Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастыруда дидактикалық ойындарды пайдаланудың педагогикалық мәселелері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3-5
1 ЗАМАНАУИ БІЛІМ БЕРУ НЕГІЗІНДЕ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ
ҚАБІЛЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін
қалыптастыруда дидактикалық ойындарды пайдаланудың педагогикалық
мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 6-15
2. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін
қалыптастыруда дидактикалық ойындарды пайдаланудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... . 15-28
2 ЗАМАНАУИ БІЛІМ БЕРУ НЕГІЗІНДЕ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ
ҚАБІЛЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін
қалыптастыруда дидактикалық ойындарды пайдаланудың
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 29-37
2.2 Дидактикалық ойындар арқылы оқушылардың шығармашылық
қабілетін қалыптастырудың әдіс-тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37-56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 57-58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59-60
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі: Заманауи білім берудің қазіргі жаңа құрылымы
және оқу-әдістемесінің мазмұнының өзгеруі мұғалімдердің кәсіби
шеберліктерін жаңартуын, шығармашылық ізденістерін қажет етіп отыр.
Еліміз Егемендігін алып, Тәуелсіздігіміздің тұғырлы болуын, халқымыздың
еңсесін тік ұстап болашаққа сенуін елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өзінің жыл
сайынғы дәстүрлі халыққа жолдауында айтып, халықты бірлікке, ынтымаққа,
білімділік пен төзімділікке шақырып отыр. 12-жылдық мектеп реформасын
жасауды, балабақшаларды көбірек іске қосуды, оларға маман дайындауды, білім
мен ғылымға тереңірек көңіл бөлуді халыққа аманаттап отыр.
Мәңгілік Ел ұғымын ұлтымыздың ұлы бағдары - Қазақстан-2050
Стратегиясының түп қазығы етіп алдым.Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен гөрі
оны ұстап тұру әлдеқайда қиын. Бұл - әлем кеңістігінде ғұмыр кешкен талай
халықтың басынан өткен тарихи шындық. Өзара алауыздық пен жан-жаққа тартқан
берекесіздік талай елдің тағдырын құрдымға жіберген. Тіршілік тезіне төтеп
бере алмай, жер бетінен ұлт ретінде жойылып кеткен елдер қаншама. Біз
өзгенің қателігінен, өткеннің тағылымынан сабақ ала білуге тиіспіз. Ол
сабақтың түйіні біреу ғана - Мәңгілік Ел болу біздің өз қолымызда. Бұл үшін
өзімізді үнемі қамшылап,ұдайы алға ұмтылуымыз керек. Байлығымыз да,
бақытымыз да болған Мәңгілік Тәуелсіздігімізді көздің қарашығындай сақтай
білуіміз керек, - деген болатын елбасымыз өз сөзінде. Ел болам десең –
бесігіңді түзе дейді біздің дана халқымыз. Бала тәрбиесіне дұрыс көңіл
бөлу ата-бабаларымыздың ежелден келе жатқан негізгі қасиеттерінің бірі.
Бала – ұрпағының жалғасы, ертеңгі күнге аманатым деп бала тәрбиесіне ерекше
көңіл бөлген. Кісі, қонақ келгенде қолына су құйғызып батасын алған,
қонақты аттан түсіріп, үйге бастап әдеп танымын көрсеткен.
Бүгінгі мектеп жағдайында оқыту мен тәрбиелеудің соңғы әдіс-тәсілдерін
игерген, психологиялық-педагогикалық диагностиканы қабылдай алатын, нақты
тәрбиелік іс-әрекет үстінде өзіндік даңғыл жол салуға икемді шығармашыл
педагог-зерттеуші,жаңашыл мұғалім болуды қажет етеді.
Ал бұл жұмыстарға қол жеткізу үшін мектепішілік әдістемелік қызметті
және мұғалімдердің педагогикалық қызметіне бақылау жасау жолдарын
жаңартудың тиімді әдіс-тәсілдерін ұйымдастыру қажет.
Әлемдік өркениеттен өз орнын тауып жаһандану ағысына енген еліміздің
алдында тұрған міндеттердің бастысы – еліміздің бәсекеге қабілетті
азаматтарын даярлау мақсатында елдің интеллектуалдық мәдениетін көтеру,
жастарға ұлтық ерекшеліктерді ескере отырып сапалы білім, білік, тәрбие
беру, жан-жақты дамыған іскер азамат қалыптастыру.
Осының негізінде Республикамызда ресми құжаттар жарияланған.Білім
министірлігінің тәлім-тәрбие тұжырымдамасында: “Бүгінгі таңда жастарға
әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім мен тәрбие беру,оның
рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлай білу мүмкіндігін
жетілдіру,сонымен қатар әр адамның кәсіби біліктілігін, іскерлігін арттыру
әділетті қоғамның міндеті болып табылады
Ал, Ел басымыз Н.Ә.Назарбаевтың Білім мемлекеттік бағдарламасының
білім беру жүйесін дамытудың негізгі бағыттарында Жалпы орта білім беру
саласында оның мазмұнын білім беруді демократияландыру және ізгілікті ету
бағытында айтарлықтай жаңарту қажет.Оқушылардың сапалы білім, білік пен
дағды алуының жоғары негіздеріне қол жеткізген жөн деп, отбасы,мектепке
дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында
көзделген білімді, дағдылар мен қарым-қатынастарды баланың
меңгеруін,сондай-ақ күш-жігірі мен психологиялық жағынан мектеп
бағдарламасын игеруін қамтамассыз етуге міндеттідеп баланың дамуындағы
отбасының міндеттерінде белгіленген [1].
Сондай-ақ Елбасымыз қазақстан халқының жолдаудағы (Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстан он жетінші бағытында-халықаралық стандарттарға
орай бастауыш және орта білім беру, кадрларды қайта даярлау
жүйесіне жақындай беру және бүкіл еліміз бойынша әлемдік стандарттар
деңгейінде сапалы білім беру қызметін көрсетуге қол жеткізуіміз
керек.Оқытудың тиімділігін, әр оқушының білім мен білігін бағалаудың
бірыңғай жүйесін жасау керек.
Шығармашылықтың саласы көп мысалы: музыкалық, көркем, техникалық,
т.с.с. бірақ осы шығармашылықты дамыту керектігін еліміздің психологтары ХХ
ғасырдың бас кезінде зерттеулер барысында дәлелді көрсеткен. Шығармашылық
тұлға қабілеттер арқылы көрініс табады. Ол көріністер адамның қасиеттерінің
психологиялық ерекшеліктері, жеке қасиеті немесе адамның психологиялық
қасиеттерінің жиынтығы ретінде айқындалады.
Шығармашылық – тұлғаның ізденімпаздық қабілет сапасын дамытудың
негізгі өзегі болып табылады. Себебі өмірдегі құндылықтардың барлығы да
жаңашылдық бағыттар арқылы ғана іс-әрекетке тұрақты шығармашылық
қызығушылық нәтижесінде танылып, болашақта өміршең дамуына мүмкіндік алады.
Сондықтан шығармашылық ізденісті тәрбиешінің дамуына, оның рухани
жетілуінде мәні терең, мотивациялық, білімділік бағдар құндылығы ретінде
танылуының маңызы зор. Зерттеу барысында зерделенген маңызды мәселелер: оқу-
тәрбие процесін ұйымдастырудың өзекті бағыттары.
Шығармашылық тұлға – бұл шығармашылыққа деген тұрақты да жоғары
қызығушылығын білдіретін, шығармашылық қабілетті қалыптастырудың бірлігінде
көрінетін, оған бір немесе бірнеше әрекет түрлерінде, жеке мәнді
шығармашылық нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Энциклопедияда шығармашылық "... ешқашан бұрындары болмаған, жаңа сапалы
нәрсені тудырушы іс-әрекет ..." ретінде қарастырылады. Идеалистік және
метафизикалық тұжырымдамаларға қарсы тұрған шығармашылықтың ғылыми-
философиялық ұғымы, шығармашылықты адамның және адамзаттың мақсаттары мен
қажеттеріне сәйкес, нақтылы өмірдің объективті заңдылықтары негізінде
табиғат пен әлеуметтік дүниені өзгертетін адамның іс-әрекеті деген тұрғыда
қаралады .
Кез-келген адамның, оның ішінде оқушының әрекетінде білімнің ғана емес,
сонымен бірге дидактикалық ойындарды пайдаланудың зор маңызы бар.
Іскерлік ұғымы педагогика тарихында көптеген қазақстандық және ресейлік
еңбек сіңірген педагогтардың құнды еңбектерінде әр қырынан
тұжырымдалған.Біздің зерттеу жұмысымызға байланысты оқушылардың білім
сапасын арттыру, үлгермеушілікті болдырмау мақсатында оқу іскерліктері мен
дағдыларын қалыптастыру мақсатымен айналысқан Қазақстандық И.Д.Буртовой мен
Т.Әбдіғалиева, Ж.Балтабаев, Р.М.Қоянбаев, Ж.Б.Қоянбаев, Б.Т.Ортаев
Т.Хазіретәлі, Н.Жаманқұлова, Н.Г.Даумов, А.Қ.Аренова, А.Әмірбеков
зерттеулері мен еңбектерінің орны ерекше және Ресейлік педагогтар И.В.Савин
Т.А.Ильина, Е.А.Климов, А.В.Усова мен А.А.Бобров, А.А.Бред,
Д.Хамблин,С.А.Шапоринскийдің еңбектерінің маңызы зор. [2]
Заманауи білім беру негізінде бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық қабілетін қалыптастыруда дидактикалық ойындарды қолдану
бүгінгі күннің алға қойған міндеті болып табылады.
Зерттеудің нысаны: Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
қабілетін қалыптастыруда дидактикалық ойындарды қолдану.
Зерттеудің мақсаты: Заманауи білім беру негізінде оқушылардың
шығармашылық қабілетін қалыптастырудағы дидактикалық ойындарды пайдалану.
Зерттеудің міндеттері:
- Заманауи білім беру негізінде бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
қабілетін қалыптастыруда дидактикалық ойындарды қолданудың педагогикалық
мәселелерін қарастыру;
- Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастыруда
дидактикалық ойындарды қолданудың ерекшеліктерін анықтау;
- Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастыруда
дидактикалық ойындарды қолданудың жолдарын қарастыру;
- Дидактикалық ойындар арқылы оқушылардың шығармашылық қабілетін
қалыптастырудың әдіс-тәсілдеріді пайдалану.
Дипломдық жұмыстың құрылымы-кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I ЗАМАНАУИ БІЛІМ БЕРУ НЕГІЗІНДЕ БАСТАУЫШ СЫНЫП ҚУШЫЛАРЫНЫҢ
ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін
қалыптастыруда дидактикалық ойындарды пайдаланудың педагогикалық
мәселелері
Бүгінгі таңда қоғамымыздың даму бағытында жан-жақты дамыған сауатты,
саналы азамат тәрбиелеу мәселесі жүктеліп отыр. Мемлекетіміз осының бәрін
ескеріп білім беру жүйесін баса дамытуға, оның дүниежүзілік деңгейге
көтерілуіне аса мән беруде.Бастауыш сыныпта білім беру, тәрбиелеу және
оқушылардың ой-өрісі қабілетінің дамуы бұл сабақтың алға қояр мақсаты болып
табылады.
Өмір сүру үшін білімді меңгерудің маңызды екендігі жайлы ғұлама
бабаларымыз әл-Фараби, Қ.А.Ясауи, М.Х.Дулати, Ж.Баласағұн тамаша өсиеттер
қалдырған.
Ұлы ойшылдар ағартушы-педагог Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци, Ж.Ж.Руссо,
А.Дистерверг, Ы.Алтынсарин, К.Д.Ушинский оқыту арқылы оқушылардың ақыл-ой
қабілеттерін, дербестігін, ойлауын дамытуға көңіл бөлу керектігін айтқан
болса, оқыту үрдісінің ерекшеліктері мен ұстанымдары, оқыту әдістері мен
құралдарын М.А.Данилов, Б.Н.Есипов, Н.Скаткин, Ю.К.Бабанский, М.Жұмабаев,
Т.Сабыров, т.б. өз еңбектерінде оқушылардың өз бетінше жұмыс орындауда
дидактикалық ойындардың пайдалы жақтарын талқылаған, ғылыми түсініктер
берген. [3,4]
Ұлы жазушы М.Әуезовтің ”Ел боламын десең, бесігіңді түзе” деген
кемеңгерлік тұжырымы тәрбиенің негізі отбасында қалыптасатынын тағы бір
дәлелі. Иманды ұл мен инабатты қыз қайдан шығады? Әрине, ұшқан ұясынан,
ата-ана және ұлағатты ұстаз тәрбиесінен қанаттанып ұшады. Қазақта ”Баланы
жастан...? ”, ”Құс ұяда нені көрсе, ұшқанда соны іледі” деген үлгі аларлық
сөздер аз емес. Осы мәйегі мол сөздерден де халық педагогикасының нышаны
аңғарылмай ма?.
Заманауи білім беруде мұндай мақсаттың баянды болуы білім беру
жүйесінің үлесіне түсетінін ескерсек, білім негізі мектепке дейінгі
мекемеден, бастауыштан басталғандықтан жас жеткіншектердің білімді, білікті
болуында ойынның алатын орны ерекше.
Психологтердің зерттеуінше, әрбір жаста шығармашылыққа баулуға өзек
болардай өзіндік қабілет, бейімділік болады. Сондықтан жүйелі түрде
шығармашылыққа баулып, ақыл-ойын, икемділігін дамыту қажет. Орта буынның
шығармашылық мүмкіндігі зор, өйткені, олар шығармашылықпен тұрақты,
белсенді айналысуға икемді келеді.
Шығармашылық қызығуы қалыптасқан бастауыш сынып оқушылардың мынандай
ерекшеліктері болады:
— оқушылардың өзіндік ойлау ерекшеліктері басым, түрлі болжамдар
жасауға қабілетті, қиялы ұшқыр, өзін танытуға құштар;
— шығармашылықпен айналысуға ұмтылып тұрады, шығармашылық күшін сынауға
тырысады;
— қиялдары жүйрік, бейнелер сомдауға шебер, жан дүниесі нәзік, лирик
болып келеді, болмыстары поэзиядан құралады;
— бұл жастағылар ақыл-ой қабілеттілігін тек өзін қызықтырған іске
бағыттайды, ал қызықтырмаған істе қалыпты білік-дағдыларымен шектеледі;
Заманауи білім беруде бастауыш сынып оқушыларын шығармашылыққа баулу
үшін тағы бір қажеттілік психологиялық дайындықтан өткізу. Психологиялық
дайындық, яғни, педагогтің психологиялық әсері шығармашылық кезеңде
студенттің шабытын оятып, құлшындырып, еліктіріп отырады. Шығармашылық
шеберлік үшін студентке оқытушының берер психологиялық әсері мынандай
болмақ:
— "сенің қолыңнан бәрі келеді", "сен қабілеттісің", "оқы", "үйрен" деп,
студенттің еркін билеп, сенім білдіру;
—оқушының кішкентай жетістігі болса да жоғары бағалап, мадақтап,
көтермелеу, оқушылар басылымында өлең, әңгімелерінің жарық көруіне
көмектесу;
— шығармашылық сәтте оқушыға құптаушылық көзқарас білдіру, сезім күйін
бақылау, қамқорлық таныту;
— ақын-жазушылардың, өнер адамдарының шығармашылық дәстүрінен
қызғылықты оқиғаларды әңгіме ету;
— оқушылар үшін педагог өзін қарапайым жан есебінде таныта білу, оқиға,
сюжет, образ жасауда оларға сенім білдіру;
— оқушының қойған сұрақтарына пейілімен дұрыс жауап беру, олардың
психологиялық еркіндігін қамтамасыз ету.
Бастауыш сынып оқушыларының білімін қалыптастыруда дидактикалық
ойындар арқылы білім алуға, оқуға қызықтыра отырып, тұлғалық дамуын
қалыптастыруға болады.
Бүгінгі таңда дидактикалық ойындар оқушылардың ақыл-ой белсенділігін
қалыптастырудың маңызды құралы бола отырып, олардың бағдарлама материалының
негізгі тақырыптары бойынша алған білімдерін тереңдете түсуді, әрі
пысықтауды көздейді.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындар оқушылардың сабақ үстіндегі
жұмысын түрлендіре түседі, олардың пәнге қызығушылығын оятып, ынта-ықылас
қоюына баулиды және оқушылардың зейінін, ойлауын, зерделеуін дамытады.
Бастауыш сынып оқушыларының өмір тәжірибесін бір жүйеге келтіруге
үйретіп, жүйке жүйесін демалдырады. Міне, сондықтан да ойын оқу-әрекетінде
жетекші рөл атқарады.
Заманауи білім беруде бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
қабілетін қалыптастыруда дидактикалық ойындар әр түрлі болып келеді.
Сөз сөйлеудің дамуы, тәрбиеленушінің білім қоры педагогтарға оларда әртүрлі
ойындарға деген іскерлікті қалыптастыруға: сюжетті-рөлдік, дидактикалық,
қозғалмалы мүмкіндік береді.
Бастауыш сынып оқушылары мінездегі өзгешеліктерді ажырата бастайды
және өзінің іс-әрекеттерінде ойындардағы әдістерді, құралдарды пайдаланады.
Оқушының ойыннан толық мәнді дамуы тек мұғалімнің мақсатты бағдарлы іс-
әрекеті қалыптастырылғанда көрініс алады. Осылайша, сюжетік-рөлді ойында ол
балаларға толық сюжеттің мазмұны мен рөлдердегі өзара әдістер негізінде
көрінеді; дидактикалық ойындарда оларға тәртіпті көрсетіп, әрекеттің соңғы
нәтижесін жылжымалы ойын жүргізуді ұйымдастыруда ойынның мәнін, символын,
атрибуттардың қызметін ашуға, қарсыластарының жетістіктерін бағалауға
көмектеседі.
Заманауи білім беруде мұғалім сонымен қатар, бастауыш сынып
оқушыларының өзіндік ойындарын басқарып, оларды дұрыс бағытқа ойынның
арнайы дайындалған кезеңдері арқылы нәтижеге қол жеткізеді.
Ойындарды бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетінде белгілі бір
жүйемен пайдалану қажеттілігін дәлелдейді.
Дидактикалық ойындардың оқыту мазмұнына, танымдық іс-әрекет сипатына,
ойын құрылымына сәйкес жіктемелері бар .
Қазақ халық ойындарының жіктемесі оқушылардың жас ерекшеліктеріне
А.Диваев, ойын сипатына М.Гуннер, Т.С.Сабыров Ш.Әміралиев; дене
қасиеттерін, қимылдық әрекеттерді дамытуға М.Таникеев, ; ойындардың
педагогикалық мүмкіндіктеріне А.К.Айтпаев сәйкес жасалады. [5,6]
Бүгінгі таңдабастауыш сыныптарда дидактикалық ойындарды оқыту
мазмұнына сәйкес мынандай түрлері бар:
1. Ойын-саяхаттар. Олар ертегілерге ұқсас. Олар фактілер немесе оқиғаларды
бейнелейді, бірақ олар ерекше түрде ашып көрсетіледі; қарапайым жұмбақ
арқылы; қиындық - оңай жолмен; қажеттілер - қызық жолмен беріледі;
2. Ойын-тапсырмалар. Бұл ойындардың негізін заттар мен әрекет, сөздік
тапсырмалар құрайды. Ойын міндеттері мен әрекеттері бір нәрсені болжауға
негізделеді.
3. Ойын болжамдар. Бұл ойындар "Не болар еді...?", "Мен не істер едім, егер
..." деген сұрақтарға негізделеді. Ойынның дидактикалық мазмұны балалардың
алдына проблемалық міндет пен ситуацияны қоюда ерекшеленеді. Мұндай
ойындар білімді нақты жағдайда ұштастыра байланыс тапсырмаларын
белгілеуді талап етеді.
4. Ойын-жұмбақтар. Жұмбақтың негізгі ерекшелігі - логикалық астарының
болуында. Олар баланың ой-әрекетін белсендіреді. Жұмбақтар салыстыру,
теңеу және сипаттау арқылы ұғымның қасиеттерін ажыратуға тәрбиелейді,
оқушы қиялының дамуына әсер етеді.
5. Ойын-әңгімелер. Ол мұғалімнің балалармен, балалардың мұғаліммен және
балалардың балалармен қарым-қатынасына негізделеді. Бұл қарым-қатынас
ойын мазмұнында ерекше сипатқа ие болады. Ойынның құндылығы - олар
эмоциональдық түрде белсендіруге, бір сөздікке, өзара әрекет жасауға,
бірлесіп ойлануға мүмкіндік туғызады.
Мектепте оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты ойын түрлерін
мазмұнына қарай бөледі:
1. Сюжетті рольді ойындар.
2. Құрылыс материалдарымен ойнау.
3. Қимылды ойындар.
4. Дидактикалық ойындар.
5. Драмалық ойындар.
6. Музыкалық-дидактикалық ойындар.
Танымдық іс-әрекет сипатына сәйкес ойын түрлері:
1. Оқушылардың орындаушылық әрекетін талап ететін ойындар.
2. Қайта жаңғырту іс-әрекетін орындауға бағытталған ойындар.
3. Қайта жасау іс-әрекетін жүзеге асыруға бағытталған ойындар.
4. Оқушылардың іс-әрекетін бақылауға бағыттаған ойындар.
5. Ізденіс іс-әрекетіне бағытталған ойындар.
Бастауышсыныптақұрылымы бойынша дидактикалық ойындарды мынадай түрлерге
жіктейді:
1. Сюжеттік - рөлдік ойындар.
2. Жаттығу ойындар.
3. Драмалық ойындар.
4. Шығармашылық ойындар.
5. Әдеби-музыкалық ойындар.
Халық ойындарының педагогикалық мүмкіндіктеріне сәйкес мынадай
жіктемесі бар:
1. Білімдендіретін ойындар.
2. Тәрбиелейтін ойындар.
3. Дамытатын ойындар.
4. Жеке тұлғаны әлеуметтендіретін ойындар.
5. Диагностикалық ойындар.
Жоғарыда көрсетілген мысалдардың барлығының да мазмұны өте қызық және
өзіндік ерекшеліктерге толы. Олар дидактикалық ойындардың жалпы мақсаты мен
мазмұнына сәйкестендірілген. Бұл ойынның түрлерін бастауыш сыныптың оқыту
үрдісінде кеңінен пайдалануға болады.Сюжеттік-рөлдік ойындар. Оқу жылының
алғашқы жарты жылында тәрбиеші балаларда ойындық іскерлік пен негізгі
рөлдік қимылдарды қалыптастырады. Ол бірігіп ойынға балаларды қосады немесе
сюжетті кішігірім әңгіме негізінде көрсетеді.
Бастауыш сынып оқушыларында негізгі ойындық іскерліктер қалыптасады,
бұл оларға ойын барысында өзара байланысқан шарттық құралдарды пайдалануға
көмектеседі.
Бастауыш сынып мұғалімнің алдында мынандай міндеттер тұрады. Ол
оқушылардың шығармашылық белсенділігін теңдестіру. Бұған ойынның құрамына
әртүрлі рөлдерді қосу; әлеуметтік сферадағы әртүрлі өмірді, әртүрлі әдеби
шығармаларды, ертегілерді, сонымен қатар, ертегідегі және шын өмірдегі
персонаждарды қосады.
Педагог оқушылармен бірігіп, ойында сюжетті байланыспайтындай
рөлдермен байланыстырып көрсетуі керек. Ол ойын жоспарына жаңа жағдайлар
және, оқиға мен тұлғалар енгізетін балаларды марапаттауы керек, өйткені бұл
баланың шығармашылық белсенділігін және ойынның еркін меңгерілуінің
көрсеткіші болып табылады.
Сюжетті – рөлді ойындарға жағдай жасау немесе жетпей жатқан құралдарды
сюжет барысында көрсетуге көмектеседі, ойынның мәні мен оның қатысушыларын
байланыстырады. Әдетте бұл мақсатқа дайын ойыншықтарды құрылыс материалы
ретінде пайдаланады. Бұл жағдайда айнала ойынға қолайлы ғана емес, сонымен
қатар, шындыққа ұқсауы қажет.
Өйткені, оны балалар таза символды түрде қабылдауы мүмкін. Әсіресе
бұл ойындық топтарға, онда барлық қатысушыларға ойынның жағдайын, мәнін
түсінуге байланысты.
Мұғалім бастауыш сыныпта театрлық ойындарда жиі ойнатылады. Театрлық
ойындар сюжетті-рөлді ойындарға қарағанда нақты көрермендер ұсынады
(кішкентай балалар, ата-аналар, баланың қатарлары). Бұл процесте балаларда
авторлық мәтін мен көркемдік шығармашылық идеяларды қайта тудыру құралдарын
(интонация, мимика) ойлап шығару қалыптасады. Бұл қиын әрекет міндетті
түрде үлкендердің қатысуын талап етеді, әсіресе бұл дайындық кезеңінде.
Театрлық ойындар шынымен қызықты, оқушыларды тек қана көріністі орындау
ғана емес, сонымен қатар оларда көрініске орын дайындауды қалыптастыру
қажет. Мұның барлығы мектеп жасына дейінгі балаларға оңай міндет емес.
Бастауыш сыныпта ойнатылатын дидактикалық ойындар. Мұғалім сабақ
үстінде дидактикалық ойындар өткізгендей, сабақтан тыс жерде балалар
жаттығуларын, олардың түрлерін, көлемін, түсін, кеңістігін, дыбысын білуі
тиіс. Дидактикалық ойындар көмегімен балалар құралдарды сыртқы пішіні
секілді, олардың белгілері бойынша салыстыруға және топтауға, есептерді
шешуге оларда дайындық қалыптасады.
Бастауыш сыныпта ойнатылатын музыкалық-дидактикалық ойындар. Музыкалық-
дидактикалық ойындар оқушылармен бірте-бірте игеріледі. Жаңа ойынмен танысу
негізінен музыканың сабақтар кезінде жүзеге асады.
Бастауыш сынып мұғалімі оқушыларды ойын ержесімен таныстырады және
олардың алдына анық дидактикалық міндеттер қояды. Бастапқыда педагог
(тәрбиеші, сынып мұғалімі) топтағы ойынды өткізуде бастаушы болады.
Соңында оқушылар өздері педагогтың көмегінсіз ойынды ойнай алады,
яғни араларынан бастаушыны таңдау арқылы. Музыкалық-дидактикалық ойындарды
үйрену процесінде балалардың алған білімдері оларға әртүрлі музыкалық іс-
әрекеттерге байланысты міндеттерді орындауға көмектеседі.Дидактикалық
ойындардың маңызы бастауыш мектеп жасындағы балалардың ойыны мектеп жасына
дейінгі бүлдіршіндердің сюжеттік ойындарынан өзгешелеу болады. Шәкірттер
енді әр алуан қимыл-қозғалыстар, тез ойындарды ғана емес, күш-қуат пен тепе-
теңдік сезімін жетілдіретін қызықты ойындармен де шұғылданады.
Ондай ойын түрлері оқушылардың сан қилы жағдайларға тез икемделуін
дамытып, олардың тапқырлығы мен икемділігін талап ететін жарыс түрінде
ұйымдастырылады.
Бүгінгі таңда дидактикалық ойын түрлерінің тәрбиелік мәні зор, әрі
адам денесінің дамып жетілуіне пайдасы мол. Ойын үстінде балалардың
бойындағы барлық дерлік психологиялық процестері, сезімдері мен эмоциялары,
ерік-жігер қасиеттері шыңдалады, мінез-құлқы айқындала түседі. Мұғалімге
оқушы психологиясының өзіндік ерекшеліктері айқындалып олармен оқу-тәрбие
істерін жүргізудің тиімді әдіс-тәсілдерін қолдану мүмкіншіліктері туады.
Бала өзіне жаңалық болып сезілген әр қилы нәрселерге еліктегіш келеді. Осы
қасиетімен бойындағы сезім мен қабілет ерекшеліктерін аңғартады. Мінезінің
ұнамсыз жақтары байқалатын тұста осы. Ұстазға бұл ретте істейтін жұмыс
түрлері көп-ақ.
Бүгінгі заман талабына сай ойындардың ішінде дидактикалық ойындардың
маңыздылығы жағынан өзгелерінен бөле-жара айтуға болады. Бірақ, бір
ескертетін нәрсе, маңызды екен деп сабақ мазмұнына үйлеспейтін ойын
түрлерін қолданудан аулақ болған жөн. Әр ойынның өз реті бар.
Мұғалім сабақ процесінде қандай дидактикалық ойын қолданатынын сабақ
мазмұнына, мақсатына сәйкес таңдап алған жөн. Өйткені ойын мектепке келген
балалар үшін қызықты әрекет, іс-қимыл бола отырып, сонымен бірге оларды
тәрбиелеу мен дамытудың аса маңызды құралы болып табылады. Бірақ ол
педагогикалық ізденістің арқасында ғана қуатты құралға айналады.
Алты жасар балаларды оқытып-тәрбиелеуде педагог балалар игере
алатындай ойынның бағдарламалық мазмұнын жоспарлайды, дидактикалық және
ойын міндеттерін, қимыл мен ережелерді белгілейді.
Ойында педагогикалық процеске енгізе отырып, тәрбиеші балаларды
ойнауға, Н.Д. Хмельдің сөзімен айтқанда, “Жақсы ойын” жасауға үйретеді.
Мұндай ойынға мынадай сипаттар тән: мазмұнының тәрбиелік-танымдық
құндылығы, ойын барысының дұрыс түсіндірілуі, таңдалынып алынған ойын
түрінің оқушыларға үйретері мол және шығармашылық сипаты, жеке балалардың
және барлық ойнаушылардың мүдделерін ескере отырып ойын ережесіне бағыну
және соларды басшылыққа ала білуі, ойыншықтар мен ойын материалдарын
белгілі бір мақсатқа пайдалану, балалардың бір-бірімен достық қарым-
қатынастары және көңіл күйлерінің шат болуы ескеріледі [7].
Сабақта ойынды басқара жүріп, мұғалім баланың жеке басының барлық
жағына: оның санасына, сезіміне, ерік-жігеріне, мінез-құлқына ықпал
жасайды.
Ойынды негізінен ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық және дене
мүшелерінің дұрыс қалыптастыру мақсаттары үшін пайдаланады. Мазмұны ойлай
білуге құрылған ойын процесінде балалардың білімі мен түсінігі айқындалып,
тереңдей түседі. Ойын үстінде қайсыбір рөлді орындау үшін бала өзінің
түсінігін ойын әрекетінде көрсетеді.
Кейде адамдардың еңбегі туралы нақты түсініктері дәйексіз болады,
мұғалім туралы ұғымдарын кеңейту үшін мазмұнды, тәрбиелік сипаты мол
түрлерін таңдап алғаны жөн.
Бастауыш сынып оқушылары бәрін білуге құштар, сұрақ көп қояды.
Ұстаздың бала меселін қайтармай сол сұрақтарға толық жауап қайтаруы, ойын
кезіндегі әңгімелеріне құлақ түріп, дұрыс сөйлеуге, әдептілікке үйретуі,
өзара түсінісулеріне, келісуіне көмектесуі керек.
Демек, ойын оқушылардың алған білімдері мен түсініктерін баянды етіп
қана қоймайды, сонымен бірге өзінше бір белсенді танымдық іс-әрекет формасы
болып табылады. Сондықтан оқу-тәрбие процесіне ойынды дұрыс кірістіріп,
оның барлық тиімді мүмкіндіктерін пайдаланудың маңызы зор.
Дидактикалық ойын негізінде оқушылардың танымдық белсенділіктерін және
ойынды педагогикалық процеске енгізе отырып, мұғалім балаларды ойнауға,
Ж.Ә.Әбиевтың сөзімен айтқанда, “Жақсы ойын” жасауға үйретеді. Мұндай ойынға
мынадай сипаттар тән: мазмұнының тәрбиелік-танымдық құндылығы, ойын
барысының дұрыс түсіндірілуі, таңдалынып алынған ойын түрінің оқушыларға
үйретері мол және шығармашылық сипаты, жеке балалардың және барлық
ойнаушылардың мүдделерін ескере отырып ойын ережесіне бағыну және соларды
басшылыққа ала білуі, ойыншықтар мен ойын материалдарын белгілі бір
мақсатқа пайдалану, балалардың бір-бірімен достық қарым-қатынастары және
көңіл күйлерінің шат болуы ескеріледі.
Бастауыш оқушы психологиясына дидактикалық ойындардың ықпалы маңызды
рол атқарады.
Оқушылардың болашаққа деген бағыт-бағдары отбасында, мектеп қабырғасында,
жалпы еңбек, қоғамдық деңгейде қалыптасады деп алсақ, бүкіл қоршаған
дүниенің әр саласының көзқарасқа тигізетін әсері, беретін білімі, тәрбиеге
ықпалы әртүрлі болады.
Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болуы, қазақ
тілінің мемлекеттік тіл құқығына көтерілуі, Білім туралы, Жастар саясаты
туралы заңдардың қабылдануы келешек ұрпақ тәрибесіне үлкен жауапкершілікпен
қарауды көздейді.
Бүгінгі күн талабына орай тәрбиенің мазмұнын, мақсатын, қағидаларын,
міндеттерін қайта қарастырып, түбегейлі өзгертуде дидактикалық ойындарды
пайдаланудың маңызы зор.
Қоғамымыздың іргесін, білімін нығайту мақсатында ең алдымен сабақта
дидактикалық ойындардың ерекшелігі мен тәрбиелік мәні бар оның негізгі
мақсаты - баланы ойлауға, ізденуге, шығармашылық жұмыспен айналысуға, өз
бетінше ізденуге баулу болып табылады.
Қазіргі заман талаптарына сәйкес мектептегі барлық буын оқушыларының
білімін дидактикалық ойын түрлері тұрғысынан дамыту, жетілдіру-педагогика
ғылымының міндеті болып табылады.Осыған орай білімнің мазмұнын, білім беру
жүйесіндегі орнын, оқу-тәрбие процесінің ерекшелігін, оны дұрыс
ұйымдастырудың негізгі әдістерін, формаларын жетілдірудің жолдарын білу
керек.
Оқу-тәрбие процесінде дидактикалық ойынды қолдану барысында әр оқушының
жеке басының ерекшелігі есепке алынуы тиіс.
Сабақ барысында әр оқушының ұғымы, сезімі, түсінігі, қабылдауы, қабілеті
әр түрлі. Ең бастысы - әр оқушының жеке басын құрметтеу, оның адамдық
қасиетіне нұқсан келтірмеу.Қазіргі ізгілендіру заманында әрбір баланың өз
мүмкіндігін, қабілетін, іскерлігін, ойлауын, дидактикалық ойын барысын да
байқау қажет, сонда ғана олардың білімге, ынтасын арттырып,
еңбексүйгіштікке, білімге құштарлық қасиеттерін нәтижелі қалыптастыруға
болады.
Мұғалім оқушылармен дидактикалық ойынды ұйымдастырып, оларды үйрету,
қалыптастыру үшін ең алдымен балалардың психологиялық ерекшеліктерін білуі
керек.
Бастауыш сынып жасындағы баланың бойындағы психикалық процестер: зейін,
қабылдау, қиялдау, есте қалдыру, ойлау, сөйлеу, сезімдер. Осындай
психикалық процестер баланың бойында болуын, өзгеріп жетілуін қарастырады.
Бала мұндай ерекшелік пен іс-әрекетті қимыл жасау процесінде,
дидактикалық ойын барысында шешеді. Бастауыш сынып оқушыларының
психологиясы психикалық дамуды, заңдылықтарды, іс-әрекеттің дамуын, жеке
бастың қалыптасуын зерттейді. Бастауыш сынып жасындағы балалардың
психологиясын білу оқыту, тәрбиелеу практикасын дұрыс ұйымдастыруға
мүмкіндік береді.
Оқушының психикалық даму ерекшелігі - ойлауында, ақыл-ойында,
ынтасында, қабылдауында оқу-тәрбие процесі кезінде негізгі ерекшелік болып
табылады.
Бастауыш сынып оқушыларын зерттеудің негізгі әдістері: бақылау,
эксперимент әдістері болып табылады.
Мұғалім оқушының дидактикалық ойын барысында мінез-құлқын табиғи
жағдайда мақсат қоя отырып зерттейді.
Мұғалім бақылау процесінде зерттелуші оқушы мінез-құлқындағы сыртқы
белгілерді ғана қадағалайды. Мысалы: Оқушының іс-әрекетін, сөйлеген
сөздерін, мәнерлі қимылын.
Бұл жағдайда мұғалім бақылаудың екі түрін қолданғаны жөн.
1. Жаппай бақылау
2. Ішінара бақылау
Зерттеуші жаппай бақылауда - баланың мінез-құлқының көп жағын қамтып
жүреді.
Жаппай бақылау-оқушының психикалық даму заңдылығын анықтау үшін
фактілер негізінде жүргізіледі.
Ішінара бақылаудың жаппай бақылаудан айырмашылығы - оқушының мінез-
құлқының бір жағы немесе бір мезгілдегі мінез-құлқы алынады, зерттелінеді.
Мысалы: баланың ойын кезінде, тамақтануы кезінде т.б. Ж.Ә.Әбиев сияқы
мамандар өз ұлдарына ішнара бақылаулар жүргізіп арнайы қорытынды бойынша
бақылаулар жүргізген. [8]
Көп жағдайда балаға эксперименттер мектепте, сабақ үстінде, ойын,
дидактикалық ойын барысында өткізіледі.Бастауыш сынып оқушылары өздерін
қызықтыратын іс-әрекеттермен айналысады. Іс-әрекеттің түрі оны атқаруға
және жетілдіруге қажетті қимылдарды психикалық сапаны игеруге
көмектеседі.Сабақта дидактикалық ойында қолдануда жаңа іс-әрекеттерді игеру
оқушының мүмкіндігін арттырады.Дидактикалық ойын барысында оқушының
қажеттіліктері мен құштарлығы, қабілеті, зейіні, ой-өрісі кеңейіп, өзінің
психикалық дамуына үлес қосып отырады.Оқушы ойын барысында жаңа іс-
әрекеттерді, материалды игеру бары-сында үлкендердің басшылығымен,
көмегімен игереді. Содан кейін өз түсінігі бойынша ары қарай дамытуға,
жалғастыруға, ойын ортаға салуға үйренеді.Бастауыш сынып оқушылары сабақ
барысында, сабақтан тыс уақытта іс-әрекеттің барлығын түгел қамти
алмайды.Сондықтан да оқушының жас ерекшелігін ескере отырып, дидактикалық
ойындарды ретімен қолданудың дұрыс жолдарын қарастыру керек.Бастауыш сынып
оқушыларының психикалық дамуы барысында пайда болған және жаңа қасиеттер
мен қызығушылыққа итермелейтін іс-әрекеттің жаңа түрлерін игеруге бастайтын
қайшылықтар техникалық дамудың күштері болып табылады. Бастауыш сыныпта
оқыту процесінде дидактикалық ойындарды пайдалануда оқушылардың өзіндік
әрекетіне тән ерекшеліктері бар.
Олар:
1. Дидактикалық ойынның мақсаты мен міндеттерін анықтау.
2. Дидактикалық ойында қандай тәсілді қолданудың жоспарын түзу.
3. Жұмысты нәтижелі аяқтау үшін оқушы өзін-өзі бақылап отыруын
қадағалау.
Оқушылары оқу пәнін игеру барысында өздігінен жұмыс істеуге
дағдыланбаса, оның сабақ үлгерімі жақсы болмайды. Бұл кезде оқушының
сабаққа деген қабілеті, зейіні төмендейді. Соның салдарынан оқу пәніне
деген қызығуы, сабақ үлгерімі нашарлап, үлгермеушілер қатарына қосылады.
Сондықтан мұғалімнің негізгі міндеттерінің бірі-оқушылармен дидактикалық
ойындарды шеберлікпен қолдануы керек.Дидактикалық ойын барысында
оқушылардың дербестігін арттыруда олардың оқуға деген табыстары мен
кемшіліктерін өздеріне дұрыс бағалауға үйретудің маңызы зор.Психолог,
педагог мамандар өздерінің зерттеу жұмысында: бастауыш сынып оқушылары
сабақ барысында дидактикалық ойынды мұғалімнің жетекшілігімен жүргізгенде
ғана жақсы нәтиже беретіні дәлелденген.
Заманауи білім беру негізінде бастауыш сынып оқушыларына мұғалім
тапсырманың дұрыстығын оқушылардың қаншалықты дұрыс түсініп, меңгергенін
анықтауы тиіс.Бастауыш сыныпта оқушылардың оқу әрекетінің жемісті болуы -
оқу жұмысының тәсілдерін меңгеруге байланысты.
Педагог-психолог мамандар оқу жұмысының негізгі тәсілдерін екі топқа
бөледі:
1.Мектепте оқушының жалпы оқу жұмысын ұйымдастыруға байланысты
қолданылатын тәсілдер.
а) жоспарлау
ә) уақытты дұрыс пайдалану
б) оқу мен демалуды дұрыс ұйымдастыру
в) оқушы өз жұмысын бақылау
2. Оқушының оқуына тікелей байланысты қолданылатын тәсілдері
а) жаңа білімдерді игеру
ә) өздігінен білімді меңгеру
б) ойындарды қолдана білу.
Осы тәсілдердің ішінде бастауыш сыныпта ерекше орын алатыны сабақта,
сабақтан тыс уақытта оқу материалымен жан-жақты жұмыс істей білу және
дидактикалық ойындарды пайдалану болып табылады. Ол үшін мұғалім мына
тәсілдерді меңгеріп, оны оқушы бойында қалыптастыра білуі қажет.
1. Оқулықтағы материалдың мазмұнын талдау.
2. Ең негізгі мәселені айыра білу.
3. Салыстыру.
4. Топтастыру.
5. Жүйелеу.
Бастауыш сыныпта оқушылардың мұндай тәсілдерді меңгеруі оны жан-жақты
дамытады, оқуға деген көзқарасын өзгертеді.
Бастауыш мектептегі оқу процесін демократияландыру, ізгілендіру
принципін оқушылардың белсенділігін арттыру оқу-тәрбие бірлігінде ақыл-ой,
еңбек, эстетикалық бірлігін негіздей отырып дидактикалық ойындарды
пайдаланудың жолдарын қарастыру қажет.
Заманауи білім бкру негізінде бастауыш сынып оқушыларына білім
берумен қатар оқушылардың шығармашылық қабілеттерін, логикалық ойлауды
дамытуға дидактикалық ойындарды пайдаланудың маңызы ерекше.
3. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастыруда
дидактикалық ойындарды пайдаланудың ерекшеліктері
Бүгінгі таңда заманауи білім беруде қоғамымыздың даму бағытында жан-
жақты дамыған сауатты, саналы шығармашылық қабілеті қалыптасқан азамат
тәрбиелеу мәселесі жүктеліп отыр. Мұндай мақсаттың баянды болуы білім беру
жүйесінің үлесіне түсінетінін ескерсек, білім негізі мектепке дейінгі
мекемеден, бастауыштан басталғандықтан жас жеткіншектердің білімді, білікті
болуында ойынның алатын орны ерекше. Дидактикалық ойын арқылы оқушыны
білім алуға, оқуға қызықтыра отырып, тұлғалық дамуын қалыптастыруға болады.
Мазмұны бойынша барлық дидактикалық ойындар оқушылардың ақыл-ой
белсенділігін қалыптастырудың маңызды құралы бола отырып, олардың
бағдарлама материалының негізгі тақырыптары бойынша алған білімдерін
тереңдете түсуді, әрі пысықтауды көздейді.Білім алу үдерісінде оқушылар
дұрыс еркін, тез әрі түсінікті оқуға, өз айларын ауызша, жазбаша дұрыс
қорытуға, мазмұндауға, төрт амал көлемінде элементарлық математика бойынша
есептер шығаруға баулынады, оларға табиғат жөнінде кей бір түсініктер
беріледі.
Бастауыш сынып оқушыларының білімін қалыптастыруда дидактикалық
ойындарды пайдалану бүгінгі күннің талабы . Білім беру саласында оқыту
үдерісінің мәні өте зор, өйткені осы кездегі қоғамдық өндірістік
қатынастың дамуы оқытудың ғылымы-практикалық деңгейіне байланысты.
Бұл ойындар балалардың сабақ үстіндегі жұмысын түсіндіре түседі, олардың
пәнге қызығушылығын оятып, ынта-ықылас қоюына баулиды және оқушылардың
зейінін, ойлауын, зерделеуін дамытады. Өмір тәжірибесін бір жүйеге
келтіруге үйретіп, жүйке жүйесін демалдырады. Міне, сондықтан да ойын оқу-
әрекетінде жетекші рөл атқарады.
Дидактикалық ойындардың оқыту мазмұнына, танымдық іс-әрекет сипатына,
ойын құрылымына сәйкес жіктемелері бар.
Бастауыш сынып мұғалімі дидактикалық ойындарды өткізуде жиі
пайдаланылатын құрал-жабдықтар мен материалдарды дайындап алу керек. Олар:
демонстрациялық екі қатарлы қалталы полотно немесе екі қатарлы сөре және әр
оқушының жеке қалталы полотносы, түстері, өлшемдері, пішіні әр түрлі және
бірдей заттар, дидактикалық материалдар болып табылады.
Бастауыш сыныпта ойын – баланың қажетті әрекетінің бірі. Балалардың
оқуы еңбегі ойыннан басталады. Ойын балалардың оқу әрекетін жандандырып,
оқуға деген ынтасын арттыратын маңызды құрал. Бастауыш сыныпта ұлттық
ойындармен дидактикалық ойындарды сабақтарда кеңінен қолданудың маңызы зор.
Әсіресе өткен материалды пысықтау, қайталау кезеңдерінде ойынды қолдану
пайдалы.
Бастауыш сыныпта мұғалім дидактикалық ойындарды қолданғанда
әдістемелік мәселелерге ерекше көңіл бөлуі тиіс. Ең алдымен оқушылардың
сабақ барысында дидактикалық ойындарды қолдану түрлерін артыру керек.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың ойыны мектеп жасна дейінігі
бүлдіршіндердің сюжеттік ойындарынан өзгешелеу болады. Шәкірттер енді әр
алуан қимыл-қозғалыстар, тез ойындарды ғана емес, күш-қуат пен тепе-теңдік
сезімін жетілдіретін қызықты ойындарменде шұғылданады.
Ондай ойын түрлері балалардың сан қилы жағдайларға тез икемделуін
дамытып, олардың тапқырлығы мен икемділігін талап ететін жарыс түрінде
ұйымдастырылады.
Мұндай ойын түрлерінін тәрбиелік мәні зор, әрі адам денесінің дамып
жетілуіне пайдасы мол.
Ойын үстінде балалардың бойындаға барлық дерлік психологиялық
процестері, мінез-құлқы айқындала түседі. Мұғалімге оқушы психологиясының
өзіндік ерекшеліктері айқындалып олармен оқу-тәрбие істерін жүргізудің
тиімді әдіс-тәсілдерін қолдану мүмкіншіліктері туады. Бала өзіне жаңалық
болып сезілген әр қилы нәрселерге еліктегіш келеді.
Осы қасиетімен бойындағы сезім мен қабілет ерекшеліктерін аңғартады.
Мінезінің ұнамсыз жақтары байқалатын тұс та осы. Ұстазға бұл ретте істейтін
жұмыс түрлері көп-ақ.
Ойындардың ішінде дидактикалық ойындардың маңыздылығы жағынан
өзгелерінен бөле-жара айтуға болады. Бірақ, бір ескеретін нәрсе, маңызды
екен деп сабақ мазмұнына үлеспейтін ойын түрлерін қолданудан аулақ болу
керек. Әр ойыннң өз реті бар.
Әрбір мұғалім сабақ процесінде қандай дидактикалық ойын қолданылатын
сабақ мазмұнына, мақсатына сәйкес таңдап алған жөн. Өйткені ойын мектепке
келген балалар үшін қызықты әрекет, іс-қимыл бола отырып, сонымен бірге
оларды тәрбиелеу мен дамытудың аса маңызды құралы болып табылады.
Бірақ ол педагогикалық ізденістің арқасында ғана қуатты құралға
айналады.
Бастауыш сынып оқушыларын оқытып-тәрбиелеуде педагог балалар игере
алатындай ойынның бағдарламалық мазмұнын жоыпарлайды, дидактикалық және
ойын міндетерін, қимыл мен ережелерді белгілейді.
Ойында педагогикалық процеске енгізе отырып, мұғалім балаларды ойнауға,
Е.К.Нұрланбекованың сөзімен айтқанда, Жақсы ойын жасауға үйретеді. Мұндай
ойынға мынандай сипаттар тән: мазмұнның тәрбиелік –танымдық құндылығы, ойын
барысының дұрыс түсіндірілуі, таңдалынып алынған ойын түрінің оқушыларға
үйретеді мол және шығармашылық сипаты, жеке балалардың және барлық
оқушылардың мүдделерін ескере отырып ойын ережесіне бағыну және соларды
басшылыққа ала білуі, ойншықтармен ойын материалдарын белгілі бір мақсатқа
пайдалану, балалардың бір-бірімен достық қарым-қатынастары және көңіл
күйлерінің шат болуы ескеріледі. [9]
Дидактикалық ойын оқушылардың алған білімдері мен түсініктерін
баянды етіп қана қоймайды, сонымен бірге өзінше бір белсенді танымдық іс-
әрекет формасы болып табылады. Сондықтан оқу-тәрбие процесіне ойынды дұрыс
кірістіріп, оның барлық тиімді мүмкіндіктерін пайдаланудың маңызы зор.
Оқыту үдерісін ұйымдастыру барысында оқушы және оқушылар ұжымы бір
жағынан оқыту объектісі, екінші жағынан оқыту субъектісі болады. Осыған
орай, оқыту үдерісінде мұғалімдермен балалар ынтымақтаытығы, олардың
шығармашылық еңбек етулеріне зор сүйеніш болады.
Оқытудың субъектілері мен объектілері арасында әр түрлі байланыстар
пайда болады. Оқытуды іске асыру адам баласына белгілі заңдылықтарды,
білімді меңгеру негізінде ғана игі әсер етеді.Егер оқушы оқуды өзімнің
міндетім деп санамаса, өзінің жауапкершілігін сезінбесе, онда оқытуды да
жақсы ұйымдастыруға болмайды. Оқыту үдерісінде баланың таным белсенділігі
кеңиді, тереңдейді, ақыл-ой қабилеті, білімді өз бетімен меңгеру
белсенділігі дамиды, заттың мәнін ғылыми ұғымдарды терең түсінеді, іздену
нәтижесінде пайда болған сұрақтардың жауаптарын табады.
Оқушылардың білімді, шеберлік пен дағдыларды игеру процесіне білімді
қабылдау, ұғыну, бекіту және оларды практикада қолдану енеді. Бұл бұындар
сабақта сан алуан үйлесуі мен көрініп, оның сан қылы құрылысын анықтай
алады.
Сабақта білімді игеру процесінің негізгі буындарының әр алуын
комбинациясын оқу материалының сипатына, сабақтың дидактикалық мақсаты,
оқушылардың жас және дербес ерекшіліктеріне, сондай-ақ коллектив ретіндегі
сол сыныптың ерекшелігіне байланысты.Бұл әдіс оқушылардың өздерінің және
олардың ата-анасының оқу нәтижелеріне жауапкершілігінің артуын көрсетеді.
Елімізде ойынның қалыптасуы “құпиясын” ашуға сан жүздеген жылдар бойы
әртүрлі ғылыми бағытта ғалымдар қалам тартқан. Оның шығуы туралы айтылған
ой-пікірлер көптеп кездеседі.
Ғалымдардың пікірлеріне сүйенсек, ойын адамдардың бос уақытынан
туған нәрсе және олардың әлеуметтік-мәдени мәселелеріне байланысты. Ежелгі
дәуірде ойындар қоғамдық өмірдің өзегі болған және оның саяси-діни маңызы
негізге алынған.
Ежелгі ойыншылдары құдайлар жақтаған деп санаған, сондықтан
Р.С.Омарова ежелгі ойындар құдіретті, адамның кез-келген жетістігінің
идеалы бола алады деп есептеген. Ежелгі Қытайда мерекелік ойындардың
ашылуын император ашып берген және өзі де ойындарға қатысып отырған. [10]
Әлемдік педагогикада ойын ойыншылар арасындағы кез-келген сайыс
немесе жарыс түрі деп қарастырылды. Мұнда іс-әрекет белгілі ережелермен
шектеледі және жетістікке жету көзделеді (ұрыс, жеңіс, жүлде).
Бәрінен де бұрын ойын оқыту, қатынас құралы және өмір тәжірибесін
жинақтаудағы күрделі әлеуметтік-мәдени феномен болып табылады.
Ойындағы қиындық оның түрлерінің әртүрлілігімен, қарсыластардың
қатысу әдісімен, ойынның жүргізілуімен анықталады. Ойын-оқытудың
таптырмайтын элементі.
Ойын үдерісінде:
-жүргізудің ережелері меңгеріледі;
-ойындағы белгілі бір мақсатқа жету үшін оған қатысушылар
бірлескен ұжымдық іс-әрекет жасауға дағдыланды. Оқушының жеке мінез-құлқы
қалыптасады;
-мұғалімдер мен оқушылардың және қосымша пайдаланған көрнекі
құралдардың ойынға қосқан үлестерінен мәдени дәстүр қалыптасады.
Ойын-бір қарағанда пайдасыз болып көрінеді, солай бола тұра,
қажетті, өмірдің керемет құбылыстарының бірі. Ойын өзіне қызықтыра, тарта
отырып, ғылымда қиын, күрделі мәселе болып табылады.
Отандық педагогика мен психологияда ойын әрекетін К.Д.Ушинский,
П.П.Блонский, С.Л.Рубинштейн, Д.К.Эльконин, т.б. жете зерттеді. Шетелдің
әрқилы зерттеушілері мен ойшылдары: К.Гросс, Ф.Шиллер, Г.Спенсер, К.Бюлер,
З.Фрейд, Ж.Пиаже т.б. ойын теориясын өздерінше (біріне-бірін қосып жиынтық
ретінде) қарастырған және Б.Қуанбаевта бұлардың әрқайсысы өздігінше ойын
құбылысын әр қырынан көрсетіп, оның нағыз мәнін белгілемеген.[11].
Ойынның мәні, мұнан әрі маңызды әрекетке, дайындыққа қызмет етеді; ойында
адам, жаттыға отырып, өзінің қабілетін жүзеге асырады. Бұл теорияның
құндылығы -ойынды жетістікпен тығыз байланыстыруда болған. Ойынның
жетістіктегі рөлі ерекше. Кемшілігі - бұл теория ойынның қайнар көзін емес,
“мәнін” береді.
Ойынды тудыратын себептерді ашпайды. Гросс адам ойынын жануарлардың
ойындары сияқты түсіндіре отырып, оларды қате, бүтіндей биологиялық
факторға, инстинктке апарады.
Өз кезінде Бұзаубақова ойын дамытып, қалыптастырған Г.Спенсердің
теориясында, ойынның артықтығы өмірде, еңбекте жұмсалмаған мол күштер өзін
ойында деп көрсетіледі.
Бірақ жұмсалмаған күштер қорының болуы олардың жұмсалу бағытын, олар
неге басқа қызметке емес, нақты ойынға құйылатынын түсіндіре алмайды,
сонымен қатар шаршаған, қажыған адам да ойынды демалу үшін ойнайтыны
айтылады. [12]
Рубинштейннің ойынша, ойынды жиналған күшті жұмсау немесе іске асыру
деп түсіндіру, формалистік болады. Осы себепті бұл теория ойынды
түсіндірерлік жағдайда емес деп қарастырады.
Ойынның себептерін ашуға талпына отырып, К.Бюлер ойынның негізгі
себебі ретінде функцинальдық рақаттану теориясын алға тартады. Бұл іс-
әрекеттің гедонистік теориясының жеке бөлігі болып, яғни адамның іс-әрекеті
рақаттану және құштарлану принциптерімен басқарылады деп есептейтін теория
болып табылады.
Адам әрекетінің сарындары, адамның өзі сияқты әр алуан; сондай немесе
басқа да эмоциональдық реңі тек шынайы мотивацияның туынды жағы және
көрінісі болып табылады.
Шиллер мен Спенсердің динамикалық теориясы сияқты гедонистік теория
әрекеттің шынайы мазмұнын көзден таса етеді. Онда эмоцинальды тиімді түрін
қамтып көрсететін оның шынайы сарыны жасалған.
Бұл теория ойын үшін анықталған функциональды рақаттану немесе жұмыс
істеуден рақаттану - факторын тани отырып, ойында организмнің тек
функциональды қызмет атқаруын көреді.
Ойынның фрейдистік теориясында өмірде ығыстырылған талаптардың жүзеге
асқандығын көрініс табады, себебі өмірде жүзеге аспағанмен, ойында жиі
ойналады және бастан өткізіледі.
Ойында өмірден түңілген, өзіне-өзі жауап бере алмайтын субъекті
сапасының кемдігі көрсетіледі.
Ойында өмірдің таңғажайыптары мен сұлулығы іске асырылып, шығармашыл
қоқысқа айналады; дамудың нәтижесі мен факторынан, ол жетіспеушілік пен
сапасыздықтың көрінісіне айналады; өмір сүруге икемделуден, керісінше оның
қашқынына айналады.
Қ.Жарықбаев пен оның ізбасарлары ойындағы жалпы мақсат адам ойнай
жүріп, шынайы жағдайдың орнына өзіне алдамшы жағдай жасап алады және өзі
сол жағдайға сай белгілі бір рөл ойнайды. Ойнай жүріп айналасындағыларға
үлгі береді [13]
Ойынның бастауы ретінде шынайы жағдайдан алдамшыға өтуді талқылауға
талпыну ойынның психоаналитикалық теориясының сарқыншағы ретінде ғана
түсінілу керек.
Д.Н.Узнадзе ойында пісіп жетілгенімен шынайы өмірде әлі іс-әрекеті
іске аса қоймаған тенденция нәтижесінің барын көреді. Ойын теориясындағы
сияқты, күштің молдығынан, ойын оң ықпал етуші ретінде қолданылады. Ол
дамудың өкімі ретінде қарастырылады.
Бұл әрине жақсы, бірақ теорияның негізгі кемістігі, ойынды қоршаған
әлеммен қарым-қатынас нәтижесінде туындаған іс-әрекет деп емес, іштен
жетілген қызмет әрекеті деп қарады.
Ойын осылай іштей толығып отыратын шынайы мазмұнмен байланыспайтын
немқұрайлы белсенділікке айналады. Ойын “мәнінің” мұндай түсінігі шынайы
ойында оның нақты көрінуін түсіндіріп бере алмайды.
Дегенменде ойынның балаларға берері мол екендігі педагог- ғалымдар
тарапынан қолдау табуда. Адамдар ойынды ежелден-ақ оқыту әдісі ретінде,
алдыңғы ұрпақтың жастарға беретін тәжірибесі ретінде қолданылып келген.
Мектепке дейінгі және мектептен тыс мекемелерде, мектепте ойын кең көлемде
қолданылады.
Қазіргі оқу ісін күшейту мен оқушылардың белсенділігін арттыру
жұмысын алға қоятын мектептерде ойын мынандай жағдайларға қолданылады:
- тақырыптарды, тіпті оқу пәнінің бөлімдерін, мағлұматтарды меңгеру
үшін өзіндік технология ретінде;
- жалпы технологияның элементі ретінде;
- сабақ немесе оның бөлігі ретінде (кіріспе, бақылау);
- сыныптан тыс жұмыс технологиясы ретінде.
“Ойындық педагогикалық технологиялар” ұғымына кең көлемді әдістер мен
әртүрлі педагогикалық ойындар формасын-дағы педагогикалық процестерді
ұйымдастыру тәсілі енеді.
Б.Тұрғынбаева жалпы ойыннан педагогикалық ойынның айырмашылығы, ол оқу-
танымдық бағыттылықпен сипатталады және нақты қойылған оқыту мақсаты мен
оған дәлелденген педагогикалық нәтижелерге сәйкес келетін маңызды белгілер
тән болады. деген. [14]
Оқудың сабақтық үлгісінде ойын түрлері мен жағдайларын іске асыру
мынадай негізгі бағыттарда жүзеге асырылады:
- оқушылар алдына ойын тапсырмасы формасындағы дидактикалық мақсат
қойылады;
- оқу ісі ойын ережелеріне бағынады;
- оқу материалдары оның құралдары ретінде қолданылады;
- оқу ісіне дидактикалық тапсырмаларды ойын тапсырмаларына ауыстыратын
жұмыс элементі енгізіледі;
- дидактикалық тапсырмалардың жетістікте орындалуы ойын нәтижесімен
байланыстырылады.
Ойын-кәсіби және отбасылық өмірдің мектебі, адамдық қатынастың
мектебі. Бірақ жай мектептен оның айырмашылығы, адам, ойын барысында білім
ала отырып, белгілі бір жетістіктерді үйренгенін де байқамай қалады. Жай
мектептерде білімнің қайнар көзін көрсету қиын емес.
Ол мұғалім - оқытушы адам. Оқыту ісі монолог үлгісінде (мұғалім
түсіндіреді, оқушы тыңдайды) және диалог үлгісінде (мұғалім бақылау
мақсатында оқушылардан сұрайды немесе оқушы бір нәрсені түсінбеген жағдайда
мұғалімнен сұрайды) жүргізіледі. Ал ойында оқытушы адам және жеңіл
меңгерілетін білім көзі жоқ.
Оқыту іс -әрекет тілінде дамытылады, барлық ойынға қатысушылар бір-
бірімен белсенді қатынас нәтижесінде оқиды және оқытылады. Ойындық оқыту
баланы (білім алушыны) жалықтырмайды. Ойын негізінен еркін және қалаулы
болады.
Бастауыш сыныпта ойынның негізгі қызметі. Оқу процесіндегі ойын
технологиясының рөлі мен орны мұғалімнің педагогикалық ойын қызметін
түсінуі мен ойын элементтерінің үйлесуіне байланысты.
Ойын қызметі - оның пайдалылығы. Ойынның әр түрінің өзіндік пайдалы
жағы бар. Мәдениеттің педагогикалық феномені ретіндегі ойынның біршама
маңызды қызметтері бөліп көрсетіледі.
Ойынның әлеуметтік - мәдени белгіленуі. Ойын-баланы әлеуметтендіру-ші
ең күшті тәсіл, оның тұлға болып қалыптасуына әсер етуші және өзіне тиісті
білімді, рухани құндылықты, белгілі нормаларды меңгерген адамның
қалыптасуына әсер етуші әрекет.
Ойынның әлеуметтік-мәдени сипаты адамның мәдениет байлықтарын
меңгеруі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3-5
1 ЗАМАНАУИ БІЛІМ БЕРУ НЕГІЗІНДЕ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ
ҚАБІЛЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін
қалыптастыруда дидактикалық ойындарды пайдаланудың педагогикалық
мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 6-15
2. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін
қалыптастыруда дидактикалық ойындарды пайдаланудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... . 15-28
2 ЗАМАНАУИ БІЛІМ БЕРУ НЕГІЗІНДЕ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ
ҚАБІЛЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін
қалыптастыруда дидактикалық ойындарды пайдаланудың
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 29-37
2.2 Дидактикалық ойындар арқылы оқушылардың шығармашылық
қабілетін қалыптастырудың әдіс-тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37-56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 57-58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59-60
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі: Заманауи білім берудің қазіргі жаңа құрылымы
және оқу-әдістемесінің мазмұнының өзгеруі мұғалімдердің кәсіби
шеберліктерін жаңартуын, шығармашылық ізденістерін қажет етіп отыр.
Еліміз Егемендігін алып, Тәуелсіздігіміздің тұғырлы болуын, халқымыздың
еңсесін тік ұстап болашаққа сенуін елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өзінің жыл
сайынғы дәстүрлі халыққа жолдауында айтып, халықты бірлікке, ынтымаққа,
білімділік пен төзімділікке шақырып отыр. 12-жылдық мектеп реформасын
жасауды, балабақшаларды көбірек іске қосуды, оларға маман дайындауды, білім
мен ғылымға тереңірек көңіл бөлуді халыққа аманаттап отыр.
Мәңгілік Ел ұғымын ұлтымыздың ұлы бағдары - Қазақстан-2050
Стратегиясының түп қазығы етіп алдым.Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен гөрі
оны ұстап тұру әлдеқайда қиын. Бұл - әлем кеңістігінде ғұмыр кешкен талай
халықтың басынан өткен тарихи шындық. Өзара алауыздық пен жан-жаққа тартқан
берекесіздік талай елдің тағдырын құрдымға жіберген. Тіршілік тезіне төтеп
бере алмай, жер бетінен ұлт ретінде жойылып кеткен елдер қаншама. Біз
өзгенің қателігінен, өткеннің тағылымынан сабақ ала білуге тиіспіз. Ол
сабақтың түйіні біреу ғана - Мәңгілік Ел болу біздің өз қолымызда. Бұл үшін
өзімізді үнемі қамшылап,ұдайы алға ұмтылуымыз керек. Байлығымыз да,
бақытымыз да болған Мәңгілік Тәуелсіздігімізді көздің қарашығындай сақтай
білуіміз керек, - деген болатын елбасымыз өз сөзінде. Ел болам десең –
бесігіңді түзе дейді біздің дана халқымыз. Бала тәрбиесіне дұрыс көңіл
бөлу ата-бабаларымыздың ежелден келе жатқан негізгі қасиеттерінің бірі.
Бала – ұрпағының жалғасы, ертеңгі күнге аманатым деп бала тәрбиесіне ерекше
көңіл бөлген. Кісі, қонақ келгенде қолына су құйғызып батасын алған,
қонақты аттан түсіріп, үйге бастап әдеп танымын көрсеткен.
Бүгінгі мектеп жағдайында оқыту мен тәрбиелеудің соңғы әдіс-тәсілдерін
игерген, психологиялық-педагогикалық диагностиканы қабылдай алатын, нақты
тәрбиелік іс-әрекет үстінде өзіндік даңғыл жол салуға икемді шығармашыл
педагог-зерттеуші,жаңашыл мұғалім болуды қажет етеді.
Ал бұл жұмыстарға қол жеткізу үшін мектепішілік әдістемелік қызметті
және мұғалімдердің педагогикалық қызметіне бақылау жасау жолдарын
жаңартудың тиімді әдіс-тәсілдерін ұйымдастыру қажет.
Әлемдік өркениеттен өз орнын тауып жаһандану ағысына енген еліміздің
алдында тұрған міндеттердің бастысы – еліміздің бәсекеге қабілетті
азаматтарын даярлау мақсатында елдің интеллектуалдық мәдениетін көтеру,
жастарға ұлтық ерекшеліктерді ескере отырып сапалы білім, білік, тәрбие
беру, жан-жақты дамыған іскер азамат қалыптастыру.
Осының негізінде Республикамызда ресми құжаттар жарияланған.Білім
министірлігінің тәлім-тәрбие тұжырымдамасында: “Бүгінгі таңда жастарға
әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім мен тәрбие беру,оның
рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлай білу мүмкіндігін
жетілдіру,сонымен қатар әр адамның кәсіби біліктілігін, іскерлігін арттыру
әділетті қоғамның міндеті болып табылады
Ал, Ел басымыз Н.Ә.Назарбаевтың Білім мемлекеттік бағдарламасының
білім беру жүйесін дамытудың негізгі бағыттарында Жалпы орта білім беру
саласында оның мазмұнын білім беруді демократияландыру және ізгілікті ету
бағытында айтарлықтай жаңарту қажет.Оқушылардың сапалы білім, білік пен
дағды алуының жоғары негіздеріне қол жеткізген жөн деп, отбасы,мектепке
дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында
көзделген білімді, дағдылар мен қарым-қатынастарды баланың
меңгеруін,сондай-ақ күш-жігірі мен психологиялық жағынан мектеп
бағдарламасын игеруін қамтамассыз етуге міндеттідеп баланың дамуындағы
отбасының міндеттерінде белгіленген [1].
Сондай-ақ Елбасымыз қазақстан халқының жолдаудағы (Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстан он жетінші бағытында-халықаралық стандарттарға
орай бастауыш және орта білім беру, кадрларды қайта даярлау
жүйесіне жақындай беру және бүкіл еліміз бойынша әлемдік стандарттар
деңгейінде сапалы білім беру қызметін көрсетуге қол жеткізуіміз
керек.Оқытудың тиімділігін, әр оқушының білім мен білігін бағалаудың
бірыңғай жүйесін жасау керек.
Шығармашылықтың саласы көп мысалы: музыкалық, көркем, техникалық,
т.с.с. бірақ осы шығармашылықты дамыту керектігін еліміздің психологтары ХХ
ғасырдың бас кезінде зерттеулер барысында дәлелді көрсеткен. Шығармашылық
тұлға қабілеттер арқылы көрініс табады. Ол көріністер адамның қасиеттерінің
психологиялық ерекшеліктері, жеке қасиеті немесе адамның психологиялық
қасиеттерінің жиынтығы ретінде айқындалады.
Шығармашылық – тұлғаның ізденімпаздық қабілет сапасын дамытудың
негізгі өзегі болып табылады. Себебі өмірдегі құндылықтардың барлығы да
жаңашылдық бағыттар арқылы ғана іс-әрекетке тұрақты шығармашылық
қызығушылық нәтижесінде танылып, болашақта өміршең дамуына мүмкіндік алады.
Сондықтан шығармашылық ізденісті тәрбиешінің дамуына, оның рухани
жетілуінде мәні терең, мотивациялық, білімділік бағдар құндылығы ретінде
танылуының маңызы зор. Зерттеу барысында зерделенген маңызды мәселелер: оқу-
тәрбие процесін ұйымдастырудың өзекті бағыттары.
Шығармашылық тұлға – бұл шығармашылыққа деген тұрақты да жоғары
қызығушылығын білдіретін, шығармашылық қабілетті қалыптастырудың бірлігінде
көрінетін, оған бір немесе бірнеше әрекет түрлерінде, жеке мәнді
шығармашылық нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Энциклопедияда шығармашылық "... ешқашан бұрындары болмаған, жаңа сапалы
нәрсені тудырушы іс-әрекет ..." ретінде қарастырылады. Идеалистік және
метафизикалық тұжырымдамаларға қарсы тұрған шығармашылықтың ғылыми-
философиялық ұғымы, шығармашылықты адамның және адамзаттың мақсаттары мен
қажеттеріне сәйкес, нақтылы өмірдің объективті заңдылықтары негізінде
табиғат пен әлеуметтік дүниені өзгертетін адамның іс-әрекеті деген тұрғыда
қаралады .
Кез-келген адамның, оның ішінде оқушының әрекетінде білімнің ғана емес,
сонымен бірге дидактикалық ойындарды пайдаланудың зор маңызы бар.
Іскерлік ұғымы педагогика тарихында көптеген қазақстандық және ресейлік
еңбек сіңірген педагогтардың құнды еңбектерінде әр қырынан
тұжырымдалған.Біздің зерттеу жұмысымызға байланысты оқушылардың білім
сапасын арттыру, үлгермеушілікті болдырмау мақсатында оқу іскерліктері мен
дағдыларын қалыптастыру мақсатымен айналысқан Қазақстандық И.Д.Буртовой мен
Т.Әбдіғалиева, Ж.Балтабаев, Р.М.Қоянбаев, Ж.Б.Қоянбаев, Б.Т.Ортаев
Т.Хазіретәлі, Н.Жаманқұлова, Н.Г.Даумов, А.Қ.Аренова, А.Әмірбеков
зерттеулері мен еңбектерінің орны ерекше және Ресейлік педагогтар И.В.Савин
Т.А.Ильина, Е.А.Климов, А.В.Усова мен А.А.Бобров, А.А.Бред,
Д.Хамблин,С.А.Шапоринскийдің еңбектерінің маңызы зор. [2]
Заманауи білім беру негізінде бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық қабілетін қалыптастыруда дидактикалық ойындарды қолдану
бүгінгі күннің алға қойған міндеті болып табылады.
Зерттеудің нысаны: Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
қабілетін қалыптастыруда дидактикалық ойындарды қолдану.
Зерттеудің мақсаты: Заманауи білім беру негізінде оқушылардың
шығармашылық қабілетін қалыптастырудағы дидактикалық ойындарды пайдалану.
Зерттеудің міндеттері:
- Заманауи білім беру негізінде бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
қабілетін қалыптастыруда дидактикалық ойындарды қолданудың педагогикалық
мәселелерін қарастыру;
- Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастыруда
дидактикалық ойындарды қолданудың ерекшеліктерін анықтау;
- Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастыруда
дидактикалық ойындарды қолданудың жолдарын қарастыру;
- Дидактикалық ойындар арқылы оқушылардың шығармашылық қабілетін
қалыптастырудың әдіс-тәсілдеріді пайдалану.
Дипломдық жұмыстың құрылымы-кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I ЗАМАНАУИ БІЛІМ БЕРУ НЕГІЗІНДЕ БАСТАУЫШ СЫНЫП ҚУШЫЛАРЫНЫҢ
ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін
қалыптастыруда дидактикалық ойындарды пайдаланудың педагогикалық
мәселелері
Бүгінгі таңда қоғамымыздың даму бағытында жан-жақты дамыған сауатты,
саналы азамат тәрбиелеу мәселесі жүктеліп отыр. Мемлекетіміз осының бәрін
ескеріп білім беру жүйесін баса дамытуға, оның дүниежүзілік деңгейге
көтерілуіне аса мән беруде.Бастауыш сыныпта білім беру, тәрбиелеу және
оқушылардың ой-өрісі қабілетінің дамуы бұл сабақтың алға қояр мақсаты болып
табылады.
Өмір сүру үшін білімді меңгерудің маңызды екендігі жайлы ғұлама
бабаларымыз әл-Фараби, Қ.А.Ясауи, М.Х.Дулати, Ж.Баласағұн тамаша өсиеттер
қалдырған.
Ұлы ойшылдар ағартушы-педагог Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци, Ж.Ж.Руссо,
А.Дистерверг, Ы.Алтынсарин, К.Д.Ушинский оқыту арқылы оқушылардың ақыл-ой
қабілеттерін, дербестігін, ойлауын дамытуға көңіл бөлу керектігін айтқан
болса, оқыту үрдісінің ерекшеліктері мен ұстанымдары, оқыту әдістері мен
құралдарын М.А.Данилов, Б.Н.Есипов, Н.Скаткин, Ю.К.Бабанский, М.Жұмабаев,
Т.Сабыров, т.б. өз еңбектерінде оқушылардың өз бетінше жұмыс орындауда
дидактикалық ойындардың пайдалы жақтарын талқылаған, ғылыми түсініктер
берген. [3,4]
Ұлы жазушы М.Әуезовтің ”Ел боламын десең, бесігіңді түзе” деген
кемеңгерлік тұжырымы тәрбиенің негізі отбасында қалыптасатынын тағы бір
дәлелі. Иманды ұл мен инабатты қыз қайдан шығады? Әрине, ұшқан ұясынан,
ата-ана және ұлағатты ұстаз тәрбиесінен қанаттанып ұшады. Қазақта ”Баланы
жастан...? ”, ”Құс ұяда нені көрсе, ұшқанда соны іледі” деген үлгі аларлық
сөздер аз емес. Осы мәйегі мол сөздерден де халық педагогикасының нышаны
аңғарылмай ма?.
Заманауи білім беруде мұндай мақсаттың баянды болуы білім беру
жүйесінің үлесіне түсетінін ескерсек, білім негізі мектепке дейінгі
мекемеден, бастауыштан басталғандықтан жас жеткіншектердің білімді, білікті
болуында ойынның алатын орны ерекше.
Психологтердің зерттеуінше, әрбір жаста шығармашылыққа баулуға өзек
болардай өзіндік қабілет, бейімділік болады. Сондықтан жүйелі түрде
шығармашылыққа баулып, ақыл-ойын, икемділігін дамыту қажет. Орта буынның
шығармашылық мүмкіндігі зор, өйткені, олар шығармашылықпен тұрақты,
белсенді айналысуға икемді келеді.
Шығармашылық қызығуы қалыптасқан бастауыш сынып оқушылардың мынандай
ерекшеліктері болады:
— оқушылардың өзіндік ойлау ерекшеліктері басым, түрлі болжамдар
жасауға қабілетті, қиялы ұшқыр, өзін танытуға құштар;
— шығармашылықпен айналысуға ұмтылып тұрады, шығармашылық күшін сынауға
тырысады;
— қиялдары жүйрік, бейнелер сомдауға шебер, жан дүниесі нәзік, лирик
болып келеді, болмыстары поэзиядан құралады;
— бұл жастағылар ақыл-ой қабілеттілігін тек өзін қызықтырған іске
бағыттайды, ал қызықтырмаған істе қалыпты білік-дағдыларымен шектеледі;
Заманауи білім беруде бастауыш сынып оқушыларын шығармашылыққа баулу
үшін тағы бір қажеттілік психологиялық дайындықтан өткізу. Психологиялық
дайындық, яғни, педагогтің психологиялық әсері шығармашылық кезеңде
студенттің шабытын оятып, құлшындырып, еліктіріп отырады. Шығармашылық
шеберлік үшін студентке оқытушының берер психологиялық әсері мынандай
болмақ:
— "сенің қолыңнан бәрі келеді", "сен қабілеттісің", "оқы", "үйрен" деп,
студенттің еркін билеп, сенім білдіру;
—оқушының кішкентай жетістігі болса да жоғары бағалап, мадақтап,
көтермелеу, оқушылар басылымында өлең, әңгімелерінің жарық көруіне
көмектесу;
— шығармашылық сәтте оқушыға құптаушылық көзқарас білдіру, сезім күйін
бақылау, қамқорлық таныту;
— ақын-жазушылардың, өнер адамдарының шығармашылық дәстүрінен
қызғылықты оқиғаларды әңгіме ету;
— оқушылар үшін педагог өзін қарапайым жан есебінде таныта білу, оқиға,
сюжет, образ жасауда оларға сенім білдіру;
— оқушының қойған сұрақтарына пейілімен дұрыс жауап беру, олардың
психологиялық еркіндігін қамтамасыз ету.
Бастауыш сынып оқушыларының білімін қалыптастыруда дидактикалық
ойындар арқылы білім алуға, оқуға қызықтыра отырып, тұлғалық дамуын
қалыптастыруға болады.
