіншіден,
элиталық ЖОО деген атақ беру үшін жоғарыда айтылғандай критерийлерге
қойылатын талаптарды белгілеп алу қажет. Жақын арада ел Президенті “сапа”
жағынан тендрді ұтып шыққан кәсіпорындарына ЖОО ішіде “алтын сапа” деген
атақты әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетіне берді және осыған
байланысты бәйге сыйлығын ел Президенті осы университеттің ректоры,
профессор Т. Қожамқұловқа табыс етті. Сондықтан да бұл университет қазіргі
таңда Қазақстанның ең озық, яғни элиталық университеті болып саналады.
Сонымен, осы тарауда айтылған мәселелер бойынша қорытындыға келсек.
Қазір республикадағы ЖОО бірнеше типтерге, түрлерге бөлінеді. Олар әр түрлі
аталады. Мысалы, университет, академия, институт деген аттар ЖОО
белгілейді. Осы оқу орындары әр түрлі статусте. Біраз ЖОО мемлекет
құзырында. Бұларды мемлекеттік жоғары оқу орындары деп атайды. Олардың
ішінде өте маңызды және ірі жоғары оқу орындарына ұлттық деген атақ берген.
Ұлттық жоғары оқу орны деген әзірше ең жоғарғы статус. Облыс орталықтарында
және ірі қалаларда мемлекеттік дәрежесі бар біраз ЖОО орналасқан. Бұлар
статус жағынан алғанда ұлттық ЖОО кейін тұрады. Мемлекеттік дәрежесі бар
біраз ЖОО баршылық, тіпті олардың саны көбеюде. Қазір де осындай дәрежесі
бар педагогикалық институттар ашылды.
Мемлекет құзырындағы тағы да бір оқу орны - әскери, полициялық
академиялар. Үшінші орынды мемлекеттік емес, бірақ та ірі ЖОО жататын
университеттер мен академиялар алады. Оларды қазір ашық акционерлік қоғам
статусындағы ЖОО орындары дейді. Жоғарыда біз оларды атап айтқанбыз.
Бұларды мемлекет қолдайды, неге десеңіз қоғамға, елге мамандар дайындаумен
айналысады. Бірақ мемлекет оларға бюджеттік ақшаны аз бөледі. Олар өз
табыстары арқылы өз ісін жүргізеді. Төртінші, типтік ЖОО ол коммерциялық,
жеке меншіктегі орындар. Олардың саны әзірге көбірек, бірақ азаятын шығар.
Ал элиталық, не болмаса таңдаулы ЖОО осы топтаманың ең басында тұратын ЖОО
болуы тиіс.
Осындай көп түрлі ЖОО болғаны дұрыс та шығар. Бірақ білім беру ісін
мемлекет өз бақылауына алуы керек. Көптеген өркениетті озық елдерде жоғары
білім беру ісі мемлекеттің құзырында. Бұл жағынан мысал ретінде,
Ұлыбританияны, Германияны тіпті АҚШ-тың өзін алуға болады. Экономикасы
дамыған елдердің көбінде жоғары білім беру ісін басқару және оны бағалау,
қадағалау орталық білім министрлігінің не болмаса жергілікті, аймақтың
министрліктердің құзырында. Мәселен Америка Құрама Штаттарының көпшілігінде
жоғары оқу жүйесін басқаратын кеңестер, комиссиялар құрылған. Ондай
құрылымдарды штаттың губернаторы бекітеді [55].
Біздің ойымызша, Қазақстанда мемлекеттік дәрежедегі ЖОО саны көбейіп,
ал коммерциялық жеке меншіктегі, тіпті ашық акционерлік ЖОО санын азайту
қажет. Сонда ғана мемлекет және тиісті ұйымдар ЖОО жұмысын дұрыс бақылауға
мүмкіндік алады. Білім берудің сапасын арттыру және осыған байланысты
шараларды жүргізу тек қана мемлекеттің қолынан келеді. Соңғы жылдарда,
әсіресе 2004-2006 жж. ЖОО жалпы саны азаюда. Алдында айтқандай, әсіресе
коммерциялық жеке меншіктің құзырындағы ЖОО-дың саны төмендеді. Оның
себептерінің біразын айтып кеттік. Бірақта қорытындылай айтсақ, осындай
ұсақ, майда ЖОО-ры, біріншіден жоғары тиісті сапада студенттерге білім
деңгейін бере алмайды. Ол ЖОО-да оқытушы-профессорлар құрамы жетіспейді,
кейбіреулерінде ғылым докторы деген атағы бар оқытушылар жоққа жақын. Ал
профессор деген атақты коммерциялық ЖОО-ры оңды-солды ғылым докторы деген
дәрежесі жоқ оқытушыларға бере береді. Егер де Республика бойынша ЖОО-да
дұрыс санақ жүргізілсе жеке меншіктегі коммерциялық ЖОО-да ғылыми дәрежесі
жоқ оқытушылардың саны 70-80 пайызға жетеді. Министрліктен лицензия алу
үшін кейбір оқу орындары мемлекеттік ЖОО-да толық қызмет жасап жүрген ғылым
докторлары мен кандидаттарын жартылай не толық жұмысқа алып, ақпаратты
өздерінің оқытушылары ретінде береді. Бұл жағдайда бір ғалым докторы не
кандидаты екі рет есептеліп кетеді. Тағы бір кемшілік, біраз коммерциялық
ЖОО-ның атаулары университет болғанымен, университетке лайықты
компоненттер, элементтер жоқ. ЖОО-ның бәрі де ғылыми жұмыстар жүргізулері
тиіс. Ұлттық не кейбір мемлекеттік ЖОО-ның құрамында ғылыми орталықтар,
институттар, лабораториялар т.б. орындар бар. Осы істі басқарып отыратын
ғылыми жұмыстармен айналысатын ғылыми бөлім, проректор болуға тиіс. ЖОО-ғы
ғылыми жұмыс осы орынның ең басты функциясының бірі.
ЖОО-да студенттердің сапалы білім алуына қажетті іс білім беру
процесі мен ғылыми жұмыстың байланысы. Ғылыми жұмыстар ЖОО-да жүргізілмесе,
не мардымсыз болса, онда дәріс берудің сапасы да төмен болады деп айтсақ
қателеспейміз. Білім беру процесі ғылымға негізделуі қажет, ал ғылыммен
айналысатындар сол білімді берушілер мен білімді алушылар, яғни оқытушылар
мен оқушылар. Айтылған, кішігірім 1-2 мың студенті бар ЖОО-да ондай ғылыми
жұмыстарды жүргізе алмайтындары анық. ЖОО-да мамандықтарына байланысты, әр
сала бойынша, әртүрлі тақырыптарда ғылыми конференциялар, семинарлар,
симпозиумдер өткізілуі тиісті. Олардың кейбіреулері халықаралық,
республикалық көлемде болады. Ірі ЖОО-да осындай жиындар мен ғылыми
отырыстар жиі өтіп отырады. Бірақ та, осындай шараны, жұмысты жүргізу әрбір
ЖОО-ның қолынан келе бермейді. Тіпті облыстардағы мемлекеттік статусы бар
ЖОО-ның өздері де ғылыми конференцияларды өткізуге қиналады. Біріншіден, ол
үшін баяндама жасайтын, сөйлейтін секцияларда мамандар болуға тиіс.
Екіншіден, біраз қаржы қажет. Конференцияның не семинарлардың материалдарын
кітап етіп шығару үшін біраз ғылыми күш, мамандар, қаржы т.б. нәрселерді
қажет етеді. Қысқаша айтқанда, ол оңай жұмыс емес, ол жұмыс тек қана кәсіби
деңгейі жоғары ғалымдары жеткілікті ірі ЖОО-ның қолынан келетін іс. Осындай
ғылыми конференцияларға студенттер де қатыстырылады, оларға да баяндама
жасап, сөз сөйлеуге болады. Студенттердің өздерінің де ғылыми
конференциялары, ғылыми семинарлары үзілмей өтіп отыруы тиісті. Оларды да
басқаратын кәсіби мамандығы жоғары кафедралар болуы қажет. Ал кейбір
коммерциялық ЖОО-да арнайы кафедралар жоқ, оқытушылар тікелей
проректорларға не ректорларға бағынады, солардың алдында есеп береді.
Осындай жағдайда көптеген жеке меншіктегі коммерциялық ЖОО-ы жоғары сапада
студенттерге білім бере алады деп айтудың өзі қиын. Қазіргі кезде ЖОО-ның
санын көбейте берудің өзі дұрыс емес. Тағы да айта кететін ұсыныс білім
және ғылым министрлігі ЖОО-ын тағы да қарап, бақылау жүргізіп, кейбір
мардымсыз, әлсіз кішкентай коммерциялық ЖОО-ын жауып, оларда оқитын
студенттерді жергілікті мемлекеттік ЖОО-на ауыстыру қажет. Қазақстанда ЖОО-
ын ірілендіру мәселесін қолға алып, мемлекеттің құзырындағы ЖОО-ның санын
көбейту керек. Ендігі бір мәселе ЖОО-ның атаулары. Бұл атаулардың бәрі де
халықаралық, әлемдік масштабта орын алады. Барлық елдерде осы атаулар бар.
Бірақ та, алдында айтып кеткендей, біздің елде кейбір атаулар сол ЖОО-ның
мазмұнына сәйкес келмейді. Мысалы, кішкентай аз ғана студенті бар, өзінің
жеке ғимараты, жатақханасы, ғылыми бөлімдері, кафедралары жоқ,
оқытушыларының саны өте аз коммерциялық жеке меншіктегі оқу орнын
университет не академия деп атайды. Бұл екі атаудың біреуіне де ол орын
сәйкес келмейді. Осындай оқу орындарын жай ғана институт немесе жоғары
білім беретін колледж деп атауға болатын шығар. Бұл әрине ойланатын, бірақ
та шешімін, министрлік тарапынан табатын мәселе деп ойлаймыз.
ЖОО социология ғылымының зерттеу объектісі екендігі сөзсіз.
Социология ғылымы бұл мәселемен көптен бері айналысып келе жатқанын біз
жоғарыда көрсетіп кеттік. Қазіргі кезде бұл объектіні зерттеу бойынша,
бұрынғы кеңес одағы елдерінің арасында алда келе жатқан Ресей социологтары.
Соңғы он жылдың ішінде Ресейде бұл мәселе бойынша көптеген конференциялар
өткізіліп, кітаптар, мақалалар және басқа да басылымдар жарық көруде.
Біздің Республикада зерттеулер жүргізілгенімен де аса мазмұнды, көлемді
ізденістер жоқтың қасы. Министрлік тарапынан көптеген жұмыстар жүргізіліп
жатқаны белгілі, бірақ та ол ізденістер оқу процесіне білім алу ісіне
байланысты, яғни педагогикалық жұмыстар, зерттеулер. Ал біздің зерттеу
объектіміз ЖОО-ның әлеуметтік мәселелері. Әрине бұл мәселелер айтылып,
оларға көңіл бөлінуде. Президент Н.Ә. Назарбаевтың халыққа Жолдауларында,
білім алу саласына арналған кітаптарында, оның ішінде ЖОО-ның әлеуметтік
мәселелері өте терең мазмұнды айтылған. Президенттің бұл ұсыныстарын,
нұсқауларын біз методологиялық басшылыққа алатын, принциптер ретінде
пайдаланып отырмыз. Жоғарыда айтылған Мемлекеттік бағдарламада көптеген
әлеуметтік мәселелер қарастырылған. Оның ішінде ЖОО-ғы әлеуметтік жағдайлар
да айтылған. Бірақ та, біздің айтайын дегеніміз ЖОО-ның жайы туралы нақтылы
социологиялық зерттеулер. Міне осындай зерттеулердің өте аз екендігі
белгілі. Кіріспеде біз Қазақстандағы білім социологиясының жайын аздап
айтып кеттік. Онда біз кейбір зерттеушілердің еңбектеріне тоқталдық. Білім
мәселесі ғылыми орындарда, оның ішінде білім академиясында зерттелу
үстінде. Бірақ та ол зерттеулер социологиялық емес педагогикалық
зерттеулер. Ол зерттеулер туралы біз әңгіме қозғамаймыз. Білім
социологиясының мәселелері, оның ішінде ЖОО-ның социологиясы, қазіргі
кезеңде, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің социология
кафедрасында қолға алынуда. Жақын арада “Социология образования” деген
шағын оқулық жарық көрді. Оның авторлары осы кафедраның профессорлары –
М.С. Әженов, М.С. Садырова. Білім социологиясы деген
көлемді пән социология бөлімінде оқитын студенттерге өтіледі. Осыған
байланысты бұл кафедра бойынша кредиттік технологияның бағытымен біраз
құжаттар, бағдарламалар, силавустар дайындалған. Магистрлер, аспиранттар,
докторанттар білім социологиясы бойынша диссертациялық тақырыптар алып, оны
орындау, қорғау үстінде. Білім социологиясының өзекті мәселелері оның
ішінде ЖОО-ның әлеуметтік мәселелері бойынша ғылыми конференциялар өтуде.
Осы кафедраның және Қазақстанның басқа да социологиялық орталықтарында
білім социологиясы, оның ішінде жоғары білім алу мәселелеріне арналған
тікелей не жанама қатысы бар кейбір еңбектерге тоқталуға болады. Жоғарыда
көрсетілген, Социология образования деген әзірше орыс тілінде басылып
шығып жатқан оқу құралына көңіл бөлсек, мұнда арнайы ЖОО-ның мәселелері
деген тарау бар [56]. Бұл тараудағы кейбір еңбектерді біз өз ғылыми
жұмысымызда пайдаландық.
М. Тажинның редакциялауымен екі том болып “Әлеуметтану” деген атпен
оқулық жарық көрді. Бұл кітаптардың жарыққа шығуы социолог қауымына және
бүкіл жұртшылыққа үлкен табыс болды. Бірінші кітаптың әлеуметтік
институттар деген бөлімінде, осы әлеуметтік институттың негізгі түрлерінің
бірі - білім беру, өскелең ұрпақты әлеуметтендіру, кадрлар даярлау (білім
беру, ғылыми және мәдени институттар) деп көрсетілген. Осы бетте қоғамдағы
институттардың белгілері айтылған. Білім беру институтына тоқтала кетіп
авторлар оның белгілерін көрсеткен. Олар: білімге деген құштарлық, сабаққа
қатысу, мектеп эмблемасы, мектеп әндері, сыныптар, кітапханалар,
стадиондар, оқушылар ережелері, академиялық бостандық, прогрессивтік білім
беру, оқытудағы теңдік - деп көрсетілген [57].
Сонымен қатар К.У. Биекенов пен А. Абжалиеваның оқу құралы ретінде
шыққан “Методика преподования” деген кітабында жалпы социология пәнінен
дәріс беру мәселелері қаралған [26, с. 104].
Л.Т. Қожамкулова 2003 ж. “Социальная работа города: принципы и
направления” көлемді монографиясын жариялады. Бұл кітапта негізгі мәселе
әлеуметтік жұмыс, оның қырлары, негізгі бағыттары. Кітапта осы үлкен
мәселеге байланысты, социологияның басқа да салалары туралы айтылған. Оның
ішінде, әлеуметтік жұмысты жүргізуде әлеуметтік қызметкердің білім деңгейі
қандай болуға тиіс. Әрине, әлеуметтік қызметкер жоғары білімі бар
маман. Олай болмағанда ол өз жұмысын жоғарғы деңгейде жүргізе алмайды [36,
с. 95].
2006 ж. Ақтөбе қаласында Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 2006 ж. халыққа
Жолдауына байланысты Основные приоритеты продвижения Казахстана в число
наиболее конкурентоспособных государств - атты халықаралық теориялық және
методологиялық семинар өтті. Осы семинардың материалдары баспадан шықты.
Семинарда бірнеше баяндама жасалды, соның ішінде, М. Әженовтың
Социологические проблемы реформы высшего образования в Республике
Казахстан” деген шағын баяндамасында жоғары білім беру мәселелері туралы
айтылған. Білім беру реформасының негізгі мақсаты оқушылардың білімін
жетілдіру, сапасын көтеру. Жоғары оқу орындарын алатын болсақ, тап қазіргі
кезде студенттердің білім сапасы аса бір қанағаттандыратын деңгейде емес
деуге болады. Біз бұл жағынан өркениетті батыс елдерінен қалыс
қалғанымызды мойындауымыз керек - деген М. Әженов [58].
З.Ж. Жаназарова өзінің “Социальная работа с семьей” деген кітабында
әлеуметтік қызметкерлердің отбасымен жұмыс жүргізу мәселесіне тоқтала
кетіп, осы мамандардың нендей мәселелерді, процестерді білуі қажет
екендігіне тоқталады. Оның ішінде осы қызметкердің білім деңгейі,
мамандығы, кәсіби деңгейлері мәселе ретінде терең қарастырылған [37, с.
58] .
Ш.Е. Джаманбалаеваның 2002 ж. Алматыда “Қазақ университеті”
баспасында “Общество подростков” деген көлемді монографиясы жарық көрді.
Әрине бұл кітапта жасөспірім балалардың ауытпалық (девианттық) тәртібіне
социологиялық талдау жасалған. Осы кітапта жастардың білім алу мәселесіне
де біраз көңіл бөлінген. Әсіресе “Жизненные ориентиры и позиции подростков”
деген жерінде жасөспірім балалардың білім алуы туралы социологиялық зерттеу
жүргізілген [32, с. 106].
А. Нысанбаев “Жаһандану және Қазақстанның орнықты дамуы” - деген
кітабында білім мәселесін қозғаған. “Қазіргі білім беру жүйеміздегі ең
күрделі мәселе - білім алудың үздіксіздігін қамтамасыз ету болып отыр. Адам
ғұмыр бойы үйренумен өтеді. Бір сәт оқымай қалдың ба, тоқырауға ұшырайсың.
Бұл орта мектепті жаңа бітірген жасөспірімге де, жоғары оқу орнын
тамамдаған маманға да, тіпті ғылыми атақтың шыңына шыққан академикке де
қатысты” [59].
А.А. Нұрмағанбетовтың “Образовательная политика Республики Казахстан
в контексте трансформации системы высшего образования” деген кітабы жарық
көрді. Бұл кітап жоғары білім беру мәселесіне арналған, бірақ та кітаптың
негізгі бағыты саясаттануға арналып, мемлекеттік жоғары білім беру мәселесі
туралы саясаты анықталған. Әрине, бұл кітап шыққалы да біраз уақыт өтті,
мемлекеттің жоғары білім беру саясатына біршама түзетулер, дамытулар
енгізіліп, жаңа концепция құрылып, “Мемлекеттік бағдарлама” пайда болды.
Сондықтан да, кітаптың кейбір жерлері ескіріңкіреп кетті. Дегенмен де бұл
зерттеуді біз құнды зерттеу деп есептейміз.
Г.C. Абдрайымованың “Ценностные ориентации современной молодежи”
деген көлемді монографиясында білім социологиясының, оның ішінде ЖОО-ның
әлеуметтік мәселелері азды-көпті зерттелген. Бұл кітапта Қазақстан жастары
үшін құнды бағыттар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Білім социологиясының ғылыми-теориялық негізі ХІХ ғасырда қалыптаса
бастаған. Белгілі философ және социологияның негізін қалаушы Герберт
Спенсердің 1860 ж. кітабы жарық көрген. Кітаптың аты “Образование:
интеллектуальное, моральное и физическое”. Спенсердің түсіндіруінде білім
адамдардың өмірін тиімді түрде бақылау үшін қажет. Білім берудің түрлі
жүйелеріне тоқтала келіп, Спенсер, бұл құндылықтарды салыстыру арқылы
түсінуге болады деген. Спенсер “Естественный метод образования” деген
әдісті ұсынған . Білім беру мәселесі ХІХ ғасырдың аяқ кезі мен ХХ ғасырдың
бас кезінен бастап өте өзекті мәселелердің біріне айналған. 1883 ж. АҚШ-та
Лестер Франк Уорд деген ғалымның “Динамическая социология” деген кітабы
жарық көрген. Уорд өзінің осы кітабында мектептің жалпы білім беретін
орталықтардың қоғамның өзгеруіне әсер етуі туралы жазған. Білім
социологиясының қалыптасуы және дамуы белгілі социолог Эмиль Дюркгеймнің
атымен байланысты. Ғылыми қауым сол кезде Парижде Дюркгеймді білім
социологиясының негізгі теориясын қалаушы деп атаған. Дюркгейм,
Франциядағы Бордо университетінің профессоры өзінің оқыған лекцияларын
жинақтап кітап ретінде шығарған. Оның атын “Общество и образование” деп
атаған. Оның түсіндіруі бойынша қоғамдағы экономиканың және саясаттың
жағдайы білімге байланысты делінген. Ал “Моральное образование” [42] деген
кітабында Дюркгейм мектептің қоғамдағы функциясы туралы терең пікірлер
білдірген.
1899 ж. американдық психолог, педагог және социолог Джон Дьюидің “Школа
и общество” деген кітабы жарық көрген. Көптеген зерттеушілер бұл кітапқа
қазірдің өзінде жиі-жиі сілтемелер жасайды. Жоғарыда аттары аталған
ғалымдар біршама өзекті, өткір мәселелерді қозғаған. Олардың ішінде
әлеуметтік даму (прогресс) мәселесі де болды. Әлеуметтік даму білім
деңгейіне тікелей байланысты деген тұжырымдар жасады. Осы кезеңде ірі,
белгілі философ, педагог, психолог және социологтар білім мәселесі бойынша
өте құнды, пайдалы пікірлер айтып, білімді дамыту жолдарын ұсынған. Олардың
көпшілігі еуропалық және американдық ғалымдар. Олар: Пауль Бергеманн, Макс
Рем, Рудольф Штайнер, Отто Вильманн, Пауль Герхарт Натори, Герберт Спенсер,
Габриэль Хортон Кули, Альбион Вудбери Смолл, Эдвард Олсуорт Росс, Уильям
Грэм Самнер, Уолтер Байет, Джорж Герберт Мид, Уильям Джеймс, т.б. [43, c.
18]. Халыққа жаппай білім берудің мемлекет үшін маңыздылығы ХІХ ғасырдың
аяғында түсінікті бола бастаған. Білім беру арқылы халықты, бұқараны
тыныштандырып, әлеуметтік тыныштықты орнату, дамып келе жатқан экономика
мен мәдениетке мамандар қажет екенін барлық елдерден бұрын АҚШ мемлекеті
түсінген және білім беру ісін мемлекет өз қолына алған. Білім беруді
социологиялық бағытта зерттеуде осы елде кеңінен өріс алған. АҚШ білім
беру жүйесі басшыларының бірі білім берудің маңызын түсіну, оның қоғамдағы
мазмұнын білу социологиясыз мүмкін емес деп атап көрсетті. ХХ ғасырдың бас
кезінде АҚШ-та білім социологиясы кеңінен орын алып, социологияның беделі
мықты көтерілген. ХІХ ғасырдың аяғында американдық социологиялық қоғам
құрылып, ал ХХ ғасырдың бас кезінде жоғары оқу орындарында социология
факультеттері ашылған. Американың атақты Стэнфорд университетінде 1898 ж.
Эдворд О. Росс “Социология для учителя” деген курсты бастаған. 1901 ж.
Давид Снедлен сол университетте студенттерге “Образование, общество” деген
курсты оқыған. 1907 ж. Генри Сузалло Колумбия университетінде
“Образовательная социология” деген пәнді енгізген. Сондай-ақ осы пән 1914
ж. АҚШ-тың 16 жоғары оқу орнына курс ретінде енгізілді, ал 1920 ж.
“Образовательная социология” деген журнал шыға бастады. Білім социологиясы
АҚШ және Еуропа елдерінде көптеген ұлттық мәселелерді түсіндіріп шешуге
өзінің септігін тигізді. Білім социологиясы социологияның негізгі
салаларының бірі болып және осы бағытта ғылыми зерттеу жұмыстары кеңінен
өріс ала бастады. АҚШ-та 1963 жылдан бастап “Образовательная социология”
журналының орнына “Социология образования” деген журнал пайда болды. Бұл
журнал АҚШ-та осы күнге дейін бар және қоғамдағы білім беру мәселелерінің
жаңа қырларын ашып, білімнің қоғамда алатын орны, функциялары туралы
мақалалар жариялауда. Батыс елдеріндегі басымырақ зерттеліп жатқан білім
социологиясындағы білім беру мәселелері көбінесе орта мектепке арналған.
Ал, жоғары оқу орындарындағы білім беру, оның модельдері, жүйелері азырақ
зерттелуде. Әсіресе соңғы 10 жылдың ішінде осы жүйеге көбірек көңіл бөлу
Батыс Еуропа елдерінде орын алды. Көлемді ірі зерттеулер болмағанымен де,
көптеген құжаттар, декларациялар алынуда. Біз олардың мазмұнына соңынан
тоқталмақпыз.
Білім социологиясы білім жүйесін, білім беретін оқу
орындарын әлеуметтік институт ретінде қарастырып және осы тұрғыда
социологиялық әдістер арқылы зерттейді. Оқу процесін білім социологиясы
тікелей зерттемейді. Бірақ социологияның оқу процесіне тікелей қатынасы бар
деуге болады. Оқудың әдістемелік жағынан және әрбір пәннің сапасы туралы
басқа ғылымдар (педагогика) зерттеулер жүргізеді. Ал социология осы оқу
процесіне байланысты, оның сапасына, тиімділігіне әсер ететін әлеуметтік
мәселелерді қарастырады. Мысалы, оқытушылардың сапалық құрамы, білімі,
мамандық дәрежелері, мәдениеті, т.б. белгілері. Оқу, білім беру сапасын,
деңгейін көтерудегі әсер ететін басқа да феномендер бар. Мысалы, отбасы
және балаға білім, тәрбие беру; мемлекет орындары және олардың білім беру
мәселесіндегі атқаратын рөлі; мәдени орталық және білім беру, білім
берудегі дәстүрдің, әдет-ғұрыптың орны; халықтың ұлттық мәдениеті және
білім беру, т.б. Қысқаша айтқанда, білім берудегі социологиялық мәселелер
толып жатыр. Социология ғылымының білім беру мәселелерінің бәріне де
қатысы бар. Осы мәселелерді социологиялық зерттеулер арқылы социологиялық
әдістермен анықтайды, жаңа тұжырымдар жасауға септігін тигізеді. Сондықтан
да өркениетті елдерде білім, ғылым және басқа да құндылықтар туралы
шешімдер жасау ісінде, реформа, Заң шығару да социологиялық зерттеулердің
қорытындыларына жүгінеді. Нақтылы социологиялық зерттеулерді жүргізбейінше
маңызды саяси істерді бастауға болмайтынына көпшілік саясаткерлердің көзі
жетті деуге болады. Білім социологиясының өзіндік құрылымы бар. Олар
білімнің деңгейлеріне байланысты осы социологияның өзіндік салалары.
Біздің зерттеу нысанымыз - жоғары білім беру жүйесі. Сондықтан да бұл
зерттеу жоғары білім беру социологиясының шеңберінде жүргізіледі. Жоғары
білім беру социологиясының өзіндік мәселелері бар. Оның бәрін тізбектеп
жату қиынға түседі, бірақ негізгі мәселелерін айтып кетуге болады. Олар:
жоғары оқу орындарының мамандар дайындаудағы қоғамдағы рөлі; ғылымды,
жоғары білімді әлеуметтік құндылық ретінде қарастыру; жоғары білім беру
үздіксіз білім алудың ресми түрдегі жоғарғы сатысы; жоғары білім беру
процесін гуманизацияландыру; жоғары білім беру жүйесін әлемдік талаптарға
сәйкес келтірудің әлеуметтік жақтары; жоғары білім беру және әлеуметтік
құрылымдағы өзгерістер; жоғары білім алған мамандардың қоғамдағы орны,
статусы; жоғары білім берудің сапасын көтеру және соған байланысты
әлеуметтік шаралар; жоғары мектепте оқитын студенттің (бакалавриат),
магистранттың, аспиранттың, докторанттың әлеуметтік жағдайлары; оқытушылар,
профессорлар және жоғары оқу орындарындағы басқа да қызметкерлер топтарын
осы орының субъектісі ретінде қарастыру; жоғары білім беру жүйесіндегі
реформаларға, жаңа оқудың формаларына социологиялық талдау жасау, бағалау;
осы орындардың материалдық базаларын зерттеп, тұжырымдамалар жасау;
социологиялық және статистикалық негіздерге сүйене отырып, әрбір кезеңдерде
қандай кәсіби мамандық қоғамға, мемлекетке өте қажет, қандай мамандықтар
бойынша осы оқу орындарына студенттерді қабылдау санын азайту не көбейту
мәселесі; жоғары оқу орнын бітірген мамандардың жұмысқа орналасу
мәселесі; жоғары оқу орындарында әлемдік өлшемде тексерілген білім
берудің жаңа формаларын енгізу және оның әлеуметтік нәтижесі; жоғары
білім беру жүйесін басқару мәселесі және оның тиімді, тиімсіз жақтарын
социологиялық жолдармен дәлелдеу. Әрине, білім берудің басқа да жақтары мен
мәселелері жеткілікті. “Білім социологиясында маңызды орынға ие болатын
сала - ол жоғары білім берудің әлеуметтік мәселелері. Осы әлеуметтік
мәселелердің бәрін бірдей тізбектеп жатудың өзі қиынға түсіп отыр”, -
дейді М.С. Әженов [25, с. 69]. Бұл диссертацияда осы шеңбердегі
мәселелердің бәрін қамтимыз деген ойымыз жоқ, оны орындау да мүмкін емес.
Бұлар (мәселелер) жоғары білім социологиясының мәселелері, ал олар
көптеген ғылыми топтардың ісі. Біздің қарастырайын деп отырған басты
мәселеміз жоғары білім беру жүйесін әлеуметтік институт ретінде зерттеп
және соған байланысты кейбір маңызды проблемаларға социологиялық талдау
жасау.
Жоғары білім социологиясының зерттеу шеңберіне жоғары оқу
орындарының ісі, орны, статусы, т.б. жайттары кіреді. Жоғары оқу орны - ол
әлеуметтік институттың мекемесі. Осы ретте біз осы орындардың қысқаша
тарихына, жалпы сипатына тоқталғанды жөн көрдік.
Еуропа құрлығында осыдан бірнеше мың жыл бұрын жоғары оқу орындары –
университеттер, академиялар, институттар, колледждер пайда болды. Егер де
біз осы орындардың тарихына тоқталатын болсақ, ол үлкен өзіндік тарихи
мәселе. Дегенмен біз бұл жөнінде қысқаша баяндағымыз келеді. Еуропада
жоғары оқу орны көне Грецияда, Византияда (Константинополь) пайда болды
деген деректер бар. Ертедегі Грецияда – біздің заманымыздан бұрын
ІV ғасырда (387 ж.) Афина маңындағы бақта атақты философ Платон
негізін қалап, грек мифологиясының қаһарманы Академ (Akademos) атымен
“Академия” деген оқу орнын ашқан. Бұл оқу орны негізінен философтар мен
математиктерді оқытып дайындаған. Осы Академияда белгілі философ Аристотель
оқып білім алған. Ал кейінірек Аристотельдің өзі Афина қаласында Лицей
(Lyceum) деп атаған тағы да бір оқу орнын ашып, биология және табиғаттану
пәндері бойынша мамандар әзірлеген. Платонның академиясы бір мың ғасырдан
аса уақыт білім беріп, көптеген мамандар дайындаған. Ол 529 жылы
Юстиниан императорының бұйрығымен жабылған [44]. Осы Академияны кейбір
ғалымдар Еуропадағы бірінші жоғары оқу орны деп санайды.
Шығыс елдерінде, оның ішінде, Үнді, Қытай, Мысыр, тағы басқа елдерде
әр түрлі бағытта (оның көпшілігі діни бағытта) дәріс беретін оқу
орындарының болғаны тарихқа белгілі. Конфуцишілер, Буддизм, Джайнизм,
тағы басқа ағымдар, бағыттар Шығыс елдерінде орын алып, осыған байланысты
көптеген оқу орындары ашылған. Осындай оқу орындарының өзі әр түрлі
деңгейлерде болған. Олардың ішінде бастауыш, орта және терең жоғары білім
беретін мектептер болған, олар қазіргі кездерде де орын алады. Ислам
дініне байланысты осы дінді уағыздау, үйрету үшін көптеген ислам дінін
қабылдаған елдерде, оның ішінде қазақ-қыпшақ даласында мектептер,
медреселер ашылған. Олардың да деңгейі әр түрлі болған. Ислам дініне
байланысты жоғары оқу орындары Араб елдерінде жұмыс жасай бастаған. Орта
ғасырларда біздің Орта Азиялық аумақта жоғары оқу орны болды деп тарихта
жазылмаған (біз білетін тарихта). Бірақ XIV ғасырда Самаркандтың әміршісі,
ғұлама ғалым, астроном Ұлықбек (Темірдің немересі) үлкен обсерватория ашып,
оны оқу орнына айналдырған. Көп жылдар бойы Ұлықбектің өзі шәкірттерді,
жастарды оқытып, оларға терең білім берген дейді. Қазіргі Өзбекстандағы
Самарканд университеті өзінің бастау тарихы Ұлықбектің
обсерваториясы деп санайды. Ол дұрыс па, жоқ шындыққа келмей ме, онда
тұрған мәселе жоқ. Мәселе сол кезде, осындай орынның сол қалада
болғандығын тарихи шындық, ақиқат деп дәлелдеген.
Біздің қазіргі түсінігімізше жоғары оқу орны ғылымға негізделген оқу
орны. Еуропа елдерінде осы статуста ашылған жоғары оқу орындарын
университет деп атаған. Осындай классикалық университеттердің тарихы
Еуропада XI ғасырдан басталады. “Дүние жүзіндегі бірінші университет
бұдан 1500 жыл бұрын (425 ж.) Константинопольде ашылды. Онда тек
қана поптарды, заңгерлерді, дәрігерлерді дайындаған”, - деп жазады
Н.А. Аитов [20, с. 5].
Бірақ барлық мамандықтардан терең білім беретін классикалық
университеттердің тарихы XI ғасырдан басталады. Университеттердің ең
біріншісі болып Италиядағы Болонья университеті саналады. Ол 1088
жылы ашылған. Одан кейін 1167 жылы Англияда Оксфорд университеті және
1209 жылы Кембридж университеті ашылған [45, с. 75].
Орта ғасырларда Еуропа елдерінің көпшілігінде университеттік
жоғары оқу орындар кеңінен өріс алып, көптеген білімді мамандар
дайындалған. Осы кездегі университеттер үш ғылыми атақ берген. Олар:
бакалавр, лиценциат, доктор немесе магистр.
Университеттердің, жалпы жоғары оқу орындарының өркендеуі жаңа
дәуірден, яғни XVIII ғасырдан басталады. Бұл жағынан біз тағы да
Еуропа елдерін айтамыз. Осы кезеңнен бастап университеттер, институттар,
академиялар Америкада, Ресейде, көптеген Азия елдерінде ашыла бастады.
Жаңа дәуірдегі жоғары оқу орындарының ерекшелігі орта ғасырмен
салыстырғанда, оның оқу мазмұнында, оның оқу бағдарламасында болды.
Мамандық беру мәселесі ең басты міндетке айналды, ал оның негізі – ғылымда
еді. Әрине діни білім, философия қазіргі батыс елдерінің
университеттерінде де оқытылады. Бірақ жоғары білім беріп оқытудың басты
мазмұны, пәндердің басым көпшілігі ғылымның жаңалықтарын жеткізу еді.
Сонымен, жаңа жоғары оқу орындары ғылыми оқу орындары болып қалыптасты.
Осы бағытта негізделген жоғары оқу орындары, яғни еуропалық
сипаттағы, Америка құрлығында да ашыла бастады. Солардың бірі қазіргі
өте ірі оқу орны - Гарвард университеті. Ол 1636 жылы колледж ретінде
Американың Массачусетс штатында ашылып, XIX ғасырдың басында университетке
айналдырылған [46].
Мамандардың айтуына қарағанда, толық классикалық университет Еуропа
елдерінде XIX ғасырдың бірінші жартысында қалыптасқан. Осындай классикалық
университеттің бірі болып Германиядағы Вильгельм Фон Гумбольд атындағы
университетті айтуға болады. Классикалық университеттердің үлгісі бойынша
үш міндет орындалуы қажет болған.
1.Мамандық беру, оқыту;
2.Ғылыми жұмыстарын жүргізу;
3.Мәдениетке тәрбиелеу, мәдениеті жоғары адамды қалыптастыру [45, с. 35].
XVIII ғасырдың орта кезінен бастап жоғары оқу орындары Ресейде пайда
бола бастады. 1755 ж. М.Б. Ломоносовтың ұйымдастыруымен философия, заң,
медицина - үш факультеті бар Москва университеті ашылған. 1802 ж. Дерпт
(Юрьев қаласы) университеті, 1804 ж. Қазан университеті, 1804 ж. Харьков
университеті, 1819 ж. Петербург университеті ашылды. ХІХ ғасырдың өзінде
Ресейде 9 университет болған [47]. Кеңес Одағында жоғары оқу орындарын
құру аса маңызды іске айналды. Көптеген институттар, университеттер,
академиялар барлық Одақтас Республикаларда ашылып, онда миллиондаған жастар
жоғары білім алды. ХХ ғасырдың 50-ші жылдарында Кеңес Одағы жоғары білім
беру жағынан дүние жүзінде бірінші орынды иеленді. Кейіннен бұл позициясын
біздің ел түрлі себептерге байланысты жоғалтып алды.
Қазақ елінде айтылған стандарттарға сай ұйымдастырылған жоғары оқу
орындары Кеңес Одағы кезінде пайда болды. Ең бірінші жоғары оқу орны
1928 ж. Алматы қаласында Қазақ педагогикалық институты (қазіргі Абай
атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті) ашылды. Одан бұрын
Қазақтың педагогикалық институты Ташкент қаласында болған. 1934 ж.
Алматыда Қазақтың мемлекеттік университеті (КазГУ) құрылды. Осы жылдары
Алматыда басқа да жоғары оқу орындары ашыла бастады. Олардың ішінде мал-
дәрігерлік, ауыл-шаруашылық, медициналық институттар және Қазақстанның
басқа қалаларында: Орал, Қарағанды, Қызылорда, соңынан басқа да облыс
орталығында педагогикалық институттар өз жұмысын бастады. Жалпы 1957 ж.
Қазақстанда 25 жоғары оқу орны болды. Бұл жоғары оқу орындарында 70
мамандық бойынша 33,8 мың студент білім алды [48].
1970-71 оқу жылында Қазақстанда 44 жоғары оқу орны болып, онда 198904
студент оқыды. 1940 жылға дейін Республиканың жоғары оқу орындары
14 мың жоғары білімді маман даярласа, 1941-1950 жылдар аралығында яғни 10
жыл ішінде 23 мың, 1951-60 жж. 55 мың, 1961-1970 жж. 148 мыңға жуық жоғары
білімді мамандар даярланды [49].
2003-2004 жыл Қазақстан Республикасында жоғары білім беру жүйесінде
180 жоғары оқу орны және ЖОО 86 филиалы бар. Олардың ішінде
48-і мемлекеттік жоғары оқу орны, 9 университеттің ерекше “ұлттық”
мәртебесі бар. Жалпы республикадағы жоғары оқу орындарының студенттер саны
656561-ге жеткен [2].
Сондай-ақ, еліміздегі жоғары оқу орындарының ішінде халықаралық
болып саналатын университеттер де бар. Мысалы, мемлекеттік дәрежедегі
Түркістан қаласында орналасқан Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университеті, Алматыдағы мұнайшылар, технологтар дайындайтын Халықаралық
қазақ-британ университеті, ҚМЭБИ (КИМЭП) менеджерлер дайындайтын жоғары оқу
орындары бар. Жоғары оқу орындарының ішінде ең үлкені - әл-Фараби атындағы
Қазақ ұлттық университеті. Бұл университетте 100-ге жуық мамандық бойынша
оқу процесі жүргізіледі, онда 8 ғылыми-зерттеу институты мен ғылыми
орталық, 14 факультет, көптеген лабораториялар және тағы басқа оқу
жүйелерінің түрлері бар. Сондай-ақ, университетте жалпы оқытушылардың саны
2552, олардың ішінде 18 академик, 20 ҚР еңбегі сіңген қайраткер, 15 ҚР
мемлекеттік сыйлығының лауреаты, 4 ҚР жас ғалымдар сыйлығының лауреаты, 278
ғылым докторы, 800-дей ғылым кандидаты. Білім алып жатқан студенттердің
саны 17 мыңнан асады [50]. Мұнда бакалавриат, магистратура, аспирантура,
докторантура және оқытушылардың біліктілігін жетілдіру институты бар.
Докторлық, кандидаттық диссертациялар қорғайтын ғылыми кеңестер басты
мамандықтар бойынша қызмет етеді. Бұл университет бұдан біраз жыл бұрын
еуропалық классикалық университеттердің ассоциациясына мүше болып кірген.
2003 ж. Болонья университетінде осы ҚазҰУ-нің ректоры ғаламдық
университеттердің Ұлы Хартиясы деген құжатқа қол қойды.
“Қазақстан ғаламдық озық ЖОО тәжірибесіндегі ең құнды жақтарын қабылдап
және өзіндік ұлттық тәжірибені жоғалтпай, дүниежүзілік білім беру
кеңістігінің құрамына толық мүше болып кіруі міндетті іс болып тұр”, –
дейді ректор, профессор Төлеген Қожамқұлов [51].
Жоғары білім беру әлеуметтік институт ретінде бүкіл дүние жүзіндегі
елдердің басым көпшілігінде қалыптасқан. ХХ ғасырдың аяқ кезінде дүние
жүзінде арнайы жоғары оқу орындарында оқитын студенттердің саны
60 миллионнан асып кеткен. Бірақ олардың басым көпшілігі, яғни 40
миллионға жуығы озық елдерде оқиды. АҚШ-та дүние жүзі студенттерінің 20
пайызы оқиды, яғни 13 миллион [20, с. 5]. Ал, кейбір деректерге қарағанда,
1960-1995 жылдар аралығында дүние жүзіндегі студенттердің саны 13
миллионнан 82 миллионға жеткен [54]. Қазақстанда жоғары оқу
орындары, әсіресе 70-80 жылдар аралығында сан жағынан жақсы
қарқынмен дамыды. Осы жылдар ішінде Республикада 11 жаңа ЖОО ашылып, жалпы
ЖОО саны 55-ке жетті. 1980 жылдарға таман әрбір 10 мың адамға шаққанда
студент саны Қазақстанда Орта Азия республикаларынан, Украина, Грузия,
Азербайжаннан асып кетті [41].
Қазіргі кезде Қазақстанда статистика бойынша 181 жоғары оқу орны бар.
Бірақ 2006 ж. қараша айында министр Б. Әйтімова қазір Қазақстанда 176 ЖОО
бар деді. Әрине, бұл көрсеткіш сан жағынан жеткілікті. Мысалы, бізден
халық саны жағынан он есе үлкен Ресейде олардың саны - 400. Әрбір бір
миллион адамға шаққанда жоғары оқу орындарының саны жағынан көптеген
елдерден де біз алда келеміз. Бұл тек ЖОО саны жағынан. Ал студенттердің
санын алатын болсақ, бұл көрсеткіш төмен. Қазақстан бұл жағынан көп
елдермен салыстырғанда артта. Бұл қайшылықтың себебі біреу - Қазақстандағы
жоғары оқу орындарының басым көпшілігінде студенттерінің саны өте аз.
Кейбір жоғары оқу орындарында (әсіресе коммерциялық) студенттердің саны
1-2 мыңнан аспайды. Мұндай кішкентай жоғары оқу орындары терең
білім бере алмайды, олар тек жоғары оқу орындардың санын көбейтеді.
Студенттердің көбі филиалдарда оқиды. Ол филиалдардың ірі жоғары оқу
орындары басқа үлкен қалаларда. Бірақ олардың білім беру деңгейі төмендеу,
студенттердің саны да өте аз, оқытушылардың да кәсіби біліктілігі
жеткіліксіз. Сондықтан да бұл жөнінде мәселелер тууда. Президенттің
Қазақстан халқына Жолдауында (2004 ж. 19 наурыз) бұл мәселе жөнінде тікелей
айтылған. “Отандық жоғары оқу орындарының, сондай-ақ шетелдік жоғары оқу
орындарының филиалдары желісі бұрынғыша шамадан тыс көп күйде қалып отыр.
Олар беретін білім көңілдегіден көп төмен жатыр. Оларды қысқарту
керек, соның ішінде материалдық-техникалық базасына және
ғылыми-педагог қызметкерлеріне қойылатын талаптарды қатайту
арқылы да”, – деген Президент Н.Ә. Назарбаев [53]. Мәселе, мамандардың
санын көбейтуде емес. Ол жағынан, бізде кейбір мамандықтар бойынша
кемшіліктер болғанмен де, біз озық елдерге жақындап келеміз. “Қазіргі
кезеңде ең басты мәселе – мамандарды сан жағынан көбейтуде емес, олардың
сапалық деңгейін, кәсіби дайындығын көтеру және оларды жұмысқа
орналастырып, дұрыс пайдалану”, - деп жазады Қ. Ғабдуллина [54].
Еуропа, АҚШ, Ресей жоғары оқу орындары студенттер саны және басқа да
көрсеткіштер жағынан да өте ірі. Мысалы, Сорбон, Мадрид, МГУ, Гарвард,
Колумбия университеттерінде әрқайсысында 50-100 мыңнан астам студент оқиды.
Қазақстанның кейбір мемлекет құзырындағы жоғары оқу орындарында 15-
20 мыңға жуық студент оқиды. Бұлар: әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университеті, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті,
Қ. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті, С. Асфендияров
атындағы Қазақ ұлттық медицина университеті, Гумилев атындағы Еуразия
ұлттық университеті, ашық акционерлік қоғамға айналған Т. Рысқұлов
атындағы Қазақ экономикалық университеті, Гуманитарлық заң университеті,
Тынышбаев атындағы көлік және коммуникация академиясы, т.б. осындай
жоғары оқу орындарын ірі жоғары білім беретін орталықтар деуге болады.
Сондай-ақ, әрбір облыс орталығында мемлекеттік университеттер бар. Ол
университеттер орта буынды, ал кейбіреулері ірі (студенттер саны бойынша)
оқу орындары. Жалпы алғанда республикада 9 ұлттық, 18 мемлекеттік
дәрежедегі жоғары оқу орындары бар. Олар Қазақстан масштабында ірі оқу
орындары болып саналады. Соңғы кездерде жаңа реформаларға және
қажеттілікке байланысты жаңадан бес аймақтық педагогикалық институт ашылды.
Олар: Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Шығыс Қазақстан
мемлекеттік педагогикалық институты, Қостанай мемлекеттік педагогикалық
институты, Солтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық институты, Батыс
Қазақстан мемлекеттік педагогикалық институты. Мұны негізінде оңды іс деп
қарау керек. Университеттер мектепте қызмет жасайтын оқытушы-мұғалімдерді
талапқа сай даярлай алмай жатыр. “Реформалаудың нәтижелерінің бірі жаңа
сатыдағы педагогтың өмірге келуі болуға тиіс”, – дейді Президент Қазақстан
халқына Жолдауында. “Үкіметке 2005-2006 оқу жылынан бастап педагог
кадрларды даярлауға мемлекеттік білім беру тапсырысын бес мың бірлікке
ұлғайтуды тапсырамын. Көп тілді білімі бар педагогтар үшін қызмет
орындарына ерекше назар аудару қажет” [53]. Осы тапсырмаға байланысты
педагогикалық институттар облыс орталықтарында тез арада құрылып, 2004-2005
жж. студенттерді қабылдауға кірісті. Бірақ педагогикалық институттардың оқу
бағдарламаларын жасау оңай іс деп ойлауға болмайды.
Қазақстандағы жоғары оқу орындары өздерінің мамандық дайындауына
байланысты бірнеше типтерге бөлінеді. Бұлардың біразы университеттер. Ол
университеттердің көпшілігі гуманитарлық бағыттағы оқу орындары. Мысалы,
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Гумилев атындағы Еуразия
ұлттық университеті, облыс орталықтарындағы университеттер. Ал,
Т. Рысқұлов атындағы Экономикалық университет, Астанадағы
Гуманитарлық және заң университеті, Қ. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық
техникалық университеті, С. Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медициналық
университеті және Академия деген атағы бар жоғары оқу орындары
мамандандырылған оқу орындарына жатады.
Тынышбаев атындағы Көлік және коммуникация академиясы, әскери
академиялар, Халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті, Спорт
және Туризм академиясы, Халықаралық қазақ-британ университеті, КИМЭП,
Коммерциялық жоғары оқу орындарының көпшілігін мамандандырылған жоғары оқу
орындары деп айтуымызға болады. Оларда әрі кеткенде 4-5
мамандық бойынша студенттер дайындайды. Бұл оқу орындарының көпшілігінің
осы күнге дейін дайындап шығарып жатқан мамандары заңгерлер мен
экономистер, әрі кеткенде банкирлер, қаржыгерлер, бухгалтерлер, туристер,
менеджерлер. Мәселен, Тұран, Алматы бизнес Институты, Әділет, Қайнар
т.б. коммерциялық ірі жоғары оқу орындары осы мамандықтар бойынша диплом
береді. Коммерциялық жоғары оқу орындарының саны кейбір көрсеткіштер
бойынша 150 болса, кейбір ақпараттарға қарағанда 200-ден асып
кеткен. Сонымен, Қазақстандағы жоғары оқу орындарын, әсіресе коммерциялық
және жеке меншік жоғары оқу орындарын бір жүйеге келтіретін уақыт жеткен
сияқты. Кейбір жеке меншіктегі жоғары оқу орындарында оқу стандарттары
бойынша мамандар дайындауға мүмкіндік жоқ. Бұларда терең білімді оқытушы
мамандар өте аз, көбінде ғылым докторы, профессор деген дәрежесі немесе
ғылыми атағы бар оқытушылар жоқ десе де болады. Ал бірен-саран докторлар,
ғылым кандидаттары мемлекеттік оқу орындарынан келіп, жартылай, қосымша
ақша табу үшін жүргендер. Мұндай орындарда ғылыми орталық жоқ, ғылыми
жұмыстары жүрмейді, неге десеңіз оны жүргізетін күш жоқ. Магистратура,
докторантура жүйелерін бұл оқу орындарында ашуға мүмкіндік жоқ. Сондықтан
да осындай коммерциялық жоғары оқу орындарының бірен-сараны болмаса,
қалғандарына лицензия берілмегені дұрыс. Осы себептерге байланысты
Қазақстандағы жоғары оқу орындарының саны реттелетін шығар. Қазақстанда
жоғары оқу орындарының басқа да типтері кездеседі. Мысалы, Алматыдағы
қыздар педагогикалық институты. Бұл институттің әрине қажеттілігі бар. Ол
институт сақталғаны дұрыс. Сондай-ақ, республикада әскери және полиция
жоғары оқу орындары бар. Олар мемлекет құзырында және оқу тәртібі ерекше.
Жоғарыда көрсетіліп отырған Президенттің Қазақстан халқына Жолдауында
жоғары оқу орындарының тағы да бір типі көрсетілген. Ол элиталық таңдаулы
жоғары оқу орындары. “Ректорларын Президент тағайындайтын елдің таңдаулы
жоғары оқу орындарының шағын тобын біз таяу арада айқындаймыз, ал мемлекет
оларды дамытуға белсенді түрде қатынасатын болады. Бұл жоғары оқу орындары
мамандар даярлаудың эталонына айналуға тиіс”, - деген Президент Н.Ә.
Назарбаев өзінің Жолдауында [53]. Элиталық, яғни таңдаулы жоғары оқу
орындары деген қандай болу керек? Бұл мәселені, ұғымды әлі де болса
министрліктің өкілдері түсіндіре жатар деген үміттеміз. Біздің ойымызша,
элиталық ЖОО: біріншіден, барлық жағынан халықаралық стандарттарға сәйкес
келетін жоғары оқу орны; екіншіден, ірі ЖОО, студенттің саны, профессор,
оқытушы құрамы жағынан алғанда сапалы, тәжірибесі жоғары, ғылыми дәрежелері
және жетістіктері бар; үшіншіден, ғылыми және педагогикалық орталық болуға
толық мүмкіндіктері бар халықаралық деңгейге жеткен; төртіншіден,
материалдық базасы, қаржысы толығынан жеткілікті, жаңа технологиямен
жабдықталған, компьютерлендірілген; бесінші, оқу процесіне жаңа оқу
формалары енгізілген, оның ішінде кредитті технология және оқу сапасы
дұрыс бақылауға алынған; алтыншы, осындай ЖОО барлық оқу формаларының
деңгейі орын алуы қажет және оларды жүргізуге толық жағдайлар болуы
міндетті. Онда бакалавриаттан басқа магистратура, докторантура тағы басқа
да білім жүйесінің формалары болуы міндетті. Мұндай ЖОО оқытушылардың
біліктілігін неғұрлым сапалы деңгейге көтеруде, білім беру жүйесінің
қызметкерлерін қайта даярлау мәселесінде тиісті орын алуы керек;
жетіншіден, осындай оқу орны халықаралық білім беру ұйымдары тарапынан
қабылданылады, оларға мүшелікке кіреді. Мысалы, Болонья процесіне
Дүниежүзілік университеттердің Ұлы хартиясына, еуропалық, классикалық
университеттердің ассоциациясына, т.б. беделді ұйымдардың мүшесі болу аса
қажетті. Әрине, элиталық ЖОО ең алдымен халық “таңдаулы элиталық” деп
мойындауы қажет. Халықтың басым көпшілігі бұл ЖОО осы заманның талабына
сәйкес білім беретін орын және ғылыми орталық деп түсінуі қажет. Белгілі
мамандандырылған ЖОО жан-жақты тексеріп, зерттеп осыған элиталық
ЖОО деген атақ беруге болады деген қорытынды жасайтын шығар деп ойлаймыз.
Одан кейін министрліктің ұсынуы бойынша Президент өзінің жарлығымен осындай
ЖОО шағын тобы бекітетін болады. Оның ректорларын Президент тағайындайды
және осыған байланысты мемлекет оларды дамытуға белсенді түрде қатысатын
болады [53]. Астана қаласындағы Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университеті осындай оқу орындарының тобына жатады деп Президент атап
көрсеткен. Біздің ойымызша, таңдаулы элиталық ЖОО қатарына ұлттық деген
атағы бар университеттер, академиялар жататын шығар. Бірақ қандай ЖОО
элиталық болатынын алдын-ала айтудың өзі қиын. Дегенмен осындай ЖОО шағын
тобын анықтағанда олардың белгілі бір критерийлерге, талаптарға сәйкес
келуі қажет болатындығы сөзсіз. Мәселе, сол критерийлер, талаптар қандай?
Жоғарыда біз тек өз ойымызды, болжамымызды жаздық. Соңғы жылдары элиталық
ЖОО деген түсінік ұмытылып бара жатқан секілді. Бұған әр түрлі себептер
бар. Біріншіден, әлемдік көлемде элиталық университет немесе басқа да
атақпен жүрген жоғары оқу орындары көп естілмейді. “Элита” деген өте
жоғары, таңдаулы деген түсінік береді. Егер де элиталық ЖОО деген ресми
дәреже не статус берілсе, оны құжаттармен бекіту қажет. Ондай құжаттарды
демократиялық озық елдер қабылдамай отыр. Жуырда әлемдік университеттердің
рейтингілері басылымдарда жарияланды. Осы мәліметтерге қарасақ, алдыңғы
қатардағы ЖОО Гарвард, Оксфорд, Кембридж, Сорбон, Болонья, т.б.
университеттер болып шықты. Көрсеткіштердің нәтижелері балл арқылы
көрсетілді. Осы көрсеткіштер: оқу сапасы, студенттер саны, жаңа оқу
технологиясы, ЖОО материалдық-техникалық базасы, оның оқытушылар құрамы,
т.б.толып жатқан индекстері. Бірақ бұл жерде тағы да “элиталық” деген
термин пайдаланылмайды. Мұндай ЖОО озық, артықшылығы бар, өзінің білім
беру жүйесімен, сапасымен әлемге әйгілі деп айтуға әбден болады. Екіншіден,
элиталық ЖОО деген атақ беру үшін жоғарыда айтылғандай критерийлерге
қойылатын талаптарды белгілеп алу қажет. Жақын арада ел Президенті “сапа”
жағынан тендрді ұтып шыққан кәсіпорындарына ЖОО ішіде “алтын сапа” деген
атақты әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетіне берді және осыған
байланысты бәйге сыйлығын ел Президенті осы университеттің ректоры,
профессор Т. Қожамқұловқа табыс етті. Сондықтан да бұл университет қазіргі
таңда Қазақстанның ең озық, яғни элиталық университеті болып саналады.
Сонымен, осы тарауда айтылған мәселелер бойынша қорытындыға келсек.
Қазір республикадағы ЖОО бірнеше типтерге, түрлерге бөлінеді. Олар әр түрлі
аталады. Мысалы, университет, академия, институт деген аттар ЖОО
белгілейді. Осы оқу орындары әр түрлі статусте. Біраз ЖОО мемлекет
құзырында. Бұларды мемлекеттік жоғары оқу орындары деп атайды. Олардың
ішінде өте маңызды және ірі жоғары оқу орындарына ұлттық деген атақ берген.
Ұлттық жоғары оқу орны деген әзірше ең жоғарғы статус. Облыс орталықтарында
және ірі қалаларда мемлекеттік дәрежесі бар біраз ЖОО орналасқан. Бұлар
статус жағынан алғанда ұлттық ЖОО кейін тұрады. Мемлекеттік дәрежесі бар
біраз ЖОО баршылық, тіпті олардың саны көбеюде. Қазір де осындай дәрежесі
бар педагогикалық институттар ашылды.
Мемлекет құзырындағы тағы да бір оқу орны - әскери, полициялық
академиялар. Үшінші орынды мемлекеттік емес, бірақ та ірі ЖОО жататын
университеттер мен академиялар алады. Оларды қазір ашық акционерлік қоғам
статусындағы ЖОО орындары дейді. Жоғарыда біз оларды атап айтқанбыз.
Бұларды мемлекет қолдайды, неге десеңіз қоғамға, елге мамандар дайындаумен
айналысады. Бірақ мемлекет оларға бюджеттік ақшаны аз бөледі. Олар өз
табыстары арқылы өз ісін жүргізеді. Төртінші, типтік ЖОО ол коммерциялық,
жеке меншіктегі орындар. Олардың саны әзірге көбірек, бірақ азаятын шығар.
Ал элиталық, не болмаса таңдаулы ЖОО осы топтаманың ең басында тұратын ЖОО
болуы тиіс.
Осындай көп түрлі ЖОО болғаны дұрыс та шығар. Бірақ білім беру ісін
мемлекет өз бақылауына алуы керек. Көптеген өркениетті озық елдерде жоғары
білім беру ісі мемлекеттің құзырында. Бұл жағынан мысал ретінде,
Ұлыбританияны, Германияны тіпті АҚШ-тың өзін алуға болады. Экономикасы
дамыған елдердің көбінде жоғары білім беру ісін басқару және оны бағалау,
қадағалау орталық білім министрлігінің не болмаса жергілікті, аймақтың
министрліктердің құзырында. Мәселен Америка Құрама Штаттарының көпшілігінде
жоғары оқу жүйесін басқаратын кеңестер, комиссиялар құрылған. Ондай
құрылымдарды штаттың губернаторы бекітеді [55].
Біздің ойымызша, Қазақстанда мемлекеттік дәрежедегі ЖОО саны көбейіп,
ал коммерциялық жеке меншіктегі, тіпті ашық акционерлік ЖОО санын азайту
қажет. Сонда ғана мемлекет және тиісті ұйымдар ЖОО жұмысын дұрыс бақылауға
мүмкіндік алады. Білім берудің сапасын арттыру және осыған байланысты
шараларды жүргізу тек қана мемлекеттің қолынан келеді. Соңғы жылдарда,
әсіресе 2004-2006 жж. ЖОО жалпы саны азаюда. Алдында айтқандай, әсіресе
коммерциялық жеке меншіктің құзырындағы ЖОО-дың саны төмендеді. Оның
себептерінің біразын айтып кеттік. Бірақта қорытындылай айтсақ, осындай
ұсақ, майда ЖОО-ры, біріншіден жоғары тиісті сапада студенттерге білім
деңгейін бере алмайды. Ол ЖОО-да оқытушы-профессорлар құрамы жетіспейді,
кейбіреулерінде ғылым докторы деген атағы бар оқытушылар жоққа жақын. Ал
профессор деген атақты коммерциялық ЖОО-ры оңды-солды ғылым докторы деген
дәрежесі жоқ оқытушыларға бере береді. Егер де Республика бойынша ЖОО-да
дұрыс санақ жүргізілсе жеке меншіктегі коммерциялық ЖОО-да ғылыми дәрежесі
жоқ оқытушылардың саны 70-80 пайызға жетеді. Министрліктен лицензия алу
үшін кейбір оқу орындары мемлекеттік ЖОО-да толық қызмет жасап жүрген ғылым
докторлары мен кандидаттарын жартылай не толық жұмысқа алып, ақпаратты
өздерінің оқытушылары ретінде береді. Бұл жағдайда бір ғалым докторы не
кандидаты екі рет есептеліп кетеді. Тағы бір кемшілік, біраз коммерциялық
ЖОО-ның атаулары университет болғанымен, университетке лайықты
компоненттер, элементтер жоқ. ЖОО-ның бәрі де ғылыми жұмыстар жүргізулері
тиіс. Ұлттық не кейбір мемлекеттік ЖОО-ның құрамында ғылыми орталықтар,
институттар, лабораториялар т.б. орындар бар. Осы істі басқарып отыратын
ғылыми жұмыстармен айналысатын ғылыми бөлім, проректор болуға тиіс. ЖОО-ғы
ғылыми жұмыс осы орынның ең басты функциясының бірі.
ЖОО-да студенттердің сапалы білім алуына қажетті іс білім беру
процесі мен ғылыми жұмыстың байланысы. Ғылыми жұмыстар ЖОО-да жүргізілмесе,
не мардымсыз болса, онда дәріс берудің сапасы да төмен болады деп айтсақ
қателеспейміз. Білім беру процесі ғылымға негізделуі қажет, ал ғылыммен
айналысатындар сол білімді берушілер мен білімді алушылар, яғни оқытушылар
мен оқушылар. Айтылған, кішігірім 1-2 мың студенті бар ЖОО-да ондай ғылыми
жұмыстарды жүргізе алмайтындары анық. ЖОО-да мамандықтарына байланысты, әр
сала бойынша, әртүрлі тақырыптарда ғылыми конференциялар, семинарлар,
симпозиумдер өткізілуі тиісті. Олардың кейбіреулері халықаралық,
республикалық көлемде болады. Ірі ЖОО-да осындай жиындар мен ғылыми
отырыстар жиі өтіп отырады. Бірақ та, осындай шараны, жұмысты жүргізу әрбір
ЖОО-ның қолынан келе бермейді. Тіпті облыстардағы мемлекеттік статусы бар
ЖОО-ның өздері де ғылыми конференцияларды өткізуге қиналады. Біріншіден, ол
үшін баяндама жасайтын, сөйлейтін секцияларда мамандар болуға тиіс.
Екіншіден, біраз қаржы қажет. Конференцияның не семинарлардың материалдарын
кітап етіп шығару үшін біраз ғылыми күш, мамандар, қаржы т.б. нәрселерді
қажет етеді. Қысқаша айтқанда, ол оңай жұмыс емес, ол жұмыс тек қана кәсіби
деңгейі жоғары ғалымдары жеткілікті ірі ЖОО-ның қолынан келетін іс. Осындай
ғылыми конференцияларға студенттер де қатыстырылады, оларға да баяндама
жасап, сөз сөйлеуге болады. Студенттердің өздерінің де ғылыми
конференциялары, ғылыми семинарлары үзілмей өтіп отыруы тиісті. Оларды да
басқаратын кәсіби мамандығы жоғары кафедралар болуы қажет. Ал кейбір
коммерциялық ЖОО-да арнайы кафедралар жоқ, оқытушылар тікелей
проректорларға не ректорларға бағынады, солардың алдында есеп береді.
Осындай жағдайда көптеген жеке меншіктегі коммерциялық ЖОО-ы жоғары сапада
студенттерге білім бере алады деп айтудың өзі қиын. Қазіргі кезде ЖОО-ның
санын көбейте берудің өзі дұрыс емес. Тағы да айта кететін ұсыныс білім
және ғылым министрлігі ЖОО-ын тағы да қарап, бақылау жүргізіп, кейбір
мардымсыз, әлсіз кішкентай коммерциялық ЖОО-ын жауып, оларда оқитын
студенттерді жергілікті мемлекеттік ЖОО-на ауыстыру қажет. Қазақстанда ЖОО-
ын ірілендіру мәселесін қолға алып, мемлекеттің құзырындағы ЖОО-ның санын
көбейту керек. Ендігі бір мәселе ЖОО-ның атаулары. Бұл атаулардың бәрі де
халықаралық, әлемдік масштабта орын алады. Барлық елдерде осы атаулар бар.
Бірақ та, алдында айтып кеткендей, біздің елде кейбір атаулар сол ЖОО-ның
мазмұнына сәйкес келмейді. Мысалы, кішкентай аз ғана студенті бар, өзінің
жеке ғимараты, жатақханасы, ғылыми бөлімдері, кафедралары жоқ,
оқытушыларының саны өте аз коммерциялық жеке меншіктегі оқу орнын
университет не академия деп атайды. Бұл екі атаудың біреуіне де ол орын
сәйкес келмейді. Осындай оқу орындарын жай ғана институт немесе жоғары
білім беретін колледж деп атауға болатын шығар. Бұл әрине ойланатын, бірақ
та шешімін, министрлік тарапынан табатын мәселе деп ойлаймыз.
ЖОО социология ғылымының зерттеу объектісі екендігі сөзсіз.
Социология ғылымы бұл мәселемен көптен бері айналысып келе жатқанын біз
жоғарыда көрсетіп кеттік. Қазіргі кезде бұл объектіні зерттеу бойынша,
бұрынғы кеңес одағы елдерінің арасында алда келе жатқан Ресей социологтары.
Соңғы он жылдың ішінде Ресейде бұл мәселе бойынша көптеген конференциялар
өткізіліп, кітаптар, мақалалар және басқа да басылымдар жарық көруде.
Біздің Республикада зерттеулер жүргізілгенімен де аса мазмұнды, көлемді
ізденістер жоқтың қасы. Министрлік тарапынан көптеген жұмыстар жүргізіліп
жатқаны белгілі, бірақ та ол ізденістер оқу процесіне білім алу ісіне
байланысты, яғни педагогикалық жұмыстар, зерттеулер. Ал біздің зерттеу
объектіміз ЖОО-ның әлеуметтік мәселелері. Әрине бұл мәселелер айтылып,
оларға көңіл бөлінуде. Президент Н.Ә. Назарбаевтың халыққа Жолдауларында,
білім алу саласына арналған кітаптарында, оның ішінде ЖОО-ның әлеуметтік
мәселелері өте терең мазмұнды айтылған. Президенттің бұл ұсыныстарын,
нұсқауларын біз методологиялық басшылыққа алатын, принциптер ретінде
пайдаланып отырмыз. Жоғарыда айтылған Мемлекеттік бағдарламада көптеген
әлеуметтік мәселелер қарастырылған. Оның ішінде ЖОО-ғы әлеуметтік жағдайлар
да айтылған. Бірақ та, біздің айтайын дегеніміз ЖОО-ның жайы туралы нақтылы
социологиялық зерттеулер. Міне осындай зерттеулердің өте аз екендігі
белгілі. Кіріспеде біз Қазақстандағы білім социологиясының жайын аздап
айтып кеттік. Онда біз кейбір зерттеушілердің еңбектеріне тоқталдық. Білім
мәселесі ғылыми орындарда, оның ішінде білім академиясында зерттелу
үстінде. Бірақ та ол зерттеулер социологиялық емес педагогикалық
зерттеулер. Ол зерттеулер туралы біз әңгіме қозғамаймыз. Білім
социологиясының мәселелері, оның ішінде ЖОО-ның социологиясы, қазіргі
кезеңде, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің социология
кафедрасында қолға алынуда. Жақын арада “Социология образования” деген
шағын оқулық жарық көрді. Оның авторлары осы кафедраның профессорлары –
М.С. Әженов, М.С. Садырова. Білім социологиясы деген
көлемді пән социология бөлімінде оқитын студенттерге өтіледі. Осыған
байланысты бұл кафедра бойынша кредиттік технологияның бағытымен біраз
құжаттар, бағдарламалар, силавустар дайындалған. Магистрлер, аспиранттар,
докторанттар білім социологиясы бойынша диссертациялық тақырыптар алып, оны
орындау, қорғау үстінде. Білім социологиясының өзекті мәселелері оның
ішінде ЖОО-ның әлеуметтік мәселелері бойынша ғылыми конференциялар өтуде.
Осы кафедраның және Қазақстанның басқа да социологиялық орталықтарында
білім социологиясы, оның ішінде жоғары білім алу мәселелеріне арналған
тікелей не жанама қатысы бар кейбір еңбектерге тоқталуға болады. Жоғарыда
көрсетілген, Социология образования деген әзірше орыс тілінде басылып
шығып жатқан оқу құралына көңіл бөлсек, мұнда арнайы ЖОО-ның мәселелері
деген тарау бар [56]. Бұл тараудағы кейбір еңбектерді біз өз ғылыми
жұмысымызда пайдаландық.
М. Тажинның редакциялауымен екі том болып “Әлеуметтану” деген атпен
оқулық жарық көрді. Бұл кітаптардың жарыққа шығуы социолог қауымына және
бүкіл жұртшылыққа үлкен табыс болды. Бірінші кітаптың әлеуметтік
институттар деген бөлімінде, осы әлеуметтік институттың негізгі түрлерінің
бірі - білім беру, өскелең ұрпақты әлеуметтендіру, кадрлар даярлау (білім
беру, ғылыми және мәдени институттар) деп көрсетілген. Осы бетте қоғамдағы
институттардың белгілері айтылған. Білім беру институтына тоқтала кетіп
авторлар оның белгілерін көрсеткен. Олар: білімге деген құштарлық, сабаққа
қатысу, мектеп эмблемасы, мектеп әндері, сыныптар, кітапханалар,
стадиондар, оқушылар ережелері, академиялық бостандық, прогрессивтік білім
беру, оқытудағы теңдік - деп көрсетілген [57].
Сонымен қатар К.У. Биекенов пен А. Абжалиеваның оқу құралы ретінде
шыққан “Методика преподования” деген кітабында жалпы социология пәнінен
дәріс беру мәселелері қаралған [26, с. 104].
Л.Т. Қожамкулова 2003 ж. “Социальная работа города: принципы и
направления” көлемді монографиясын жариялады. Бұл кітапта негізгі мәселе
әлеуметтік жұмыс, оның қырлары, негізгі бағыттары. Кітапта осы үлкен
мәселеге байланысты, социологияның басқа да салалары туралы айтылған. Оның
ішінде, әлеуметтік жұмысты жүргізуде әлеуметтік қызметкердің білім деңгейі
қандай болуға тиіс. Әрине, әлеуметтік қызметкер жоғары білімі бар
маман. Олай болмағанда ол өз жұмысын жоғарғы деңгейде жүргізе алмайды [36,
с. 95].
2006 ж. Ақтөбе қаласында Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 2006 ж. халыққа
Жолдауына байланысты Основные приоритеты продвижения Казахстана в число
наиболее конкурентоспособных государств - атты халықаралық теориялық және
методологиялық семинар өтті. Осы семинардың материалдары баспадан шықты.
Семинарда бірнеше баяндама жасалды, соның ішінде, М. Әженовтың
Социологические проблемы реформы высшего образования в Республике
Казахстан” деген шағын баяндамасында жоғары білім беру мәселелері туралы
айтылған. Білім беру реформасының негізгі мақсаты оқушылардың білімін
жетілдіру, сапасын көтеру. Жоғары оқу орындарын алатын болсақ, тап қазіргі
кезде студенттердің білім сапасы аса бір қанағаттандыратын деңгейде емес
деуге болады. Біз бұл жағынан өркениетті батыс елдерінен қалыс
қалғанымызды мойындауымыз керек - деген М. Әженов [58].
З.Ж. Жаназарова өзінің “Социальная работа с семьей” деген кітабында
әлеуметтік қызметкерлердің отбасымен жұмыс жүргізу мәселесіне тоқтала
кетіп, осы мамандардың нендей мәселелерді, процестерді білуі қажет
екендігіне тоқталады. Оның ішінде осы қызметкердің білім деңгейі,
мамандығы, кәсіби деңгейлері мәселе ретінде терең қарастырылған [37, с.
58] .
Ш.Е. Джаманбалаеваның 2002 ж. Алматыда “Қазақ университеті”
баспасында “Общество подростков” деген көлемді монографиясы жарық көрді.
Әрине бұл кітапта жасөспірім балалардың ауытпалық (девианттық) тәртібіне
социологиялық талдау жасалған. Осы кітапта жастардың білім алу мәселесіне
де біраз көңіл бөлінген. Әсіресе “Жизненные ориентиры и позиции подростков”
деген жерінде жасөспірім балалардың білім алуы туралы социологиялық зерттеу
жүргізілген [32, с. 106].
А. Нысанбаев “Жаһандану және Қазақстанның орнықты дамуы” - деген
кітабында білім мәселесін қозғаған. “Қазіргі білім беру жүйеміздегі ең
күрделі мәселе - білім алудың үздіксіздігін қамтамасыз ету болып отыр. Адам
ғұмыр бойы үйренумен өтеді. Бір сәт оқымай қалдың ба, тоқырауға ұшырайсың.
Бұл орта мектепті жаңа бітірген жасөспірімге де, жоғары оқу орнын
тамамдаған маманға да, тіпті ғылыми атақтың шыңына шыққан академикке де
қатысты” [59].
А.А. Нұрмағанбетовтың “Образовательная политика Республики Казахстан
в контексте трансформации системы высшего образования” деген кітабы жарық
көрді. Бұл кітап жоғары білім беру мәселесіне арналған, бірақ та кітаптың
негізгі бағыты саясаттануға арналып, мемлекеттік жоғары білім беру мәселесі
туралы саясаты анықталған. Әрине, бұл кітап шыққалы да біраз уақыт өтті,
мемлекеттің жоғары білім беру саясатына біршама түзетулер, дамытулар
енгізіліп, жаңа концепция құрылып, “Мемлекеттік бағдарлама” пайда болды.
Сондықтан да, кітаптың кейбір жерлері ескіріңкіреп кетті. Дегенмен де бұл
зерттеуді біз құнды зерттеу деп есептейміз.
Г.C. Абдрайымованың “Ценностные ориентации современной молодежи”
деген көлемді монографиясында білім социологиясының, оның ішінде ЖОО-ның
әлеуметтік мәселелері азды-көпті зерттелген. Бұл кітапта Қазақстан жастары
үшін құнды бағыттар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz