Жоғары жүйке қызметінің және қозғалыс белсенділік деңгейінің әртүрлілігімен балалардың және жасөспірімдердің бейімделу мүмкіндігі

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Павлодар қаласындағы №35 жалпы орта білім беру мектебі

Бағыты: Таза табиғи орта – Қазақстан-2030 стратегиясын іске асырудың
негізі.

Секция: Биология

Тақырыбы: Жоғары жүйке қызметінің және қозғалыс белсенділік деңгейінің
әртүрлілігімен балалардың және жасөспірімдердің бейімделу
мүмкіндігі

Орындаған: Оразумбекова Бинура,
Түсіпжанова Айдана
9 сынып оқушылары
Ғылыми жетекшісі: Бектемирова
Гаухар Болатовна
биология пәні мұғалімі

Павлодар, 2010

КІРІСПЕ

Зерттеудің өзектілігі. Адамзаттың дамуына, жаңа қоғамның қалыптасуына
білім, ғылым демографиялық тұрақтылық ЮНОСК-да мәлімденген.
Жаңа қоғамның қалыптасуына білімді маманның қажеттілігі жеткіліксіз,
әр тұлғаның жан дүниесі бай, өмір бойы іздену мен даму үстінде болу
қажет.Білім беру орындары- мемлекттік қоғамда тұлғаның дамып өсуін
қанағаттандырады.
Адамның жан-жақты дамуында, мінездің қалыптасуына мектептік ортаның әсері
мол. Жас мемлекеттің қалыптасып, дамуына білімді тұлғаның болуы заңдылық.
Бұл тұрғыда педагогиканың өрлеуіна білім беру орындарының ықпалы ерекше.
Жалпы білім беру саласында орта және жоғары оқудың байланысынан гөрі
Қазақстанда алшақтықты көруге болады. Оқушылар мен студенттердің арасындағы
айырмашылық әдістемелік танымалдылықта айқын байқалады. Мектеп
бағдарламасының талаптарына сай болу үшін бейімделу жүйеден өтуді талап
етеді.Бұл әсіресе 5 сынып оқушыларында айқын көрінеді. Себебі олар бастауыш
сыныптардан жоғары сыныптарға ауысады.
2. Егер оқушы жоғары сынып талабына сай икемделсе, онда бейімделу
жүйенің тимділігнің пайдасын көруге болады.
Әр оқушының ойлау ерекшілігі, қарым-қатынас, тәртіптілігі мен
бейімділігіндегі оң көрсеткіштер бейімделу жүйесінің жемісі.
Үйреншікті ортадан яғни үйінен, ата-анасынан немесе жаңа ортаға
ауысқанда оған үйрену қиынға соғуы мүмкін, сондай-ақ, 5 сыныпта алған білім
сапасынан да айқын көруге болады. Жоғары сыныптарда жұмыла біріктірілген
педагогикалық үрдістің нәтижесінде әр оқушының бейімделуі жақсы нәтижеге
әкеледі 5 сынып оқушыларының жаңа ортаға бейімдеуі күрделі үрдіс.
Оқушылардың әрі қарай дамуы, жаңа ортаға үйренуі психологиялық
ерекшеліктерге де байланысты.
Жеке тұлғаның дамуына, оқу үрдісінің жақсаруына бейімдеудің
нәтижесінен байқауға болады.
5 сынып оқушыларының бейімделуінде кездесетін қиындықтардың болуы:
1.Ортаға беімделуі, оқу орындарының дайындығының нәтижесі,
педогогикалық бағыттың іс жүзінде асуы оқушылардың даму, қабылдау деңгейіне
де байланысты;
2.Оқушылардың жаңа талапқа бейімделуі-жоғары сыныптарда
педагогикалық әдістемелік жүйесіне де байланысты;
Теориялық-практикалық зерттеулерде әр түрлі жағдайларды ғылыми
тұрғыдан шешіп қарауға болады.
Ортаға бейімделуі[1,2,3]; бейімделудің жоғары түрі [4];бейімделудің
белгілері мен жалпы механизмдік бейімдеу [5]; бейімдеуге әр түрлі стресстің
әсері [6] оймен жұмыстағы шаршаудың бейімделуі [7,8]; педагогикалық
концепцияның негізіне бейімдеу [9]; оқу үрдісіне беймделу [10]; психолого-
педагогикалық асулдық бейімделудің оқу процесіне әсері [11]. Осыған орай
келесі мақсат қойылды: жоғары жүйке қызметінің әр түрлігімен ерекшеленетін
оқушылардың бейімделу мүмкіндігін анықтау.
Жұмыстың міндеттері:
1Оқушылардың жүйке жүйесі көрсеткіштерін анықтау.
2. Қозғалыс белсенділігі әртүрлі оқушылардың сөйлеу мәнері қызметінің
ерекшелігін зерттеу.
.3. Оқушылардың антропометриялық физиологиялық көрсеткіштері.
Гипотеза: егер балалардың қозғалыс белсенділігі және жоғары жүйке жүйесі
көрсеткіштері жоғары болса. Онда олардың бейімделу үрдісі тез жүреді, бала
ортаға тез үйренеді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы және практикалық манызы:
Қазіргі уақытта бейімделуді мақсатты тұлғаның қолайлы уақытта
қызметтендіру, яғни оны негізгі уақыт орын талабына келтіру, сол уақытты
оның барлық қуаты, физиологиялық және рухани байлығы негізгі мәселелерді
шешу үшін бағытталуы және шығындалуы тиіс.

I. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 БЕЙІМДЕЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ҚАЗІРГІ ПСИХОЛОГИЯ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ӘДЕБИЕТТЕГІ
ЖАҒДАЙЫ

Мектеп өз кезегінде оқушыға бағытталған және педагогикалық ұйымның
оқушыға әсер тигізуі негізінде жоғары біліктіліктің жетілуіне жеткізетін
үрдіс.
Мектептің оқыту жүйесінің ерекшеліктері төмендегідей:
а) Мамандырылған ғылыммен бағыттас пәндердің қалыптасуы;
ә) Ойластырылған және бағытталған оқытылу тәртібінің пәнаралық дамуы,
және барлық оқыту кезеңінің байланысы;
б) Таңдап алынған ғылымға ынта мен сүйіспеншілікті тәрбиелейді;
Жаңа кезеңде мектептің түлегі - бұл экономиканы, философияны,
политологияны, психологияны білетін маман, қоғам үшін өзекті мәселелерді
ғылыми тұрғыдан талқылай алатын, салауатты өмір салты жөнінде ғылыми пікір
қалыптасқан, ойлау мәдениетін меңгеріп, оның жалпы заңдылықтарын білетін
және әр іске шығармашылық тұрғысынан келетін кәсіби және жеке бастық
физикалық қабілеттеріне ие тұлға.
Осыған орай мектепте білім алу кезеңінде оқушы өз бағытының шебер
негіздерімен, яғни қосымша және арнайы білімімен танысады.
Мақсаттың дайындық тәжірибеге алмасуы мектеп оқушылары алдына
мәселелер жүйесін қояды; олардың ішінде негізгілерінің бірі 5 сынып
оқушыларының жоғары оқу бағдарламасына бейімделуі.
Оқушылардың жоғары сынып бағдарламасына бейімделуі – оның тек жеке
басының мәселесі емес, бұл жоғары білікті мамандарды дайындаудың үлкен
мәселелерінің бөлігі. Оның қысқа уақыт аралығында, аз шығын мен жақсы
дайындалған болашақ мамандардың шешімі – тек осы мәселені қадағалау
барысында шешілмек.
Сол кезде педагогикалық ұйымдардың осы мәселені шешуге бағытталған
әлеуметтік-психологиялық оқу орнына бейімделу тұрғысын шешу жолдары
көбінесе ойластырылмаған және оңтайлы көзқарас жағынан қарастырылмаған.
Бірақ оқыту үрдісіне бағытталған әлеуметтік -психологиялық бейімделу
толығымен білім беру орталықтарына бағытталмайдыОқушылардың мектептегі
оқыту жүйесіне бейімделуі әр түрлі аспектілерде жүзеге асады: әлеуметтік,
психологиялық, физиологиялық, педагогикалық. Әрбір аспектінің өзіндік
байлығына қарамастан, ең негізгісі педагогикалық аспект болып саналады,
өйткені ол өзінің бойына басқа бағыттарда алынған мәліметтерді біріктіреді.

Бейімделу жалпы ғылымның мәселесі болғандықтан, қазіргі кезде ол
психофизиологиялық, жеке психологиялық және әлеуметтік психологиялық
деңгейлерде зерттеліп жүр [12]. Негізінен педагогикалық аспект әр түрлі
сатыда қарастырылады: оқушының ішкі жан дүниесі; тұлғаның қалыптасқан
бағыты бойынша педагогикалық біліктілікті игеруі; іскерлік-педагогикалық
біліктілікті бекітудің сатысы; әлеуметтік-педагогикалық сатысы бойынша
жүзеге асады.
Оқушылардың жоғары сынып бағдарламасына бейімделу мәселесі әр түрлі
салаларда қаралса, "бейімделу" термині бір мәнде қолданылмайды. Көптеген
ғалымдар бейімделуді әлеуметтік тұрғыда " жеке тұлға әлеуметтік ортада
болып жатқан белгілі салаға қатысты... Бейімделу - бұл жеке тұлғаның сол
ортадағы қоғамның әлеуметтік тәжірибесін меңгеруі".
Қазіргі уақытта бейімделуді мақсатты тұлғаның қолайлы уақытта
қызметтендіру, яғни оны негізгі уақыт орын талабына келтіру, сол уақытты
оның барлық қуаты, физиологиялық және рухани байлығы негізгі мәселелерді
шешу үшін бағытталуы және шығындалуы тиіс [13].
Басқа қайнар көздерден қарайтын болсақ, "бейімделу" сөзінің астарында
"тұлғаның орта арасында қарама-қайшылықсыз, әр қилы талаптарына бейімделу"
деп жазылған [11].
Көбіне ғалымдар "бейімделу" түсінігін жеке тұлғаның қоршаған жерінде
және табиғи ортасында реакцияларын белгілеу үшін қолданады [5,14].
"Бейімделудің" нақты түсінігін таппасақ та, жоғарыда көрсетілген
ғалымдардың жұмыстарында жағдайлар ерекшелеп қарастырылған болатын. Олардың
негізгісі – бұл жеке тұлғаның белгілі талаптарға бейімделуі үшін өзгеруі ,
мұндай құралдандыру ағзаның қоршаған ортамен байланыстырылуы болып
табылады. Алайда бейімделу әрекетін әлеуметтік аспектіде қарағанда, ол
мектегі оқытудың мазмұнын жан-жақты келетін үрдісті толығымен ашпайды.
Оқушылардың оқу бағдарламасына үйрену кезеңінде, ғалымдар бейімделудің
көптеген түрлерін қарастыруды ұсынады. Негізінен бейімделуді қоршаған
ортасына сай 5 түрге бөледі: әлеуметтік, әлеуметтік-психологиялық,
психологиялық, іскерлік, педагогикалық. Көбінесе зерттелген бейімделудің
түрі – бұл оқу бағдарламасына педагогикалық бейімделу.
Оқушылардың бейімделу мәселесіндегі ең басты мәселесі – бұл бейімделу
аз мөлшерде бастауыш сыныптарда алған білім дәрежесіне
байланысты[15,16,17]. Алайда бастауыш сыныптарда алған білім дәрежесі
оқушылардың жоғары сынып бағдарламасына бейімделу үрдісін қатаң
қарастырылуды талап етеді, өйткені ең басты қиыншылық бұл – оқу. Ал қалған
қиыншылықтар онымен байланысты және серік болып жүреді.
Мектептегі оқу әрекетінің ерекшеліктері бастауыш және жоғары сынып
бағдарламасының ұйымдасуымен және оқыту әдістерінің ерекшеліктерімен
танылады, олар педагогика саласында қарама-қайшы әсерлер туғызады, яғни
мұғалім мен оқушы арасындағы дидактикалық кедергі болып табылады. Жаңа
дидактикалық жағдай көбінесе бастауыш сыныпта алған білім арқасында
дамытылады. Оқушылардың жоғары сынып талаптарына үйренгенше аз уақыт
өтпейді. Көпшілікке бұл қиынға түседі. Осыдан: бастауыш сынып пен жоғары
сыныптар арасында мәнді айырмашылықтар бар екендігін көрсетеді және 5
сыныпта алған білімнің келесі оқу жылдарындағы білім дәрежесінің нәтижесін
көрсетеді.
Бастауыш және жоғары сыныптар арасындағы әлсіз сабақтастық, әдістердің
өзгешелігі және жоғары сыныптардың оқыту қауымдастығы, оқыту материалының
кеңдігі, 5 сынып оқушыларына өз беттерінше жұмыстар жүргізуге қажет
қасиеттердің жеткіліксіздігі және басқа да қиындықтар оқып жүргендерден
эмоциялық шиеленістерді туғызады [1,10,16].
Жоғары сыныптардың оқыту бағдарламасының үрдісіне байланысты жұмыстар
ішінде оқушыларға бейімделудің түрлерін оқыту барысындағы зерттеулерде
бейімделу көп нақты динамикалық үрдіс ретінде психологиялық, әлеуметтік-
психологиялық, физиологиялық, яғни субъективті және объективті
факторлардың, әлеуметтік, биологиялық бейімделу әсерлері жағынан
қарастырылады. Бейімделудің құрылымдық жүйесінің жүйелі әсері адам қауымына
сәйкес өзіндік биоәлеуметтік бірлікке ие болады [2,6].
Өзіне сәйкес бейімділік үрдісті құрылымы жағынан, яғни физиологиялық
реттеуде оның жеке дара қарым-қатынас кезеңіндегі бейімделуіне қарау керек.
Осы негізде психо-физиологиялық бейімделу басты мағынаға ие. Ол бейімділік
үрдіске айрықша әсер етеді. Бірақ та оның бейімделу нәтижесінің тұрғылықты
болуындағы динамикалық жағдайы мен маңызы әлі зерттелмеген.
Бейімделуді ұстаз бен оқушы арасындағы беделді еңбегіне және оның
құндылығының қажетті жағдайларын қарастыратын зерттеу жұмысы ерекше
қызығушылыққа ие болады [17]. Мазмұны мен нәтижесіне қарай автор
бейімділіктің екі түрін: шығармашылық және формальдық түрлерін көрсетеді.
Шығармашылық бейімділік оқу үрдісіне бейімделуді жоспарлайды, оған қоса
оқушы білімді терең әрі мығым түсініп игереді, өзінде шығармашылық ойлау
және болашақ маманның қасиеттерін қалыптастырады, тұлғаның еңбектегі жоғары
құлшынысымен ерекшеленеді. Формальды бейімділік –оқушының тек сынақ пен
емтиханды жақсы тапсыруы үшін оқу үрдісінде қалыптасады.
Егер де шығармашылық бейімділікте біржақты пікір болса, онда
формальдық бейімділікте кейбір авторлардың қарсы пікірі болады. Мысалы,
формальдық бейімділік оқушылардың жаңа ортаға бейімделуімен, жаңа ортаның
ерекше жағдайларын меңгеруімен қалыптасады, соның арқасында қоршаған орта
құрылымды, жүйелі болып, адамға онда қалыптасу оңай болады [18]. Мұндай
формальдық бейімділіктің анықтамасын біз нақты деп есептейміз.Бұны
психология тұрғысынан қолданғанда, ол әлі де қарастыруды қажет етеді. Бұл
бейімделу үрдісінің белсенділігімен, енжарлығын айыру барысында адамның
қоршаған ортамен қалай байланысуынан туындайды.
Біздің зерттеу жұмысымыздың спецификасына сәйкес 5 сынып оқушыларының
спецификасына психофизиологиялық бейімделу сұрақтары бойынша әдебиеттер
қорытындысына, көрсеткішіне, яғни оқушылардың бейімділік үрдісінің
құндылығына басты назар аудардық.
Біздің көзқарасымыз бойынша осы құбылыс ерекше маңызды, айрықша
эмоциялық әсерлер тұлғаның нәтижелі өзгеруіне әкеліп соғады. Бұл үрдістің
бейімделу үлгерімінің жоғарылығы өзіне тән психологиялық және тұлғаның
басқа да қасиеттеріне тәуелді болғанына байланысты (түрткілер психикалық
үрдістердің ерекшелігі, физиологиялық жағдайы) [19].
Жоғары сынып бағдарламасының ерекшеліктеріне бейімделудің психикалық
құбылысын зерттеуде бастауыш сынып оқушысы жоғары сынып бардарламасына
психологиялық және физикалық деңгейде орташа дайындалған[6,20].
5 сынып оқушысы өз қызметінің мақсатын, тапсырмалары мен талаптарын,
оқыту әдістерін бастауыш сыныптардан өзгеше жаңа жүйеде бастайды. Жоғары
сынып оқушыларын қабылдаудың жаңа жүйесінің орындалу барысы басқа . Оған
қоса көптеген мектептердегі жоғары сынып оқушылары болашақ мамандығы жайлы
ойланбайды және оқу үлгеріміне дұрыс қарамайды. Осылай авторлар мынадай
қорытындыға келді: бейімделу үрдісінің мектептегі шартының негізі
педагогикалық және психофизиологиялық мінездегі қиындықтарды жеңуге
бағытталған.
Зерттеу бойынша бейімділіктің ерекшеліктері мен мазмұнын зерттей
отыра өзіне психофизиологиялық және әлеуметтік-психологиялық құрамдас
бөліктерін: психологиялық әрекеттердің барысы - күш пен мінез, сонымен
қатар бейімділіктің әсерлі көрсеткіші көбінде адаптогендік факторлардың
әсерімен болатындығы анықталды. Бейімделу оқыту саласында біржақты
жиынтықтардың субъективті ( басты пайда оқушылардың өздеріне тәуелді), әрі
объективті (көп факторларды енгізіп, осы санатқа мектептегі оқу еңбегінің
құрылымын қосуға болады) әсерлерін тигізеді. Бірақ та оқушылардың
бейімділік мәселелерін шешуге бағытталған педагогикалық үрдісті
ұйымдастыруға барынша мән беріп қарау, оқытушылардың келісімділігі және
олардың тұрғысынан бұл мәселені шешуге бағытталуы нәтижесінде оқушылардың
оқу-тәрбие жұмысына бейімделуі жеңіл өтеді.
Жоғары мектеп педагогикасында оқушылардың оқуы барысында бағдарламаны
меңгерудегі қиындықтарды туғызатын психологиялық-педагогикалық мінездердің
себептері әлі толық анықталмаған, оған қоса оқушылардың оқу-тәрбие үрдісіне
қаражат, яғни оларды әлеуметтік-психологиялық жағынан қамтамасыз ететін
жағдайлар толық шешілмеген [11,15,21]. Оқушылардың бейімделу белгілері
туралы зерттеулер арасында тұтас көрсеткішті қолдану жөнінде ортақ пікір
туындады. Тұтас көрсеткіш аясында белгілердің ішкі және сыртқы формалары
жөнінде айтылады. Сыртқы белгі оқушылар үшін белгілі бір қызметте, мысалға:
оқуда үздік болуы, топта жақсы қарым-қатынаста болуы жатады. Ал ішкі
белгіге жұмысқа қанағаттану немесе қызмет нәтижелігі қарастырылады, оған
қоса нәтижеге жетудегі психофизиологиялық шығын көрсетіледі. Бірақ та
бейімделуді зерттеуде ішкі көрсеткіштердің психофизиологиялық шығыны
көрсетілмейді. Бұны психофизиологиялық көрсеткіштің қайшылықты екенін және
оған толық түсінік табылмағанмен түсіндіріледі.
Біз авторлардың оқушылардың оқу қызметіндегі бейімделу үрдісіне "тұтас
көрсеткішті қолдану керек" деген пікіріне қосыламыз. Бірақ
психофизиологиялық көрсеткіштің болмауы маңызды кемшілік деп санаймыз.
Біздің ойымызша ең дұрысы ол оқушылардың бейімделу әсерлігі мен оқуға
деген қызығушылығы олардың жеткен нәтижесіне қарай бағаланып, сонымен қоса
жұмсалған шығын көлемі де төменгі санаттарда реттелуі тиіс деп есептейміз.
Мектептегі бейімделу үрдісін зерттеу өзіне жүйелі бейімделудің барлық
көрсеткішін қосуы тиіс. Бұл жағдайда мектептегі бейімделу үрдісінің әсерлі
нәтижесі үшін мынадай белгілерді қолдану керек:
1. Субъективті белгілер тобы: өзінің оқуындағы тұрақтылық; оқушы
ағзасының құрылымдық жағдайы (психофизиологиялық функциядағы жылдам
өзгерістердің болмауы) қалыпта болуы тиіс.
2. Объективті белгілер тобы: оқу үрдісімен қанағаттану; ұжым құрамы
және олармен туындаған қарым-қатынасқа бейімделу керек(психологиялық
ахуал).
Мұндай бағыт бейімделудің психофизиологиялық, әлеуметтік-
психологиялық үрдісін қоса алғандағы нәтижесін дұрыс түсінуге мүмкіндік
береді.
Мектепте оқуға арналған шарттарға сәйкес оқушылардың бейімделу жүйесі
мен барысы арнайы әдебиеттер қорытындысы бойынша бейімделудің әр түрлілігін
көрсетті. Жүйелі бейімделу жағынан қарастырылған сұрақтар шешімі
анықталмады, сондықтан бейімделу үрдісінің барысы мен мазмұны оның формасы
жағынан , тіпті, әр сатыда болса да қарастырылады.

"Бейімделу" түсінігі бойынша мынадай анықтамалар анықталды.
1.Бейімделу – бұл жеке тұлғаның әлеуметтік ортаға белсенді араласуы.
2.Бейімделу – бұл осы үрдістің нәтижесі. Бұл құрамдас бөліктердің
бірлігі жеке тұлғаның мақсаты мен дұрыс бағдарына байланысты.
Тар мағынада біз бейімделуді өндіру үрдісі деп қарастырамыз, өз
мүмкіндігіне қарай оқытушының көмегімен тұлғаның мақсатты түрде
жүйеленуінің ұтымды тәртібі, оқудың жаңа бағытымен байланысты оның
қызметінің құрылымын қалыптастырады.

1.2 Отандық және шетелдік психология мен педагогикада бейімделу
үрдісін психофизиологиялық тұрғыдан зерттеу

Бастауыш сыныптардан кейін білім алу жолы жоғары сыныптарда жалғасады,
бірақ алғашқы ортада қалыптасқан оқу шарттары кейінгілермен салыстыруға
толығымен сәйкес келмейді, оқушыларға психологиялық және эмоциялық жүк
түседі. Әлеуметтік тұрғыда оқушыларды қоғамның ерекше тобына жатқызады,
себебі олар өмір сүру салтымен , өзіндік түсінік пен өзін ұстау эталонымен
ерекшеленеді.
Жас оқушылардың бейімделу мәселелері психологтердің және ұстаздардың
назарын аулайды, сондықтан соңғы үрдіс адамның биологиялық және әлеуметтік
жетілуі, паралельді жүрген дербес өмірге дайындық, сәйкес болашақ мамандық
сайлау, оқуға ерекше талаптар және оқушылардың тәрбиеленуіне мүмкіндік
жасайды. Бейімделу мәселесі жалпы ілімдік мәселенің өте маңызды
бөлігінің бірі болып табылады. Тап осы мәселенің зерттеуімен белгілі Отан
және шетелдік психологтер және психофизиологтер айналысты.
Қазақстандық білімнің жаңартылуы жаңа түрлердің, әдістердің, оқу
құралдарының, оқу үрдістерінің жетілдірілуіне және оның қарқындылығына,
сонымен қатар өсіп келе жатқан ұрпақтың өмірге және еңбек шарттарының нарық
экономикасына дайындығын белсенді іздестіруін талап етеді. Жаңа заманның
шарттарында оқушылардың оқу - тәрбиелік үрдісі жаңа әлеуметтік тапсырысқа -
дербес құруға, ынталылыққа, шығармашылыққа және жеке тұлғаның деңсаулығына
бағытталған болуы керек. Шешу жолдарының біреуімен ғана қажетті әлеуметтік
мақсаттарды шешіп, оқушылардың оқу үрдісінде болатын қиындықтарды жеңуде
оқытылатын резервтегі мүмкіншіліктердің, осыған орай мақсатқа бағытталған
белсенділіктің нақты негізімен және психологиялық тосқауылдармен
зерттеледі. Педагогикалық қызметте алдын – ала жасалатын бейімделу кезіңде
мектептің және оқушылардың құрастырылған кәсіпшілігі негізінде басқарылатын
үрдісімен түсіндіреміз. Оқушылардың оқуға бейімделуі маңызды
психофизиологиялық жүктемелерді талап етеді. Осыған байланысты ерекше
маныздылыққа білім сапаларын жоғарылау сұрақтары иеленеді, бірінші
бағыттағы оқушылардың психологиялық қасиеттерінің дамуы, оқу үрдісіне
бейімделуді қамтамасыз етеді.
Адамның бейімделу үрдісінің зерттеулері жөнінде замандас әдебиетте
психологиялық және физиологиялық әдістердің қоршаған орта шарттарына
өзгертілетін кешенді қолдану қажеттілігі талқыланады.Зерттеулердің тап осы
бағыттағы үзінділерінің біреуі ғана оқу үрдісінде оқушылардың
психофизиологиялық бейімделу мәселелерін шешеді.Бұл зерттеулердің мақсаты –
оқу үрдісінің динамикасында оқушылардың әр түрлі сатыдағы организмнің
психофизиологиялық жағдайын зерттеу болып табылады.Әр түрлі авторлардың
жұмыстарында қаралатын тап осы мәселелер аспектілері төмендегідей:
1.Әртүрлі бағыттағы оқушылар ағзасының психофизиологиялық
көрсеткіштерін динамиканың оқу күні мен оқу жылында қарастыру.
2Оқушылар ағзасының психофизиологиялық көрсеткіштерін оқу күнінде
әртүрлі дәрежедегі физикалық жаттығулар мен зиянды әдеттерін зерттеу.
3.Оқушылар ағзасының психофизиологилық көрсеткіштерін жеке
мазасыздану дәрежесін зерттеу.
Оқушылардың ойлау қабілетінің бір объектіден екінші объектіге жиі
және жылдам ауысуы нәтижесінде бейімделудің тұрақтылығын, жадтың, ойлаудың,
сезімдердің, ойлау қабілетінің толқуларын және эмоционалды ауытқулықтар оқу
шешімін байланыстырады.
Ағзаның "бейімделу қорын" құру, сыртқы әсерлерге талап ететін жедел
жеделдендіру, сыртқы және ішкі факторларға үлкен ықпал жасауы шарттарын
көрсетеді. Осыған орай табылған ерекшеліктер ағзаның психофизиологиялық
және морфогенетикалық үрдісінің оқушылардың бейімдеулерінің үрдісі қысқа
және ұзақ уақыт ерекше маңыздылыққа ие болады. Жалпы биология белгілерінің
қолдануына сәйкес адамдардың әлеуметтік тобына бейімделу жағдайының үрдісін
түсінуге жаңа түрткі бола алады.
Бейімделу (өздігінен жөнге келу) әр түрлі деңгейде: биохимиялық,
физиологиялық, психикалық, әлеуметтік және тағы басқа деңгейлерде жүзеге
асады. Психикалық деңгей үш деңгейге: психофизиологиялық, әлеуметтік-
психологиялық болып бөлінеді. Қазіргі кезде оқушылардың бейімделу
үрдісінің шарттарына сәйкес жоғары оқу орнында оқу психофизиологиялық және
дара-психологиялық , әлеуметтік-психологиялық аспектілерін зерттейді.
Оқушылардың бейімделу үрдісін тездету үшін жоғары сыныптарда оқу, жаңа
өмір бейнесіне және психологиялық-педагогикалық шарттардың табуы қажетті
үрдіс болып табылады.
Бейімделу үрдісі қандай ұзақ уақытқа созылса да, және әр түрлі
шығындары болса да, оқудың бастапқы кезінде мақсаттардың табысты шешімі
болады. Жоғары сынып оқушылары мектепте оқу үшін үшінші тоқсан аяғында
бейімделеді. Зерттеу нәтижелері бойынша, 5 сынып оқушыларының 89% оқу жылын
келеңсіз стресс күйінде бастайды.
Оқушылардың бейімделуі келесі кезеңдерді: оқу үрдісіне физиологиялық
бейімделу (2 аптаға созылады), психологиялық бейімделу (2 айға созылады),
әлеуметтік-психологиялық бейімделуді (3 жылға созылады) белгілейді.
Көрсеткіштер мен бейімділік үрдісі іс-әрекеттерінің есептеулерінің
қабылдануы, біріншіден, берілген белсенділік деңгейінің қамтамасыз етілуі
және тысқары нейрофизиологиялық білімді меңгеру, екіншіден,
психоэмоционалдық бағаның қызмет нәтижелеріне жетуі болып келеді.
Қазіргі зерттеушілер әр түрлі факторларды және оқушылардың
бейімделу әсерлерін қарастырады. Осы себептердің бірі – бейімделудің
төмендеуі және студенттердің үлгерімді болмауы, өнімді ойлау стилін
репроөнімділікке тірек деп есептеуге болады. Қазіргі оқушылардың
физиологиялық мүмкіншіліктерінің өсу шегі қарама-қарсы қойылады және оқу
жүйесі оқушыларға үлкен селі ақпарат жүк салады. Сонымен қатар факторлардың
психәлеуметтік маңыздылығын, биологиялық себептерін және ми жарты
шарларының құрылымдық әрекеттестіктерін еске алу керек. Сол жарты шарлардың
биік болуы спектрдің тарылуына және психологиялық ригидтіліктің,
қабылдаудың баяулауына және сырттан түсетін хабар өндеуіне, не жоғары
мазасыздықпен сыйысуына, өзін-өзі бағалауының төмендеуіне, интроверсияның
жоғарылауына, невроздардың пайда болуына жане іздеу белсенділігінің
төмендеуіне ертіп әкеле алады. Дәл сол уақытта екі жарты ми (билатеральдық)
шарларына қатысты жоғарылауын қамтамасыз ететін және целебральдық
құрылымының креативі ( шығармашылық потенция ), ақпараттың өнделуі мен
бейімделуін тездетуге жағдай жасайды. Оқудың бастапқы кезінде мақсаттардың
шешімі өнімділіктің биік жұмыс қабілеттілігіне, ойға және шығармашылыққа
жағдай жасайды.
Эксперименттік зерттеулердің нәтижесінде оқушылардың бейімделу әдісі
анықталды, Люшер тесті, өзін-өзі бағалау тесті Дембо- Рубинштейн және
Векслер мен Равена тестіне кіреді
Равен тесті аса интелектуалды болып есептелмейді, сондай ақыл
жалпыға бірдей тестін Векслер шкаласына апарады, Равен тесті арқылы
белсенді назар концентрациясы туралы, ақыл, жүйеге зиян келтіру, жоспар,
методикалық ой қызметінің – ой өнімділіктерінің (ИП), G – факторда ( жалпы
зерделі энергияның) ,психофизиологияның оқу жылындағы қиындықтары, жеке
басының қатысуына себеп болады. Америкалық авторлар көрсеткендей,
депрессивті тенденциялар невербальдық тестерді орындағанда көрсеткіштерін
төмендетеді, соған қарағамастан ауызша өнімділік мүлдем өзгермейді. Равен
тесті невербальдық тестерге жатады, демек, мүмкін фрустрация күй – жағдайын
қарау үшін қолданылады. Сөйтіп келгенде мына тест жақсы оқу қызметінің
үлгісі болып келеді.
Адамгершілік тестіне маңдай алдынан ұсыну мүмкіншілік, нәтижелердің
өңдеу тездігі жатады. Равен тесті 60 кестелі абстракты геометриялық
пішіндерден, ұйымшылдардың айқын-қисынды ережелері мен суреті жинақталған
кітапшадан тұрады. Барлық кестелерде бейнелеу үзіндісінің жеткіліксіздігі
және ұсынылған терімнен керекті теріп алу. Кестелер бес бөлімге бөлінген
және де бөлімнен бөлімге ауысқанда үлгі тапсырмалары күрделене берген. Тест
авторы болжағандай, басында оның орындалуын оқиды және орындайтын тапсырма
оны одан да қиын тапсырма орындауға дайындайды. Тестің орындалуына шек
қойылған және ол 20 минут ішінде құрастырылады. Тапсырманы орындау
нәтижелері жалпы қабілеттіліктің даму деңгейін, жұмысқа қабілеттілігін,
интелектуалдық өнімділігін, оқитын оқушылардың, жанама – жеке көңіл-күй
тенденциясы.
Оқушылардың ИӨ деңгейін анықтау үшін орташа арифметикалық ± 0,5 d
көрсеткіштерін қолдану қолайлы, d-таңдаулы ауытқушылық стандарт күйі. Егер
оқушыларда ИӨ көрсеткіші жоғарыдан орташа ± 0,5 d болса, онда оқушылардың
жоғары ИӨ деңгейі жөнінде айтуға болады, ал төменнен орташа ИӨ деңгейінің
көрсеткіші тап осы топта орналасқан. Егер оқушының ИӨ көрсеткіші
диапазонда жоғарыдан төмен және төменнен жоғары деңгейлерінде орналасқан
болса, онда ИӨ-тің орташа деңгейі туралы айтуға болады. Егер оқушыларда ИӨ
төменнен орташа (орташа 0,5 d) болса, онда оқу үлгерімінің нашар дамуына,
көңіл-күйге әкеліп соқтыруы мүмкін, егер де алдын-алу шараларын жүргізбеген
кезде. ИӨ-тің Төмен деңгейі-оқу үрдісіне үлкен психофизиологиялық кернеу
көрсетеді, қайраткерліктің қарқынды төмендеуі шын мәнісінде оқуды қиындатуы
мүмкін. ИӨ-тің Орташа деңгейі-ЖОО-да оқу үшін даму қабілет деңгейлерінің
жеткіліктігі жөнінде. ИӨ-нің Жоғары деңгейі-оқушылардың жоғары
мүмкіндіктердің дамуының және оптималдық психофизиологиялық оқу үдерісінің
шарты болып табылады.
Оқушылардың табысты бейімдеулері үшін төмен көрсеткіштердің
интелектуалдық профилактикалық жұмысы өте маңызды, дәл осылай, олардың
психофизиологиялық ерекшеліктері, хабар өңдеуінің төмен жылдамдығы оқу
қызметінің биік нәтижелі болуына жағдай жасамайды, нәтижесінде талап
маңызды психологиялық механизмымен алға шығады. Оқушылардың көңіл-күйінің
психоэмоционалдық нәтижелерінің жету бағасы өте биік, реттеуіштік,
таңырқаулық, мотивационалдық мінездемесі төмен көрсеткішпен көрсетілетіні
дәлелденді.
Мектепте оқу үрдісінде оқушылардың бейімделуінің жоғарылауы туралы
Емельян есеп үшін арнайы курс өткізулері әлеуметтік- психологиялық
тәжірибесінде хабарлайды. Осы курс міндетті болып келмейді, бірақ үлкен
әйгілілікпен айналысуға және әлеуметтік- психологиялық білім беруіне, жаңа
өмір шарттарына бейімделуін жеңілдетеді. Көңіл-күйді ескертудің тап осы
түрі әлеуметтік – психологиялық деңгейге және талапқа сай болады.
Өте өнімділер көрсеткіштері мектеп үрдісі оқушыларының көңіл-күйін
сақтандыруда және психофизиологиялық жақын келу әдістерінде, негізі адам
құрылымының күй жағдайларының реттеу механизмындарында болады. Ми
құрылымының белсендіру деңгейі кезінде адамның психикалық ағымын, соның
ішінде оқу және күй-жағдайының іс-әрекетін түсінеміз. Оқушылардың құрылымды
күй-жағдайын басқару және оқу нәтижелілігінің маңызын жоғарылатуға болады.
Басқару әдістерінің біреуімен ғана күй-жағдайының құрылымын басқару,
арнайы қимылдатқыш жаттығулардың орталық шарлы әрекеттестігін
кинесиологиямен білім алу ұсынады. Дара типологиялық ерекшеліктері сияқты
ақпараттық және физикалық жүкті тиеулерге реакция мінездемелерінің
ерекшеліктерін және ағза негізгі күй жағдайымен ерекшеліктерін едәуір
мөлшерде алдын-ала анықтайды.Сайып келгенде, оқу оқушылар қызметінің
бейімделу үрдісінің өзекті мәселесі болып келеді. Осыған орай, біз
зерттеуді қамдандық: бағытталған бағалауға арналған психофизиологиялық
комиссур-жарты шарлардың жұмыс жағдайының синхронизацияларын жасаушы;
орталық жүйке жүйесін белсендіру деңгейін анықтадық.
Жұмысқа қабілеттілігін зерттеу үшін бір көрсеткіш ретінде бейімделу
процесі кезінде инструменталды әдіс, жүрек тамыры, жүйке-жүйесі және сұрақ
– жауап әдісін бағалауға қолданады.
Мектепте оқу жылы басында латенттік кезеңде жарық пен дыбысқа
оқушылардың реакциясы жоғары болады да, ал оқу жылының аяғында төмендейді.
Осындай заңдылық корректурлық тексеру кезінде де байқалған. Бұл актілер
ағзаның жұмыс істеу мезгілімен байланысты. Зерттеуден өткен көпшілік
оқушыларда практикалық сабақтардан соң қан қысымының, пульстің өзгеруі
байқалады. Негізінен 43% үлесінің систоликалық және 27% үлесінің қан қысымы
төмендегенің көрсетеді. Бұл өзгерістер ағзаның функциясының қалыптан тыс
көп мөлшерде жұмыс істеуіне байланысты жүрек, қан тамыры жұмысының
әлсіреуіне әкеліп соғады. Бірқатар өткізілген зерттеулердің арқасында
сабақтың басында ағзаның қалыпты жағдайын байқаған.
Жарық және дыбыстың қозғалыстары баяу оқушылардың бағалары төмен
болғаны байқалған. Сондықтан физиологиялық төмендеу, сонымен бірге көп
уақыт белсенділіктің болмауы сабақтың нашар үлгеріміне әкеліп соғады.
Мазасыздану деңгейін анықтау үшін STAI тестін Б шкаласындағы жеке
тұлғаның Ч.Д. Спилбергердің мазасыздануын, Ю. Л. Ханинин орыс тілінде
қалыптастырған. Мектепте тестілеудің қорытындысы бойынша барлық
зерттенушілер 2 топқа бөлінген. Биік деңгейде тұлғаның мазасыздану 38%,
төмен деңгейде мазасыздану 62% құрайды. Сараптаманың көрсеткіштеріне зер
салсақ, зерттеуші оқушылардың бойында оқу кезінде және апта бойында
ағзаларында да, физиологиялық критерилер бойынша да өзгерістер орын алған.
Мазасыздануы төмен оқушылар тест кезінде биік деңгей көрсете алады.
Әр түрлі көрсеткіштер физиологиялық өзгерістерге де әсерін тигізеді.
Мысалы, мазасыздану қалпы жоғары оқушыларда ол биік болса, ал мазасыздану
қалпы төмен оқушыларда төмен болады.
Концепцияға сәйкес бейімделу фенотипі көптеген авторлардың айтуынша
оқушылардың психофизиологиялық ерекшеліктерінің жеке және топпен болуы
ағзаға байланысты.Ағзаның бір ерекшелігі морфогенетикалық ерекшелігінде.
Соның бір айғағы теріге байланысты. Мысалы, қолдың мөрі.
Осы аспектіні зерттеу, соның ішінде дактилоскопиялық әсері
оқушылардың ұзақ уақыт бейімделуіне үлкен қызығушылық туғызады.
Оқушыларды зерттеу барысында психофизиологиялық көрсеткіштердің әр
түрлі белгілері байқалған. Осы белгілердің жиі кездесетіні: радикалды дақ
пен бәсекелес оюлар болатындарда, қанайналым жүйесінің жұмысында
ауытқулықтардың байқалынуы. Психофизиологиялық ауытқулықтардың кейбір
белгілерін саусақ ұштарындағы негізгі қол оюларының таралуы немесе
байланысуы арқылы бейімделу деңгейін және оның бейімделу үдерісінің сатысы
адамның генетикалық ерекшеліктерімен байланысты екенін көруге болады; ал
оның құрылымдық мүмкіндіктері мен бейімделу қоры адамның морфологиялық
мінездемелерімен тығыз байланысты болады. Сондықтан адамның бейімделу
мүмкіндіктеріне баға беру кезінде тұлғаның физиологиялық,
психофизиологиялық және морфогенетикалық ерекшеліктерін біріктіретін жүйені
қолдану керек.
Бейімделудің физикалық және ойлау қабілеттеріне жүк түсіруі бүкіл
ағзаның кері әсерін тудырады. Бірақ құрылымдық жүйелердегі ауытқулықтар
әрбіреуіне түрлі деңгейде болуы мүмкін. Белгілі бір жүйедегі ауытқулытар
ұзақ уақыт аралығында жинала келе, өздеріне тән мінезге ие болады және
бүкіл ағза құрылымының жағдайына баға беретін индикатор ретінде
қолданылады. "Жұмыс қабілетінің жоғарылауы" нәтижесінде жұмыстың
нәтижесінің ұзақ уақыт бойы өзгермеуі мүмкін. Бірақ бұл ішкі ресурстардың
азаюы мен жұмыс қабілетінің қалыпқа келуі үшін ұзақ уақыт жұмыс істеуімен
жүзеге асады.
Қазіргі жағдайда еліміздің әлеуметтік жағдайының экономикалық,
политикалық тұрақсыздығы, қазіргі кезеңге сай адамның жетілуіне әлеуметтік
интеллект негізгі рөлді атқарады.
Отандық және шетелдік зерттеушілер әлеуметтік интеллекттің
мәселелерін түбегейлі зерттеуде. Концепцияға сәйкес әлеуметтік интеллект –
қоғамдағы қарым-қатынас пен әлеуметтк бейімделудің шоғырланған
интеллектуалдық мүмкіншілігі. Оны құрайтын үрдіске әлеуметтік сенситивтік,
әлеуметтік перцепция, әлеуметтік жад пен әлеуметтік көзқарас кіреді. Тұтас
әлеуметтік интеллекттің мағынасы - өзара жеке байланыста болатын, ойлау
операциясына мүмкіншілігімен түсіндіріледі.
Адамның бейімделу жүйесінің оңтайлы реакциясының іске асуы ағзаның іс
әрекетіндегі психоэмоционалдық және қозғалыс сомавегетативтік қатынастарда
күрделі қалыптасатын динамикалық құрылысының әрекеттесуі арқылы жүзеге
асады.
Динамиканың жүйелі әрекеттесуі организмнің әр түрлі тәртіп
құрылымдарында ортақ және жеке ерекшеліктерге иеленеді[29]. Реакцияның
өктем ерекшеліктерінің ақпараттық және физикалық жүктемелерге әсері жеке
дара, сонымен қатар жұмыстың орындалуының нәтижелігін көрсететін
организмнің құрылымдық жағдайымен анықталады.
Осымен оқушылардың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.