Бүгінгі таңда дидактикалық ойындар оқушылардың ақыл-ой белсенділігін
қалыптастырудың маңызды құралы бола отырып, олардың бағдарлама материалының
негізгі тақырыптары бойынша алған білімдерін тереңдете түсуді, әрі
пысықтауды көздейді.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындар оқушылардың сабақ үстіндегі
жұмысын түрлендіре түседі, олардың пәнге қызығушылығын оятып, ынта-ықылас
қоюына баулиды және оқушылардың зейінін, ойлауын, зерделеуін дамытады.
Бастауыш сынып оқушыларының өмір тәжірибесін бір жүйеге келтіруге
үйретіп, жүйке жүйесін демалдырады. Міне, сондықтан да ойын оқу-әрекетінде
жетекші рөл атқарады.
Заманауи білім беруде бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
қабілетін қалыптастыруда дидактикалық ойындар әр түрлі болып келеді.
Сөз сөйлеудің дамуы, тәрбиеленушінің білім қоры педагогтарға оларда әртүрлі
ойындарға деген іскерлікті қалыптастыруға: сюжетті-рөлдік, дидактикалық,
қозғалмалы мүмкіндік береді.
Бастауыш сынып оқушылары мінездегі өзгешеліктерді ажырата бастайды
және өзінің іс-әрекеттерінде ойындардағы әдістерді, құралдарды пайдаланады.
Оқушының ойыннан толық мәнді дамуы тек мұғалімнің мақсатты бағдарлы іс-
әрекеті қалыптастырылғанда көрініс алады. Осылайша, сюжетік-рөлді ойында ол
балаларға толық сюжеттің мазмұны мен рөлдердегі өзара әдістер негізінде
көрінеді; дидактикалық ойындарда оларға тәртіпті көрсетіп, әрекеттің соңғы
нәтижесін жылжымалы ойын жүргізуді ұйымдастыруда ойынның мәнін, символын,
атрибуттардың қызметін ашуға, қарсыластарының жетістіктерін бағалауға
көмектеседі.
Заманауи білім беруде мұғалім сонымен қатар, бастауыш сынып
оқушыларының өзіндік ойындарын басқарып, оларды дұрыс бағытқа ойынның
арнайы дайындалған кезеңдері арқылы нәтижеге қол жеткізеді.
Ойындарды бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетінде белгілі бір
жүйемен пайдалану қажеттілігін дәлелдейді.
Дидактикалық ойындардың оқыту мазмұнына, танымдық іс-әрекет сипатына,
ойын құрылымына сәйкес жіктемелері бар .
Қазақ халық ойындарының жіктемесі оқушылардың жас ерекшеліктеріне
А.Диваев, ойын сипатына М.Гуннер, Т.С.Сабыров Ш.Әміралиев; дене
қасиеттерін, қимылдық әрекеттерді дамытуға М.Таникеев, ; ойындардың
педагогикалық мүмкіндіктеріне А.К.Айтпаев сәйкес жасалады. [5,6]
Бүгінгі таңдабастауыш сыныптарда дидактикалық ойындарды оқыту
мазмұнына сәйкес мынандай түрлері бар:
1. Ойын-саяхаттар. Олар ертегілерге ұқсас. Олар фактілер немесе оқиғаларды
бейнелейді, бірақ олар ерекше түрде ашып көрсетіледі; қарапайым жұмбақ
арқылы; қиындық - оңай жолмен; қажеттілер - қызық жолмен беріледі;
2. Ойын-тапсырмалар. Бұл ойындардың негізін заттар мен әрекет, сөздік
тапсырмалар құрайды. Ойын міндеттері мен әрекеттері бір нәрсені болжауға
негізделеді.
3. Ойын болжамдар. Бұл ойындар "Не болар еді...?", "Мен не істер едім, егер
..." деген сұрақтарға негізделеді. Ойынның дидактикалық мазмұны балалардың
алдына проблемалық міндет пен ситуацияны қоюда ерекшеленеді. Мұндай
ойындар білімді нақты жағдайда ұштастыра байланыс тапсырмаларын
белгілеуді талап етеді.
4. Ойын-жұмбақтар. Жұмбақтың негізгі ерекшелігі - логикалық астарының
болуында. Олар баланың ой-әрекетін белсендіреді. Жұмбақтар салыстыру,
теңеу және сипаттау арқылы ұғымның қасиеттерін ажыратуға тәрбиелейді,
оқушы қиялының дамуына әсер етеді.
5. Ойын-әңгімелер. Ол мұғалімнің балалармен, балалардың мұғаліммен және
балалардың балалармен қарым-қатынасына негізделеді. Бұл қарым-қатынас
ойын мазмұнында ерекше сипатқа ие болады. Ойынның құндылығы - олар
эмоциональдық түрде белсендіруге, бір сөздікке, өзара әрекет жасауға,
бірлесіп ойлануға мүмкіндік туғызады.
Мектепте оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты ойын түрлерін
мазмұнына қарай бөледі:
1. Сюжетті рольді ойындар.
2. Құрылыс материалдарымен ойнау.
3. Қимылды ойындар.
4. Дидактикалық ойындар.
5. Драмалық ойындар.
6. Музыкалық-дидактикалық ойындар.
Танымдық іс-әрекет сипатына сәйкес ойын түрлері:
1. Оқушылардың орындаушылық әрекетін талап ететін ойындар.
2. Қайта жаңғырту іс-әрекетін орындауға бағытталған ойындар.
3. Қайта жасау іс-әрекетін жүзеге асыруға бағытталған ойындар.
4. Оқушылардың іс-әрекетін бақылауға бағыттаған ойындар.
5. Ізденіс іс-әрекетіне бағытталған ойындар.
Бастауышсыныптақұрылымы бойынша дидактикалық ойындарды мынадай түрлерге
жіктейді:
1. Сюжеттік - рөлдік ойындар.
2. Жаттығу ойындар.
3. Драмалық ойындар.
4. Шығармашылық ойындар.
5. Әдеби-музыкалық ойындар.
Халық ойындарының педагогикалық мүмкіндіктеріне сәйкес мынадай
жіктемесі бар:
1. Білімдендіретін ойындар.
2. Тәрбиелейтін ойындар.
3. Дамытатын ойындар.
4. Жеке тұлғаны әлеуметтендіретін ойындар.
5. Диагностикалық ойындар.
Жоғарыда көрсетілген мысалдардың барлығының да мазмұны өте қызық және
өзіндік ерекшеліктерге толы. Олар дидактикалық ойындардың жалпы мақсаты мен
мазмұнына сәйкестендірілген. Бұл ойынның түрлерін бастауыш сыныптың оқыту
үрдісінде кеңінен пайдалануға болады.Сюжеттік-рөлдік ойындар. Оқу жылының
алғашқы жарты жылында тәрбиеші балаларда ойындық іскерлік пен негізгі
рөлдік қимылдарды қалыптастырады. Ол бірігіп ойынға балаларды қосады немесе
сюжетті кішігірім әңгіме негізінде көрсетеді.
Бастауыш сынып оқушыларында негізгі ойындық іскерліктер қалыптасады,
бұл оларға ойын барысында өзара байланысқан шарттық құралдарды пайдалануға
көмектеседі.
Бастауыш сынып мұғалімнің алдында мынандай міндеттер тұрады. Ол
оқушылардың шығармашылық белсенділігін теңдестіру. Бұған ойынның құрамына
әртүрлі рөлдерді қосу; әлеуметтік сферадағы әртүрлі өмірді, әртүрлі әдеби
шығармаларды, ертегілерді, сонымен қатар, ертегідегі және шын өмірдегі
персонаждарды қосады.
Педагог оқушылармен бірігіп, ойында сюжетті байланыспайтындай
рөлдермен байланыстырып көрсетуі керек. Ол ойын жоспарына жаңа жағдайлар
және, оқиға мен тұлғалар енгізетін балаларды марапаттауы керек, өйткені бұл
баланың шығармашылық белсенділігін және ойынның еркін меңгерілуінің
көрсеткіші болып табылады.
Сюжетті – рөлді ойындарға жағдай жасау немесе жетпей жатқан құралдарды
сюжет барысында көрсетуге көмектеседі, ойынның мәні мен оның қатысушыларын
байланыстырады. Әдетте бұл мақсатқа дайын ойыншықтарды құрылыс материалы
ретінде пайдаланады. Бұл жағдайда айнала ойынға қолайлы ғана емес, сонымен
қатар, шындыққа ұқсауы қажет.
Өйткені, оны балалар таза символды түрде қабылдауы мүмкін. Әсіресе
бұл ойындық топтарға, онда барлық қатысушыларға ойынның жағдайын, мәнін
түсінуге байланысты.
Мұғалім бастауыш сыныпта театрлық ойындарда жиі ойнатылады. Театрлық
ойындар сюжетті-рөлді ойындарға қарағанда нақты көрермендер ұсынады
(кішкентай балалар, ата-аналар, баланың қатарлары). Бұл процесте балаларда
авторлық мәтін мен көркемдік шығармашылық идеяларды қайта тудыру құралдарын
(интонация, мимика) ойлап шығару қалыптасады. Бұл қиын әрекет міндетті
түрде үлкендердің қатысуын талап етеді, әсіресе бұл дайындық кезеңінде.
Театрлық ойындар шынымен қызықты, оқушыларды тек қана көріністі орындау
ғана емес, сонымен қатар оларда көрініске орын дайындауды қалыптастыру
қажет. Мұның барлығы мектеп жасына дейінгі балаларға оңай міндет емес.
Бастауыш сыныпта ойнатылатын дидактикалық ойындар. Мұғалім сабақ
үстінде дидактикалық ойындар өткізгендей, сабақтан тыс жерде балалар
жаттығуларын, олардың түрлерін, көлемін, түсін, кеңістігін, дыбысын білуі
тиіс. Дидактикалық ойындар көмегімен балалар құралдарды сыртқы пішіні
секілді, олардың белгілері бойынша салыстыруға және топтауға, есептерді
шешуге оларда дайындық қалыптасады.
Бастауыш сыныпта ойнатылатын музыкалық-дидактикалық ойындар. Музыкалық-
дидактикалық ойындар оқушылармен бірте-бірте игеріледі. Жаңа ойынмен танысу
негізінен музыканың сабақтар кезінде жүзеге асады.
Бастауыш сынып мұғалімі оқушыларды ойын ержесімен таныстырады және
олардың алдына анық дидактикалық міндеттер қояды. Бастапқыда педагог
(тәрбиеші, сынып мұғалімі) топтағы ойынды өткізуде бастаушы болады.
Соңында оқушылар өздері педагогтың көмегінсіз ойынды ойнай алады,
яғни араларынан бастаушыны таңдау арқылы. Музыкалық-дидактикалық ойындарды
үйрену процесінде балалардың алған білімдері оларға әртүрлі музыкалық іс-
әрекеттерге байланысты міндеттерді орындауға көмектеседі.Дидактикалық
ойындардың маңызы бастауыш мектеп жасындағы балалардың ойыны мектеп жасына
дейінгі бүлдіршіндердің сюжеттік ойындарынан өзгешелеу болады. Шәкірттер
енді әр алуан қимыл-қозғалыстар, тез ойындарды ғана емес, күш-қуат пен тепе-
теңдік сезімін жетілдіретін қызықты ойындармен де шұғылданады.
Ондай ойын түрлері оқушылардың сан қилы жағдайларға тез икемделуін
дамытып, олардың тапқырлығы мен икемділігін талап ететін жарыс түрінде
ұйымдастырылады.
Бүгінгі таңда дидактикалық ойын түрлерінің тәрбиелік мәні зор, әрі
адам денесінің дамып жетілуіне пайдасы мол. Ойын үстінде балалардың
бойындағы барлық дерлік психологиялық процестері, сезімдері мен эмоциялары,
ерік-жігер қасиеттері шыңдалады, мінез-құлқы айқындала түседі. Мұғалімге
оқушы психологиясының өзіндік ерекшеліктері айқындалып олармен оқу-тәрбие
істерін жүргізудің тиімді әдіс-тәсілдерін қолдану мүмкіншіліктері туады.
Бала өзіне жаңалық болып сезілген әр қилы нәрселерге еліктегіш келеді. Осы
қасиетімен бойындағы сезім мен қабілет ерекшеліктерін аңғартады. Мінезінің
ұнамсыз жақтары байқалатын тұста осы. Ұстазға бұл ретте істейтін жұмыс
түрлері көп-ақ.
Бүгінгі заман талабына сай ойындардың ішінде дидактикалық ойындардың
маңыздылығы жағынан өзгелерінен бөле-жара айтуға болады. Бірақ, бір
ескертетін нәрсе, маңызды екен деп сабақ мазмұнына үйлеспейтін ойын
түрлерін қолданудан аулақ болған жөн. Әр ойынның өз реті бар.
Мұғалім сабақ процесінде қандай дидактикалық ойын қолданатынын сабақ
мазмұнына, мақсатына сәйкес таңдап алған жөн. Өйткені ойын мектепке келген
балалар үшін қызықты әрекет, іс-қимыл бола отырып, сонымен бірге оларды
тәрбиелеу мен дамытудың аса маңызды құралы болып табылады. Бірақ ол
педагогикалық ізденістің арқасында ғана қуатты құралға айналады.
Алты жасар балаларды оқытып-тәрбиелеуде педагог балалар игере
алатындай ойынның бағдарламалық мазмұнын жоспарлайды, дидактикалық және
ойын міндеттерін, қимыл мен ережелерді белгілейді.
Ойында педагогикалық процеске енгізе отырып, тәрбиеші балаларды
ойнауға, Н.Д. Хмельдің сөзімен айтқанда, “Жақсы ойын” жасауға үйретеді.
Мұндай ойынға мынадай сипаттар тән: мазмұнының тәрбиелік-танымдық
құндылығы, ойын барысының дұрыс түсіндірілуі, таңдалынып алынған ойын
түрінің оқушыларға үйретері мол және шығармашылық сипаты, жеке балалардың
және барлық ойнаушылардың мүдделерін ескере отырып ойын ережесіне бағыну
және соларды басшылыққа ала білуі, ойыншықтар мен ойын материалдарын
белгілі бір мақсатқа пайдалану, балалардың бір-бірімен достық қарым-
қатынастары және көңіл күйлерінің шат болуы ескеріледі [7].
Сабақта ойынды басқара жүріп, мұғалім баланың жеке басының барлық
жағына: оның санасына, сезіміне, ерік-жігеріне, мінез-құлқына ықпал
жасайды.
Ойынды негізінен ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық және дене
мүшелерінің дұрыс қалыптастыру мақсаттары үшін пайдаланады. Мазмұны ойлай
білуге құрылған ойын процесінде балалардың білімі мен түсінігі айқындалып,
тереңдей түседі. Ойын үстінде қайсыбір рөлді орындау үшін бала өзінің
түсінігін ойын әрекетінде көрсетеді.
Кейде адамдардың еңбегі туралы нақты түсініктері дәйексіз болады,
мұғалім туралы ұғымдарын кеңейту үшін мазмұнды, тәрбиелік сипаты мол
түрлерін таңдап алғаны жөн.
Бастауыш сынып оқушылары бәрін білуге құштар, сұрақ көп қояды.
Ұстаздың бала меселін қайтармай сол сұрақтарға толық жауап қайтаруы, ойын
кезіндегі әңгімелеріне құлақ түріп, дұрыс сөйлеуге, әдептілікке үйретуі,
өзара түсінісулеріне, келісуіне көмектесуі керек.
Демек, ойын оқушылардың алған білімдері мен түсініктерін баянды етіп
қана қоймайды, сонымен бірге өзінше бір белсенді танымдық іс-әрекет формасы
болып табылады. Сондықтан оқу-тәрбие процесіне ойынды дұрыс кірістіріп,
оның барлық тиімді мүмкіндіктерін пайдаланудың маңызы зор.
Дидактикалық ойын негізінде оқушылардың танымдық белсенділіктерін және
ойынды педагогикалық процеске енгізе отырып, мұғалім балаларды ойнауға,
Ж.Ә.Әбиевтың сөзімен айтқанда, “Жақсы ойын” жасауға үйретеді. Мұндай ойынға
мынадай сипаттар тән: мазмұнының тәрбиелік-танымдық құндылығы, ойын
барысының дұрыс түсіндірілуі, таңдалынып алынған ойын түрінің оқушыларға
үйретері мол және шығармашылық сипаты, жеке балалардың және барлық
ойнаушылардың мүдделерін ескере отырып ойын ережесіне бағыну және соларды
басшылыққа ала білуі, ойыншықтар мен ойын материалдарын белгілі бір
мақсатқа пайдалану, балалардың бір-бірімен достық қарым-қатынастары және
көңіл күйлерінің шат болуы ескеріледі.
Бастауыш оқушы психологиясына дидактикалық ойындардың ықпалы маңызды
рол атқарады.
Оқушылардың болашаққа деген бағыт-бағдары отбасында, мектеп қабырғасында,
жалпы еңбек, қоғамдық деңгейде қалыптасады деп алсақ, бүкіл қоршаған
дүниенің әр саласының көзқарасқа тигізетін әсері, беретін білімі, тәрбиеге
ықпалы әртүрлі болады.
Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болуы, қазақ
тілінің мемлекеттік тіл құқығына көтерілуі, Білім туралы, Жастар саясаты
туралы заңдардың қабылдануы келешек ұрпақ тәрибесіне үлкен жауапкершілікпен
қарауды көздейді.
Бүгінгі күн талабына орай тәрбиенің мазмұнын, мақсатын, қағидаларын,
міндеттерін қайта қарастырып, түбегейлі өзгертуде дидактикалық ойындарды
пайдаланудың маңызы зор.
Қоғамымыздың іргесін, білімін нығайту мақсатында ең алдымен сабақта
дидактикалық ойындардың ерекшелігі мен тәрбиелік мәні бар оның негізгі
мақсаты - баланы ойлауға, ізденуге, шығармашылық жұмыспен айналысуға, өз
бетінше ізденуге баулу болып табылады.
Қазіргі заман талаптарына сәйкес мектептегі барлық буын оқушыларының
білімін дидактикалық ойын түрлері тұрғысынан дамыту, жетілдіру-педагогика
ғылымының міндеті болып табылады.Осыған орай білімнің мазмұнын, білім беру
жүйесіндегі орнын, оқу-тәрбие процесінің ерекшелігін, оны дұрыс
ұйымдастырудың негізгі әдістерін, формаларын жетілдірудің жолдарын білу
керек.
Оқу-тәрбие процесінде дидактикалық ойынды қолдану барысында әр оқушының
жеке басының ерекшелігі есепке алынуы тиіс.
Сабақ барысында әр оқушының ұғымы, сезімі, түсінігі, қабылдауы, қабілеті
әр түрлі. Ең бастысы - әр оқушының жеке басын құрметтеу, оның адамдық
қасиетіне нұқсан келтірмеу.Қазіргі ізгілендіру заманында әрбір баланың өз
мүмкіндігін, қабілетін, іскерлігін, ойлауын, дидактикалық ойын барысын да
байқау қажет, сонда ғана олардың білімге, ынтасын арттырып,
еңбексүйгіштікке, білімге құштарлық қасиеттерін нәтижелі қалыптастыруға
болады.
Мұғалім оқушылармен дидактикалық ойынды ұйымдастырып, оларды үйрету,
қалыптастыру үшін ең алдымен балалардың психологиялық ерекшеліктерін білуі
керек.
Бастауыш сынып жасындағы баланың бойындағы психикалық процестер: зейін,
қабылдау, қиялдау, есте қалдыру, ойлау, сөйлеу, сезімдер. Осындай
психикалық процестер баланың бойында болуын, өзгеріп жетілуін қарастырады.
Бала мұндай ерекшелік пен іс-әрекетті қимыл жасау процесінде,
дидактикалық ойын барысында шешеді. Бастауыш сынып оқушыларының
психологиясы психикалық дамуды, заңдылықтарды, іс-әрекеттің дамуын, жеке
бастың қалыптасуын зерттейді. Бастауыш сынып жасындағы балалардың
психологиясын білу оқыту, тәрбиелеу практикасын дұрыс ұйымдастыруға
мүмкіндік береді.
Оқушының психикалық даму ерекшелігі - ойлауында, ақыл-ойында,
ынтасында, қабылдауында оқу-тәрбие процесі кезінде негізгі ерекшелік болып
табылады.
Бастауыш сынып оқушыларын зерттеудің негізгі әдістері: бақылау,
эксперимент әдістері болып табылады.
Мұғалім оқушының дидактикалық ойын барысында мінез-құлқын табиғи
жағдайда мақсат қоя отырып зерттейді.
Мұғалім бақылау процесінде зерттелуші оқушы мінез-құлқындағы сыртқы
белгілерді ғана қадағалайды. Мысалы: Оқушының іс-әрекетін, сөйлеген
сөздерін, мәнерлі қимылын.
Бұл жағдайда мұғалім бақылаудың екі түрін қолданғаны жөн.
1. Жаппай бақылау
2. Ішінара бақылау
Зерттеуші жаппай бақылауда - баланың мінез-құлқының көп жағын қамтып
жүреді.
Жаппай бақылау-оқушының психикалық даму заңдылығын анықтау үшін
фактілер негізінде жүргізіледі.
Ішінара бақылаудың жаппай бақылаудан айырмашылығы - оқушының мінез-
құлқының бір жағы немесе бір мезгілдегі мінез-құлқы алынады, зерттелінеді.
Мысалы: баланың ойын кезінде, тамақтануы кезінде т.б. Ж.Ә.Әбиев сияқы
мамандар өз ұлдарына ішнара бақылаулар жүргізіп арнайы қорытынды бойынша
бақылаулар жүргізген. [8]
Көп жағдайда балаға эксперименттер мектепте, сабақ үстінде, ойын,
дидактикалық ойын барысында өткізіледі.Бастауыш сынып оқушылары өздерін
қызықтыратын іс-әрекеттермен айналысады. Іс-әрекеттің түрі оны атқаруға
және жетілдіруге қажетті қимылдарды психикалық сапаны игеруге
көмектеседі.Сабақта дидактикалық ойында қолдануда жаңа іс-әрекеттерді игеру
оқушының мүмкіндігін арттырады.Дидактикалық ойын барысында оқушының
қажеттіліктері мен құштарлығы, қабілеті, зейіні, ой-өрісі кеңейіп, өзінің
психикалық дамуына үлес қосып отырады.Оқушы ойын барысында жаңа іс-
әрекеттерді, материалды игеру бары-сында үлкендердің басшылығымен,
көмегімен игереді. Содан кейін өз түсінігі бойынша ары қарай дамытуға,
жалғастыруға, ойын ортаға салуға үйренеді.Бастауыш сынып оқушылары сабақ
барысында, сабақтан тыс уақытта іс-әрекеттің барлығын түгел қамти
алмайды.Сондықтан да оқушының жас ерекшелігін ескере отырып, дидактикалық
ойындарды ретімен қолданудың дұрыс жолдарын қарастыру керек.Бастауыш сынып
оқушыларының психикалық дамуы барысында пайда болған және жаңа қасиеттер
мен қызығушылыққа итермелейтін іс-әрекеттің жаңа түрлерін игеруге бастайтын
қайшылықтар техникалық дамудың күштері болып табылады. Бастауыш сыныпта
оқыту процесінде дидактикалық ойындарды пайдалануда оқушылардың өзіндік
әрекетіне тән ерекшеліктері бар.
Олар:
1. Дидактикалық ойынның мақсаты мен міндеттерін анықтау.
2. Дидактикалық ойында қандай тәсілді қолданудың жоспарын түзу.
3. Жұмысты нәтижелі аяқтау үшін оқушы өзін-өзі бақылап отыруын
қадағалау.
Оқушылары оқу пәнін игеру барысында өздігінен жұмыс істеуге
дағдыланбаса, оның сабақ үлгерімі жақсы болмайды. Бұл кезде оқушының
сабаққа деген қабілеті, зейіні төмендейді. Соның салдарынан оқу пәніне
деген қызығуы, сабақ үлгерімі нашарлап, үлгермеушілер қатарына қосылады.
Сондықтан мұғалімнің негізгі міндеттерінің бірі-оқушылармен дидактикалық
ойындарды шеберлікпен қолдануы керек.Дидактикалық ойын барысында
оқушылардың дербестігін арттыруда олардың оқуға деген табыстары мен
кемшіліктерін өздеріне дұрыс бағалауға үйретудің маңызы зор.Психолог,
педагог мамандар өздерінің зерттеу жұмысында: бастауыш сынып оқушылары
сабақ барысында дидактикалық ойынды мұғалімнің жетекшілігімен жүргізгенде
ғана жақсы нәтиже беретіні дәлелденген.
Заманауи білім беру негізінде бастауыш сынып оқушыларына мұғалім
тапсырманың дұрыстығын оқушылардың қаншалықты дұрыс түсініп, меңгергенін
анықтауы тиіс.Бастауыш сыныпта оқушылардың оқу әрекетінің жемісті болуы -
оқу жұмысының тәсілдерін меңгеруге байланысты.
Педагог-психолог мамандар оқу жұмысының негізгі тәсілдерін екі топқа
бөледі:
1.Мектепте оқушының жалпы оқу жұмысын ұйымдастыруға байланысты
қолданылатын тәсілдер.
а) жоспарлау
ә) уақытты дұрыс пайдалану
б) оқу мен демалуды дұрыс ұйымдастыру
в) оқушы өз жұмысын бақылау
2. Оқушының оқуына тікелей байланысты қолданылатын тәсілдері
а) жаңа білімдерді игеру
ә) өздігінен білімді меңгеру
б) ойындарды қолдана білу.
Осы тәсілдердің ішінде бастауыш сыныпта ерекше орын алатыны сабақта,
сабақтан тыс уақытта оқу материалымен жан-жақты жұмыс істей білу және
дидактикалық ойындарды пайдалану болып табылады. Ол үшін мұғалім мына
тәсілдерді меңгеріп, оны оқушы бойында қалыптастыра білуі қажет.
1. Оқулықтағы материалдың мазмұнын талдау.
2. Ең негізгі мәселені айыра білу.
3. Салыстыру.
4. Топтастыру.
5. Жүйелеу.
Бастауыш сыныпта оқушылардың мұндай тәсілдерді меңгеруі оны жан-жақты
дамытады, оқуға деген көзқарасын өзгертеді.
Бастауыш мектептегі оқу процесін демократияландыру, ізгілендіру
принципін оқушылардың белсенділігін арттыру оқу-тәрбие бірлігінде ақыл-ой,
еңбек, эстетикалық бірлігін негіздей отырып дидактикалық ойындарды
пайдаланудың жолдарын қарастыру қажет.
Заманауи білім бкру негізінде бастауыш сынып оқушыларына білім
берумен қатар оқушылардың шығармашылық қабілеттерін, логикалық ойлауды
дамытуға дидактикалық ойындарды пайдаланудың маңызы ерекше.
3. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастыруда
дидактикалық ойындарды пайдаланудың ерекшеліктері
Бүгінгі таңда заманауи білім беруде қоғамымыздың даму бағытында жан-
жақты дамыған сауатты, саналы шығармашылық қабілеті қалыптасқан азамат
тәрбиелеу мәселесі жүктеліп отыр. Мұндай мақсаттың баянды болуы білім беру
жүйесінің үлесіне түсінетінін ескерсек, білім негізі мектепке дейінгі
мекемеден, бастауыштан басталғандықтан жас жеткіншектердің білімді, білікті
болуында ойынның алатын орны ерекше. Дидактикалық ойын арқылы оқушыны
білім алуға, оқуға қызықтыра отырып, тұлғалық дамуын қалыптастыруға болады.
Мазмұны бойынша барлық дидактикалық ойындар оқушылардың ақыл-ой
белсенділігін қалыптастырудың маңызды құралы бола отырып, олардың
бағдарлама материалының негізгі тақырыптары бойынша алған білімдерін
тереңдете түсуді, әрі пысықтауды көздейді.Білім алу үдерісінде оқушылар
дұрыс еркін, тез әрі түсінікті оқуға, өз айларын ауызша, жазбаша дұрыс
қорытуға, мазмұндауға, төрт амал көлемінде элементарлық математика бойынша
есептер шығаруға баулынады, оларға табиғат жөнінде кей бір түсініктер
беріледі.
Бастауыш сынып оқушыларының білімін қалыптастыруда дидактикалық
ойындарды пайдалану бүгінгі күннің талабы . Білім беру саласында оқыту
үдерісінің мәні өте зор, өйткені осы кездегі қоғамдық өндірістік
қатынастың дамуы оқытудың ғылымы-практикалық деңгейіне байланысты.
Бұл ойындар балалардың сабақ үстіндегі жұмысын түсіндіре түседі, олардың
пәнге қызығушылығын оятып, ынта-ықылас қоюына баулиды және оқушылардың
зейінін, ойлауын, зерделеуін дамытады. Өмір тәжірибесін бір жүйеге
келтіруге үйретіп, жүйке жүйесін демалдырады. Міне, сондықтан да ойын оқу-
әрекетінде жетекші рөл атқарады.
Дидактикалық ойындардың оқыту мазмұнына, танымдық іс-әрекет сипатына,
ойын құрылымына сәйкес жіктемелері бар.
Бастауыш сынып мұғалімі дидактикалық ойындарды өткізуде жиі
пайдаланылатын құрал-жабдықтар мен материалдарды дайындап алу керек. Олар:
демонстрациялық екі қатарлы қалталы полотно немесе екі қатарлы сөре және әр
оқушының жеке қалталы полотносы, түстері, өлшемдері, пішіні әр түрлі және
бірдей заттар, дидактикалық материалдар болып табылады.
Бастауыш сыныпта ойын – баланың қажетті әрекетінің бірі. Балалардың
оқуы еңбегі ойыннан басталады. Ойын балалардың оқу әрекетін жандандырып,
оқуға деген ынтасын арттыратын маңызды құрал. Бастауыш сыныпта ұлттық
ойындармен дидактикалық ойындарды сабақтарда кеңінен қолданудың маңызы зор.
Әсіресе өткен материалды пысықтау, қайталау кезеңдерінде ойынды қолдану
пайдалы.
Бастауыш сыныпта мұғалім дидактикалық ойындарды қолданғанда
әдістемелік мәселелерге ерекше көңіл бөлуі тиіс. Ең алдымен оқушылардың
сабақ барысында дидактикалық ойындарды қолдану түрлерін артыру керек.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың ойыны мектеп жасна дейінігі
бүлдіршіндердің сюжеттік ойындарынан өзгешелеу болады. Шәкірттер енді әр
алуан қимыл-қозғалыстар, тез ойындарды ғана емес, күш-қуат пен тепе-теңдік
сезімін жетілдіретін қызықты ойындарменде шұғылданады.
Ондай ойын түрлері балалардың сан қилы жағдайларға тез икемделуін
дамытып, олардың тапқырлығы мен икемділігін талап ететін жарыс түрінде
ұйымдастырылады.
Мұндай ойын түрлерінін тәрбиелік мәні зор, әрі адам денесінің дамып
жетілуіне пайдасы мол.
Ойын үстінде балалардың бойындаға барлық дерлік психологиялық
процестері, мінез-құлқы айқындала түседі. Мұғалімге оқушы психологиясының
өзіндік ерекшеліктері айқындалып олармен оқу-тәрбие істерін жүргізудің
тиімді әдіс-тәсілдерін қолдану мүмкіншіліктері туады. Бала өзіне жаңалық
болып сезілген әр қилы нәрселерге еліктегіш келеді.
Осы қасиетімен бойындағы сезім мен қабілет ерекшеліктерін аңғартады.
Мінезінің ұнамсыз жақтары байқалатын тұс та осы. Ұстазға бұл ретте істейтін
жұмыс түрлері көп-ақ.
Ойындардың ішінде дидактикалық ойындардың маңыздылығы жағынан
өзгелерінен бөле-жара айтуға болады. Бірақ, бір ескеретін нәрсе, маңызды
екен деп сабақ мазмұнына үлеспейтін ойын түрлерін қолданудан аулақ болу
керек. Әр ойыннң өз реті бар.
Әрбір мұғалім сабақ процесінде қандай дидактикалық ойын қолданылатын
сабақ мазмұнына, мақсатына сәйкес таңдап алған жөн. Өйткені ойын мектепке
келген балалар үшін қызықты әрекет, іс-қимыл бола отырып, сонымен бірге
оларды тәрбиелеу мен дамытудың аса маңызды құралы болып табылады.
Бірақ ол педагогикалық ізденістің арқасында ғана қуатты құралға
айналады.
Бастауыш сынып оқушыларын оқытып-тәрбиелеуде педагог балалар игере
алатындай ойынның бағдарламалық мазмұнын жоыпарлайды, дидактикалық және
ойын міндетерін, қимыл мен ережелерді белгілейді.
Ойында педагогикалық процеске енгізе отырып, мұғалім балаларды ойнауға,
Е.К.Нұрланбекованың сөзімен айтқанда, Жақсы ойын жасауға үйретеді. Мұндай
ойынға мынандай сипаттар тән: мазмұнның тәрбиелік –танымдық құндылығы, ойын
барысының дұрыс түсіндірілуі, таңдалынып алынған ойын түрінің оқушыларға
үйретеді мол және шығармашылық сипаты, жеке балалардың және барлық
оқушылардың мүдделерін ескере отырып ойын ережесіне бағыну және соларды
басшылыққа ала білуі, ойншықтармен ойын материалдарын белгілі бір мақсатқа
пайдалану, балалардың бір-бірімен достық қарым-қатынастары және көңіл
күйлерінің шат болуы ескеріледі. [9]
Дидактикалық ойын оқушылардың алған білімдері мен түсініктерін
баянды етіп қана қоймайды, сонымен бірге өзінше бір белсенді танымдық іс-
әрекет формасы болып табылады. Сондықтан оқу-тәрбие процесіне ойынды дұрыс
кірістіріп, оның барлық тиімді мүмкіндіктерін пайдаланудың маңызы зор.
Оқыту үдерісін ұйымдастыру барысында оқушы және оқушылар ұжымы бір
жағынан оқыту объектісі, екінші жағынан оқыту субъектісі болады. Осыған
орай, оқыту үдерісінде мұғалімдермен балалар ынтымақтаытығы, олардың
шығармашылық еңбек етулеріне зор сүйеніш болады.
Оқытудың субъектілері мен объектілері арасында әр түрлі байланыстар
пайда болады. Оқытуды іске асыру адам баласына белгілі заңдылықтарды,
білімді меңгеру негізінде ғана игі әсер етеді.Егер оқушы оқуды өзімнің
міндетім деп санамаса, өзінің жауапкершілігін сезінбесе, онда оқытуды да
жақсы ұйымдастыруға болмайды. Оқыту үдерісінде баланың таным белсенділігі
кеңиді, тереңдейді, ақыл-ой қабилеті, білімді өз бетімен меңгеру
белсенділігі дамиды, заттың мәнін ғылыми ұғымдарды терең түсінеді, іздену
нәтижесінде пайда болған сұрақтардың жауаптарын табады.
Оқушылардың білімді, шеберлік пен дағдыларды игеру процесіне білімді
қабылдау, ұғыну, бекіту және оларды практикада қолдану енеді. Бұл бұындар
сабақта сан алуан үйлесуі мен көрініп, оның сан қылы құрылысын анықтай
алады.
Сабақта білімді игеру процесінің негізгі буындарының әр алуын
комбинациясын оқу материалының сипатына, сабақтың дидактикалық мақсаты,
оқушылардың жас және дербес ерекшіліктеріне, сондай-ақ коллектив ретіндегі
сол сыныптың ерекшелігіне байланысты.Бұл әдіс оқушылардың өздерінің және
олардың ата-анасының оқу нәтижелеріне жауапкершілігінің артуын көрсетеді.
Елімізде ойынның қалыптасуы “құпиясын” ашуға сан жүздеген жылдар бойы
әртүрлі ғылыми бағытта ғалымдар қалам тартқан. Оның шығуы туралы айтылған
ой-пікірлер көптеп кездеседі.
Ғалымдардың пікірлеріне сүйенсек, ойын адамдардың бос уақытынан
туған нәрсе және олардың әлеуметтік-мәдени мәселелеріне байланысты. Ежелгі
дәуірде ойындар қоғамдық өмірдің өзегі болған және оның саяси-діни маңызы
негізге алынған.
Ежелгі ойыншылдары құдайлар жақтаған деп санаған, сондықтан
Р.С.Омарова ежелгі ойындар құдіретті, адамның кез-келген жетістігінің
идеалы бола алады деп есептеген. Ежелгі Қытайда мерекелік ойындардың
ашылуын император ашып берген және өзі де ойындарға қатысып отырған. [10]
Әлемдік педагогикада ойын ойыншылар арасындағы кез-келген сайыс
немесе жарыс түрі деп қарастырылды. Мұнда іс-әрекет белгілі ережелермен
шектеледі және жетістікке жету көзделеді (ұрыс, жеңіс, жүлде).
Бәрінен де бұрын ойын оқыту, қатынас құралы және өмір тәжірибесін
жинақтаудағы күрделі әлеуметтік-мәдени феномен болып табылады.
Ойындағы қиындық оның түрлерінің әртүрлілігімен, қарсыластардың
қатысу әдісімен, ойынның жүргізілуімен анықталады. Ойын-оқытудың
таптырмайтын элементі.
Ойын үдерісінде:
-жүргізудің ережелері меңгеріледі;
-ойындағы белгілі бір мақсатқа жету үшін оған қатысушылар
бірлескен ұжымдық іс-әрекет жасауға дағдыланды. Оқушының жеке мінез-құлқы
қалыптасады;
-мұғалімдер мен оқушылардың және қосымша пайдаланған көрнекі
құралдардың ойынға қосқан үлестерінен мәдени дәстүр қалыптасады.
Ойын-бір қарағанда пайдасыз болып көрінеді, солай бола тұра,
қажетті, өмірдің керемет құбылыстарының бірі. Ойын өзіне қызықтыра, тарта
отырып, ғылымда қиын, күрделі мәселе болып табылады.
Отандық педагогика мен психологияда ойын әрекетін К.Д.Ушинский,
П.П.Блонский, С.Л.Рубинштейн, Д.К.Эльконин, т.б. жете зерттеді. Шетелдің
әрқилы зерттеушілері мен ойшылдары: К.Гросс, Ф.Шиллер, Г.Спенсер, К.Бюлер,
З.Фрейд, Ж.Пиаже т.б. ойын теориясын өздерінше (біріне-бірін қосып жиынтық
ретінде) қарастырған және Б.Қуанбаевта бұлардың әрқайсысы өздігінше ойын
құбылысын әр қырынан көрсетіп, оның нағыз мәнін белгілемеген.[11].
Ойынның мәні, мұнан әрі маңызды әрекетке, дайындыққа қызмет етеді; ойында
адам, жаттыға отырып, өзінің қабілетін жүзеге асырады. Бұл теорияның
құндылығы -ойынды жетістікпен тығыз байланыстыруда болған. Ойынның
жетістіктегі рөлі ерекше. Кемшілігі - бұл теория ойынның қайнар көзін емес,
“мәнін” береді.
Ойынды тудыратын себептерді ашпайды. Гросс адам ойынын жануарлардың
ойындары сияқты түсіндіре отырып, оларды қате, бүтіндей биологиялық
факторға, инстинктке апарады.
Өз кезінде Бұзаубақова ойын дамытып, қалыптастырған Г.Спенсердің
теориясында, ойынның артықтығы өмірде, еңбекте жұмсалмаған мол күштер өзін
ойында деп көрсетіледі.
Бірақ жұмсалмаған күштер қорының болуы олардың жұмсалу бағытын, олар
неге басқа қызметке емес, нақты ойынға құйылатынын түсіндіре алмайды,
сонымен қатар шаршаған, қажыған адам да ойынды демалу үшін ойнайтыны
айтылады. [12]
Рубинштейннің ойынша, ойынды жиналған күшті жұмсау немесе іске асыру
деп түсіндіру, формалистік болады. Осы себепті бұл теория ойынды
түсіндірерлік жағдайда емес деп қарастырады.
Ойынның себептерін ашуға талпына отырып, К.Бюлер ойынның негізгі
себебі ретінде функцинальдық рақаттану теориясын алға тартады. Бұл іс-
әрекеттің гедонистік теориясының жеке бөлігі болып, яғни адамның іс-әрекеті
рақаттану және құштарлану принциптерімен басқарылады деп есептейтін теория
болып табылады.
Адам әрекетінің сарындары, адамның өзі сияқты әр алуан; сондай немесе
басқа да эмоциональдық реңі тек шынайы мотивацияның туынды жағы және
көрінісі болып табылады.
Шиллер мен Спенсердің динамикалық теориясы сияқты гедонистік теория
әрекеттің шынайы мазмұнын көзден таса етеді. Онда эмоцинальды тиімді түрін
қамтып көрсететін оның шынайы сарыны жасалған.
Бұл теория ойын үшін анықталған функциональды рақаттану немесе жұмыс
істеуден рақаттану - факторын тани отырып, ойында организмнің тек
функциональды қызмет атқаруын көреді.
Ойынның фрейдистік теориясында өмірде ығыстырылған талаптардың жүзеге
асқандығын көрініс табады, себебі өмірде жүзеге аспағанмен, ойында жиі
ойналады және бастан өткізіледі.
Ойында өмірден түңілген, өзіне-өзі жауап бере алмайтын субъекті
сапасының кемдігі көрсетіледі.
Ойында өмірдің таңғажайыптары мен сұлулығы іске асырылып, шығармашыл
қоқысқа айналады; дамудың нәтижесі мен факторынан, ол жетіспеушілік пен
сапасыздықтың көрінісіне айналады; өмір сүруге икемделуден, керісінше оның
қашқынына айналады.
Қ.Жарықбаев пен оның ізбасарлары ойындағы жалпы мақсат адам ойнай
жүріп, шынайы жағдайдың орнына өзіне алдамшы жағдай жасап алады және өзі
сол жағдайға сай белгілі бір рөл ойнайды. Ойнай жүріп айналасындағыларға
үлгі береді [13]
Ойынның бастауы ретінде шынайы жағдайдан алдамшыға өтуді талқылауға
талпыну ойынның психоаналитикалық теориясының сарқыншағы ретінде ғана
түсінілу керек.
Д.Н.Узнадзе ойында пісіп жетілгенімен шынайы өмірде әлі іс-әрекеті
іске аса қоймаған тенденция нәтижесінің барын көреді. Ойын теориясындағы
сияқты, күштің молдығынан, ойын оң ықпал етуші ретінде қолданылады. Ол
дамудың өкімі ретінде қарастырылады.
Бұл әрине жақсы, бірақ теорияның негізгі кемістігі, ойынды қоршаған
әлеммен қарым-қатынас нәтижесінде туындаған іс-әрекет деп емес, іштен
жетілген қызмет әрекеті деп қарады.
Ойын осылай іштей толығып отыратын шынайы мазмұнмен байланыспайтын
немқұрайлы белсенділікке айналады. Ойын “мәнінің” мұндай түсінігі шынайы
ойында оның нақты көрінуін түсіндіріп бере алмайды.
Дегенменде ойынның балаларға берері мол екендігі педагог- ғалымдар
тарапынан қолдау табуда. Адамдар ойынды ежелден-ақ оқыту әдісі ретінде,
алдыңғы ұрпақтың жастарға беретін тәжірибесі ретінде қолданылып келген.
Мектепке дейінгі және мектептен тыс мекемелерде, мектепте ойын кең көлемде
қолданылады.
Қазіргі оқу ісін күшейту мен оқушылардың белсенділігін арттыру
жұмысын алға қоятын мектептерде ойын мынандай жағдайларға қолданылады:
- тақырыптарды, тіпті оқу пәнінің бөлімдерін, мағлұматтарды меңгеру
үшін өзіндік технология ретінде;
- жалпы технологияның элементі ретінде;
- сабақ немесе оның бөлігі ретінде (кіріспе, бақылау);
- сыныптан тыс жұмыс технологиясы ретінде.
“Ойындық педагогикалық технологиялар” ұғымына кең көлемді әдістер мен
әртүрлі педагогикалық ойындар формасын-дағы педагогикалық процестерді
ұйымдастыру тәсілі енеді.
Б.Тұрғынбаева жалпы ойыннан педагогикалық ойынның айырмашылығы, ол оқу-
танымдық бағыттылықпен сипатталады және нақты қойылған оқыту мақсаты мен
оған дәлелденген педагогикалық нәтижелерге сәйкес келетін маңызды белгілер
тән болады. деген. [14]
Оқудың сабақтық үлгісінде ойын түрлері мен жағдайларын іске асыру
мынадай негізгі бағыттарда жүзеге асырылады:
- оқушылар алдына ойын тапсырмасы формасындағы дидактикалық мақсат
қойылады;
- оқу ісі ойын ережелеріне бағынады;
- оқу материалдары оның құралдары ретінде қолданылады;
- оқу ісіне дидактикалық тапсырмаларды ойын тапсырмаларына ауыстыратын
жұмыс элементі енгізіледі;
- дидактикалық тапсырмалардың жетістікте орындалуы ойын нәтижесімен
байланыстырылады.
Ойын-кәсіби және отбасылық өмірдің мектебі, адамдық қатынастың
мектебі. Бірақ жай мектептен оның айырмашылығы, адам, ойын барысында білім
ала отырып, белгілі бір жетістіктерді үйренгенін де байқамай қалады. Жай
мектептерде білімнің қайнар көзін көрсету қиын емес.
Ол мұғалім - оқытушы адам. Оқыту ісі монолог үлгісінде (мұғалім
түсіндіреді, оқушы тыңдайды) және диалог үлгісінде (мұғалім бақылау
мақсатында оқушылардан сұрайды немесе оқушы бір нәрсені түсінбеген жағдайда
мұғалімнен сұрайды) жүргізіледі. Ал ойында оқытушы адам және жеңіл
меңгерілетін білім көзі жоқ.
Оқыту іс -әрекет тілінде дамытылады, барлық ойынға қатысушылар бір-
бірімен белсенді қатынас нәтижесінде оқиды және оқытылады. Ойындық оқыту
баланы (білім алушыны) жалықтырмайды. Ойын негізінен еркін және қалаулы
болады.
Бастауыш сыныпта ойынның негізгі қызметі. Оқу процесіндегі ойын
технологиясының рөлі мен орны мұғалімнің педагогикалық ойын қызметін
түсінуі мен ойын элементтерінің үйлесуіне байланысты.
Ойын қызметі - оның пайдалылығы. Ойынның әр түрінің өзіндік пайдалы
жағы бар. Мәдениеттің педагогикалық феномені ретіндегі ойынның біршама
маңызды қызметтері бөліп көрсетіледі.
Ойынның әлеуметтік - мәдени белгіленуі. Ойын-баланы әлеуметтендіру-ші
ең күшті тәсіл, оның тұлға болып қалыптасуына әсер етуші және өзіне тиісті
білімді, рухани құндылықты, белгілі нормаларды меңгерген адамның
қалыптасуына әсер етуші әрекет.
Ойынның әлеуметтік-мәдени сипаты адамның мәдениет байлықтарын
меңгеруі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz