ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ЖАҒДАЙЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3 – 9
I. ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ЖАҒДАЙЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯТИКАЛЫҚ
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1. Жұмыссыздықтың түсінігі мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2. Жұмыссыздық әлеуметтік құқбылыс ретінде ... ... ... ... ... ... ...1 6-
27
2. НАРЫҚҚА КӨШУ КЕЗЕҢІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ЖҰМЫССЫЗДЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1. Ауыл мен қала арасындағы жұмыссыздық мәселелері ... ... ... ...28-41
2.2. Қазақстандағы жұмыспен қамтуға бағытталған әлеуметтік саясаттың мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42-47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4 8-52
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5 3-55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ...58-59
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қоғамдағы ең дамытушы, ең түрлендіруші рольді
иеленуші фактор –жұмыссыздық тақырыбы болып саналады. Біздің диплом
жұмысымыздың тақырыбындағы өзекті мәселе жастар. Жұмыссыздар тақырыбының
методологиялық-теориялық негіздерінен бастамаға ала отырып, мақсаттар мен
міндеттерді жүйелі түрде тақырыптың негізі ретінде көтердік. Өз
жұмысымыздың барысында тақырыптың негізгі өзектілігі ретінде - қоғамымыздың
нарыққа көшу кезеңіндегі жұмыссыздық жағдайындағы: жастардың әлеуметтік-
саяси, рухани тұрғысынан зерттеудің негізгі тұжырымдамасы ете отырып,
социологиялық анкеталар қатынасуымен жастар проблемасын жұмыстың
структурасы етіп алдық.
Қай қоғамда да қоғамның жұмыссыздық мәселесі өзекті жағдай. Бүгінгі
таңда біздің қоғамымызда осы мәселе елеулі орын алып отыр. Елбасымыздың
үстіміздегі жылдың 18 ақпанында Қазақстан халқына жасаған жолдауында жастар
мәселесіне көп көңіл бөлуі де сондықтан1. Республика халқының 25,7 ‰
жастар құрайды. Яғни 15-29 жас аралығындағы жастарымыздың саны 3787700
адамды құрайды. Ал сол жастарымыз туралы, олардың күнделікті көңілін
алаңдатар мәселелер туралы не ата аламыз. Еліміздегі нарықтық кезең
тұсындағы жастар проблемасын өз зерттеуіміздің негізгі тұжырымдамасы етіп
алумыз да осы еді. Жастар қай дәуірде де бағалы және әлеуметтік тұрғыдан
төмен тұрып жатады.
“Жастық шақта қадірлемеген нәрсеміздің сазайын қартайғанда тартуға
тура келер”, - дейді Эразм Роттердамский 2. Егемен еліміздің қоғамында
жастар жүйелі түрде іске асып жатыр ма? – делінген сұрақтар бойынша
тақырыпта зерттемелер жүргіздік.
Өтпелі кезең тұсындағы жастардың қоғамдық әлеуметтік жағдайын,
қоғамдық қатысуын қамтамасыз етіп, қандай бағыттарда орнағанын, әлеуметтік
негізін көрсету – зерттеуіміздің методологиялық мәні.
Қоғамның нарық жағдайына ауысу тұсындағы жастар проблемасы, бірінші
орынды әлеуметтік, материалдық қамтылудың жоғары – төменділігіне байланысты
бағасын алуда. Қоғамда жастардың жетістігі де, жетіспеушілігі де мол. Бұл
ретте зерттеудің теориялық негізі арқылы әлеуметтік мұқтаждықтарға,
материалдық жетімсіздікке байлданысты екендігіне дәлелдер келтірдік.
Зерттеудің негізгі обьектісі – тоталитарлық жүйе ыдырап, белгілі бағыт
орнап уақытта нарық кезеңімен бірге дамыған республикамыздың бюджетінің
тапшылығы,экономикалық өсу денгейі төмендегі кезеңдегі жастар тақырыбы өз
зерттеуіміздің обьектісі болып отыр. Жастар тақырыбы ең елеулі, шешімдерін
табуы қажетті фактор. Себебі - жастар мемлекеттің саяси, әлеуметтік
тұрғыдағы дамытушы ең үлкен – күші. "Сен маған жастарыңды көрсет, мен
еліңнің ертеңін болжап беремін", - депті философ Солон3.
Жастар мемлекетті, қандай бір құрылымды өркендетуші, дамытушы үлкен күш.
Осы себептен де өзге мемлекет саясатында жастар ісіне ерекше назар
аударылып, жастар саясаты мен стратегиясына жол берілген. Мемлекеттік
саясаттың айрықша басым бөлігі ретінде қаралады. Белгілі ғалым Ғарифолла
Есім “Мемлекет тағдыры – келешек ұрпақ” атты ой-тоғамында “Жастар санасында
әлеуметтік эксперимент жүріп жатыр. Олар өсе келе ел үмітін ақтайтынына
сенім мол. Ал енді 13 пен 25 жас аралығындағы жастарға тоқталатын болсақ,
бұларда бұрқыраған қуат бар. Бірақ сол қуат қайда кетіп барады, біздегі
үрей мен үміт осы жағында болып отыр” 4 дей келе, жастардың бойында сапа
да, білім де, сонымен қатар жаман қылық та болады, соның қайсысы шешуші
көшке айналып кететіндігіне алаңдаушылық танытады. Ғалымды осы мәселе
толғандырады. Өйткені, бұл толқын ертеңгі күні Қазақстанның көп жағдайын
шешіп, келер буынға үлгі болмақ.
Екінші дүние жүзілік соғыс кезінде дағдарысты қоғамнан шығу саясатында
Жапония қайта құру структурасын жасап, мемлекеттегі реформаны жастар
ісінен бастағыны жөн деген қарар қабылдады. Он бес – жиырма жылдан соң бұл
структураның дұры екені дәлелденеді. Себебі - білімді мамандармен
Жапонияның экономикасы күрт дами бастады5.
Жалпы тарихта тек Жапония ғана емес өркениетті мемлекет мүшелерінің
қолданған саясатында осындай тактиканы қолдану нәтижесінде бағыттын іске
асырған.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары Қазақстандағы кітапханалардың
жартысынан астамы жабылып, қысқартуға ұшырады. АҚШ-тың бұрынғы президенті
Биль Клинтон конгресмендерге кітапханаларда қайта жарақтандыру ісіне қаржы
бөлуге шақырып, өтініш білдірді. Американ халқына арнап сөйлеген сөзінде
Құрама Штаттардың болашағына ең бірінші бағытта екі нәрсе:
1. Білім көтеретін кітапханалар.
2. Жастардың тәрбиесі мен әлеуметтік ортаға бейімділігі, - деп
айтқан 6.
Қай қоғамда да құрылымның дамуы мен қалыптасу бағытына,
өркендеудің дұрыстығына, бұрыстығына жастар саясатының белгілі дәрежеде
ықпалы болып келген. Әлем тарихындағы үлкен өзгерістер, революциялар
жастардың араласу нәтижесінде болған. Демек, дұрыс пайдаға асыра білсе
жастар қоғамда қоғамды реттеуші үлкен күш. Жастар ықпалы аз болған жағдайда
кері процестер жүреді. Жастар тарапынан қолдау таппаған жаңғыртулар мен
идеялардың көбі сәтсіз нәтижелерге ұшыратйтыны дәлелденген.
Жастар мемлекет алдындағы өз мүмкіндіктерін пайдалана отырып, жаңа
сапалық деңгейге көтерілуі қажетті ұстанымды нарықтық кезеңінен кейінгі
тұста ғана ұстанатына бастады. Жастар бағытының өздерін рухани,
интеллектуалды күш ретінде танытуы да осы кезеңнен басталады. Себебі
нарықтық-экономиканың қоғамдық өмірге орнауы барысында жастар да адасу
процестері жүріп, әлеуметтік мұқтаждықтың интеллектуалдық ақыл-ойын жеңіске
жеткізді.
Нарықтық кезеңдегі жастар танымындағы дағдарыстың мол себептері
болды. Мәдени, рухани, экономикалық мол ақпарат кеңістігіндегі қоғамда өмір
кешу керегін тауып алуға, мүдделерге бара алуға кері ықпалын тигізеді.
Жастардың танымдық деңгейінде де оның қажеттілігінен кері әсері бар. Осы
ақпараттар да түрлі дүниелер де өзінің теріс салдарын туындатып отырады.
Интернет жүйесі - ақыл-ойға, ойлануға құрылғаннан гөрі цифраға,
компьютердің тетігінде қағаздағы тиісті жазбаларға ғана негізделген. Кез-
келген кезде белгілі сайттар арқылы қажет мәліметтерді ала алғанымен санада
ойлау, жұмыс жасау қабілетінен айырып қалушылық факторы орын алған. Ізденіс
пен талап структурасы төмендейді. Жастық шақ "нағыз ерлік жасайтын шақ",
дейді Стендаль 7. Жастардың қоғамдық өмірге қатынасуы аз. Жастар
мәселесіне салғырт көңіл бөлініп, бүгінге дейін тәуелсіз Қазақстанда 1999
жылы қабылданған Қазақстан Республикасындағы "Жастар саясатының
тұжырымдамасы аясында ғана қарастырылып келген". 1990 жылы шілдеде "Балалар
және жастар туралы" заң жобасы дайындалып, парламент қарауына
жіберілгенімен ол қабылданбай қалды. Он жылда белгілі бір ұрпақ қалыптасып
үлгеруі, жас Қазақстан мемлекеті өзінің жас азаматтарымен қоса дамуға
мәжбүр социалистік дәуірде де жастар туралы заң қабылданбаған. Белоруссияда
"Болгария жастары", атты 1997-2000 жылдардағы арналған саяси бағдарлама,
Ресейде 1998-2000 жылдардағы арналған "Ресей жастары бағдарламасы аясында
жастар мәселесі шешіліп келеді. 2001 жылдың 15 маусымында Қазақстан
Республикасы парламентінде мемлекеттік жастар саясатына байланысты
талдаулар өткізілгені белгілі. Парламенттік талқылау өткізу баяндамасында
келтірген мысал жастар саясатын жүзеге асыру үшін 48 млн. теңге бөлінген.
Республика жастарының саны 3,7 млн. екенін ескерсек, әрбір жасқа шаққанда
15 теңгеден ғана үлес тиеді екен. 2002 жылы заң жобасы парламентке қайта
енгізілді. Осы кезең жөнінде Отан партиясы төрағасының орынбасары, Жас Отан
жастар қанаты республикалық кеңесінің төрайымы Л.Карамзина берген
сұхбатында былай дейді: осы орайда айта кететін нәрсе,Үкімет заң жобасын
мемлекет қызметінің басым бағытын, оның жас азаматтардың өмірлік
әрекеттерінің негізгі салаларына қатысты кепілдігін анықтайтын сұлбалы
құжат ретінде қарастырды. Бұл, әрине, оның атына деген сын мен оны
нақытылауға байланысты ұсыныстар болғанын туғызбай қоймайды. Бірақ,
түзетулердің басым бөлігі қосымша қаржыландыруды талап етеді. Бұған Үкімет
мемлекеттің қажетті қаржысының жоқтығын сөздеріне желеу етіп, бас тартумен
болды. Соның салдарынан заң жобасы бірнеше кері қайтарылып, жастар,
әдемілеп айтқанда, құқықсыз қалып отырды. 8
Нарықтың кезеңінде өзгерген сана мен жастарды бағалауда
"постмодернизм" деген пайда болған. Себебі бүгінгі мәдениет табиғи
болмысынан айырылып, технологилық өлімге айналды. Кононтекстің бәрі
өзгерген. Сондықтан да нарық кезеңіндегі жастардың ең алдында тұрған қол
үзіп қалмай, ортақ мүдде үшін қызмет ету тетіктерін орнықтыру болып
табылады 9. Бүгінде жастардың әлеуметтік мәселесі өте көмекті талап
ететін фактор. Әлеуметтік жағдайы өте төменгі дәрежеде қалыптасқан
"Жастар біздің болашағымыз" ,- дегенмен жезөкшелікпен айналысу, ұрлық
жасау қалған бөлігі күнкөріс үшін түрлі тіршілікке барған.
Көптеген салалардағы техникалық жаңалықтардың авторы болып табылады.
Баспанасы жоқ,, материалдық мұқтаждығы көп ғылымнан ғөрі пайдасы мол нарық
жағдайымен санаса отырып өзге іспен шұғылданады. "Сананы қай кезде де
тұрмыс билейді"10. Материалдық жетіспеушілік салдарынан қоғамда көптеген
қолымен жасалған теріс істер орын алуда. Мұндай экспанцияға гуманитарлық
білім алған жастар ғана қарсы тұра алады. Адам өмірінің қалыптасуына жас
кезіндегі уақыттың ықпалы 43 пайыз әсерін тигізеді. Жас уақытында көрген
тәрбие негізінде өрбиді. Қай саладағы жетімсіздік салдарынан уақыт қоғамда
керітартпа бағыттағы етіп жасап шығарып отырады. Қазақстан тұрғындарының 26
пайызын (16-29) жас аралығындағы жас азаматтар саны төрт миллионға жастар
құрайды. Елімізде еңбекке қабілетті тұрғындардың 40 пайызы жастар үлесіне.
Демек, елде туындап отырған жастар пробемасы –ең өзекті мәселе.
Қазақстандағы1,5 миллион жұмыссыздың 46 пайызы(26-27) жас аралығындағы
жастар екендігін сараптама орталықтары дәлелдейді.
Медициналық тексеруден өткен миллион жастың 46 пайызы ауру екені
анықталған. Бұл жалпылама көрсеткішпен есептегенде он жастың біреуі аурулы
деген көрсеткіш11. Республика бойынша медициналық Алматы сараптама
орталығының мәліметінде ер адамдардың 12 пайызы әскерге баруға мүлдем
жарамсыз деп танылған. Жалпы білім беретін мектепті бітірген жастардың 70-
90 пайызы кәсіби білім алуға мүмкіндігі жоқ. Жастар көбею орнына
2000,1999,1998 жылғы санақтарда көрсеткіш жыл сайын 20-21-22 мың адамға
азайғанын көрсетеді. Қоғамда жастар мәселесі деген атау көп аталса да
жоғарыдағы жастардың картинасы, жоғарыдағы цифр ешбір өзгеріс болмағанын
айқындайды. Ғалымдардың есептеуінше азербайжан тұрғындарының орта жасы 25
жас деп көрсетіледі. Бұл осы халықтың болашағын айқындайтын фактор.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың жарық көрген
Тарих толқынында атты кітабында Қазақстандықтардың 2007-жылғы санақ
бойынша бұл цифр 19-ға өзгерген.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғалы бері іске асып жатқан заң
тармақтарындағы жастарға нақтылы қатысы бар тарауларын шолып өттік.
Тәуелсіздік алған он жыл көлемінде жастар мәселесін жандандыруға
байланысты заңдар қабылданған. Қазақстандағы жастар мүддесін қорғауға
бағытталған әлеуметтік саясаттың мәні мен ролі аз дәрежеде. Және
қабылданған заң жобасы да жастардың қоғамдық саяси өмірінде іске асырылған.
Оны келесі тарауларда көрсетуге тырыстық.
*Қазақстан Республикасының мемлекеттік жастар саясаты жөніндегі
тұжырымдамасы – 1999 жылдан іске аса бастаған. Қабылданғанымен мұндағы
Қазақстан Республикасының мемлекеттік *жастар саясатының тұжырымдамасын
жүзеге асыру жөніндегі 2000 жылға арналған іс-шаралар жоспарлары* - атты
үкімет қаулысы жобасы және *Қазақстан жастары* респуликалық бағдарламасы
үлкен мәселе көтерген құжаттар. Бірақ бүгінгі жастар талабына,
жұмыссыздықтың түсінігі мен себептеріне жауап бере алмады. Аталған
құжаттарды атап, анық көрсетілген баптардың жүзеге асуы қажет деген
бағыттар бойынша қоғамдық ұйымдармен бірлестіктерден ұсыныс жоба, өтініш,
талаптар түсіп жатса, тиісті мекемелерден нақтылы жауаптар алынып, жүзеге
асырылмаған.
2000 жылы тамыз айында Қазақстан Республикасы үкіметінің жанынан
құрылған жастар ісі жөніндегі кеңес күрделі істерге бастама бола алмаған.
Қоғамның жастарға қарауы қатқыл, күрделі. Әлемдік, қоғамдық саяси үрдістер
мен елімізде жүріп жатқан экономикалық реформаларға жастар буының кірігуі
қиын. Жастар жағдайына қарап жоғарғы дәрежедегі тұрғыда диалог құрмай
жүргенін аңғаруға болады. Жастар өз бағасын білу жағынан жаңылысып,
саясатты кері түсінуде. Қоғамның жай- күйіне жете көз жіберіп, жастарға
кінә жағуға да болмас. Әлеуметтік көзқараспен, әлеуметтанушылық пікірмен
қоғам мен жастар арасындағы айырма-жастарда. Әсерленуші фактор жоққа тән.
Жанды стандарттап, іс-әрекетті автоматтандыруға бағытталған кезеңде анағы
революция жасау оңай емес.
2004 жылы Қазақстан Республикасының Президенеті Нұрсұлтан Назарбаев
“Қазақстан Республикасындағы Мемлекеттік жастар саясаты туралы” Заңға қол
қойды. Бұл Заң жастардың саяси-әлеуметтік құқықтарын қамтамасыз етеді.
Сондай-ақ еңбек және жұмыспен қамту саласында кепілдіктер беріп, тұрғын үй
мәселесін шешуге жәрдемдеседі, мемлекеттік жастар саясатының міндеттерін,
принциптері мен негізгі бағыттарын белгілейді.
Тамыздың 12-сі күні аталып өтетін Халықаралық жастар күні қарсаңында
Халықаралық еңбек ұйымы “Жастардың арасында еңбекпен қамтудың 2004 жылғы
әлемдік үрдістері” баяндамасын жасады. Халықаралық еңбек бюросының жаңа
зерттеулері бойынша, соңғы он жылдықта жастардың арасындағы жұмыссыздық
күрт өсіп, рекордтық деңгейге – 88 миллион адамға жетіп отыр. Тағы бір
айтатын жайт, әлемдегі жұмыссыздардың жартысын 15 пен 24 жастың арасындағы
адамдар құрайды екен. Жастардың арасындағы жұмыссыздықпен күресу - әлемдік
экономиканы дамытуға маңызды үлес қосар еді. Баяндама авторларының есептеуі
бойынша, егер жастардың арасында жұмыссыздық екі есеге қысқартылса,
нәтижесінде әлемдік ішкі өнімнің өсімі кем дегенде, 2,1 триллион АҚШ
долларына өседі. Жастар арасындағы жұмыссыздықтың ең жоғары деңгейі – 25,6
пайыздық көрсеткіш – Таяу Шығыс және Солтүстік Африка елдерінде тіркелсе,
олардан кейінгі орында – 21 пайыздық көрсеткішпен – Сахараның
оңтүстігіндегі Африка мемлекеттері тұр 12.
Жұмысымыздың негізгі өзектілігі-жастар өз бетінше шешім шығарып, іс-
әрекет жасап, шешім шығару психологиясында ата-анасына сенім артушылық мол.
Ғылым мен техника қарықмтаған қоғамда әлеуметтік мәртебе бірінші орынға
шығады.
Нарықтық экономикаға бағыт алған жастарда кез-келген факторды
салыстыра білу қабілеті пайда болған. Мұнымен қоса қоғамның бір деңгейде
еместігін,заман талаптары мәнін ұғынған. Өткен құндылықтардың маңызы
кеміп,нарық қатынасының үстем болуы жастар бағытын басқа жолға бұрып
жіберген.
Нысана табатын кеңістіктің өзгеруі де саналарға әсер етеді. Адам
баласы ғылымды дамытқанда оның технологиясы тірізді ононимдік қозғаушы
күшті тудырып,кері әсер береді.Бүгінгі технология қоғаммен, ғылыммен емес,
тек тетіктермен қаруланған.Осы ретте жастар алдында ғылым мен техниканы
ажырата білу қажеттілігі туындайды. Технологиялық қоғамның демократиялық
жолмен дами алмай отырғанына, керісінше, тоталитаризмге қайтып бұруына,
авторитаризмнің өз үстемдігін жасауына жастар кінәлі емес, аға буынның
ықпалы зор.
Себебі олар қоғамның түбегейлі өзгрістерді қажет ететін демократияның
талаптарына дайын болмаған. Бұл жастарда азаматтық позиция емес,
демократиялық бағыттарына кертартпа көзқарас аз. Көп жастар қоғамға
кіргенімен, бейімделуге жақын тұрмауы бұған кері әсер береді. Осы мәселелер
тақырып өзектілігін айқындай түседі. Аталған тақырып бойынша шағын
мақалалар ғана жарық көріп, әлі күнге дейін арнайы ғылыми тұжымдамасы
жасалмай кешенді зерттеу обьектісі ретінде қаралмауы зерттеу тақырыбымыздың
өзектілігін арттыра түседі.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының тақырып
негізі етіп, нарық талаптарына сай жастар тұрмыс деңгейінде құбылыстар
фактор ретінде алынғандықтан жастардың еліміздегі тәуелсіздік алып,
нарықтық кезең тұсынан бастап, бүгінге дейінгі уақыт аралығындағы уақытты
жан-жақты саралап, обьективті талдауын жасау шағын зерттеу жұмысымыздың
басты мақсаты болып табылады. Аталған нақты мақсат жұмысымыздың
төмендегідей міндеттерін белгілеп береді.
- жұмыссыздық түсінігіне анықтама беру,
- жұмыссыздық пайда болуының себептерін айқындау,
- жастардың мінез-құлқына жұмыссыздықтың тигізер әсерін атап
нақтылау,
- жастар арасындағы жұмыссыздықты шешу жолдарын қарастыру, тұжырым
жасау,
- Республикамызда жастар мүддесін қорғауға бағытталған әлеуметтік
саясат мәнін ашу,
- жастар мәселесін шешуге қатысты қорытынды тұжырымдар ұсыну, т.б.
Кіріспе барысында зерттеудің мақсаты мен міндетін жете таныстырдық деп
ойлаймыз. Зерттеудің жалпы методологиялық, теориялық негіздері туралы
жұмыстың келесі тармақтарында айтылады.
Жалпы, зерттеудің негізгі тұжырымдамасы-ретінде төмендегідей жұмыстар
жүргіздік:
- Еліміздегі жастар саясатын, жастар мүддесін қорғауға бағытталған
әлеуметтік саясаттың мәніне жете назар аудара отырып,
институционализациялау болуы қажеттілігі;
- Жастар халықтың әлеуметтік-демографиялық категориясы ретінде көңіл
бөлініп, жұмыссыздық түсінігі мен себептеріне жете мән беріп,жас
отбасыларға көңіл бөлу.
Қоғамның өмір сүруі мен дамуының негізгі факторы ретінде, мемлекетке қажет
адам және еңбек ресурстарын өндіруді, жастардың әлеуметтік қатарын
толықтыруды инерцияның есебінде жалғастыру;
- Нарыққа көшу кезеңіндегі Қазақстан жастарының әлеуметтік
жағдайы,мемлекет тарапынан бөлінген тиісті қаржылар, және жұмыссыздық
туындайтын фактрлардың әсері, жұмыссыздықтың теоретикалық әдістемелік
негіздері.
- Жастар арасында жұмыссыздықтың өсуі, Білім беру саласындағы
мемлекеттік саясат азаматтарға экономикалық, құқықтық талабына сай
сапалы білім алуы; жастардың рухани мәселесін жоғарылату үшін,
әлеуметтік мұқтаждықты болдырмау шаралары.
І. ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ЖАҒДАЙЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИТИКАЛЫҚ
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1. ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН СЕБЕПТЕРІ
Жұмыссыздық әр қоғамда кездесетін құбылыс және тұрғындардың өмір сүру
деңгейіне әсер ететін болғандықтан нақты талдауды қажет етеді.
Жұмыссыздықтың жоғары деңгейі көптеген мәселерді тудырады: теңсіздіктің
өсуі және адамдардың әлеуметтік жатсынуы, еңбек өнмділігінің төмендеуі және
экономикалық тұрақсыздықты өсуі, қолданылмайтын адамдық ресурстар,
жұмыссыздықтан туындайтын адамдық ауыртпашылықтар.
Дүние жүзілік көлемде жұмыссыздықтың өсуіне қатысты үш түрлі қатынас бар:
- американдық модель: едәуір жұмыс күшіне жұмыс орындарын беру арқылы
төмен деңгейдегі табысты бөлу арқылы кедей жұмысшылар тобын құруға
тәуекел ету.
- скандинавиялық модель: барлығына бірдей қанағаттандыратын деңгейде
жұмысбастылықты мемлекеттік секторда жұмыс орындарын ашу арқылы
кепілдеме беру инфляциялық қысым көрсету мен мемлекеттік қаржылық
құралдардың азаюына тәуекел ету арқылы жұзеге асады.
- европалық модель: экономикалық өсімнің қорын сақтау және қымбат жүйе
арқылы жұмыссыздарға жәрдем ақы, жоғары жалақы беру арқылы жұмысы бар
адамдардың табысы мен еңбек жағдайын қолдау. [19]
Нарықтық қайта құрулар қазақстандық қоғамның көптеген салаларына түбірлі
әсерін тигізді. Қазақстандағы экономикалық, саяси, әлеуметтік саладағы
өзгерістер жұмысбастылық саласына да әсер етті. Қазіргі кездегі
тұрғындардың жұмысбастылығы жұмысбастылық деңгейінің жедел төмендеуімен,
жұмыссыздықтың өсуімен, еңбекке деген төмен сұраныстағы еңбек нарығының
қалыптасуымен сипатталады. ХХ ғасырдың 90-шы жылдарынан бастап Қазақстанда
жұмыссыздық еңбек нарығындағы және жұмыс орындағы бәсекенің өсуінің әрекет
етуші тұрақты факторына айналды. Қазақстандағы экономикалық белсенді
тұрғындардың саны 7,8 миллионын құрайды. 4 миллион адам жалдамалы жұмыс
атқарады. Қалған 0,8 миллион адам – жұмыссыздар. Олар экономикалық белсенді
тұрғындардың 10,8 пайызын құрайды. Ресми жұмыссыздардың деңгейі – 216,1 мың
адам. Экономикалық белсенді емес тұрғындар 24,8 пайызды құрайды. [20] Бұл
деректер Қазақстандағы жұмыссыздардың көбінің тіркелмейтінін, сондықтан
жасырын жұмыссыздықтың санының артатынын көрсетеді. Қазақстандағы
кедейлердің жинақталған әлеуметтік портреті: жасы 45-те, жынысы негізінен -
әйел, қала тұрғыны, орта не арнайы орта білімі бар, қаржы, несие беру
саласындағы білімі жоқ, бұрын мемлекеттік салада жұмыс істеген және штаттың
қысқаруына не жұмыс орнынның жабылуына байланысты байланысты жұмыстан
айрылған. Жұмыссызық адамның жасымен, білім деңгейімен және елді мекеннің
түрімен тығыз өзара байланысты. Мысалы, социологиялық зерттеулердің
нәтижесі көрсеткендей жастардың жұмыссыз қалу мүмкіндігі 14 пайыз болса,
орта жастағылардың жұмыссыз қалу мүмкіндігі – 8,7 пайыз. Білім деңгейі
жоғары топтағы адамдарда жұмыссыздық деңгейі төменірек. [21]
Л. Айтымбет жүргізген зерттеулерінің нәтижесінде жұмыссыздардың мына
топтарын бөліп көрсетеді:
1. енжар-күтушілер;
2. жағдайға қарай енжарлар;
3. енжар-қызығушылар;
4. белсенділер;
5. өзін-өзі ұйымдастырушылар;
6. түңілушілер. [22]
Қазіргі кезде социологтар жұмыссыздықтың мынадай түрлерін бөліп көрсетеді:
- өндірістің дағдарысына, құрылымдық өзгерістерге, жұмыссыздардың
жыныстық-жастық сипаттамасына, еңбек нарығындағы жұмыскерлердің
типтеріне байланысты қалыптасатын ұзақ мерзімді жұмыссыздық;
- өзінің еркінен тыс жұмыстан айрылып қалғандар. Олардың көпшілігі
өндірістің қысқаруына және ондағы құрылымдық өзгерістерге байланысты
жұмыс орныныа босатылғандар; олар негізінен тұрақты мамандар тізімінде
болған, толық жұмыс уақыты бойынша қызмет атқарған, салыстырмалы түрде
жоғары жалақы алған жұмыскерлер.
- 25 жастағы және одан үлкен ересек жұмыскерлер. Бұл көрсеткіш барлық
деңгейде білімі және мамандығы бар жұмыскерлердің бәрін қамтиды.
- Толық жұмыс уақыты бойынша жұмыс табуды мақсат етушілер. Бұлар уақытша
не толық емес жұмыс уақыты бойынша жұмыс істейтіндер.
Жұмыссыздардың әлеуметтік құрылымы өзгеруде. Қазақстандағы жұмыссыздардың
басым көпшілігінің орта білімі және жұмысшы мамандығы болғанмен, қазіргі
кезде олардың қатарында жоғары білімі бар адамдардың саны 37,7 пайызды
құрайды. ЖОО-ның түлектерінің 0,6 пайызы, қызметкерлердің 57,2 пайызы
жұмыссыздар қатарына енеді. Аймақтар бойынша жоғары білімі бар
жұмыссыздар Алматы қаласында – 2,6 пайыз, Қарағандыда - 14,0 пайыз,
Шымкентте – 39,0 пайыз.[23] Бұл деректер Қазақстандағы жұмыссыздықтың
құрылымдық және аймақтық сипатын көрсетеді. Қазақстандық жұмыссыздық
ерікті және еріксіз түрде көрініс табады. Ерікті жұмыссыздық адамның жеке
мотивтеріне байланысты жұмыстан өз еркімен кетуін сипаттайды. Қала мен
ауыл арасындағы аталмыш айырмашылықтарды анықтайтын себептердің арасынан
ең алдымен қазіргі кездегі кедейлік пен жұмыссыздық деңгейін бөліп атаған
жөн.
2 кесте
2002 жылдың басындағы Қазақстандағы кедейшілік пен жұмыссыздық деңгейі, %-
бен
Кедейлік деңгейі Жұмыссыздық деңгейі
қала ауыл қала ауыл
Қазақстан Республикасы20,4 38,0 12,1 7,9
Кестеден көріп отырғанымыздай, ауылдағы жұмыссыздық деңгейі
қаладағыдан жалпы төменірек болса да, ауылда халықтың кіріс деңгейінің
елеулі төмендеуіне алып келетін ішінара жұмысбастылық мәселесі өзекті болып
табылады.
Жұмыссыздықтың бұл түрі тұлғаның ерікті кәсіби мобильділігін көрсетеді. Бұл
тұрғыдан алғанда жұмыссыздықтың бұл түрінің адам үшін жағымды жағы бар.
Адам қабілетіне, қажетіне қарай қалаған мамандығын, жұмыс орнын таба алады.
Ерікті жұмыссыздық жұмыскердің өз тілегімен жұмыстан кетуі түрінде жүзеге
асады. Жұмыскер көбіне тік әлеуметтік мобильділікке ұмтылады. Ерікті
жұмыссыздықтың түрлері:
А) тұрғындардың бір елді мекеннен екінші елді мекенгге тұрақты жылжуының,
таңдап алған мамандықтан жаңа мамандыққа көшуінің, адамның өмірлік
кезеңдерінің өзгеруінің салдары ретіндегі функционалдық жұмыссыздық. Бұл
тұрғыдан алғанда жұмыссыздыққа әсер етуші фактолар миграция, адамның
кәсіби және демографиялық мобильділігі;
Б) Мерзімдік жұмыссыздық мамандықтың сипатына байланысты пайда болады.
Еңбекті ұйымдастырудың ерекшелігі, жұмыстың ауа-райының жағдайына
байланыстылығы жұмыссыздықтың бұл түрінің ерекшелігін анықтайды. Оған
ауыл шаруашылығы жұмысшылары жатады.
В) жұмыс жағдайларына, жалақы деңгейіне қанағаттанбау және басқа
мотивтер жұмыскерлерді ерікті жұмыссыздыққа алып келеді.
Еріксіз жұмыссыздық жаңа технологияны ендірудің, нарықтық экономика
жағдайындағы өндірістің циклдік сипатына байланысты жұмыс күшінің құрылымы
мен жұмыс орындарының құрылымының сәйкес келмеуінің нәтижесінде пайда
болады. Қазақстан экономикасын модернизациялау жағдайында еріксіз
жұмыссыздықтың екі түрі көрініеді:
- ҒТП-ке байланысты экономиканы модернизациялаудың нәтижесінде жұмыс
орындарының жойылуы, өндірістің рационалдануы технологиялық
жұмыссыздыққа алып келеді.
- Құрылымдық жұмыссыздық мамандануы, дағдылары, біліктілігі нарық
талаптарына сәйкес келмейтін жұмыскерлерді қамтиды. Ол жұмыс күшінің
құрылымы бос жұмыс орындарының құрылымына салалар, мамандықтар,
квалификациялар бойынша сәйкес келмеген жағдайда қалыптасады.
Жұмыссыздықтың деңгейін дәл анықтау қиын. Бұл жерде біріншіден еңбек
нарығының қалыпты жағдайы сипатталады. Бұл зонаның шекарасы аймақтың
экономикалық, әлеуметтік және демографиялық жағдайына, кәсіпорындардағы
жұмыскерлерді тұрақтандыру не босату саясатына қарай анықталады. Екінші
зона – жұмыссыздықтың рұқсат етілген не мүмкін деңгейі. Ол еңбек
нарығындағы инфляциялық процестердің болуына байланысты қалыптасады. Үшінші
зона – жұмыссыздықтың әлеуметтік қауіпті деңгейі. Бұл деңгей жұмыс күшінің
басқаруға келмейтін гиперинфляциясымен, оның құнсыздануымен, жаппай
жұмыссыздықпен сипатталады.
Жұмыссыздықтың деңгейін анықтауға байланысты бірнеше конценциялар бар.
1. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі жалақы мен бағаның өсуіне байланысты
қалыптасқан инфляция не тұрақты, не рұхсат етілген деңгейде анықтады.
.
2. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі жұмыссыздықтың пайызы өзгеріссіз қалатын
деңгей ретінде анықталады.
3. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі бос жұмыс орындарының саны
жұмыссыздардың санына тең деңгей ретінде анықтадады.
4. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі жұмыс күшіне деген сұраныстың өсуі
жұмыссыздардың санының одан әрі төмендеуіне алып келетін деңгей
ретінде анықталады.
Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі ерікті сипатта болады. Н. А. Аитов атап
көрсеткендей, құрылымдық және фрикциондық жұмыссыздықтан оның табиғи
деңгейі құралады. Жұмыссыздықтың жалпы деңгейі жұмыссыздық туралы толық
сипаттама бере алмайды. Сондықтан да нарықтық экономика бағытында дамушы
елдерде әртүрлі әлеуметтік топтардың мерзімді және толық жұмысбастылығын
сипаттайтын басқа да көрсеткіштер қолданылады. Өндірістік дамыған елдердегі
жұмыссыздықты тудыратын себептердің екі тобын көрсетуге болады. Біріншіден,
жұмыссыздық экономикалық саясатқа және оның жұмысбастылықтың өсуіне ықпал
етуіне байланысты. Екіншіден, жұмыссыздық еңбек нарығын реттеуге деген
әртүрлі бағыттарға және жұмысбастылықтың әртүрлі деңгейіне байланысты.
Жұсыссыздардың үлес салмағының өсуіне эконмиканың құрылымдық
өзгерістері, меншіктің түрлерінің қалыптасуы, кәсіпорындардың банкроттық
жағдайы, Қазақстандағы мемлекеттік және аймақтық бюджеттің жағдайы әсер
етеді. Тұрғындардың жұмыс орындарына деген сұранысы адамдардың басым
көпшілігінің салмақты жинақтарының, қозғалмайтын мүліктердің, қызмет
көрсету саласының болмауына байланысты өсе түсуде. Жұмыссыздықтың жоғары
деңгейі міндетті түрде экономиканың нақты саласындағы құрылымдық қайта
құруларға ғана емес, көбіне бәсекелік жағдайға бейімделе алмаған әлеуметтік
топтардың мінез-құлқын анықтайтын психологиялық факторларға да байланысты.
Жұмыссыздардың бұл тобы жұмыс іздеудегі белсенділік деңгейінің
жеткіліксіздігімен, әлеуметтік мобильділігінің төмендігімен, тапқан жұмыс
орнын сатап қалу мүмкіндігінің аздығымен сипатталады.
Қазіргі қазақстандық қоғамда жұмыссыздыққа деген қатынасының үш түрін
бөліп көрсетуге болады.
Бірінші – жұмыссыздықты қиын қабылдау, мамандық бойынша жұмысты
белсенді түрде іздеу, бұл жағдайға болып жатқан әділетсіздік ретінде санау.
Екінші – жұмысты қажеттілік және болмай қоймайтын жағдай ретінде, ал
жұмыссыздықты қоғамнан еркінен тыс шығып қалу ретінде қабылдау. Бұл топтағы
жұмыскерлер кез-келген жұмысқа келіседі және нақты жұмыс емес, жалпы жұмыс
іздейді
Үшінші – жұмыс ешқандай құндылық болып есептелмейді, ал жұмыссыздық
қадыпты жағдай ретінде қабылданады. Осы топ бір мезгілде экономикалы және
әлеуметтік жүйелердің жетінде қалғандықтан тез маргаиналдық жағдайға
ұшырайды. Бұл топқа жататындар шағын өнім өндірумен айналыатын әртүрлі
өзіндік экономика орындар ашуға ұмтыла отырып, мемлекет беретін әлеуметтік
көмектің барлық түрлерін де максималды пайдалануға ұмтылады.
Қазақстан Республикасындағы кедейлікті кедейліктің өсуімен өзара
байланысты зерттеу қажет. Қазақстанда жұмыссыздық пен кедейлік
пропорционалдық өзара байланысты. Жұмысбастылық пен алатын табыс мөлшері
адамдардың өмір сүру деңгейін құраушы тамақтану, денсаулық, туу деңгейі,
демалыс сияқты бөліктеріне тікелей әсер етеді. Жұмысбастылықтың төмен
деңгейі уақыт өткен сайын кедейлікке алып келеді. Әсіресе, ұзақ мерзімді
жұмыссыздық, бұл топты құрайтындардың бірінші кезекте жұмыссыздар санын
толықтыруына алып келеді. Жұмыскерлердің жұмыс орны арқылы әлеуметтік
қызметтің көп түрлерін алуы бағынышты болуы да кедейліктің өсуіне алып
келеді.
Қазіргі қазақстандық социологияда жұмыссыздықты зерттеудің келесі бағыттары
бар:
- жұмыссыздықтың бағыттары мен сипатын анықтау;
- жұмыссыздықтың мотивтері мен себептері;
- жұмыссыздардың мінез-құлықтарын топтастыру;
- нарықтық жағдайдағы жұмысбастылық пен жұмыссыздық;
- әртүрлі әлеуметтік топ өкілдерінің жұмысқа оргаласудағы кәсіби
мотивтерін зерттеу;
- а) әйелдер;
б) жастар;
в) интеллигенция;
г) басқарушылар;
д) оралмандар;
ж) этникалық топтар;
з) мүгедектер
арасындағы жұмыссыздықтың ерекшелігін зерттеу.
- жұмыссыздық және жеке адамның әлеуметтенуі;
- жұмыссыздық және әлеуметтік мобильділік;
- жұмыссыздық және кедейлік;
- жұмыссыздық және қылмыс;
№11 лекция. Кедейшілік пен жастар арасындағы жұмыссыздық, оларды шешу
жолдары
Тұрғындардың, оның ішінде жас тұрғындардың ең төменгі күнкөріс
табысымен тұрмыс кешіп жатқандары көбінесе елдің Атырау, Қызылорда, Алматы
және Жамбыл облыстарында байқалады.
Ауыл жастарының тұрмыс деңгейі мен сапасының төмендеуі
ауылшаруашылығы өнімдерінің түсімімен, жалпы өнімнің қысқаруымен, аграрлық
саланың экспорттық әлеуетінің қысқаруымен, азық-түлік пен жеңіл өнеркәсіп
дамуының тежелуімен тығыз байланысты.
2002 жылдың маусым айында Жастар саясаты жүргізген Қазақстан жастары-
2002ж.: жай-күйі, үрдістері, болашағы атты әлеуметтік зерттеу қорытындысы
бойынша, ауыл жастарының алдында тұрған өзекті мәселелердің қатарына
ауылдағы тұрмыс деңгейінің төмендігі –50,7%, жұмысқа орналасу проблемасы
–35,0% жататындығын анықталды. Аталмыш проблемаларды шешудің нәтежиесі
жастардың ауылдан қалаға ағылу санының ұлғаюына немесе азаюына және ауыл
тұрғындарының жағдайына ықпал етеді. Осы ахуал бойынша 29,0% ауыл
бозбалалары мен бойжеткендері, ресми және жасырын жұмыссыздықтың кең етек
алуына қарамастан қалаға қоныс аудару ниеттерін білдірген. Жас
ауылдықтардың пікірлерінше, олар қалаға тұрақты жұмысқа орналасу (13,3%),
жайлы тұрмыс кешу (10,5%), қосымша табыстар табу (6,9%) мүмкіншілігіне ие
болу үшін қоныс аударады (1 сызбаға қараңыз).
1 сызба Ауыл жастарының қалаға қоныс аударуының негізгі
себептері
Зерттеу нәтежиесі көрсеткендей, өздерін бай отбасылар қатарына
жатқызатындардың жан басына шаққандағы орташа айлық табысы шамамен 20 000
теңгені, қамтамассыз етілгендер қатарындағыларда 15 000 теңгені, табысы
аз отбасыларында 1000 теңге көлемін, кедейшілік деңгейінде тұратындарда
600 теңгені құраған.
Кедейшілік деңгейін мөлшерлеу және халықтың экономикалық қауіпті топтарын
анықтау - әрбір мемлекет үшін әлеуметтік көмектің тиімді жүйесімен
қамтамассыз етуге ұмтылатын маңызды міндеттердің бірі болып саналады.
Кедейшіліктің сәтті түрде қысқаруы экономика және әлеуметтік салалардағы
жүргізіліп жатқан қайта құрудың нәтежиесіне, тұрғындардың өмір сүру
деңгейіне, жұмыспен қамтуға, әртүрлі еңбек ақы төлейтін құрылымдарға әсер
етуіне байланысты. ІЖӨ-нің (ішкі жалпы өсім) еңбек ақының жоғарлауына
сәйкес тұрақты өсуі, еңбектің өнімділігі қандай да болмасын мемлекеттің
кедейшілік жағдайынан шығуына мүмкіндік туғызады. Сондықтан кедейшілік
проблемасын сәтті шешуде келесі басымдылықтарды көрсетуге болады:
- ұсақтауарлы ауылшаруашылық өнімдерінің жоғарылығын арттыру, тек
қана фермерлерге жоғары табыс әкеліп қоймай, жаңа жұмыс орындарының пайда
болуына, сондай-ақ тамақ өнімдеріне деген бағаның азаюына мүмкіндік
туғызады;
- шағын кәсіпорындардың құрылуына жағдай туғызу. Ол үшін қаржылық
және несиелік ресурстарды алуға мүмкіндік туғызу, жеке меншік құқығын
кепілдендіру, жастар кәсіпкерлігін одан әрі дамыту қажет;
- жұмыссыз жастарды әлеуметтік қорғаудың бірден-бір көзі жастарға
жәрдемақы төлеу, жергілікті бюджеттен материалдық көмек көрсету;
- жұмыссыздарды жұмыспен қамтамассыз ету;
- қажетті мамандықтар бойынша жұмыссыз жастардың біліктілін
арттыру қажет;
- 2003 жылғы 4 сәуірдегі Елбасының жолдауында айтылып кеткендей
аграрлық саясаттағы негізгі екпін еліміздің ауыл шаруашылығы мен ауылдық
аумақтарын жаңғырту мен дамыту жөніндегі негізгі міндеттерді шешуге келіп
тіреледі. Осы мақсатпен ауыл мен ауыл шаруашылығын дамыту арқылы бұдан
кейінгі жастардың ауылдан қалаға қоныс аудару қарқыны мен деңгейінің
жоғарлауына тосқауыл қоюға бағытталған шараларды қолдану қажет.
Экономикадағы ІЖӨ-нің (ішкі жалпы өсім) ұлғаюы жұмыстылық саласындағы
экономикалық белсенді халық санының көбеюіне жетелейді. Қазіргі кезде
жұмысбасты жалдамалы жас жұмысшылардың үлесі азайып, керісінше, әсіресе
ауылдық жерлерде өзін-өзі жұмыспен қамтамассыз ететін жас тұрғын халықтың
үлесі ұлғаюда. Қазіргі жастардың үлесі көбінесе ауылшаруашылығы, орман
шаруашылығы, сауда, транспорт және байланыс, өндіріс саларында өсуде. Бұлай
бола тұрғанмен де, экономика саласындағы жастар алдында тұрған көкейтесті
мәселелердің бірі жұмыссыздық.
Жұмыссыздық кедейшіліктің бірден-бір көрсеткіші болып саналатындықтан,
әлеуметтік индикатор ретінде экономикалық және психологиялық
қиыншылықтармен қатар жүреді. Республиканың әлеуметтік-экономикалық жай-
күйінің жақсарып келе жатқандығына қарамастан жұмыссыздық мәселесі әлі де
толастамаған.
Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі агенттіктің 2002 жылғы
мәліметтеріне сүйенсек республика бойынша 15-29 жас аралығындағы
жұмыссыздар саны 14,4% -ға жеткен. Аймақтық кесіндіден бұл көрсеткіш
деңгейлерінің әртүрлігін байқауға болады (2 сызбаға қараңыз)
2 сызба
Жастардың жұмыссыздық деңгейі, %-бен
Аймақтық деңгейде жұмыссыздардың ең көп пайызы Қызылорда, Батыс-Қазақстан,
Атырау, Солтүстік Қазақстан, Жамбыл, Ақмола, Қостанай облыстарында
байқалған, яғни аталмыш облыстардағы жұмыссыздық дәрежесі республикалық
деңгейден жоғары.
2002 жылғы статистикалық мәліметтерге сүйенсек, республика бойынша
16-24 жас аралығындағы жастардың 77 678-і жұмыспен қамту сұрақтары
бойынша өкілетті органдарға ықылас білдірсе, осы жылы олардың 31 718-і
жұмысқа орналастырылған.
Жұмыссыздық мәселесін шешудің және оның салдары ретінде қаржылық әл-
ауқатты көтерудің бір жолы жеке іс ұйымдастыру. Әлеуметтік зерттеу
мәліметтері көрсеткендей, қазіргі нарық жағдайында шағын және орта
кәсіпкерлікке қаржылық қолдау көрсету нашар дамыған. Жастар кәсіпкерлігін
дамытудың негізгі шаралары ішінде жас адамдармен айрықшаланғандары: жастар
кәсіпкерлеріне несие жеңілдігін беру - 33,1%, жастар кәсіпкерлігін дамыту
және қолдау үшін арнайы органның құрылуы – 11,4%, кедендік және салықтық
салмақтың төмендігі- 10%. Жоғарыда аталғандарды мемлекеттік шаралармен
қамтамассыз еткен жағдайда қазақстандық жастардың көпшілігі өз бизнестерін
бастауға ниет білдірген - 39,0%.
Жастармен іске асырылып жатқан кәсіпкерліктің дамуын талдау оның
заңнамалық реттелуінде бірқатар проблемалардың бар екендігін көрсетеді.
Жастар кәсіпкерлігі заңды түрде, кәспкерліктің бір түрі болып бекітілмеген.
Республикада жас азаматтардың кәсіпкерлік бастамаларын қолдау туралы
нәтежиелі мемлекеттік шаралар жеткіліксіз жүргізілуде. Аталмыш мәселелер өз
шешімін тапқан жағдайда, жастар арасындағы жұмыссыздық үлесінінің
азаятындығы сөзсіз.
Осыған сәйкес, жастарды жұмыспен қамту сұрақтары мемлекет алдында тұрған
басты міндеттердің бірі болып саналады. Осы орайда, жастар саясаты
бағытында бірқатар жұмыстар жүргізіліп, жоспарлануда. Еңбек нарығын
кеңейтудің, жаңа және қосымша жұмыс орындарын құрудың бірден-бір жолы
кәсіпкерлік қызметін дамыту.
Болашақта бүгінгі таңда өз ісін бастауға ниет білдірген жас адамдарды
оқыту және оларға несие беру жөніндегі іске асырылып жатқан жобалар, шағын
бизнес объектілерін қолдау, бағдарламалар шеңберіндегі өзіндік
жұмысбастылық және аймақтық жастар бағдарламаларының жобалары республикада
жұмыссыздық деңгейінің қысқаруына оң ықпалын тигізеді.
Осы бағытта Қазақстан Республикасы Үкіметінің 13 ақпан 2003 жылғы №155
қаулысымен бекітілген жастар саясатының 2003-2004 жылдарға арналған
Бағдарламасында әлеуметтік-маңызды жобалар конкурсы негізінде жас
ғалымдар мен студенттерді тарта отырып, технологиялық бизнес-инкубаторлар
құру үшін, кәсіпкерлік қызмет мәселелері бойынша жастарға арналған
үйрететін бағдарламалар ұйымдастыру және жүргізу үшін, бастаушы
кәсіпкерлер үшін сарапшылық-бағалау экономикалық қызметтерін көрсету
жөніндегі қызметтерді құру үшін 2003-2004 жылдарға республикалық
бюджеттен қаржы бөлініп, іске асырылуда.
Сондай-ақ, 2003-2004 жылдардың жазғы еңбек уақытында студенттік
құрылыс отрядтарының қызметін ұйымдастыру бекітілген. 2004 жылы
жоғарғы оқу орындары және орта кәсіптік оқу орындары студенттерінің
ішінен олардың кейіннен жұмысқа орналастырылуымен кадрларды іріктеу
және мақсатты дайындау үшін ірі компаниялар мен кәсіпорындарды тарту
жобаларын әзірлеу алға қойылған.
Кедейшілік пен жастар арасындағы жұмыссыздық мәселелерін қарастыра
келе төмендегідей қорытындылар шығаруға болады:
- республикадағы кедейшілік деңгейін, тұрғын халықтың ең төменгі
күнкөріс табысын, тұрмыс жағдайы нашар жас отбасыларының
деңгейін анықтау тұрғын халықты мемлекет тарапынан көрсетілетін
әлеуметтік көмектермен қамтамассыз етуге елеулі ықпалын
тигізеді;
- кедейшіліктің алдын-алу шараларының нәтежиесінде ғана, тұрғын
халықтың тұрмысын түзеуге бағытталған іс-шараларды жүргізуге,
әсіресе жұмыссыз жастарды жұмыспен қамту жолдарын іздестіруге,
олардың күрделі әлеуметтік-экономикалық жағдайдан шығу жолдарын
анықтауға мүмкіндік туады.
Мемлекеттің тиімді қызмет атқаруының негізгі факторлары қоғам мен
мемлекеттің арасындағы байланыстырушы элемент болып табылатын жүргізіліп
отырған әлеуметтік саясатқа байланысты. Әлеуметтік саясат негізгі мынадай
міндеттерді атқарады:
- әлеуметтік әсер ету және бақылау механизмдері арқылы әлеуметтік
процестерді реттеу;
- әлеуметтік әділеттілік принциптері негізінде материалдық қорларды
бөлу;
- тұрғындардың анықталған өмір сүру деңгейін үстап тұруға қажетті
жағдайларды қалыптастыру;
- тұрғындарға әлеуметтік кепілдемелер беру.
Қазіргі кезде мемлекеттің әлеуметтік саясатының шешетін міндеттері:
- кедейлікпен күрес;
- тұрғындарды әлеуметтік қамтамасыз ету;
- медициналық көмек көрсетудің сапасы мен қолдану мүмкіндігін арттыру;
- білім беру саласын дамыту және реформалау;
- зейнетақы реформасын одан әрі жетілдіру және төлемшілердің зейнетақы
қорының сақталуына кепілдеме беру;
- тұрғындардың жұмысбастылығы мәселесін шешу;
- ұлтаралық қатынастардың тұрақтылығын қолдау;
- азаматтардың құқықтары мен еркіндіктерін қолдау;
- баға мен инфляцияның өсуін бақылау;
- тұрғындардың кәсіпкерлік қызметін қолдау және ынталандыру;
- мәдениет саласын реформалау, бұқаралық сипаттағы шаралар жүгізу;
- демографиялық жағдайды жақсарту;
- Спортты дамыту.
Әлеуметтік саясаттың тиімділігінің критерийлеріне мемлекеттің
экономикалық даму деңгейі, тұрғындардың табысына байланысты теңсіздіктің
өсуі не төмендеуі, жұмыс күшінің мобильділігінің жоғары не төмендігі,
зейнеткерлердің жағдайының жақсаруы не төмендеуі жатады. Осы критерийлердің
жиынтығы Қазақстан азаматтарының өмір сүру деңгейінің не өскенін не
құлдырағанын көрсетеді. Сондықтан да мемлекеттің саясатының міндеті тек
қана экономикалық көрсеткіштерді ғана жақсарту емес, қазіргі заманға сәйкес
тұрғындарды әлеуметтік қорғау жүйесінің болуында. Әлеуметтік қорғау
дегеніміз – азаматтардың өмірлік қажетті қорларға қол жеткізудің белгілі
деңгейін және жағжайларға, кәрілікке, денсаулық жағдайына, асыраушысынан не
жұмысынан айрылуына, байланысты экономикалық белснді жән ақылы еңбекке
қатысу арқылы өзін табыспен қамтамасыз ете алмайтын азаматтарға өмір
сүрудің белгілі деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған жүйе.[24] Әлеуметтік
қорғау жүйесі төрт элемнттен тұрады:
1) мемлекеттік жәрдемақылар;
2) міндетті түрдегі әлеуметтік сақтандыру;
3) жинақталған зейнетақылық қамтамасыз етілу;
4) әлеуметтік көмек.
Қазақстан Республикасының тұрғындардың әлеуметтік қорғау концепциясында
жұмыс істеу қабылеттілігінен айрылған және асыраушысынан айрылғандарға,
жұмысынан айрылғандарға, кәрі адамдарға, аз қамсыздандырылған топтарды
әлеуметтік қорғау мәселесі жеке көтерілген. Бұл концепцияда кедейлікті
азайтудың жолы ретінде жаңа жұмыс орнын құру және жалақының деңгейін өсіру
мәселесіне зор маңыз беріледі. Сонымен қатар адрестік көмек берудің ақшалай
және натуралдық түрде болатындығы сипатталады. Натуралдық көмек тек қана
жұмыс істеуге қабілетсіз топтарға, атап айтқанда, балаларға,
зейнеткерлерге, мүгедектеге көрсетіледі. Жұмыс істеуге қабілетті
тұрғындарға әлеуметтік көмек қоғамдық жұмыстарды қаржыландыру жолымен,
қайта дайындау бағдарламалары арқылы және жұмысқа орналасуға көмектесу
жолымен жүзеге асырылады. Сонымен қатар бұл құжатта үйі жоқ азаматтарға
арналған үйлер ашу, әлеуметтік мейманханалар ашу, аз қамсыздандырылған
топтарға арналған асханалар ашу мәселесі де қарастырылған. 2001 жылы 17
шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының “Мемлекеттік адрестік көмек
туралы” Заңында мемлекеттік адрестік көмек дегеніміз айлық орташа табыс
деңгейі облыстарда, Астана және Алматы қалаларында бекітілген кедейлік
шегінен төмен азаматтарға, отбасыларына мемлекеттің ақшалай түрдегі
төлемі. Бұл Заңда мемлекет тарапынан адрестік көмек алуға құқығы бар
азаматтар ретінде оралмандар, босқындар статусы барлар, шетелдіктер,
азаматтығы жоқ адамдар, және табыс деңгейі кедейлік шегінен жоғары емес
Қазақстан Республикасында тұрақты мекен етушілер есептеледі.
Жастар мәселесіндегі өрескелдіктердің көбі-рухани, мәдени, тәрбие
секілді белгілі мөлшердегі сана жетімсіздігінің ықпалы болғанмен кері
тартпа бағытта әсер етуші фактор-негізгісі әлеуметтік теңсіздік пен
әлеуметтік жетіспеушілік салдары саналады. Жастардың қоғамда алатын орны
ерекше.
Жастар-қоғамда рухани, халықаралық дәрежелердегі жағдайда өз
революциясын туғыза алардай қабілетті. Қоғамнан өз орнын таба алмаушылық та
жиі орын алады. Ол әлеуметтік жетіспеушілікке байланысты көптеген
мәселелер. Әлеуметтік жағдай қай құрылымда да бірінші орында болады.
Қазақстан дамуына көз жеткізу алу мақсатында қарасақ, экономикада шама-
шарқынша өркендеу бар. Экономика министрі Ж. Кулеев өз мәліметінде 2001
жылдың 1-жартысындағы ішкі жалпы өнім 1999 жылмен салыстырғанда 14 %
өскенін анықтауға болады13. Бірақ бұлар сыртқы миграцияның тоқтауына,
әйелдердің бала туу жағдайына, жалпы айтқанда еліміздің демографиялық және
әлеуметтік тұрмыс жағдайына әсерін бере алмай келеді. Республика
тұрғындарының саны 2001 жылдың 1 маусымында 14 млн.835 мың адамды құраған.
Соның ішінде 8280,5 мыңы (56%)- қалалық болса, ауыл тұрғындарының саны
6554,8 мың (44%) болған. Қалыпты өсім 29,3 мыңды құраса, бұл өткен жылғымен
салыстырғанда (2000 жыл қаңтар-мамырда 26,3 мың) көптеу. Еліміздің 5
аймағында депопуляциялық жағдай орын алып отырған. Өмірге келгендерден гөрі
өлгендердің саны көп. Санақта өлген, кемігендердің жартысына жуығы 15-25
аралығындағы жастар деп көрсетілді. Балқаш қаласындағы тау-кен металургия
комбинатынан ауаға жылына 0,5 млн тонна зиянды заттар шығарса, әрбір Балқаш
тұрғынына шаққанда жылына 6 мың кг-дан келеді екен. Бұл өңірдегі әскери
комиссариат пен военкоматтағы сараптауда әр 10 жігіттің 6 жігіті әскерге
баруға жарамсыз деп табылған. Республикалық көрсеткіштерден 30 есе асатын
жоғарыдағыдай экологиялық ластану салдарынан жергілікті ауруханаларға 3
айда 900-ге тарта анкологиялық аурулар келіп түссе, оның 31% 22-32
аралығындағы жастар екені анықталған14.
Жұмыссыздықтың салдарынан елімізде ажырасу мен некеге тұрушылар саны
тең дәреже қалыптасты. 2001 жылды 1999 жылмен салыстырғанда некеге
тіркелгендер санынан ажырасу оқиғалары 5% ұлғайып шыққан. Денсаулыққа,
экономикалық себептерге байланысты, жұмыссыздық салдарынан қоғамымызда орын
алып отырған ажырасу процесі жастар мәселесіндегі елеулі орны бар проблема.
Қоғамда туындап отырған жұмыссыздықтың себептері әртүрлі болғанмен
нақтылы объектісі-жас адам болып қалыптасқан. Жұмыссыздықтың залалын көбіне
қыз-келіншектер көбірек тартуда. Оның зардабынан әйелдердің денсаулығынан
айрылуы, жетім балалардың көбеюі, жасанды түсіктен кейін демографиялық
өсімнің азаюына әкеп соғуда. Бұл ұлттық құндылықтардың тапталуына жол ашты.
Осы мәселе төңірегінде Алматыдағы статистикалық социологиялық сараптама
орталығы-“Дағдарыс” атты орталықтың қорытындысында былай делінеді.
Аталмыш орталық пен Алматы қаласындағы жезөкшелік жолға түскен
қыздардың жеңіл жүрісті әйел адамдар жайлы мынадай цифрлы факты көрсетеді:
20 жастан жоғары-6 пайыз
21-30 жас аралығында-32 пайыз
31-40 жас аралығында-33 пайыз
40-50 жас аралығында-23 пайыз
қазақ қыздары-63 пайыз
орыс қыздары-33 пайыз
қалған ұлттар-7 пайыз
жоғары білімділер- 34 пайыз
орта білімділер-28 пайыз
мектеп қабырғасындағылар-30 пайыз
сырттай оқитындар-24 пайыз
студенттер-6 пайыз15.
Ал орталықтың кеңесшісі Күміс Ақжүнісова былай дейді:
-“Біздің елде сол баяғы бұрынғы менталитеттен бет-жүзімізді жауып
отырғандықтан осындай жағдайлар көп етек алып барады. Бізге белгілі көп
қыздар алданып қалғандар. Олардың көбісі ауылдан келгендер. Біз оларға
моральдық, психологиялық көмектер береміз. Балалрмен ашық тақырыпта сөйлесу
қажет. Жамандықтан аулақ тәрбиелеу керек. Ана-қызбен, әке-ұлмен тәрбие
жүргізсе, мұндай жағдайлар көп болмас еді. Алданып қалған, жеңіл жүріске
түскен қызына көмек берудің орнына кей ата-аналар үйден қуып шығуға
мәжбүрлейді. Елдің сөзінен өз ұрпағынан бас тартуға мәжбүр. Жұмыссыздық,
әлеуметтік жетіспеушілік жастарды жаман жолға итермелеп отыр”,- дейді16.
Қоғамда психологиялық орталықтар ашу қажет. Түрлі пікірлер
жиынтығынан жастар қоғамда бейімсіздік танытуда.
Жат қылықтарға еректі түрде барып, одан ешқандай келеңсіздік, жаттық
көрмейтін тұстары мол.
Бір топ қыз жеңіл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3 – 9
I. ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ЖАҒДАЙЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯТИКАЛЫҚ
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1. Жұмыссыздықтың түсінігі мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2. Жұмыссыздық әлеуметтік құқбылыс ретінде ... ... ... ... ... ... ...1 6-
27
2. НАРЫҚҚА КӨШУ КЕЗЕҢІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ЖҰМЫССЫЗДЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1. Ауыл мен қала арасындағы жұмыссыздық мәселелері ... ... ... ...28-41
2.2. Қазақстандағы жұмыспен қамтуға бағытталған әлеуметтік саясаттың мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42-47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4 8-52
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5 3-55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ...58-59
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қоғамдағы ең дамытушы, ең түрлендіруші рольді
иеленуші фактор –жұмыссыздық тақырыбы болып саналады. Біздің диплом
жұмысымыздың тақырыбындағы өзекті мәселе жастар. Жұмыссыздар тақырыбының
методологиялық-теориялық негіздерінен бастамаға ала отырып, мақсаттар мен
міндеттерді жүйелі түрде тақырыптың негізі ретінде көтердік. Өз
жұмысымыздың барысында тақырыптың негізгі өзектілігі ретінде - қоғамымыздың
нарыққа көшу кезеңіндегі жұмыссыздық жағдайындағы: жастардың әлеуметтік-
саяси, рухани тұрғысынан зерттеудің негізгі тұжырымдамасы ете отырып,
социологиялық анкеталар қатынасуымен жастар проблемасын жұмыстың
структурасы етіп алдық.
Қай қоғамда да қоғамның жұмыссыздық мәселесі өзекті жағдай. Бүгінгі
таңда біздің қоғамымызда осы мәселе елеулі орын алып отыр. Елбасымыздың
үстіміздегі жылдың 18 ақпанында Қазақстан халқына жасаған жолдауында жастар
мәселесіне көп көңіл бөлуі де сондықтан1. Республика халқының 25,7 ‰
жастар құрайды. Яғни 15-29 жас аралығындағы жастарымыздың саны 3787700
адамды құрайды. Ал сол жастарымыз туралы, олардың күнделікті көңілін
алаңдатар мәселелер туралы не ата аламыз. Еліміздегі нарықтық кезең
тұсындағы жастар проблемасын өз зерттеуіміздің негізгі тұжырымдамасы етіп
алумыз да осы еді. Жастар қай дәуірде де бағалы және әлеуметтік тұрғыдан
төмен тұрып жатады.
“Жастық шақта қадірлемеген нәрсеміздің сазайын қартайғанда тартуға
тура келер”, - дейді Эразм Роттердамский 2. Егемен еліміздің қоғамында
жастар жүйелі түрде іске асып жатыр ма? – делінген сұрақтар бойынша
тақырыпта зерттемелер жүргіздік.
Өтпелі кезең тұсындағы жастардың қоғамдық әлеуметтік жағдайын,
қоғамдық қатысуын қамтамасыз етіп, қандай бағыттарда орнағанын, әлеуметтік
негізін көрсету – зерттеуіміздің методологиялық мәні.
Қоғамның нарық жағдайына ауысу тұсындағы жастар проблемасы, бірінші
орынды әлеуметтік, материалдық қамтылудың жоғары – төменділігіне байланысты
бағасын алуда. Қоғамда жастардың жетістігі де, жетіспеушілігі де мол. Бұл
ретте зерттеудің теориялық негізі арқылы әлеуметтік мұқтаждықтарға,
материалдық жетімсіздікке байлданысты екендігіне дәлелдер келтірдік.
Зерттеудің негізгі обьектісі – тоталитарлық жүйе ыдырап, белгілі бағыт
орнап уақытта нарық кезеңімен бірге дамыған республикамыздың бюджетінің
тапшылығы,экономикалық өсу денгейі төмендегі кезеңдегі жастар тақырыбы өз
зерттеуіміздің обьектісі болып отыр. Жастар тақырыбы ең елеулі, шешімдерін
табуы қажетті фактор. Себебі - жастар мемлекеттің саяси, әлеуметтік
тұрғыдағы дамытушы ең үлкен – күші. "Сен маған жастарыңды көрсет, мен
еліңнің ертеңін болжап беремін", - депті философ Солон3.
Жастар мемлекетті, қандай бір құрылымды өркендетуші, дамытушы үлкен күш.
Осы себептен де өзге мемлекет саясатында жастар ісіне ерекше назар
аударылып, жастар саясаты мен стратегиясына жол берілген. Мемлекеттік
саясаттың айрықша басым бөлігі ретінде қаралады. Белгілі ғалым Ғарифолла
Есім “Мемлекет тағдыры – келешек ұрпақ” атты ой-тоғамында “Жастар санасында
әлеуметтік эксперимент жүріп жатыр. Олар өсе келе ел үмітін ақтайтынына
сенім мол. Ал енді 13 пен 25 жас аралығындағы жастарға тоқталатын болсақ,
бұларда бұрқыраған қуат бар. Бірақ сол қуат қайда кетіп барады, біздегі
үрей мен үміт осы жағында болып отыр” 4 дей келе, жастардың бойында сапа
да, білім де, сонымен қатар жаман қылық та болады, соның қайсысы шешуші
көшке айналып кететіндігіне алаңдаушылық танытады. Ғалымды осы мәселе
толғандырады. Өйткені, бұл толқын ертеңгі күні Қазақстанның көп жағдайын
шешіп, келер буынға үлгі болмақ.
Екінші дүние жүзілік соғыс кезінде дағдарысты қоғамнан шығу саясатында
Жапония қайта құру структурасын жасап, мемлекеттегі реформаны жастар
ісінен бастағыны жөн деген қарар қабылдады. Он бес – жиырма жылдан соң бұл
структураның дұры екені дәлелденеді. Себебі - білімді мамандармен
Жапонияның экономикасы күрт дами бастады5.
Жалпы тарихта тек Жапония ғана емес өркениетті мемлекет мүшелерінің
қолданған саясатында осындай тактиканы қолдану нәтижесінде бағыттын іске
асырған.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары Қазақстандағы кітапханалардың
жартысынан астамы жабылып, қысқартуға ұшырады. АҚШ-тың бұрынғы президенті
Биль Клинтон конгресмендерге кітапханаларда қайта жарақтандыру ісіне қаржы
бөлуге шақырып, өтініш білдірді. Американ халқына арнап сөйлеген сөзінде
Құрама Штаттардың болашағына ең бірінші бағытта екі нәрсе:
1. Білім көтеретін кітапханалар.
2. Жастардың тәрбиесі мен әлеуметтік ортаға бейімділігі, - деп
айтқан 6.
Қай қоғамда да құрылымның дамуы мен қалыптасу бағытына,
өркендеудің дұрыстығына, бұрыстығына жастар саясатының белгілі дәрежеде
ықпалы болып келген. Әлем тарихындағы үлкен өзгерістер, революциялар
жастардың араласу нәтижесінде болған. Демек, дұрыс пайдаға асыра білсе
жастар қоғамда қоғамды реттеуші үлкен күш. Жастар ықпалы аз болған жағдайда
кері процестер жүреді. Жастар тарапынан қолдау таппаған жаңғыртулар мен
идеялардың көбі сәтсіз нәтижелерге ұшыратйтыны дәлелденген.
Жастар мемлекет алдындағы өз мүмкіндіктерін пайдалана отырып, жаңа
сапалық деңгейге көтерілуі қажетті ұстанымды нарықтық кезеңінен кейінгі
тұста ғана ұстанатына бастады. Жастар бағытының өздерін рухани,
интеллектуалды күш ретінде танытуы да осы кезеңнен басталады. Себебі
нарықтық-экономиканың қоғамдық өмірге орнауы барысында жастар да адасу
процестері жүріп, әлеуметтік мұқтаждықтың интеллектуалдық ақыл-ойын жеңіске
жеткізді.
Нарықтық кезеңдегі жастар танымындағы дағдарыстың мол себептері
болды. Мәдени, рухани, экономикалық мол ақпарат кеңістігіндегі қоғамда өмір
кешу керегін тауып алуға, мүдделерге бара алуға кері ықпалын тигізеді.
Жастардың танымдық деңгейінде де оның қажеттілігінен кері әсері бар. Осы
ақпараттар да түрлі дүниелер де өзінің теріс салдарын туындатып отырады.
Интернет жүйесі - ақыл-ойға, ойлануға құрылғаннан гөрі цифраға,
компьютердің тетігінде қағаздағы тиісті жазбаларға ғана негізделген. Кез-
келген кезде белгілі сайттар арқылы қажет мәліметтерді ала алғанымен санада
ойлау, жұмыс жасау қабілетінен айырып қалушылық факторы орын алған. Ізденіс
пен талап структурасы төмендейді. Жастық шақ "нағыз ерлік жасайтын шақ",
дейді Стендаль 7. Жастардың қоғамдық өмірге қатынасуы аз. Жастар
мәселесіне салғырт көңіл бөлініп, бүгінге дейін тәуелсіз Қазақстанда 1999
жылы қабылданған Қазақстан Республикасындағы "Жастар саясатының
тұжырымдамасы аясында ғана қарастырылып келген". 1990 жылы шілдеде "Балалар
және жастар туралы" заң жобасы дайындалып, парламент қарауына
жіберілгенімен ол қабылданбай қалды. Он жылда белгілі бір ұрпақ қалыптасып
үлгеруі, жас Қазақстан мемлекеті өзінің жас азаматтарымен қоса дамуға
мәжбүр социалистік дәуірде де жастар туралы заң қабылданбаған. Белоруссияда
"Болгария жастары", атты 1997-2000 жылдардағы арналған саяси бағдарлама,
Ресейде 1998-2000 жылдардағы арналған "Ресей жастары бағдарламасы аясында
жастар мәселесі шешіліп келеді. 2001 жылдың 15 маусымында Қазақстан
Республикасы парламентінде мемлекеттік жастар саясатына байланысты
талдаулар өткізілгені белгілі. Парламенттік талқылау өткізу баяндамасында
келтірген мысал жастар саясатын жүзеге асыру үшін 48 млн. теңге бөлінген.
Республика жастарының саны 3,7 млн. екенін ескерсек, әрбір жасқа шаққанда
15 теңгеден ғана үлес тиеді екен. 2002 жылы заң жобасы парламентке қайта
енгізілді. Осы кезең жөнінде Отан партиясы төрағасының орынбасары, Жас Отан
жастар қанаты республикалық кеңесінің төрайымы Л.Карамзина берген
сұхбатында былай дейді: осы орайда айта кететін нәрсе,Үкімет заң жобасын
мемлекет қызметінің басым бағытын, оның жас азаматтардың өмірлік
әрекеттерінің негізгі салаларына қатысты кепілдігін анықтайтын сұлбалы
құжат ретінде қарастырды. Бұл, әрине, оның атына деген сын мен оны
нақытылауға байланысты ұсыныстар болғанын туғызбай қоймайды. Бірақ,
түзетулердің басым бөлігі қосымша қаржыландыруды талап етеді. Бұған Үкімет
мемлекеттің қажетті қаржысының жоқтығын сөздеріне желеу етіп, бас тартумен
болды. Соның салдарынан заң жобасы бірнеше кері қайтарылып, жастар,
әдемілеп айтқанда, құқықсыз қалып отырды. 8
Нарықтың кезеңінде өзгерген сана мен жастарды бағалауда
"постмодернизм" деген пайда болған. Себебі бүгінгі мәдениет табиғи
болмысынан айырылып, технологилық өлімге айналды. Кононтекстің бәрі
өзгерген. Сондықтан да нарық кезеңіндегі жастардың ең алдында тұрған қол
үзіп қалмай, ортақ мүдде үшін қызмет ету тетіктерін орнықтыру болып
табылады 9. Бүгінде жастардың әлеуметтік мәселесі өте көмекті талап
ететін фактор. Әлеуметтік жағдайы өте төменгі дәрежеде қалыптасқан
"Жастар біздің болашағымыз" ,- дегенмен жезөкшелікпен айналысу, ұрлық
жасау қалған бөлігі күнкөріс үшін түрлі тіршілікке барған.
Көптеген салалардағы техникалық жаңалықтардың авторы болып табылады.
Баспанасы жоқ,, материалдық мұқтаждығы көп ғылымнан ғөрі пайдасы мол нарық
жағдайымен санаса отырып өзге іспен шұғылданады. "Сананы қай кезде де
тұрмыс билейді"10. Материалдық жетіспеушілік салдарынан қоғамда көптеген
қолымен жасалған теріс істер орын алуда. Мұндай экспанцияға гуманитарлық
білім алған жастар ғана қарсы тұра алады. Адам өмірінің қалыптасуына жас
кезіндегі уақыттың ықпалы 43 пайыз әсерін тигізеді. Жас уақытында көрген
тәрбие негізінде өрбиді. Қай саладағы жетімсіздік салдарынан уақыт қоғамда
керітартпа бағыттағы етіп жасап шығарып отырады. Қазақстан тұрғындарының 26
пайызын (16-29) жас аралығындағы жас азаматтар саны төрт миллионға жастар
құрайды. Елімізде еңбекке қабілетті тұрғындардың 40 пайызы жастар үлесіне.
Демек, елде туындап отырған жастар пробемасы –ең өзекті мәселе.
Қазақстандағы1,5 миллион жұмыссыздың 46 пайызы(26-27) жас аралығындағы
жастар екендігін сараптама орталықтары дәлелдейді.
Медициналық тексеруден өткен миллион жастың 46 пайызы ауру екені
анықталған. Бұл жалпылама көрсеткішпен есептегенде он жастың біреуі аурулы
деген көрсеткіш11. Республика бойынша медициналық Алматы сараптама
орталығының мәліметінде ер адамдардың 12 пайызы әскерге баруға мүлдем
жарамсыз деп танылған. Жалпы білім беретін мектепті бітірген жастардың 70-
90 пайызы кәсіби білім алуға мүмкіндігі жоқ. Жастар көбею орнына
2000,1999,1998 жылғы санақтарда көрсеткіш жыл сайын 20-21-22 мың адамға
азайғанын көрсетеді. Қоғамда жастар мәселесі деген атау көп аталса да
жоғарыдағы жастардың картинасы, жоғарыдағы цифр ешбір өзгеріс болмағанын
айқындайды. Ғалымдардың есептеуінше азербайжан тұрғындарының орта жасы 25
жас деп көрсетіледі. Бұл осы халықтың болашағын айқындайтын фактор.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың жарық көрген
Тарих толқынында атты кітабында Қазақстандықтардың 2007-жылғы санақ
бойынша бұл цифр 19-ға өзгерген.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғалы бері іске асып жатқан заң
тармақтарындағы жастарға нақтылы қатысы бар тарауларын шолып өттік.
Тәуелсіздік алған он жыл көлемінде жастар мәселесін жандандыруға
байланысты заңдар қабылданған. Қазақстандағы жастар мүддесін қорғауға
бағытталған әлеуметтік саясаттың мәні мен ролі аз дәрежеде. Және
қабылданған заң жобасы да жастардың қоғамдық саяси өмірінде іске асырылған.
Оны келесі тарауларда көрсетуге тырыстық.
*Қазақстан Республикасының мемлекеттік жастар саясаты жөніндегі
тұжырымдамасы – 1999 жылдан іске аса бастаған. Қабылданғанымен мұндағы
Қазақстан Республикасының мемлекеттік *жастар саясатының тұжырымдамасын
жүзеге асыру жөніндегі 2000 жылға арналған іс-шаралар жоспарлары* - атты
үкімет қаулысы жобасы және *Қазақстан жастары* респуликалық бағдарламасы
үлкен мәселе көтерген құжаттар. Бірақ бүгінгі жастар талабына,
жұмыссыздықтың түсінігі мен себептеріне жауап бере алмады. Аталған
құжаттарды атап, анық көрсетілген баптардың жүзеге асуы қажет деген
бағыттар бойынша қоғамдық ұйымдармен бірлестіктерден ұсыныс жоба, өтініш,
талаптар түсіп жатса, тиісті мекемелерден нақтылы жауаптар алынып, жүзеге
асырылмаған.
2000 жылы тамыз айында Қазақстан Республикасы үкіметінің жанынан
құрылған жастар ісі жөніндегі кеңес күрделі істерге бастама бола алмаған.
Қоғамның жастарға қарауы қатқыл, күрделі. Әлемдік, қоғамдық саяси үрдістер
мен елімізде жүріп жатқан экономикалық реформаларға жастар буының кірігуі
қиын. Жастар жағдайына қарап жоғарғы дәрежедегі тұрғыда диалог құрмай
жүргенін аңғаруға болады. Жастар өз бағасын білу жағынан жаңылысып,
саясатты кері түсінуде. Қоғамның жай- күйіне жете көз жіберіп, жастарға
кінә жағуға да болмас. Әлеуметтік көзқараспен, әлеуметтанушылық пікірмен
қоғам мен жастар арасындағы айырма-жастарда. Әсерленуші фактор жоққа тән.
Жанды стандарттап, іс-әрекетті автоматтандыруға бағытталған кезеңде анағы
революция жасау оңай емес.
2004 жылы Қазақстан Республикасының Президенеті Нұрсұлтан Назарбаев
“Қазақстан Республикасындағы Мемлекеттік жастар саясаты туралы” Заңға қол
қойды. Бұл Заң жастардың саяси-әлеуметтік құқықтарын қамтамасыз етеді.
Сондай-ақ еңбек және жұмыспен қамту саласында кепілдіктер беріп, тұрғын үй
мәселесін шешуге жәрдемдеседі, мемлекеттік жастар саясатының міндеттерін,
принциптері мен негізгі бағыттарын белгілейді.
Тамыздың 12-сі күні аталып өтетін Халықаралық жастар күні қарсаңында
Халықаралық еңбек ұйымы “Жастардың арасында еңбекпен қамтудың 2004 жылғы
әлемдік үрдістері” баяндамасын жасады. Халықаралық еңбек бюросының жаңа
зерттеулері бойынша, соңғы он жылдықта жастардың арасындағы жұмыссыздық
күрт өсіп, рекордтық деңгейге – 88 миллион адамға жетіп отыр. Тағы бір
айтатын жайт, әлемдегі жұмыссыздардың жартысын 15 пен 24 жастың арасындағы
адамдар құрайды екен. Жастардың арасындағы жұмыссыздықпен күресу - әлемдік
экономиканы дамытуға маңызды үлес қосар еді. Баяндама авторларының есептеуі
бойынша, егер жастардың арасында жұмыссыздық екі есеге қысқартылса,
нәтижесінде әлемдік ішкі өнімнің өсімі кем дегенде, 2,1 триллион АҚШ
долларына өседі. Жастар арасындағы жұмыссыздықтың ең жоғары деңгейі – 25,6
пайыздық көрсеткіш – Таяу Шығыс және Солтүстік Африка елдерінде тіркелсе,
олардан кейінгі орында – 21 пайыздық көрсеткішпен – Сахараның
оңтүстігіндегі Африка мемлекеттері тұр 12.
Жұмысымыздың негізгі өзектілігі-жастар өз бетінше шешім шығарып, іс-
әрекет жасап, шешім шығару психологиясында ата-анасына сенім артушылық мол.
Ғылым мен техника қарықмтаған қоғамда әлеуметтік мәртебе бірінші орынға
шығады.
Нарықтық экономикаға бағыт алған жастарда кез-келген факторды
салыстыра білу қабілеті пайда болған. Мұнымен қоса қоғамның бір деңгейде
еместігін,заман талаптары мәнін ұғынған. Өткен құндылықтардың маңызы
кеміп,нарық қатынасының үстем болуы жастар бағытын басқа жолға бұрып
жіберген.
Нысана табатын кеңістіктің өзгеруі де саналарға әсер етеді. Адам
баласы ғылымды дамытқанда оның технологиясы тірізді ононимдік қозғаушы
күшті тудырып,кері әсер береді.Бүгінгі технология қоғаммен, ғылыммен емес,
тек тетіктермен қаруланған.Осы ретте жастар алдында ғылым мен техниканы
ажырата білу қажеттілігі туындайды. Технологиялық қоғамның демократиялық
жолмен дами алмай отырғанына, керісінше, тоталитаризмге қайтып бұруына,
авторитаризмнің өз үстемдігін жасауына жастар кінәлі емес, аға буынның
ықпалы зор.
Себебі олар қоғамның түбегейлі өзгрістерді қажет ететін демократияның
талаптарына дайын болмаған. Бұл жастарда азаматтық позиция емес,
демократиялық бағыттарына кертартпа көзқарас аз. Көп жастар қоғамға
кіргенімен, бейімделуге жақын тұрмауы бұған кері әсер береді. Осы мәселелер
тақырып өзектілігін айқындай түседі. Аталған тақырып бойынша шағын
мақалалар ғана жарық көріп, әлі күнге дейін арнайы ғылыми тұжымдамасы
жасалмай кешенді зерттеу обьектісі ретінде қаралмауы зерттеу тақырыбымыздың
өзектілігін арттыра түседі.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының тақырып
негізі етіп, нарық талаптарына сай жастар тұрмыс деңгейінде құбылыстар
фактор ретінде алынғандықтан жастардың еліміздегі тәуелсіздік алып,
нарықтық кезең тұсынан бастап, бүгінге дейінгі уақыт аралығындағы уақытты
жан-жақты саралап, обьективті талдауын жасау шағын зерттеу жұмысымыздың
басты мақсаты болып табылады. Аталған нақты мақсат жұмысымыздың
төмендегідей міндеттерін белгілеп береді.
- жұмыссыздық түсінігіне анықтама беру,
- жұмыссыздық пайда болуының себептерін айқындау,
- жастардың мінез-құлқына жұмыссыздықтың тигізер әсерін атап
нақтылау,
- жастар арасындағы жұмыссыздықты шешу жолдарын қарастыру, тұжырым
жасау,
- Республикамызда жастар мүддесін қорғауға бағытталған әлеуметтік
саясат мәнін ашу,
- жастар мәселесін шешуге қатысты қорытынды тұжырымдар ұсыну, т.б.
Кіріспе барысында зерттеудің мақсаты мен міндетін жете таныстырдық деп
ойлаймыз. Зерттеудің жалпы методологиялық, теориялық негіздері туралы
жұмыстың келесі тармақтарында айтылады.
Жалпы, зерттеудің негізгі тұжырымдамасы-ретінде төмендегідей жұмыстар
жүргіздік:
- Еліміздегі жастар саясатын, жастар мүддесін қорғауға бағытталған
әлеуметтік саясаттың мәніне жете назар аудара отырып,
институционализациялау болуы қажеттілігі;
- Жастар халықтың әлеуметтік-демографиялық категориясы ретінде көңіл
бөлініп, жұмыссыздық түсінігі мен себептеріне жете мән беріп,жас
отбасыларға көңіл бөлу.
Қоғамның өмір сүруі мен дамуының негізгі факторы ретінде, мемлекетке қажет
адам және еңбек ресурстарын өндіруді, жастардың әлеуметтік қатарын
толықтыруды инерцияның есебінде жалғастыру;
- Нарыққа көшу кезеңіндегі Қазақстан жастарының әлеуметтік
жағдайы,мемлекет тарапынан бөлінген тиісті қаржылар, және жұмыссыздық
туындайтын фактрлардың әсері, жұмыссыздықтың теоретикалық әдістемелік
негіздері.
- Жастар арасында жұмыссыздықтың өсуі, Білім беру саласындағы
мемлекеттік саясат азаматтарға экономикалық, құқықтық талабына сай
сапалы білім алуы; жастардың рухани мәселесін жоғарылату үшін,
әлеуметтік мұқтаждықты болдырмау шаралары.
І. ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ЖАҒДАЙЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИТИКАЛЫҚ
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1. ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН СЕБЕПТЕРІ
Жұмыссыздық әр қоғамда кездесетін құбылыс және тұрғындардың өмір сүру
деңгейіне әсер ететін болғандықтан нақты талдауды қажет етеді.
Жұмыссыздықтың жоғары деңгейі көптеген мәселерді тудырады: теңсіздіктің
өсуі және адамдардың әлеуметтік жатсынуы, еңбек өнмділігінің төмендеуі және
экономикалық тұрақсыздықты өсуі, қолданылмайтын адамдық ресурстар,
жұмыссыздықтан туындайтын адамдық ауыртпашылықтар.
Дүние жүзілік көлемде жұмыссыздықтың өсуіне қатысты үш түрлі қатынас бар:
- американдық модель: едәуір жұмыс күшіне жұмыс орындарын беру арқылы
төмен деңгейдегі табысты бөлу арқылы кедей жұмысшылар тобын құруға
тәуекел ету.
- скандинавиялық модель: барлығына бірдей қанағаттандыратын деңгейде
жұмысбастылықты мемлекеттік секторда жұмыс орындарын ашу арқылы
кепілдеме беру инфляциялық қысым көрсету мен мемлекеттік қаржылық
құралдардың азаюына тәуекел ету арқылы жұзеге асады.
- европалық модель: экономикалық өсімнің қорын сақтау және қымбат жүйе
арқылы жұмыссыздарға жәрдем ақы, жоғары жалақы беру арқылы жұмысы бар
адамдардың табысы мен еңбек жағдайын қолдау. [19]
Нарықтық қайта құрулар қазақстандық қоғамның көптеген салаларына түбірлі
әсерін тигізді. Қазақстандағы экономикалық, саяси, әлеуметтік саладағы
өзгерістер жұмысбастылық саласына да әсер етті. Қазіргі кездегі
тұрғындардың жұмысбастылығы жұмысбастылық деңгейінің жедел төмендеуімен,
жұмыссыздықтың өсуімен, еңбекке деген төмен сұраныстағы еңбек нарығының
қалыптасуымен сипатталады. ХХ ғасырдың 90-шы жылдарынан бастап Қазақстанда
жұмыссыздық еңбек нарығындағы және жұмыс орындағы бәсекенің өсуінің әрекет
етуші тұрақты факторына айналды. Қазақстандағы экономикалық белсенді
тұрғындардың саны 7,8 миллионын құрайды. 4 миллион адам жалдамалы жұмыс
атқарады. Қалған 0,8 миллион адам – жұмыссыздар. Олар экономикалық белсенді
тұрғындардың 10,8 пайызын құрайды. Ресми жұмыссыздардың деңгейі – 216,1 мың
адам. Экономикалық белсенді емес тұрғындар 24,8 пайызды құрайды. [20] Бұл
деректер Қазақстандағы жұмыссыздардың көбінің тіркелмейтінін, сондықтан
жасырын жұмыссыздықтың санының артатынын көрсетеді. Қазақстандағы
кедейлердің жинақталған әлеуметтік портреті: жасы 45-те, жынысы негізінен -
әйел, қала тұрғыны, орта не арнайы орта білімі бар, қаржы, несие беру
саласындағы білімі жоқ, бұрын мемлекеттік салада жұмыс істеген және штаттың
қысқаруына не жұмыс орнынның жабылуына байланысты байланысты жұмыстан
айрылған. Жұмыссызық адамның жасымен, білім деңгейімен және елді мекеннің
түрімен тығыз өзара байланысты. Мысалы, социологиялық зерттеулердің
нәтижесі көрсеткендей жастардың жұмыссыз қалу мүмкіндігі 14 пайыз болса,
орта жастағылардың жұмыссыз қалу мүмкіндігі – 8,7 пайыз. Білім деңгейі
жоғары топтағы адамдарда жұмыссыздық деңгейі төменірек. [21]
Л. Айтымбет жүргізген зерттеулерінің нәтижесінде жұмыссыздардың мына
топтарын бөліп көрсетеді:
1. енжар-күтушілер;
2. жағдайға қарай енжарлар;
3. енжар-қызығушылар;
4. белсенділер;
5. өзін-өзі ұйымдастырушылар;
6. түңілушілер. [22]
Қазіргі кезде социологтар жұмыссыздықтың мынадай түрлерін бөліп көрсетеді:
- өндірістің дағдарысына, құрылымдық өзгерістерге, жұмыссыздардың
жыныстық-жастық сипаттамасына, еңбек нарығындағы жұмыскерлердің
типтеріне байланысты қалыптасатын ұзақ мерзімді жұмыссыздық;
- өзінің еркінен тыс жұмыстан айрылып қалғандар. Олардың көпшілігі
өндірістің қысқаруына және ондағы құрылымдық өзгерістерге байланысты
жұмыс орныныа босатылғандар; олар негізінен тұрақты мамандар тізімінде
болған, толық жұмыс уақыты бойынша қызмет атқарған, салыстырмалы түрде
жоғары жалақы алған жұмыскерлер.
- 25 жастағы және одан үлкен ересек жұмыскерлер. Бұл көрсеткіш барлық
деңгейде білімі және мамандығы бар жұмыскерлердің бәрін қамтиды.
- Толық жұмыс уақыты бойынша жұмыс табуды мақсат етушілер. Бұлар уақытша
не толық емес жұмыс уақыты бойынша жұмыс істейтіндер.
Жұмыссыздардың әлеуметтік құрылымы өзгеруде. Қазақстандағы жұмыссыздардың
басым көпшілігінің орта білімі және жұмысшы мамандығы болғанмен, қазіргі
кезде олардың қатарында жоғары білімі бар адамдардың саны 37,7 пайызды
құрайды. ЖОО-ның түлектерінің 0,6 пайызы, қызметкерлердің 57,2 пайызы
жұмыссыздар қатарына енеді. Аймақтар бойынша жоғары білімі бар
жұмыссыздар Алматы қаласында – 2,6 пайыз, Қарағандыда - 14,0 пайыз,
Шымкентте – 39,0 пайыз.[23] Бұл деректер Қазақстандағы жұмыссыздықтың
құрылымдық және аймақтық сипатын көрсетеді. Қазақстандық жұмыссыздық
ерікті және еріксіз түрде көрініс табады. Ерікті жұмыссыздық адамның жеке
мотивтеріне байланысты жұмыстан өз еркімен кетуін сипаттайды. Қала мен
ауыл арасындағы аталмыш айырмашылықтарды анықтайтын себептердің арасынан
ең алдымен қазіргі кездегі кедейлік пен жұмыссыздық деңгейін бөліп атаған
жөн.
2 кесте
2002 жылдың басындағы Қазақстандағы кедейшілік пен жұмыссыздық деңгейі, %-
бен
Кедейлік деңгейі Жұмыссыздық деңгейі
қала ауыл қала ауыл
Қазақстан Республикасы20,4 38,0 12,1 7,9
Кестеден көріп отырғанымыздай, ауылдағы жұмыссыздық деңгейі
қаладағыдан жалпы төменірек болса да, ауылда халықтың кіріс деңгейінің
елеулі төмендеуіне алып келетін ішінара жұмысбастылық мәселесі өзекті болып
табылады.
Жұмыссыздықтың бұл түрі тұлғаның ерікті кәсіби мобильділігін көрсетеді. Бұл
тұрғыдан алғанда жұмыссыздықтың бұл түрінің адам үшін жағымды жағы бар.
Адам қабілетіне, қажетіне қарай қалаған мамандығын, жұмыс орнын таба алады.
Ерікті жұмыссыздық жұмыскердің өз тілегімен жұмыстан кетуі түрінде жүзеге
асады. Жұмыскер көбіне тік әлеуметтік мобильділікке ұмтылады. Ерікті
жұмыссыздықтың түрлері:
А) тұрғындардың бір елді мекеннен екінші елді мекенгге тұрақты жылжуының,
таңдап алған мамандықтан жаңа мамандыққа көшуінің, адамның өмірлік
кезеңдерінің өзгеруінің салдары ретіндегі функционалдық жұмыссыздық. Бұл
тұрғыдан алғанда жұмыссыздыққа әсер етуші фактолар миграция, адамның
кәсіби және демографиялық мобильділігі;
Б) Мерзімдік жұмыссыздық мамандықтың сипатына байланысты пайда болады.
Еңбекті ұйымдастырудың ерекшелігі, жұмыстың ауа-райының жағдайына
байланыстылығы жұмыссыздықтың бұл түрінің ерекшелігін анықтайды. Оған
ауыл шаруашылығы жұмысшылары жатады.
В) жұмыс жағдайларына, жалақы деңгейіне қанағаттанбау және басқа
мотивтер жұмыскерлерді ерікті жұмыссыздыққа алып келеді.
Еріксіз жұмыссыздық жаңа технологияны ендірудің, нарықтық экономика
жағдайындағы өндірістің циклдік сипатына байланысты жұмыс күшінің құрылымы
мен жұмыс орындарының құрылымының сәйкес келмеуінің нәтижесінде пайда
болады. Қазақстан экономикасын модернизациялау жағдайында еріксіз
жұмыссыздықтың екі түрі көрініеді:
- ҒТП-ке байланысты экономиканы модернизациялаудың нәтижесінде жұмыс
орындарының жойылуы, өндірістің рационалдануы технологиялық
жұмыссыздыққа алып келеді.
- Құрылымдық жұмыссыздық мамандануы, дағдылары, біліктілігі нарық
талаптарына сәйкес келмейтін жұмыскерлерді қамтиды. Ол жұмыс күшінің
құрылымы бос жұмыс орындарының құрылымына салалар, мамандықтар,
квалификациялар бойынша сәйкес келмеген жағдайда қалыптасады.
Жұмыссыздықтың деңгейін дәл анықтау қиын. Бұл жерде біріншіден еңбек
нарығының қалыпты жағдайы сипатталады. Бұл зонаның шекарасы аймақтың
экономикалық, әлеуметтік және демографиялық жағдайына, кәсіпорындардағы
жұмыскерлерді тұрақтандыру не босату саясатына қарай анықталады. Екінші
зона – жұмыссыздықтың рұқсат етілген не мүмкін деңгейі. Ол еңбек
нарығындағы инфляциялық процестердің болуына байланысты қалыптасады. Үшінші
зона – жұмыссыздықтың әлеуметтік қауіпті деңгейі. Бұл деңгей жұмыс күшінің
басқаруға келмейтін гиперинфляциясымен, оның құнсыздануымен, жаппай
жұмыссыздықпен сипатталады.
Жұмыссыздықтың деңгейін анықтауға байланысты бірнеше конценциялар бар.
1. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі жалақы мен бағаның өсуіне байланысты
қалыптасқан инфляция не тұрақты, не рұхсат етілген деңгейде анықтады.
.
2. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі жұмыссыздықтың пайызы өзгеріссіз қалатын
деңгей ретінде анықталады.
3. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі бос жұмыс орындарының саны
жұмыссыздардың санына тең деңгей ретінде анықтадады.
4. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі жұмыс күшіне деген сұраныстың өсуі
жұмыссыздардың санының одан әрі төмендеуіне алып келетін деңгей
ретінде анықталады.
Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі ерікті сипатта болады. Н. А. Аитов атап
көрсеткендей, құрылымдық және фрикциондық жұмыссыздықтан оның табиғи
деңгейі құралады. Жұмыссыздықтың жалпы деңгейі жұмыссыздық туралы толық
сипаттама бере алмайды. Сондықтан да нарықтық экономика бағытында дамушы
елдерде әртүрлі әлеуметтік топтардың мерзімді және толық жұмысбастылығын
сипаттайтын басқа да көрсеткіштер қолданылады. Өндірістік дамыған елдердегі
жұмыссыздықты тудыратын себептердің екі тобын көрсетуге болады. Біріншіден,
жұмыссыздық экономикалық саясатқа және оның жұмысбастылықтың өсуіне ықпал
етуіне байланысты. Екіншіден, жұмыссыздық еңбек нарығын реттеуге деген
әртүрлі бағыттарға және жұмысбастылықтың әртүрлі деңгейіне байланысты.
Жұсыссыздардың үлес салмағының өсуіне эконмиканың құрылымдық
өзгерістері, меншіктің түрлерінің қалыптасуы, кәсіпорындардың банкроттық
жағдайы, Қазақстандағы мемлекеттік және аймақтық бюджеттің жағдайы әсер
етеді. Тұрғындардың жұмыс орындарына деген сұранысы адамдардың басым
көпшілігінің салмақты жинақтарының, қозғалмайтын мүліктердің, қызмет
көрсету саласының болмауына байланысты өсе түсуде. Жұмыссыздықтың жоғары
деңгейі міндетті түрде экономиканың нақты саласындағы құрылымдық қайта
құруларға ғана емес, көбіне бәсекелік жағдайға бейімделе алмаған әлеуметтік
топтардың мінез-құлқын анықтайтын психологиялық факторларға да байланысты.
Жұмыссыздардың бұл тобы жұмыс іздеудегі белсенділік деңгейінің
жеткіліксіздігімен, әлеуметтік мобильділігінің төмендігімен, тапқан жұмыс
орнын сатап қалу мүмкіндігінің аздығымен сипатталады.
Қазіргі қазақстандық қоғамда жұмыссыздыққа деген қатынасының үш түрін
бөліп көрсетуге болады.
Бірінші – жұмыссыздықты қиын қабылдау, мамандық бойынша жұмысты
белсенді түрде іздеу, бұл жағдайға болып жатқан әділетсіздік ретінде санау.
Екінші – жұмысты қажеттілік және болмай қоймайтын жағдай ретінде, ал
жұмыссыздықты қоғамнан еркінен тыс шығып қалу ретінде қабылдау. Бұл топтағы
жұмыскерлер кез-келген жұмысқа келіседі және нақты жұмыс емес, жалпы жұмыс
іздейді
Үшінші – жұмыс ешқандай құндылық болып есептелмейді, ал жұмыссыздық
қадыпты жағдай ретінде қабылданады. Осы топ бір мезгілде экономикалы және
әлеуметтік жүйелердің жетінде қалғандықтан тез маргаиналдық жағдайға
ұшырайды. Бұл топқа жататындар шағын өнім өндірумен айналыатын әртүрлі
өзіндік экономика орындар ашуға ұмтыла отырып, мемлекет беретін әлеуметтік
көмектің барлық түрлерін де максималды пайдалануға ұмтылады.
Қазақстан Республикасындағы кедейлікті кедейліктің өсуімен өзара
байланысты зерттеу қажет. Қазақстанда жұмыссыздық пен кедейлік
пропорционалдық өзара байланысты. Жұмысбастылық пен алатын табыс мөлшері
адамдардың өмір сүру деңгейін құраушы тамақтану, денсаулық, туу деңгейі,
демалыс сияқты бөліктеріне тікелей әсер етеді. Жұмысбастылықтың төмен
деңгейі уақыт өткен сайын кедейлікке алып келеді. Әсіресе, ұзақ мерзімді
жұмыссыздық, бұл топты құрайтындардың бірінші кезекте жұмыссыздар санын
толықтыруына алып келеді. Жұмыскерлердің жұмыс орны арқылы әлеуметтік
қызметтің көп түрлерін алуы бағынышты болуы да кедейліктің өсуіне алып
келеді.
Қазіргі қазақстандық социологияда жұмыссыздықты зерттеудің келесі бағыттары
бар:
- жұмыссыздықтың бағыттары мен сипатын анықтау;
- жұмыссыздықтың мотивтері мен себептері;
- жұмыссыздардың мінез-құлықтарын топтастыру;
- нарықтық жағдайдағы жұмысбастылық пен жұмыссыздық;
- әртүрлі әлеуметтік топ өкілдерінің жұмысқа оргаласудағы кәсіби
мотивтерін зерттеу;
- а) әйелдер;
б) жастар;
в) интеллигенция;
г) басқарушылар;
д) оралмандар;
ж) этникалық топтар;
з) мүгедектер
арасындағы жұмыссыздықтың ерекшелігін зерттеу.
- жұмыссыздық және жеке адамның әлеуметтенуі;
- жұмыссыздық және әлеуметтік мобильділік;
- жұмыссыздық және кедейлік;
- жұмыссыздық және қылмыс;
№11 лекция. Кедейшілік пен жастар арасындағы жұмыссыздық, оларды шешу
жолдары
Тұрғындардың, оның ішінде жас тұрғындардың ең төменгі күнкөріс
табысымен тұрмыс кешіп жатқандары көбінесе елдің Атырау, Қызылорда, Алматы
және Жамбыл облыстарында байқалады.
Ауыл жастарының тұрмыс деңгейі мен сапасының төмендеуі
ауылшаруашылығы өнімдерінің түсімімен, жалпы өнімнің қысқаруымен, аграрлық
саланың экспорттық әлеуетінің қысқаруымен, азық-түлік пен жеңіл өнеркәсіп
дамуының тежелуімен тығыз байланысты.
2002 жылдың маусым айында Жастар саясаты жүргізген Қазақстан жастары-
2002ж.: жай-күйі, үрдістері, болашағы атты әлеуметтік зерттеу қорытындысы
бойынша, ауыл жастарының алдында тұрған өзекті мәселелердің қатарына
ауылдағы тұрмыс деңгейінің төмендігі –50,7%, жұмысқа орналасу проблемасы
–35,0% жататындығын анықталды. Аталмыш проблемаларды шешудің нәтежиесі
жастардың ауылдан қалаға ағылу санының ұлғаюына немесе азаюына және ауыл
тұрғындарының жағдайына ықпал етеді. Осы ахуал бойынша 29,0% ауыл
бозбалалары мен бойжеткендері, ресми және жасырын жұмыссыздықтың кең етек
алуына қарамастан қалаға қоныс аудару ниеттерін білдірген. Жас
ауылдықтардың пікірлерінше, олар қалаға тұрақты жұмысқа орналасу (13,3%),
жайлы тұрмыс кешу (10,5%), қосымша табыстар табу (6,9%) мүмкіншілігіне ие
болу үшін қоныс аударады (1 сызбаға қараңыз).
1 сызба Ауыл жастарының қалаға қоныс аударуының негізгі
себептері
Зерттеу нәтежиесі көрсеткендей, өздерін бай отбасылар қатарына
жатқызатындардың жан басына шаққандағы орташа айлық табысы шамамен 20 000
теңгені, қамтамассыз етілгендер қатарындағыларда 15 000 теңгені, табысы
аз отбасыларында 1000 теңге көлемін, кедейшілік деңгейінде тұратындарда
600 теңгені құраған.
Кедейшілік деңгейін мөлшерлеу және халықтың экономикалық қауіпті топтарын
анықтау - әрбір мемлекет үшін әлеуметтік көмектің тиімді жүйесімен
қамтамассыз етуге ұмтылатын маңызды міндеттердің бірі болып саналады.
Кедейшіліктің сәтті түрде қысқаруы экономика және әлеуметтік салалардағы
жүргізіліп жатқан қайта құрудың нәтежиесіне, тұрғындардың өмір сүру
деңгейіне, жұмыспен қамтуға, әртүрлі еңбек ақы төлейтін құрылымдарға әсер
етуіне байланысты. ІЖӨ-нің (ішкі жалпы өсім) еңбек ақының жоғарлауына
сәйкес тұрақты өсуі, еңбектің өнімділігі қандай да болмасын мемлекеттің
кедейшілік жағдайынан шығуына мүмкіндік туғызады. Сондықтан кедейшілік
проблемасын сәтті шешуде келесі басымдылықтарды көрсетуге болады:
- ұсақтауарлы ауылшаруашылық өнімдерінің жоғарылығын арттыру, тек
қана фермерлерге жоғары табыс әкеліп қоймай, жаңа жұмыс орындарының пайда
болуына, сондай-ақ тамақ өнімдеріне деген бағаның азаюына мүмкіндік
туғызады;
- шағын кәсіпорындардың құрылуына жағдай туғызу. Ол үшін қаржылық
және несиелік ресурстарды алуға мүмкіндік туғызу, жеке меншік құқығын
кепілдендіру, жастар кәсіпкерлігін одан әрі дамыту қажет;
- жұмыссыз жастарды әлеуметтік қорғаудың бірден-бір көзі жастарға
жәрдемақы төлеу, жергілікті бюджеттен материалдық көмек көрсету;
- жұмыссыздарды жұмыспен қамтамассыз ету;
- қажетті мамандықтар бойынша жұмыссыз жастардың біліктілін
арттыру қажет;
- 2003 жылғы 4 сәуірдегі Елбасының жолдауында айтылып кеткендей
аграрлық саясаттағы негізгі екпін еліміздің ауыл шаруашылығы мен ауылдық
аумақтарын жаңғырту мен дамыту жөніндегі негізгі міндеттерді шешуге келіп
тіреледі. Осы мақсатпен ауыл мен ауыл шаруашылығын дамыту арқылы бұдан
кейінгі жастардың ауылдан қалаға қоныс аудару қарқыны мен деңгейінің
жоғарлауына тосқауыл қоюға бағытталған шараларды қолдану қажет.
Экономикадағы ІЖӨ-нің (ішкі жалпы өсім) ұлғаюы жұмыстылық саласындағы
экономикалық белсенді халық санының көбеюіне жетелейді. Қазіргі кезде
жұмысбасты жалдамалы жас жұмысшылардың үлесі азайып, керісінше, әсіресе
ауылдық жерлерде өзін-өзі жұмыспен қамтамассыз ететін жас тұрғын халықтың
үлесі ұлғаюда. Қазіргі жастардың үлесі көбінесе ауылшаруашылығы, орман
шаруашылығы, сауда, транспорт және байланыс, өндіріс саларында өсуде. Бұлай
бола тұрғанмен де, экономика саласындағы жастар алдында тұрған көкейтесті
мәселелердің бірі жұмыссыздық.
Жұмыссыздық кедейшіліктің бірден-бір көрсеткіші болып саналатындықтан,
әлеуметтік индикатор ретінде экономикалық және психологиялық
қиыншылықтармен қатар жүреді. Республиканың әлеуметтік-экономикалық жай-
күйінің жақсарып келе жатқандығына қарамастан жұмыссыздық мәселесі әлі де
толастамаған.
Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі агенттіктің 2002 жылғы
мәліметтеріне сүйенсек республика бойынша 15-29 жас аралығындағы
жұмыссыздар саны 14,4% -ға жеткен. Аймақтық кесіндіден бұл көрсеткіш
деңгейлерінің әртүрлігін байқауға болады (2 сызбаға қараңыз)
2 сызба
Жастардың жұмыссыздық деңгейі, %-бен
Аймақтық деңгейде жұмыссыздардың ең көп пайызы Қызылорда, Батыс-Қазақстан,
Атырау, Солтүстік Қазақстан, Жамбыл, Ақмола, Қостанай облыстарында
байқалған, яғни аталмыш облыстардағы жұмыссыздық дәрежесі республикалық
деңгейден жоғары.
2002 жылғы статистикалық мәліметтерге сүйенсек, республика бойынша
16-24 жас аралығындағы жастардың 77 678-і жұмыспен қамту сұрақтары
бойынша өкілетті органдарға ықылас білдірсе, осы жылы олардың 31 718-і
жұмысқа орналастырылған.
Жұмыссыздық мәселесін шешудің және оның салдары ретінде қаржылық әл-
ауқатты көтерудің бір жолы жеке іс ұйымдастыру. Әлеуметтік зерттеу
мәліметтері көрсеткендей, қазіргі нарық жағдайында шағын және орта
кәсіпкерлікке қаржылық қолдау көрсету нашар дамыған. Жастар кәсіпкерлігін
дамытудың негізгі шаралары ішінде жас адамдармен айрықшаланғандары: жастар
кәсіпкерлеріне несие жеңілдігін беру - 33,1%, жастар кәсіпкерлігін дамыту
және қолдау үшін арнайы органның құрылуы – 11,4%, кедендік және салықтық
салмақтың төмендігі- 10%. Жоғарыда аталғандарды мемлекеттік шаралармен
қамтамассыз еткен жағдайда қазақстандық жастардың көпшілігі өз бизнестерін
бастауға ниет білдірген - 39,0%.
Жастармен іске асырылып жатқан кәсіпкерліктің дамуын талдау оның
заңнамалық реттелуінде бірқатар проблемалардың бар екендігін көрсетеді.
Жастар кәсіпкерлігі заңды түрде, кәспкерліктің бір түрі болып бекітілмеген.
Республикада жас азаматтардың кәсіпкерлік бастамаларын қолдау туралы
нәтежиелі мемлекеттік шаралар жеткіліксіз жүргізілуде. Аталмыш мәселелер өз
шешімін тапқан жағдайда, жастар арасындағы жұмыссыздық үлесінінің
азаятындығы сөзсіз.
Осыған сәйкес, жастарды жұмыспен қамту сұрақтары мемлекет алдында тұрған
басты міндеттердің бірі болып саналады. Осы орайда, жастар саясаты
бағытында бірқатар жұмыстар жүргізіліп, жоспарлануда. Еңбек нарығын
кеңейтудің, жаңа және қосымша жұмыс орындарын құрудың бірден-бір жолы
кәсіпкерлік қызметін дамыту.
Болашақта бүгінгі таңда өз ісін бастауға ниет білдірген жас адамдарды
оқыту және оларға несие беру жөніндегі іске асырылып жатқан жобалар, шағын
бизнес объектілерін қолдау, бағдарламалар шеңберіндегі өзіндік
жұмысбастылық және аймақтық жастар бағдарламаларының жобалары республикада
жұмыссыздық деңгейінің қысқаруына оң ықпалын тигізеді.
Осы бағытта Қазақстан Республикасы Үкіметінің 13 ақпан 2003 жылғы №155
қаулысымен бекітілген жастар саясатының 2003-2004 жылдарға арналған
Бағдарламасында әлеуметтік-маңызды жобалар конкурсы негізінде жас
ғалымдар мен студенттерді тарта отырып, технологиялық бизнес-инкубаторлар
құру үшін, кәсіпкерлік қызмет мәселелері бойынша жастарға арналған
үйрететін бағдарламалар ұйымдастыру және жүргізу үшін, бастаушы
кәсіпкерлер үшін сарапшылық-бағалау экономикалық қызметтерін көрсету
жөніндегі қызметтерді құру үшін 2003-2004 жылдарға республикалық
бюджеттен қаржы бөлініп, іске асырылуда.
Сондай-ақ, 2003-2004 жылдардың жазғы еңбек уақытында студенттік
құрылыс отрядтарының қызметін ұйымдастыру бекітілген. 2004 жылы
жоғарғы оқу орындары және орта кәсіптік оқу орындары студенттерінің
ішінен олардың кейіннен жұмысқа орналастырылуымен кадрларды іріктеу
және мақсатты дайындау үшін ірі компаниялар мен кәсіпорындарды тарту
жобаларын әзірлеу алға қойылған.
Кедейшілік пен жастар арасындағы жұмыссыздық мәселелерін қарастыра
келе төмендегідей қорытындылар шығаруға болады:
- республикадағы кедейшілік деңгейін, тұрғын халықтың ең төменгі
күнкөріс табысын, тұрмыс жағдайы нашар жас отбасыларының
деңгейін анықтау тұрғын халықты мемлекет тарапынан көрсетілетін
әлеуметтік көмектермен қамтамассыз етуге елеулі ықпалын
тигізеді;
- кедейшіліктің алдын-алу шараларының нәтежиесінде ғана, тұрғын
халықтың тұрмысын түзеуге бағытталған іс-шараларды жүргізуге,
әсіресе жұмыссыз жастарды жұмыспен қамту жолдарын іздестіруге,
олардың күрделі әлеуметтік-экономикалық жағдайдан шығу жолдарын
анықтауға мүмкіндік туады.
Мемлекеттің тиімді қызмет атқаруының негізгі факторлары қоғам мен
мемлекеттің арасындағы байланыстырушы элемент болып табылатын жүргізіліп
отырған әлеуметтік саясатқа байланысты. Әлеуметтік саясат негізгі мынадай
міндеттерді атқарады:
- әлеуметтік әсер ету және бақылау механизмдері арқылы әлеуметтік
процестерді реттеу;
- әлеуметтік әділеттілік принциптері негізінде материалдық қорларды
бөлу;
- тұрғындардың анықталған өмір сүру деңгейін үстап тұруға қажетті
жағдайларды қалыптастыру;
- тұрғындарға әлеуметтік кепілдемелер беру.
Қазіргі кезде мемлекеттің әлеуметтік саясатының шешетін міндеттері:
- кедейлікпен күрес;
- тұрғындарды әлеуметтік қамтамасыз ету;
- медициналық көмек көрсетудің сапасы мен қолдану мүмкіндігін арттыру;
- білім беру саласын дамыту және реформалау;
- зейнетақы реформасын одан әрі жетілдіру және төлемшілердің зейнетақы
қорының сақталуына кепілдеме беру;
- тұрғындардың жұмысбастылығы мәселесін шешу;
- ұлтаралық қатынастардың тұрақтылығын қолдау;
- азаматтардың құқықтары мен еркіндіктерін қолдау;
- баға мен инфляцияның өсуін бақылау;
- тұрғындардың кәсіпкерлік қызметін қолдау және ынталандыру;
- мәдениет саласын реформалау, бұқаралық сипаттағы шаралар жүгізу;
- демографиялық жағдайды жақсарту;
- Спортты дамыту.
Әлеуметтік саясаттың тиімділігінің критерийлеріне мемлекеттің
экономикалық даму деңгейі, тұрғындардың табысына байланысты теңсіздіктің
өсуі не төмендеуі, жұмыс күшінің мобильділігінің жоғары не төмендігі,
зейнеткерлердің жағдайының жақсаруы не төмендеуі жатады. Осы критерийлердің
жиынтығы Қазақстан азаматтарының өмір сүру деңгейінің не өскенін не
құлдырағанын көрсетеді. Сондықтан да мемлекеттің саясатының міндеті тек
қана экономикалық көрсеткіштерді ғана жақсарту емес, қазіргі заманға сәйкес
тұрғындарды әлеуметтік қорғау жүйесінің болуында. Әлеуметтік қорғау
дегеніміз – азаматтардың өмірлік қажетті қорларға қол жеткізудің белгілі
деңгейін және жағжайларға, кәрілікке, денсаулық жағдайына, асыраушысынан не
жұмысынан айрылуына, байланысты экономикалық белснді жән ақылы еңбекке
қатысу арқылы өзін табыспен қамтамасыз ете алмайтын азаматтарға өмір
сүрудің белгілі деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған жүйе.[24] Әлеуметтік
қорғау жүйесі төрт элемнттен тұрады:
1) мемлекеттік жәрдемақылар;
2) міндетті түрдегі әлеуметтік сақтандыру;
3) жинақталған зейнетақылық қамтамасыз етілу;
4) әлеуметтік көмек.
Қазақстан Республикасының тұрғындардың әлеуметтік қорғау концепциясында
жұмыс істеу қабылеттілігінен айрылған және асыраушысынан айрылғандарға,
жұмысынан айрылғандарға, кәрі адамдарға, аз қамсыздандырылған топтарды
әлеуметтік қорғау мәселесі жеке көтерілген. Бұл концепцияда кедейлікті
азайтудың жолы ретінде жаңа жұмыс орнын құру және жалақының деңгейін өсіру
мәселесіне зор маңыз беріледі. Сонымен қатар адрестік көмек берудің ақшалай
және натуралдық түрде болатындығы сипатталады. Натуралдық көмек тек қана
жұмыс істеуге қабілетсіз топтарға, атап айтқанда, балаларға,
зейнеткерлерге, мүгедектеге көрсетіледі. Жұмыс істеуге қабілетті
тұрғындарға әлеуметтік көмек қоғамдық жұмыстарды қаржыландыру жолымен,
қайта дайындау бағдарламалары арқылы және жұмысқа орналасуға көмектесу
жолымен жүзеге асырылады. Сонымен қатар бұл құжатта үйі жоқ азаматтарға
арналған үйлер ашу, әлеуметтік мейманханалар ашу, аз қамсыздандырылған
топтарға арналған асханалар ашу мәселесі де қарастырылған. 2001 жылы 17
шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының “Мемлекеттік адрестік көмек
туралы” Заңында мемлекеттік адрестік көмек дегеніміз айлық орташа табыс
деңгейі облыстарда, Астана және Алматы қалаларында бекітілген кедейлік
шегінен төмен азаматтарға, отбасыларына мемлекеттің ақшалай түрдегі
төлемі. Бұл Заңда мемлекет тарапынан адрестік көмек алуға құқығы бар
азаматтар ретінде оралмандар, босқындар статусы барлар, шетелдіктер,
азаматтығы жоқ адамдар, және табыс деңгейі кедейлік шегінен жоғары емес
Қазақстан Республикасында тұрақты мекен етушілер есептеледі.
Жастар мәселесіндегі өрескелдіктердің көбі-рухани, мәдени, тәрбие
секілді белгілі мөлшердегі сана жетімсіздігінің ықпалы болғанмен кері
тартпа бағытта әсер етуші фактор-негізгісі әлеуметтік теңсіздік пен
әлеуметтік жетіспеушілік салдары саналады. Жастардың қоғамда алатын орны
ерекше.
Жастар-қоғамда рухани, халықаралық дәрежелердегі жағдайда өз
революциясын туғыза алардай қабілетті. Қоғамнан өз орнын таба алмаушылық та
жиі орын алады. Ол әлеуметтік жетіспеушілікке байланысты көптеген
мәселелер. Әлеуметтік жағдай қай құрылымда да бірінші орында болады.
Қазақстан дамуына көз жеткізу алу мақсатында қарасақ, экономикада шама-
шарқынша өркендеу бар. Экономика министрі Ж. Кулеев өз мәліметінде 2001
жылдың 1-жартысындағы ішкі жалпы өнім 1999 жылмен салыстырғанда 14 %
өскенін анықтауға болады13. Бірақ бұлар сыртқы миграцияның тоқтауына,
әйелдердің бала туу жағдайына, жалпы айтқанда еліміздің демографиялық және
әлеуметтік тұрмыс жағдайына әсерін бере алмай келеді. Республика
тұрғындарының саны 2001 жылдың 1 маусымында 14 млн.835 мың адамды құраған.
Соның ішінде 8280,5 мыңы (56%)- қалалық болса, ауыл тұрғындарының саны
6554,8 мың (44%) болған. Қалыпты өсім 29,3 мыңды құраса, бұл өткен жылғымен
салыстырғанда (2000 жыл қаңтар-мамырда 26,3 мың) көптеу. Еліміздің 5
аймағында депопуляциялық жағдай орын алып отырған. Өмірге келгендерден гөрі
өлгендердің саны көп. Санақта өлген, кемігендердің жартысына жуығы 15-25
аралығындағы жастар деп көрсетілді. Балқаш қаласындағы тау-кен металургия
комбинатынан ауаға жылына 0,5 млн тонна зиянды заттар шығарса, әрбір Балқаш
тұрғынына шаққанда жылына 6 мың кг-дан келеді екен. Бұл өңірдегі әскери
комиссариат пен военкоматтағы сараптауда әр 10 жігіттің 6 жігіті әскерге
баруға жарамсыз деп табылған. Республикалық көрсеткіштерден 30 есе асатын
жоғарыдағыдай экологиялық ластану салдарынан жергілікті ауруханаларға 3
айда 900-ге тарта анкологиялық аурулар келіп түссе, оның 31% 22-32
аралығындағы жастар екені анықталған14.
Жұмыссыздықтың салдарынан елімізде ажырасу мен некеге тұрушылар саны
тең дәреже қалыптасты. 2001 жылды 1999 жылмен салыстырғанда некеге
тіркелгендер санынан ажырасу оқиғалары 5% ұлғайып шыққан. Денсаулыққа,
экономикалық себептерге байланысты, жұмыссыздық салдарынан қоғамымызда орын
алып отырған ажырасу процесі жастар мәселесіндегі елеулі орны бар проблема.
Қоғамда туындап отырған жұмыссыздықтың себептері әртүрлі болғанмен
нақтылы объектісі-жас адам болып қалыптасқан. Жұмыссыздықтың залалын көбіне
қыз-келіншектер көбірек тартуда. Оның зардабынан әйелдердің денсаулығынан
айрылуы, жетім балалардың көбеюі, жасанды түсіктен кейін демографиялық
өсімнің азаюына әкеп соғуда. Бұл ұлттық құндылықтардың тапталуына жол ашты.
Осы мәселе төңірегінде Алматыдағы статистикалық социологиялық сараптама
орталығы-“Дағдарыс” атты орталықтың қорытындысында былай делінеді.
Аталмыш орталық пен Алматы қаласындағы жезөкшелік жолға түскен
қыздардың жеңіл жүрісті әйел адамдар жайлы мынадай цифрлы факты көрсетеді:
20 жастан жоғары-6 пайыз
21-30 жас аралығында-32 пайыз
31-40 жас аралығында-33 пайыз
40-50 жас аралығында-23 пайыз
қазақ қыздары-63 пайыз
орыс қыздары-33 пайыз
қалған ұлттар-7 пайыз
жоғары білімділер- 34 пайыз
орта білімділер-28 пайыз
мектеп қабырғасындағылар-30 пайыз
сырттай оқитындар-24 пайыз
студенттер-6 пайыз15.
Ал орталықтың кеңесшісі Күміс Ақжүнісова былай дейді:
-“Біздің елде сол баяғы бұрынғы менталитеттен бет-жүзімізді жауып
отырғандықтан осындай жағдайлар көп етек алып барады. Бізге белгілі көп
қыздар алданып қалғандар. Олардың көбісі ауылдан келгендер. Біз оларға
моральдық, психологиялық көмектер береміз. Балалрмен ашық тақырыпта сөйлесу
қажет. Жамандықтан аулақ тәрбиелеу керек. Ана-қызбен, әке-ұлмен тәрбие
жүргізсе, мұндай жағдайлар көп болмас еді. Алданып қалған, жеңіл жүріске
түскен қызына көмек берудің орнына кей ата-аналар үйден қуып шығуға
мәжбүрлейді. Елдің сөзінен өз ұрпағынан бас тартуға мәжбүр. Жұмыссыздық,
әлеуметтік жетіспеушілік жастарды жаман жолға итермелеп отыр”,- дейді16.
Қоғамда психологиялық орталықтар ашу қажет. Түрлі пікірлер
жиынтығынан жастар қоғамда бейімсіздік танытуда.
Жат қылықтарға еректі түрде барып, одан ешқандай келеңсіздік, жаттық
көрмейтін тұстары мол.
Бір топ қыз жеңіл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz