Жүсіп Баласағұнның философиялық көзқарасындағы болмыс мәселесі

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті

«Заң» факультеті

«Философия және дінтану» кафедрасы

Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С

ТАҚЫРЫБЫ: Жүсіп Баласағұнның философиялық көзқарасындағы болмыс мәселесі

“Бекітемін” Ғылыми жетекшісі аға оқытушы

Кафедра меңгерушісі: ф. ғ. к., доцент Шадинова Г.

Ө. Малдыбеков Орындаған студент

Сыздықов Нұрдаулет

Хаттама № 10 ЗФФ-515 тобы

« » 2009 ж.

ТҮРКІСТАН 2009

МАЗМҰНЫ

Кіріспе . . . 3

1 Ж. БАЛАСАҒҰННЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ИДЕЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ . . . 11

1. 1Түркі халықтарының ортағасырдағы әлеуметтік-саяси, мәдени жағдайы. . . 11

1. 2 Ж. Баласағұнның ілімі және оның көзқарасындағы болмыс мәселесі . . . 19

2 «ҚҰТАДҒУ БІЛІК» - ЖҮСІП БАЛАСАҒҰННЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ЖАРҚЫН КӨРІНІСІ . . . 31

2. 1. «Құтадғу білік» еңбегіндегі діни-философиялық толғамдар . . . 31

2. 2. Ж. Баласағұн болмыс ұғымының зерттелуінің қазақ ойшылдары шығармашылығымен сабақтастығы . . . 44

Қорытынды . . . 58

Пайдаланылған әдебиеттер . . . 61

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Соңғы жылдары өріс алған ұлттық мәдениетке жету қолға алынуда. Философия саласында, оның өркениеттік көріністеріне терең бойлауға бағытталған зерттеулер тек ата-бабалар парызын өтеу емес, сонымен бірге заман талаптарынан туатын өзекті мәселе.

Кеңес өкіметінің тар құрсауынан шығу үшін тек экономикалық өзгерістерге сүйену жеткіліксіз. Ол үшін адам санасын да өзгерту керек. Жоғары жақтан келетін нұсқауға негізделген мемлекеттерде таңдау да, шешім де, шығармашылық пен жасампаздық та жоқ. Авторитарлық әкімшіл қоғам тұлғасыз қалады, руханилықты «шайтан өрнек» идеология [1, 10 б. ] ауыстырады. Осыдан әлеуметтік өмірдің түрлі қырлары тұманданып, өктемдік саясат, бюрократтық жүйе, таптық принцип өз үстемдігін жүргізеді. Өркениеттіліктің әлемдік және дәстүрлік үлгілерінен аласталған қоғам өзінің адамсыздандырылған ішкі табиғатында мәңгүрттенген тетік адамдарды ғана қалдырады.

Міне осы мәселелерге, әсіресе ұлттық санаға байланысты ұлт менталитетіне тікелей қатысы бар дүниелер тез қарастырылып, жеткілікті дәрежеде назар аударылмай келді. Мұның барлығы тіліміз бен дінімізден қол үзуге, ой-санамыздың өзгеруіне, тіпті мәңгүрттене бастауымызға, ұлттық тәрбиенің өзіндік нәрін жоғалтуға алып келді. Ал, қазір егемендік алып, өткеніне оралып, жоғалтқанын қайта тауып, көнергенін жаңғыртып, ХХІ-ғасырда «өзге дамушы елдер үшін үлгі боларлықтай» [2, 27 б. ] дәрежедегі Орталық Азия Барысына айналғалы отырған Қазақстан үшін өткен тарихын ой көзімен бір шолып қарап, өз тарихындағы пайдалы дүниелерді қажетіне жарату, жаңғырту қажеттігі туып отыр. Өткеннің озық философиялық дәстүрін оқып-үйренудің тарихымызды тануға, қоғамдық сананың даму заңдылықтарын білуде, қазіргі философиялық ойды тереңдетуде және өзіміздің ғылыми танымымызды кеңейтуде, оларды жүзеге асыруда, ұлт менталитетінің қалыптасуында маңызы зор болмақшы. Өйткені «елдің экономикалық мүдделерінің дұрыс шешімін табу үшін де алыс-жақындағы мемлекеттердің бізді танығаны, сыйлағаны керек. Ал осынау дүбірлі дүниеде өзіңді мойындатудың сенімді жолы - тағылымды тарихың, озық ғылымың, өрелі мәдениетің [3, 46 б. ] . Бірақ осы уақытқа дейін тарихымыз бен мәдениетіміз "олардың болашақ қазақ ұлтымен сабақтастығы деген мәселелер әлі терең зерттелмей келеді» [4, 18 б. ]

Ал Жүсіп Баласағұн философиясының қазақтың тарихы мен мәдениетімен тамырластығы, сабақтастығы дау тудырмайтын ақиқат. Бұған Ж. Баласағұн дастанында келтірілген әдет-ғұрып, салт-дәстүр, шешендік сөздер, қанатты ойлар, адамгершілік, ізгілік, имандылық идеяларының үндестігі дәлел. Азаттық алған қазақ елі үшін қазіргі жағдайда рухани жаңғыру, төл мәдениетін қалпына келтіру жолында Жүсіп Баласағұн сияқты ойшылдың айтқан ойлары мен идеяларының маңызы зор.

Ұлтымыздың қоғамдық-философиялық ойының даму тарихына ерекше ықпал еткен қазақ даласынан шыққан ойшылдардық көрнекті өкілі Жүсіп Баласағұнның шығармашыдығы энциклопедиялық білімдігімен, әртүрлі философиялық-этикалық пікірлерінін жүйелілігімен, өміршендігімең дараланады.

Егемендікке қол жеткізгеп тәуелсіз мемлекетіміздегі қоғамдық-тарихи әлеуметтік саяси жағдайларға байланысты болып жатқан өзгерістер барысында туындап жататын қайшылықтарды шешу, өз жолын, өз идеяларын нақтылау мен дамыту, дүниетанымдық қағидаларымызды айқындау, ұлттық сананың өсуі, мәдениеттің қайта өрлеуі, халықтың рухани бастауларына көңіл аударуы және үзіліп қалған идеялық жалғастылықты іздеу, толықтыру, жаңа қоғамдағы жеке адамдардың нақтылы әрекеттері мен қоғамдық ойларын жаңылмай саралау кезінде Жүсіп Баласағұнның философиялық ойлары, өміршең идеялары маңызды да қажетті терең де соны толықтыру болмақ. Жүсіп Баласағұн идеяларының қазіргі маңыздылығын зерттеудің қажеттігін осыған тірейміз. Осылайша, өзінің шығармашылық шабытында бірнеше мәдени дәстүрді қорыта отырып және түрік халықтарының бай руханиятына сусындай отырып, Жүсіп Баласағұн орта ғасырлардағы ірі мәдени мұраның қатарына қосылатын түрік тілді философияның ұлы шығармасын дүниеге паш еткен.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ежелгі Түркістанның батысы мен шығысында бірдей ІХ ғасырдан бастап-ақ ықпалды іргелі елдік құрған Қарахандар әулетінің билігі дәуірлеп тұрған заманнан (841-1212 ж. ж. ) бізге жеткен Ж. Баласағұнның «Құтты білігі» адамзат өркениетінің өлмес қазыналарының баға жетпес асыл мұрасы. Осындай кең толғамды, тарихи, парасатты пайымдаулар мол ғылыми ойдың, ақындық өнердің үздік дара туындылардың дүниеге келуіне белгілі бір өркениетті ахуалдың құнарлы топырағы, тарихи-әлеуметтік орта тынысы мен қоғамдық саяси жағдайлардың заңдылықтары болғаны күмәнсіз.

Ж. Баласағұнның өз дастанын сол кезде Қашқардан бастап, сонау Амударияға дейінгі ұлан-ғайыр өлкелер мен уәлаяттарды өзіне қаратқан Қарахан мемлекетінде өмір сүрген түркі тайпаларының бәріне бірдей түсінікті, ортақ тілде жазғаны даусыз.

Ж. Баласағұнның, «Құтты білік» дастанының бүгінгі күнге дейін сақталған үш нұсқасы бар:

Біріншісі, Вена нұсқасы, оны Герат нұсқасы деп те атайды. Бұл қолжазба кәзір Венаның Корольдік кітапханасында сақтаулы тұр. Сол үшін оны Вена нұсқасы дейді. Ал дәл осы қолжазбаны Герат нұсқасы деуінің себебі, бұл қолжазба 1439 ж. Герат шаһарында көшірілген екен. Оны ұйғыр әрпімен көшірген адамның есімі-Хасан Қара Сеиіл.

Дастанның осы Вена нұсқасының тағдыры қызық. Бұл қолжазба әлде кімдер арқылы Гераттан Түркияға жеткізіледі. Ал, 1474 жылы «Құтты білік» қолжазбасын біреу сатып алып, Стамбулға әкетеді. Арада 300 жылдай уақыт өтіп, 1796 жылы Австрияның белгілі ғалымы Иосиф фон Хаммер-Пургшталь Стамбулда дипломатиялық жұмыста жүрген кезде біреуден осы қолжазбаны сатып алып, оны Венадағы корольдік кітапханаға сыйға тартады.

Екіншісі Каир нұсқасы. Бұл қолжазба араб әріпімен көшірілген. Оны Каирдағы бір кітапхананың сирек кездесетін қолжазбалар қорынан 1896 ж. неміс ғалымы Б. Мориц тапқан. Белгілі орыс ғалымы В. В. Радлов Петербург ғылым академиясының Азия музейі үшін Каир нұсқасының бір данасын көшіріп алады. Казір бұл қолжазба Ресей Ғылым академиясы шығыстану институтының Ленинград бөлімшесінде сақтаулы тұр.

Үшіншісі, Наманган нұсқасы. Оны 1913 жылы А. В. Валидов Өзбекстанның Наманган шаһарынан тапқан еді. «Құтты білік» дастанының араб әріпімен көшірілген ең толық саналатын осы нұсқасы Өзбекстан Республикасының Ғылым академиясының Әбу Райхан Әл-Бируни атындағы шығыстану институтында сақталып келеді.

Ал енді тарихнамаға келетін болсақ өзбек ғалымы Каюм Каримов Наманган нұсқасы бойынша ұзақ жылдар бойы зерттеу жұмыстарын жүргізді. Сөйтіп, 1971 жылы дастанды казіргі өзбек әріпі негізінде транскрипция жасап, оны ғылыми хаттамасымен бірге жеке кітап етіп басып шығарды.

Әрине, жоғарыдағы аталған үш қолжазбаның әр қайсысының өзіндік ерекшеліктері, яғни әрбір қолжазбаның өзіндік артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Сондықтан, ғалымдар үш нұсқаны да өзара салыстыра зерттеп «Құтты біліктің» ғылымға негізделген толық мәтінін жасап шығу үшін көп еңбек сіңірді.

«Құтты білік» дастаны жөнінде тұңғыш рет баспасөз бетінде хабар беріп, оның нұсқасының бір бөлігін 1823 жылы «Азия» журналында бастырып шығарған ғалым француз Жауберт Амадес болды.

Бұл істі кейінірек венгр ғалымы Герман Вамбери қолға алды. Ол дастанның бірнеше тарауын транскрипциялап, неміс тіліне аударды, оған түсінік беретіндей сөздік жасады. Соның бәрін қосып, 1870 жылы «Құтты білікті» жеке кітап етіп шығарды .

Қазақтың белгілі ақыны, әрі әдебиет зерттеушісі Асқар Егеубаев «Құтты білік дастанының қазақ әдебиетінің қалыптасып, дамуына идеялық-көркемдік әсері» (дәстүр, поэтика және аударма мәселелері) деген тақырыпқа ғылыми еңбек жазды. Сондай-ақ, ол ақын ретінде «Құтты білік» дастанының түпнұсқаға мейілінше жақын поэтикалық аудармасын жасап шықты [5], екінші рет филолог ғалым Ә. Құрышжановтың аудармасымен 2004 жылы елімізде жарық көрді [6] .

Баласағұни шығармашылығын жалпы мәдени орта көлемде алғашқы араб халифатының құрылуымен байланысты зерттеу керек екенін алғаш неміс ғалымы Отто Альбертс ұсынды, ол Баласағұн көзқарастарының әйгілі ғалым Ибн-Синамен байланысын, атап айтқанда, оның этика туралы көзқарастарының ұштасып жататыны туралы айқындамасын ұсынды. Сонымен қатар, Альбертс Аристотель мен Жүсіптің этикасын салыстырып зерттеуге әрекет жасады.

Осы зерттеу еңбектерінің арасында «Мир ценностей в «Кутадгу билиг» («Благодатное знание») Юсуфа Баласагуни» тақырыбындағы Ж. Т. Амребаева мен «Жүсіп Баласағұнның әлеуметтік философиясы» тақырыбындағы О. Ә. Төребаевтың еңбектерін айрықша бөліп айтамыз. Бұл зерттеулер елімізде Жүсіп Баласағұн дастанының философиялық тұрғыда қарастырған алғашқы диссертациялық зерттеулер болуымен құнды. Олардың жетістіктері мен кемшіліктері біздің зерттеуімізде толық ескерілді. Жүсіп Баласағұн дастанын әртүрлі қырынан қарастырған зерттеулер Өзбекстан Республикасы және Қырғызстан Республикасында жүйелі түрде жүргізіліп келеді.

Дастанның мазмұны В. В. Бартольд, Е. Э. Бертельс, Р. Бердібай, Ә. Құрышжанов, Ә. Қоңыратбаев, Ә. Хасенов және т. б. тарихшылар мен әдебиетшілер тарапынан біршама зерттелді. Олар жалпы тақырыптардың аясында немесе жекелеген мәселелер бойынша дастанды қоғамдық-саяси, мәдени, әлеуметтік және тарихи тұрғыда қарастырып, заманауи қалыпта құнды ғылыми тұжырымдар жасады. Әрине, түркілік ойшылдың дүниетанымын зерделеу өзінің атқаратын қызметі бойынша жалпы шығыс философиясын жаңа ғылыми парадигмалар тұрғысынан қарастыруға мүмкіндік береді және зерттеулердегі еуропаорталықтық басымдылықтардан бірте-бірте бас тартуға шақырады.

Тарихи шығарманың философиялық қырларын жан-жақты қарастыру ХХ ғасырдың 90-жылдардың бас кезінен қолға алынды. Бұл саладағы алғашқы зерттеу қатарында А. Қасымжанов пен Д. Мәжиденованың еңбегін [7] атаймыз. Отандық философтар Ғ. Есім, Ж. А. Алтаев, М. С. Орынбеков, А. К. Қасабек, Т. Х. Ғабитов, Қ. Ш. Бейсенов және т. б. ғалымдар дастанды және сол түркілік тарихи кезеңді дүниетанымдық сипатта зерделеудегі жекелеген теориялық-методологиялық мәселелер бойынша ғылыми қарастыруларда құнды ғылыми тұжырымдар мен бағдарлар қалыптастырды. Көшпелілер мәдениеті мен өркениетін зерделеген Д. К. Кішібеков пен философиядағы адамгершілік және мораль мәселесін пайымдаған Ғ. Ғ. Ақмамбетовтың, мәселені сопылық көзқарастар жүйесінде қарастырған Д. Т. Кенжетайдың [8] еңбектері зерттеуде методологиялық тұрғыдан көмегін тигізді.

Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» атты тарихи-философиялық ғылыми шығармасын жан-жақты зерттеу казіргі уақыттың келелі мәселесі. Ол орта ғасырлық халқымыздың мәдениетін, шығыс мәдениетімен салыстыра зерттеуге жол ашады.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеліп отырған тақырыптың өзектілігінен және оны зерттеу қажеттіліктері мен зерттелу деңгейлерінен дипломдық ізденістің мақсаты мен негізгі міндеттерін айқындау мүмкіндіктері туады.

Жұмыстың басты мақсаты ретінде түркі халықтарының ұлы данасы Жүсіп Баласағұнның рухани мұрасындағы әлеуметтік философиялық ойлардың қазақ халқының рухани мәдениетін қалыптастырудағы алатын орнын айқындауды ұсынуға болады. Бұл мақсатты орындау жолында дипломшының алдында төмендегідей міндеттер туды:

- Жүсіп Баласағұнның әлеуметтік философиясының сұхбат аймағын анықтау;

- «Құтты біліктегі» қарастырылған саяси-әлеуметтік мәселелердін ортағасырлық мұсылмандық Ренессанстын басқа да тұлғаларының шығармашылығымен үндестігін айқындау;

- Жүсіп Баласағұнның философиялық толғамдарының, поэтикалық ойлау үрдістерінің болмыс мәселелерін зерттеу;

- «Құтты біліктегі» әлеуметтік-философиялық ой-дүниенің, онын маңызды қағидаларының қазіргі заманға байланысты өміршеңдігін көрсету;

- Жүсіп Баласағұн шығармашылығының әдістемелік негізін айқындау.

Зерттеудің жұмысының ғылыми жаңалығы Жұмыстын ғылыми жаңалығы дипломшының көтерген тақырыбының, алға қойған мақсаты мен міндеттерін жүзеге асыру тәсілдерінен және отандық философиялық әдебиетте бұрын алынбаған соңғы нәтижелер арқылы көрінеді. Жүсіп Баласағұнның болмыс мәселесін біздің қазіргі коғамымызда туындап отырған әлеуметтік рухани мәселелермен үндес қарастырудың өзі жаңашыл талпыныс. Бұл мақсатта біз Жүсіп шығармашылығын зерттеген авторлар позициясымен қоса, «Құтадғу білік» текстін өзіндік тұрғыдан түсіндіріп беруге тырыстық. Түркі халықтарының ұлы данасының шығармашылығынан дипломшы қазіргі қазақ халқының рухани мәдениетінде туындап отырған күрделі мәселелерге жауап іздеген.

Зерттеу жұмысының құрылымы . Диплом жұмысы кіріспе, екі тараудан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Ж. БАЛАСАҒҰННЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ИДЕЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1. 1 Түркі халықтарының ортағасырдағы әлеуметтік-саяси, мәдени жағдайы.

ХІ-ХІІ ғасырларда Шығыс Түркістан, Жетісу, Сырдария, Талас, Шу өнірінде, Мауреннаһрда (Әмудария мен Сырдария аралығы) Қарахан қағанаты құрылды. Қағанаттың екі орталығы: Баласағұн мен Қашқар. Қарахан мемлекетінің құрылуы жөнінде әр түрлі болжамдар бар. Соның ішінде ол VIII- IX ғасырда тарих сахнасына шыққан Қарлұқ мемлекетінің заңды жалғасы деп қаралады. Қарахан әулетінің мегізін салушы Сатұқ Боғра хан (915-955) деп есептелінеді. Ол Тараз бен Баласағұнды, Қашқарды 942 жылы өзіне қаратқан. Қарахан мемлекетінің тарихы осы кезден басталады [9, 105 б. ] .

«Қарахандар әулетінің, алғашқы мезгілінен бастап мемлекеттік жоғарғы билеушісінің құрметыті атағы «Арслан (арыстан) және Боғра (Бура) деп екіге айрылды. Зерттеушілердің айтуынша, Арслан хан атағын шығылдардың билеушісі, ат Боғра хан атағын яғма көсемі алды. Тегінде Арслан шығылдардың, ал Боғра яғмалардың көсемі болса керек. Әйгілі ғалым Притсактың айтуынша, Арслан Қарахан ең жоғарғы басты билеуші есептелген. Оның астанасы Баласағұнда болған, ал Боғра Қарахан қосшы билеуші есептелген, оның астанасы алғашында Таразда, одан сон. Қашқар қаласында болған [10, 67 б. ] . X ғасырдың ақырында Қарахан мемлекеті шығыс және батыс хандарына бөлініп кетті. Шығыс қарахан мемлекетінің астанасы - Шу өзені бойындағы Баласағұнның қасындағы Құзордада болды. Қарахан мемлекеті Ислам мәдениетін жасаушы мейлінше гүлденген елдердің бірі саналады. Ғылым, әдебиеті жоғары деңгейде дамыған. Сонымен қатар бұл мемлекет бір орталыққа бағынбайтын, қоғамдық саяси жағынан да халқының этностық құрамы тұрғысынан да, өндіргіш күштер мен мәдениетінің даму дәрежесі бойынша да әркелкі сатыдағы тайпалардан құралған сан қилы уәлаяттар мен өлкелердің федерациясы еді [11, 146 б. ] .

Қарахан мемлекстінің алып тұлғалары Баласағұн қаласында туып-өскен әйгілі ақын Жүсіп Баласағұн мен Махмуд Қашқари еңбектері. Бұлар түркілік қана емес, дүниежүзілік мәдениетке айтарлықтай үлес қосқан тұлғалар

Ұлы түркі ғұламасы мен Ренессанс идеясынын арасында қандай байланыс бар екендігін айта кетсек.

Батыстық философия мен мәдениеттануда Ренессанс идеясы Италия жерінде өріс алған антикалық мұраны қайта жаңғырту талпыныстарымен байланыстырады және бұл тұрғыдан Шығыста Қайта Өркендеу мәдениеті болмады делінеді. Бұл жерде Батыс өркениеті озық үлгі ретінде қабылданып, Шығыстан да батыстық белгілер ізделінеді. Мысалы, еуропалық Ренессанстың алдында ұзақ ғасырларға созылған батырлық барбарлық дәуір болған және Қайта Өрлеу заманы капитализмге бет бұрады. Ал бұл белгілердің Шығыста болмауын батыстық мәдениеттанушылар Шығыс Ренессансын жоққа шығаратын дәлел ретінде келтіреді.

Көп жағдайда пікірталас терминді әр түрлі мағынада қолданудан туады. А. Х. Қасымжановтың пікірі бойынша: «Ренессанс. Сөзбе-сөз бұл-қайта туу, қалпына келтіру, мәдениеттің қайсібір классикалық жағдайына қайта оралу деген сөз» [12, 58 б. ] . Алайда Ренессанс ұғымын басқа мағынада да қолдануға болады. Таяу және Орта Шығыста «мұсылмандық Ренессанс» прогрессивті бағытта және философиялық ойды дамытқан аль-Кинди, алъ-Фараби, Ибн-Сина, Бируни, Хорезми, Туси, Омар Хайам, Хафиз секілді т. б. көрнекті ойшылардын еңбектері әлемдік философия тарихының маңызды және елеулі бөлшегі болып табылады [13, 82 б. ] . Яғни бұл ұғымды рухтың ерекше бір жоғарылауы, өркениеттік гүлдену, гуманизмнің күшейуі мағнасында қолдануға болады. Гегелъ Ренессанс идеясын бүкіл адамзаттың алтын таңы, жер жүзі мәдениетінің жаңа дәуірі деп атаған. Ренессансты барлық өркениетті халықтар өз басынан өткізген. Ол тек Батыс Еуропада болды деген еуроорталықтық көзқарасты тарихи деректер бекерге шығарады. Ренессанс ұғымын айқыңцау үшін онын әмбебапты белгілерін атап өткен жөн: гуманизм идеясы, қалалық мәдениеттің дамуы, адамды ең жоғары тұлға деп қарастыру, өнер мен философиянын өркендеуі, мәдениеттер сұхбаты. Бұл белгілер Жүсіп Баласағұн әрекет еткен мәдени ортаға тән екендігіне кейінірек тоқталармыз. Әдетте, мұсылмандық, үнді-буддалық, конфуцилік және синтоистік Шығысты бөліктейді. Зерттеліп отырған Ж. Баласағұн шығармашылығы мұсылмандық сұхбат аймағына жатады.

Ислам Ренессансы деген терминді ғылыми қолданысқа енгізген ғалым А. Мец бұл жерде Ренессанс деп классикалық антикалық білімділікті әр жерде және әр уақытта қайталауды айтып тұр. Жүсіп Баласағұн өз үлесін қосқан мұсылмандардың Ренессанстық негізгі белгілерін талдауға көшелік. Егер еуропалық Өркендеу нақтылы бір этностың немесе мемлекеттің атымен түйінделсе, онда, атынан көрініп тұрғандай, мұсылмандық Ренессанстың басты ұйытқысы-діни бірлестік, "Шығыстағы, -деп жазады А. Қасымжанов, - бүкіл қоғамдық өмір мен қайта өрлеуді тек «мұсылмандық дүниенің көрінісі» ретінде бейнелеуге дағдыланған әдетке қарсы, біз оның бәрін тек мысал ретінде алудың қате екенін көрсеткіміз келеді. Христиан дінінің орыс жеріндегі орнына ұқсас, ислам діні арабтар жаулап алған халықтар үшін мәдени дүние мен халықаралык қарым-қатынас тілінен кеңірек нәр алуға қалыптастыруда үлгі болады" [14, 56 б. ]

«Құтты біліктің» авторы мұны жақсы түсінген:

Адамды хақ жаратты да ескерді

Оған ақыл, білім, өнер _, ес берді

Көңіл берді, әрі тілін тербетті

Ұят берді, берді құлық, келбетті

(Дінін өндеп, ерік берді тіліне

Ұят берді қылық-қулық, тініне! [5, 137 б. ] .

Ислам дінінің өркениеттік манызы туралы мәселе әлі күнге дейін өз актуалдығын жоғалтпаған, талай пікірталастың түрткісіне айналған, ауқымды дүниетанымдық сұрақ болып табылады. Ол, әсіресе, қазақ халқынын және оның арғы тектерінің рухани мәдениетіндегі діннің алатын орны туралы пікірмен үзеңгілес жатыр. Батыстық әдебиеттен ислам өркениеттілікке жат, фундаменталистік, фанатизм өрістеген діни темір құрсау деген пікірлерді жиі кездестіреміз.

Ислам дінінің түркі халықтарьшың руханиятында алатын орны туралы сыңаржақты пікірлер Қазақстанда жарияланған еңбектерде де бой көрсетіп келеді. Бұл мәселе біздің тікелей зерттеу объектісі болмағанымен, осыған байланысты бір тұжырымдалған пікірді келтірейік: «Батыстық және империялық мәдениеттануда исламдық өркениет жөнінде неше түрлі мифтер мен бұрмалаулар жеткілікті».

Енді Жүсіп Баласағұн қалыптасқан ортадағы тарихи, әлеуметтік және мәдени ахуалға көшейік.

Азияның кіндігінде кезінде бірнеше көне Шығыс мәдениеттерініц сұхбаты болған үлкен территориялық кеңістікті құрылық жатыр. Бұл жерде кезінде ежелгі түрік, византия, араб, парсы, үнді, қытай мәдениеттері өзара сұхбат құрған. Бұл жердің көне атауы - Тұран, кейінірек - Түркістан, қазіргі атауы - Орталық Азия.

Туғардан есті келіп көктем желі

Жәнеттің жолын ашты көркем жері.

Тау, дала, жер жасыл кілем төсенді,

Көкке оранып қолат, қырлар безенді.

Елік-жайран гүл үстінде ойнайды,

Арқар, киік жұптаса өріп тоймайды.

Қабақ түйіп, аспан жасыл селдетті,

Гүл жүз ашып, күлімдетті жер-көкті [5, 142 б. ] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.