Заманауи білім беру технологиялары негізінде оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың педагогикалық негіздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
1 Заманауи білім беру технологиялары негізінде оқушылардың
шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың педагогикалық негіздері
1 Білім беру технологиялары негізінде оқушылардың шығармашылық
іс-әрекетін қалыптастырудағы педагогика ғылымындағы зерттелу
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың
педагогикалық жолдары ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Білім беру технологиялары негізінде оқушылардың шығармашылық
іс-әрекетін қалыптастырудың барысы ... ... ...
2 Білім беру технологиялары негізінде оқушылардың шығармашылық
іс-әрекетін қалыптастыру әдістемесі
2.1 Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруда білім беру
технологияларының мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін білім беру технологиялары
негізінде тәжірибелік-эксперименттік жұмыс барысында сынақтан
өткізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Білім беру технологиялары негізінде оқушылардың шығармашылық
іс-әрекетін қалыптастырудағы эксперименті нәтижелерінің
өңделуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . . . . . . . . .
ҚОСЫМШАЛАР . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміздің болашағы білім беру жүйесінің және
зиялылар қауымы деңгейіне байланысты болғандықтан, Республика халқына да
әлемнің дамыған елдерімен тең дәрежеде білім беру қажеттілігі мақсат
ретінде көрініс табады.
Білім алушылардың ақыл-ойын барынша дамыту, дүниежүзілік ғылым мен
техниканы, өндірістік технологияны меңгеру үшін білім беру жүйесін неғұрлым
тиімді, ғылыми негізде құру білім беру ісіндегі негізгі міндет. Елімізде
ғылым, мәдениет, өнер, технология, сондай-ақ қоғамның құқықтық, рухани-
адамгершілік, діни негіздерінің қалыптасуы да білім беруге байланысты. 1999
жылы маусымда қабылданған Қазақстан Республикасы “Білім туралы” заңында,
“Білім” мемлекеттік бағдарламасында көрсетілгендей, қоғамның экономикалық
және әлеуметтік жағынан ілгерілеуінің маңызды факторы ретінде білім беруді
дамыту, шығармашыл тұлға қалыптастыруға бағыт алу, мақсаттарын көздейді. Ол
білім саласында әр тұлғаға білім беруге көшуді негіздейді. Ол жөнінде
аталған заңның білім беру жүйесінің міндеттерінің бірі ретінде: “... жеке
адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік
пен салауатты өмір салтын берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы
үшін жағдай жасау арқылы интеллектін байыту” – деп нақтылаған [1].
Шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту мәселесі Қазақстан Республикасының
Орта білімді дамыту тұжырымдамасында да білім беру мекемелерінің ең негізгі
мақсаты дүниетанымдық, құзырлық, шығармашылық деп атап көрсетілген. Осы
“Шығармашылық” ұғымына “... адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі” ретінде сипаттама берілген [2].
Білім беру жүйесіндегі оң өзгерістер біздің елімізде орын алып
қалыптасып келеді. Жеке тұлғаның қасиеттерін, қабілеттерін дамытып,
шығармашылығын, талантын ұштаудағы оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастыруды, білім
берудің озық технологияларын пайдалануды жатқызуға болады. Оның
себептерінің бірі қазіргі таңда ғылым мен техниканың дамуына, технология
ғылым саласының озық жетістіктерінің өндіріске көптеп өзгерістер енгізуіне
байланысты мектепте шығармашылық тұлғаға тән білім беру қажеттігі.
Шығармашылық - мәдени немесе материалдық құндылықтарды өз ойы бойынша
жаңадан жасау ретінде түсінілетіні белгілі, әрі ол ойлаудың жоғары формасы
болып табылады. Бүгінгі жастар әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында
ұрпақтың қол жеткізген жетістіктерін меңгерумен қатар өз іс-әрекетінде сол
жетістіктерді жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада мол
табыстарға қол жеткізеді. Шығармашылықтың саласы көп, мысалы: музыкалық,
көркем, техникалық, т.с.с., әрі сала бойынша іс-әрекет нышандары әркімде
болатынын, бірақ осы шығармашылықты дамыту керектігін еліміздің
психологтары ХХ ғасырдың бас кезінде зерттеулер барысында дәлелді
көрсеткен.
Шығармашылық тұлға қабілеттер арқылы көрініс табады. Ол көріністер
адамның қасиеттерінің психологиялық ерекшеліктері, жеке қасиеті немесе
адамның психологиялық қасиеттерінің жиынтығы ретінде айқындалады.
Шығармашылық қабілет, іс-әрекет жөнінде өз ойларын көптеген ғұламалар
еңбектерінде жазып қалдырған. Адамның жеке басын, қабілеттерін дамытуды ұлы
дала ойшылары Жүсіп Баласағұн [6], Әл-Фараби [7], Абай [7; 8] тұжырымдарын,
көзқарастарын тиісті еңбектерінде білдірген. Көрнекті педагогтар
К.Д.Ушинский [9], Ы.Алтынсарин [10], Н.К.Крупская [11], А.С.Макаренко [12]
өз шығармаларында қабілеттерді дамыту жолдарын қарастырған.
Ресей ғалымдары Г.С.Альтшуллер [13; 14], А.Г.Ананьев [15; 16],
Ю.К.Бабанский [17], Л.С.Выготский [18; 19], В.В.Давыдов [20], В.С.Ильин
[21], В.А.Крутецкий [22; 23; 24], Т.В.Кудрявцев [25], А.Н.Леонтьев [26; 27;
28; 29], Н.С.Лейтес [30; 31], Л.В.Занков [32], Б.М.Теплов [33; 34], т.б.,
сондай-ақ республикамыздың көрнекті ғалымдары Т.Т.Тәжібаев [35],
Қ.Б.Жарықбаев [36], М.М.Мұқанов [37] т.б. өз еңбектерінде жеке тұлғаны
дамыту мәселесінің теориясы мен практикасының негізін қалаған, шығармашылық
қабілеттің дамуының психологиялық негіздерін, шығармашылық процестің
құрылымын зерттеген.
Шығармашылық қабілеттердің, шығармашыл тұлғаның болуы адам қанындағы
құрамның өзгешелігімен сипатталады деген пікір ХХ ғасырдың 20-жылдарына
дейін үстем болды. Кеңестік кезеңіндегі психологиялық-педагогикалық ғылыми
зерттеулер шығармашылық қабілеттердің нышаны кез келген адамда болатыны
дәйекті түрде дәлелденді. Ал, 60-жылдардан бастап жалпы білім беретін
мектеп пәндерін оқыту процесінде оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
дамыту жөніндегі зерттеулер жүргізілді.
Қабілеттер жайлы, оның адамның еңбектік сферасына байланысты зерттеулер
жүргізілді. Мәселен, музыкалық қабілеттер (Б.М.Теплов [33]), бейнелеу
өнеріне деген қабілеттер (В.И.Киреенко [38]), математикалық қабілеттер
(В.А.Крутецкий [23]), педагогикалық қабілеттер (Н.В.Кузьмина [39]). Сондай-
ақ оқушылардың шығармашылық қабілеттіліктерін дамыту (В.Г.Разумовский
[40]), оқушылардың техникалық шығармашылықтарын ұйымдастыру (В.Е.Алексеев
[41; 40]) және т.б. мәселелер бойынша зерттеудің жаңа бағыттары белгіленді.
Білім беру технологиялары арқылы баланың шығармашылық қабілеттерін
дамыту мәселесін педагог-ғалымдар Ш.А.Амонашвили [43], Л.И.Божович [44],
Я.А.Пономарев [45] Н.Ф.Талызина [46], Д.Б.Эльконин [47], И.С.Якиманская
[48] және т.б. қарастырған.
Республикамызда оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту бойынша
бірқатар зерттеулер жүргізілді. Олардың ішінде жоғарғы сыныптарға шығарма
жазғызу, факультативтер және үйірме жұмыстары арқылы қабілеттерді
шығармашылық деңгейге көтеру, оқушыларды сөз өнеріне баулу арқылы көркем-
шығармашылық қабілеттерін дамыту, оқушы шығармашылығын дамытудың
дидактикалық мүмкіндіктерін ғылыми-педагогикалық тұрғыдан тұжырымдау
(А.Б.Мырзабаев [53]), студенттердің шығармашылық және ісмерлік дағдыларын
қазақ ою-өрнектері арқылы қалыптастыру, шығармашылық іс-әрекетке оқытудың
ғылыми-дидактикалық негіздерін анықтау (Ж.Балкенов [55]), бастауыш сынып
оқушыларын оқыту барысында ойын әрекеті арқылы шығармашылық қабілеттерді
дамыту (М.Мұхамедин [56]), шығармашылық қабілеттерін дамыту
(Б.А.Тұрғынбаева [57]), оқушыларды еңбекке баулудағы техникалық
шығармашылықты дамыту (О.С.Сыздықов [58; 59; 60]) мәселелері тереңінен
зерттелген.
Оқытудың шығармашылық бағыттылығын күшейту, баланың қабілеттілігін
дамытуға басшылық жасаудың мақсатты - бағыт-бағдар беру. Ал оларға
педагогикалық ықпал ету - педагогикалық ғылымның негізгі мәселелерінің
бірі. Ғылым мен техниканың, өндірістің, табиғат жөніндегі білімдер
жүйесінің дамуы білім беру мазмұнының барлық құраушы элементтерінің
мазмұндық өзгерісіне алып келеді.
Шығармашылық қабілеттердің өзі де білім базасына, іс-әрекеттердегі
технологиялық процестерді жүзеге асыратын іскерліктерге байланысты болып
табылатыны белгілі. Осы тұрғыдан қарастырғанда пәндік білімдер мен
іскерліктердің оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға маңызы ерекше
болары айқын.
Қарастырылған жұмыстар мыналар: шығармашылық қабілеттер, шығармашылық
қабілеттерді дамыту, шығармашылыққа баулуды ұйымдастыру, оқушыларды
тәрбиелеу мен дамытуды жүзеге асыру мәселесінің зерттелгендігін, сол сияқты
бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекеттерін білім беру
технологиялар негізінде қалыптастыратынын әлі де ғылыми зерттеулерде өз
дәрежесінде көрініс таппағандығы.
Көсетілген проблеманың маңыздылығы білім беру технологиялары негізінде
оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру мәселесін педагогикалық
тұрғыдан шешу қажеттілігі оның мектеп тәжірибесінде жүзеге асырылуы біздің
зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Білім беру технологиялары негізінде
оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру деп алуымызға негіз
болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Білім беру технологиялары негізінде
оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың теориялық тұрғыдан
негіздеу және оны жүзеге асырудың педагогикалық жолдары анықтау.
Зерттеу нысаны: Білім беру технологиялары.
Зерттеу пәні: Білім беру технологиялары негізінде оқушылардың
шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру процесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер мектептегі оқыту үрдісі білім беру
технологиялары негізінде ұйымдастырылса, оқушылар тиянақты, жүйелі,
шығармашылық тұрғыдан ұйымдастырылған әрекеттер үдерісті жағдайларда болса,
онда олардың шығармашылық іс-әрекетінің қалыптасу нәтижелілігі арта түседі.
Зерттеудің міндеттері:
1. Зерттеу тақырыбы бойынша педагогикалық тарихи еңбектерді зерттеу және
талдау.
2. Білім беру, технология, шығармашылық, шығармашылық іс-әрекет,
ұғымдарының педагогикалық мәнін айқындау.
3. Білім беру технологиялары негізінде оқушылардың шығармашылық іс-
әрекетін қалыптастырудың құрылымдық моделін жасау, мазмұнына сипаттама
беру.
4. Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін білім беру технологиялары
негізінде қалыптастырудың жолдарын анықтау.
5. Білім беру технологиялары негізінде оқушылардың шығармашылық іс-
әрекетін қалыптастыруды эксперимент жүзінде тексеру және оларды практикаға
ендіру.
Жетекші идеясы: Білім беру технологиялары негізінде сабақты
ұйымдастыру оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруды нәтижелі
етеді.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздеріне қоғам,
табиғат дамуының заңдылықтары, білім беру технологиялары жөніндегі теория
және оны дамытудағы оқушылардың шығармашылық іс-әрекет жөніндегі олардың
мәнін айқындайтын педагогикалық тұжырымдар, іс-әрекет теориялары алынды.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу тақырыбы бойынша, педагогикалық,
әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау, зерттеу мәселесі бойынша
тәжірибелі мұғалімдердің іс-тәжірибесін зерделеу, оқушылармен сауалнама
жүргізу, әңгімелесу, бастауыш сынып оқушыларының оқудағы және сабақтан тыс
шұғылданыстарындағы іс-әрекет нәтижелерін бақылау, зерделеу.
Зерттеу көздеріне педагогика, психология ғалымдарының
мектеп оқушыларын шығармашылыққа баулу, шығармашылығын дамыту жөніндегі
еңбектері, Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Білім және ғылым
министрлігінің құжаттары, оқу жоспарлары мен оқулықтары және әдістемелік
құралдары, педагогикалық технологиялар мектептегі тәжірибелік-педагогикалық
жұмыстары негізге алынды.
Зерттеудің негізгі кезеңдеріне (2010-2012ж.ж) үш кезеңде жүргізілді.
Бірінші кезеңде (2010-2011 жылдар) тақырып анықталып, зерттеу
мәселесіне сәйкес педагогикалық еңбектерге талдау жасалды, зерттеудің
ғылыми аппараты, білім беру технологиялары негізінде оқушылардың
шығармашылық іс-әрекеттерінің жай-күйі анықталды.
Екінші кезеңде (2011-2012 жылдар) білім беру технологиялар негізінде
оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін айқындайтын шығармашылық қабілеттерін
дамытуға бағытталған арнайы әдістеме мазмұны анықталды және оның негізінде
тәжірибелік – педагогикалық эксперимент жүргізілді.
Үшінші кезеңде (2011-2012 жылдар) жүргізілген тәжірибе жұмысының
қорытындылары шығарылып, нәтижелері анықталып бір жүйеге келтірілді. Мектеп
мұғалімдеріне білім беру технологиялары негізінде оқыту барысында
оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруды қамтамасыз ететуге
көмекші әдістемелік құрал әзірленді.
Зерттеудің тәжірибелік базасы Түркістан қаласындағы Майшай Әбенова
атындағы орта мектеп.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- шығармашылық іс-әрекеттерді қалыптастыру психология, педагогика
ғылымдары тұрғысынан зерделенеді және оны іс-жүзіне асырудағы әдіс-тәсілдер
айқындалады;
- шығармашылық, шығармашылық іс-әрекет, білім беру,
технология ұғымдарының мазмұны нақтыланады.
- оқушылардың зерттеліп отырған іс-әрекетін қалыптастырудың
әдістемесі теориялық тұрғыдан негізделіп, сынақтан өткізілді және алынған
нәтижелерді практикаға ендірудің мүмкіндіктері ғылыми-әдістемелік нұсқау
ретінде белгіленді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
- білім беру технологиялар негізінде оқушылардың шығармашылық іс-
әрекетін қалыптастыру айқындалды.
- білім беру технологиялары негізінде оқушылардың шығармашылық іс-
әрекетін қалыптастыру тақырыбында арнаулы курс бағдарламасы дайындалды;
- білім беру технологиялары негізінде шығармашылық тапсырмаларды
пайдалануға арналған әдістемелік нұсқау жасалды.
Зерттеу нәтижелерін мектеп мұғалімдері, білім жетілдіру институттары іс-
тәжірибесінде пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің нанымдылығы мен негізділігі:
- Зерттеу тақырыбы бойынша психологиялық-педагогикалық, оқу-әдістемелік
әдебиеттер мен оқу құралдарына жасалған жан-жақты талдаумен және оларды
зерттеу барысында негізге алынуымен, мәселені талдауға сәйкес келетін
кешенді әдіс-тәсілдердің пайдаланылуымен;
- эксперименттік бағдарламаның педагогикалық мақсатқа сәйкес-тілігімен;
- педагогикалық экспериментке қатыстырылған сыныптар мен оқушылар
санының жеткіліктілігімен;
- бақылау жұмыстарының бірнеше рет қайталанып алынуымен;
-тәжірибе-эксперименттік жұмыстардың жоспарлылығы және кезеңділігімен,
алынған нәтижелердің математикалық статистикалық өңделуімен;
- ұсынылған әдістеменің мектеп мұғалімдерінің іс-тәжірибесіне
енгізілуімен қамтамасыз етіледі.
Қорғауға ұсынылатындар:
- "Шығармашылық", "шығармашылық іс-әрекет" ұғымдарының нақтыланған
мәні; "білім беру технологиялар негізіндегі шығармашылық іс-әрекеттері"
ұғымының педагогикалық мәні;
- Оқушыларының шығармашылық іс-әрекеттерін білім беру технологиялар
негізінде қалыптастырудың моделі (өлшемі, көрсеткіштері мен деңгейлері);
- Білім беру технологиялар негізінде оқушылардың шығармашылық іс-
әрекеттерін қалыптастырудың педагогикалық жолдары;
- зерттеліп отырған іс-әрекетті қалыптастырудың әдістемесі мен
эксперимент нәтижелері.
Магистрлік диссертацияның құрылымы: Диссертация кіріспеден, екі
тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан
тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделіп, зерттеу мақсаты,
нысаны, пәні, жетекші идеясы, әдіснамалық негіздері, болжамы, практикалық
құндылығы, ғылыми жаңалығы, зерттеу нәтижелерінің сенімділігі мен
дәйектілігі және тәжірибеге енгізілуі тұжырымдалады.
“Білім беру технологиялары негізінде оқушыларының шығармашылық іс-
әрекетін қалыптастыру тақырыбындағы бірінші тарауда шығармашылық тұлғаға
тән сапалық қасиеттері мен ортақ іс-әрекеттер негізі, оқушылардың
шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық алғы
шарттары айқындалады, оқушы шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру
мәселесінің психология, педагогика ғылымдарындағы зерттеу жайы мен бастауыш
сыныпта шығармашылық іс-әрекеті қалыптастырудың практикалық жайы талданады,
оқушыларының шығармашылық іс-әрекетні білім беру технологиялары негізінде
қалыптастыру моделі, өлшемдері мен көрсеткіштері белгіленеді.
Диссертацияның қорытындысында Білім беру технологиялары негізінде сынып
оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру жайлы нақты тұжырымдар
мен дәлелді пікірлер, зерттеуді жүргізу нәтижесінде туындаған тенденциялар
мен заңдылықтар сипатталады.
11 Заманауи технологиялары негізінде оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін
қалыптастырудың педагогикалық негіздері
Қазіргі кезде бүкіл әлемде жүргізіліп жатқан ізгілендіру үрдістері
қоғамның білім беру мекемелеріне қойылатын жаңа талаптарды анықтауда.
Технологиялық прогресс пен ғылыми ақпарат көлемінің ұлғая түсуі,
мектептегі білім беру мазмұнын қайта құру және оқу тәрбие орындарының іс-
әрекет қағидаларын қайта құру, мұның бәрі мұғалімнің кәсіби біліктілігі мен
тұлғасына, бүкіл педагогикалық үрдістің педагогикалық тұлғалық бағдарлауына
қойылатын талаптардың сөзсіз арта түсуіне алып келеді. Бүгінгі таңда
мектептің оқу үрдісін жетілдіру үшін жаңа педагогикалық технологиялар
арқылы білім беру технологияларын пайдаланудың тиімділігін өмірдің өзі
дәлеледеп отыр.
Білім мазмұны жаңа үрдістік біліктер мен ақпаратты қабылдау
қабілетінің
дамуы мен ғылымдағы шығармашылық және нарық жағдайындағы білім беру
бағдарламаларының нақтылануымен байи түсуде. Атап айтқанда:
*Есте сақтауға негізделген оқып білім алуын, бұрынғы меңгергендерді
пайдалана отырып, ақыл-ойды дамытатын оқуға көшу;
*Білімнің статистикалық үлгісінен ақыл-ой әрекетінің динамикалық
құрылым жүйесіне көшу.
Білім беру – аса күрделі әлеуметтік-экономикалық механизм. Оны
реформалаудың мәселелері де сан қырлы.. Қазіргі кездегі Республикамызда
қолға алынған білім беру жүйесін реформалау ісі осы саланың экономикалық-
ұйымдық,құқықтық, құрылымдық жақтарын түбегейлі өзгертуге бағытталған
біртұтас кещенді шаралармен тығыз байланысты. Білім беру ісіндегі жаңа
үрдісті мән –мағынасы, сипаты ме бағыт бағдарын айқындаушы дәйекті
факторлар:
*Қазақстан Республикасының тәуелсіз егемен мемлекет болып
қалыптасуы;
*Экономиканың нарықтық моделін ұсынып, меншіктің түрлі пішіндерін
дамыту;
*Ұлттық білім беру ісінің әлемдік білім жүйесінде кіру болып отыр.
ХХІ ғасыр табалдырығында тұрған адамзат дамуының жаңа кезеңі білім
беру процесінің ең маңызды факторларының бірі болып саналатын кезеңге келіп
жетті.
Қазақстан Республикасының орта білімді дамыту Тұжырымдамасында
қазіргі мектептер:
1. Практикалық қызметке жинақталған барлық игіліктердің сақталуы;
2. Қоғамның интелектуалдық қуатын жетілдіруі.
3. Еліміздің материалдық-қаржылық әл-қуатын арықарай дамыту;
4. Орта білім беру жүйесін әрі қарай дамыту т.с.с. міндеттері көбейді.
Білім міндеттерді шешу үшін мектеп ұжымдары, әр мұғалім күнделікті
ізденіс арқылы барлық жаңалықтар мен өзгерістерге батыл жол ашарлық қарым-
қатынас жасаулары керек. Оқыту түрлерін, әдістері мен құралдарын одан әрі
жетілдіріп, тиімді тәсілдерді нәтижелі қолданудың жолдарын іздестірулері
қажет.
Ғылыми педагогикалық әдебиеттерде іс жүзінде анықталып, табылған
оқыту үрдісінің нәтижесін көрсететін әдіс-тәсілдері, түрлері көбінде
жаңашыл, инновациялық деп атайды.
Инновация – (латын сөзі іп – в, новис-жаңа) жаңа жаңалық, жаңарту
дегенді білдіреді. И.С.Ожегов сөздігі бойынша инновация бірінші рет шыққан,
жасалған, жуық арада пайда болған, бұрынғының орнын басатын, алғаш
ашылған, бұрыннан таныс емес, енгізілген жаңалық.
1957-1964 жылдары он жылдық тарихқа американдық білім жүйесіндегі
инновациялар және өзгерістер кезеңі ретінде енеді.
1) Ағылшын ғалымдарының пайымдауынша, жаңалық көзі арнайы қолданған
деректерде, дамушы идеяларда, кітаптарды, педагогтар білімді көтеруді
ұйымдастырушыларда тағы сол сияқты.
2) Өз зерттеулерінде ағылшын ғалымдары мынадай қорытындыға келеді: (Әр
жоғарғы сатыдағы мұғалім ардайым жаңалықты бастауыш ретінде іс-әрекет
жасауы тиіс)-дейді.
3) Инновациялық технологияларды қолданып, дамыту, мәселелерін басқа
елдердің педагогтары да қарастырылады.
90-жылдардың бас кезінде орыс ғалымдары Днепрова, Загвиязинский,
Лазареваның еңбектерінде инновация ұғымы пайда болады. Олар инновация
ұғымы білім беру жүйесінде жаңалықтарды жасап шығару, игеру, қолдану және
тарту іс-әрекеті деп сипаттайды. М.М.Поташник, А.С.Лоренсов жаңалық
дегенді құрал ретінде (яғни жаңа әдіс, жаңа технология) ал, инновацияны
осы тәсілдерді меңгеру үрдісі деп санайды.
Қазақстан мемлекетінде инновация ұғымын пайдалану соңғы бесжылдыққа
жатады. Ең алғаш инновация ұғымы қазақ тілінде анықтаған ғалым, профессор
Немеребай Нұрахметов. Ол: инновация, инновациялық үрдіс деп отырғанымыз
білім беру мекемелерінің жаңалықтарды жасау, меңгеру, қолдану және таратуға
байланысты бір бөлек қызметі-деген анықтаманы ұсынады.
Инновация дегеніміз білім беру, тәрбиелеу жұмысына жаңалықт енгізу,
яғни жаңа әдіс тәсілдерді, амалдары, құралдарды, жаңа концепцияларды жасап,
оларды қолдану деп анықталған.
Инноация ұғымын ғалымдар әртүрлі түсінеді:
1) Жаңалық, жаңаны енгізу, жаңарту үрдісі.
2) Өзгеріс.
3) Құрал, әдіс.
Т.И.Шамова, П.И.Третьяковалардың еңбегінде инновация дегеніміз-
жаңа мазмұнды ұйымдастыру, жаңалық енгізу дегеніміз-тек қана жаңалық
енгізуді ұйымдастыру, яғни инновация үрдісін мазмұнын дамытуды, жаңаны
ұйымдастыруды, қалыптастыруды анықтайды, ал жаңаша деп жаңаның мазмұны,
оны енгізудің әдіс-тәсілімен, технологиясын қамтитын құбылысты түсінеміз
делінген. Энциклопедиялық сөздіктерде бұл ұғым жаңаша білім беру деп
түсіндіріледі.
Жалпы білім беретін мектептерде бүгін белең алып отырған кемшіліктері
баршылық:
• Білім сапасының төмендігі;
• Білім саласына мемлекет тарапынан реформалар жүргізілгенімен оқудың
нәтижесінің болмауы;
• Директивалық құжаттар көптеп шығарылғанымен оның мардымсыздығы;
• Оқушылардың өздігінен білім алу дағдысының болмауы;
І кезең ІІ кезең ІІІ кезең ІV кезең
Оқып үйренуМеңгеру Өмірге Дамыту
ендіру
• Оқушылардың және оқытушылардың бірлескен шығармашылық еңбегінің
болмауы.
Бұл тығырықтан шығудың бірден бір жолы оқу-тәрбие үрдісіне
инновациялық әдіс-тәсілдерді енгізу, оқушылардың білімге деген
қызығушылығын , талпынысын арттырып, өз бетімен ізденуге , шығармашылық
еңбек етуге жол салу. Кейінгікезде ғалымдар өз зерттеулерінде оқу-тәрбие
ісіне жаңалықтарды енгізіп, тарату мәселесін қарастырады. Жаңа технологияны
қолдану төмендегідей кезеңдер арқылы іске асады:
Жаңа педпгогикалық технолгиымен жұмыс істеу үшін төмендегідей алғы
шарттар қажет:
• Оқу үрдісін интенсивтендіруді жаппай қолға алу;
• Оқушылардың сабақтастығын болдырмау шараларын кешенді түрде қарастыру.
Оқытудың ғылыми әдістемелік, оқыту әдістемелік, ұйымдастырушылық
себептеріне үнемі талдау жасап, назарды ұстау, жаңа буын оқулықтарының
мазмұнын зерттеп білу, пәндік білім стандартымен жете танысу, білімді
деңгейлеп беру технологиясын меңгеру арқылы оқушыларға білімді мемлекеттік
стандарт деңгейінде игеруге қол жеткізу, оқыту үрдісін ізгілендіру мен
демократияландыруды үнемі басшылыққа алу қажет.
Білім беру саласындағы инновациялық бағытттың қажеттілігін
анықтайтын себептер қазіргі таңда бүкіл халыққа белгілі болып отыр. Оларға
төмендегілер кіреді:
* Білім беру жүйесінің жаңаруы, яғни жоғарғы оқу орындарының несиелік
оқу жүйесіне көшуі және орта білім жүйесінің 12 жылдыққа өтетіндігі;
* Білім беру мазмұнын ізгілендіру;
* Мұғалім мен оқушыларға қойылатын талаптардың жаңа тұрғыдан
қалыптасуы, яғни, оқушы тек білім тұтынушы ғана емес, ортақ іс шара
субьектісі де.
Педагогикалық инновациялар мағынасына, мазмұнына, нәтижесіне қарай
екі түрге бөлінеді:
• Білім беру жүйесіндегі инновациялар;
• Оқу-тәрбие жұмысының жоспарлары мен бағдарламаларының мазмұны
мен құрлысына жататын инновациялар.
Ал оқу тәрбие үрдісіне педагогикалық инновация басқадай құрылады:
*Білім беру мекемесін тұтастай ұйымдастыру әрекеті:
Мектеп-бала бақша;
Мектеп-жоғарғы оқу орны;
Мектеп-оқу тәрбие жиынтығы.
*Мұғалімдер жұмысын ұйымдастыру. Оқу тәрбие үрдісінің
ұйымдастыруымен сабақ берудегі әдіс пен әдістемелердің өзара байланысы,
сабақ пен сабақтан тыс жұмыстар ерекшелігі;
*Белгілі бір бағдар берушілік пен мемлекеттік білім деңгейін
қамтамасыз ететін оқушылар жұмысын ұйымдастыру: жеке бас қызығушылығы мен
мүмкіндіктерін дамыту мен жағдай жасау.
Көптеген мектептер жаңа оқу және тәрбиелеу үрдісін енгізе бастады.
Алайда, мектептердің жылдам даму қажеттілігі талабы мен педагогтардың оны
іске асырудағы білімнің жетіспеушілігі арасында алшақтық байқалады. Ал
білімді меңгеру деңгейіне қойылатын талапты төменгі сызбадан көруге болады.
IV шығармашылық
ІІІ эвристикалық
ІІ алгоритмдік
І оқушылық
Қазіргі технологияда білімді меңгерудің шығармашылық деңгейіне
жету үшін білім жүйесі жиі пайдаланып жүр.
Кесте№2
Блум жүйесі
Оқушы іс-әрекеті
Білім Қабылдайды , түсінеді, ойлайды.
Түсінік Түсінеді, көрсетеді, жазады.
Қолдану Жаңа мәселені шешеді, бұрынғы білімі пайдаланады.
Анализ Салыстырмалы ашады, талдайды, ойлайды, т.б.
Синтез Продуктивті, шығармашылық жұмыстар құрастырады.
Баға (сыни баға) Бағалайды, талқылайды.
Енді осы модельге түсінік бере кетейік.
І. Оқушылық деңгейде бала мұғалім көмегімен амал-әрекет жасамайды.
Алдыңғы мақсатты шешуге ұмтылады, бұрынғы білімдерін пайдаланады.
ІІ. Алгоритмдік деңгейде мақсат пен шешілуге тиіс жағдаят анық, оқушы
бұрынғы жинақталған білімін пайдалана отырып, мақсатқа жету үшін өз бетімен
жұмыс істейді.
ІІІ. Эвристикалық деңгейде мақсат анық, бірақ жағдаят түсініксіз, оны
оқушының өзі толықтырады, табады, шешеді. Бұнда да бұрынғы білім көмекке
келеді. Оқушы жаңа хабар, білімді өз ізденісімен ала алады. Бұл деңгей
өнімді деңгей.
IV. Шығармашылық деңгейде мақсат жалпылама, анық емес. Оқушы оны
анықтайды, жаңа нәрсені табады, өз бетінше жаңа дүние әкеледі.
Шығармашылық деңгейге жету жолдары оңай емес. Қазіргі
технологияда миға шабуыл, дебат, модель, жоба жасату, қорғату, оқу жазу
арқылы оқушылардың сыни көзқарастарын қолдану жиі қолданылады.
Оқу-тәрбие үрдісіндегі инновациялық әрекетті төмендегідей кесте
арқылы көрсетуге болады.
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы барысында орта
білім берудің жүйелі реформалануы қоғамдық тұрғыдан үлкен маңызға ие.
Білім беруді реформалауды жүзеге асырудың және бір маңызды сипаты
қазіргі уақыттағы оқыту үрдісін технологияландырудың қажеттілігінен туып
отыр. Осыған орай соңғы кезде оқытудың әртүрлі педагогикалық технологиялары
жасалып, мектеп өміріне енгізіліп жатыр. Олар мыналар: Лысенкованың алдын
ала оқыту, Хазанкиннің есептер шығару, Палтышевтың физикадан есеп шығару,
Шталовтың интенсивті оқыту (тірек сигналдарын пайдалану арқылы),Эрдниевтің
ірі блоктан оқыту, оқытудың белсенді әдісі т.т.
Ал слңғы жылдары оқытудың модультехнологиясы мен
В.М.Монаховтың, Дьяченконың оқытудың ұжымдық тәсілі, сондай-ақ профессор
Ж.Қараевтың оқытуды дербестендіру мен дифференциялау және білім беруді
демократияландыру мен ізгілендіру ұстанымдарына негізделген жаңа
педагогикалық компьютерлік технологиясы еліміздің көптеген мектептерінде
қолданып жүр.
Мектептерде жүргізіліп жатқан қазіргі тәжірибелік сынақ
жұмыстарының басты міндеті жаңа оқытудың педагогикалық технологиясын оқыту
үрдісіне енгізу болып табылады.. Мәселен, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин,
В.В.Давыдовтың бірлесе жасаған Дамыта оқыту жүйесі бір-бірімен тығыз
байланысты әрі мынадай ұстанымдардан құралады:
1. Жоғары деңгейдегі қиындықты оқыту.
2. Теориялық білімнің жетекші рөлі.
3. Оқу материалын жеделдете түсу.
4. Оқу үрдісін оқушының сезінуі.
5. Барлық оқушылардың дамуы үшін жүйелі жұмыс істеу.
Л.В.Занковтың оқыту жүйесінде оқушы өзін емін-еркін сезінеді, оның
әлеуметтік мүмкіндігі мен дербестігінің дамуына жағдай жасалады. Осы жүйеде
оқушы мен мұғалімнің арасындағы жаңаша қарым-қатынастың іргесі қаланады.
Мұғалім түсіндіруші, оқытушы тұрғысынан емес, оқушының оқу әрекетін
ұйымдастырушы, бағыттаушы ретінде көрінеді.
Д.Б.Эльконин мен В.В.Давыдовтың зерттеулері оқу әрекеті және оның
субьектісін қалыптастыруға бағытталған. Оның құрылымы мынадай: оқу танымдық
мотивтер, оқу тапсырмалары, оқу амалдары, оқу операциялары.
Педагогика ғылымында баланы оқыту мен тәрбиелеудің міндеті мен жан-
жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру болғандықтан, жаңа технология
бойынша әдістемелік жүйенің басты бөлігі оқыту мақсаты болып қалады.
Сондықтан танымдық іс-әрекетті белгілі бір дәрежеде белсендірілуі қажет.
Бұл әдістемелік жүйенің басқа бөліктерін де, (мазмұны, әдісі, оқыту түрі
мен құралдарының) өзара байланысты қалпында өзгертілуін талап етеді. Мұны
орындау үшін төмендегідей ұстанымдар жүзеге асуы тиіс.
1. Оқушылардың өзіндік іздену іс-әрекетінің әдістерін меңгеру талап
етіледі. Өйткені бұл әдістердің күнделікті пайдаланып жүрген оқу
әдістерінен айырмашылығы бар. Яғни жаңа жағдайдағы оқыту әдістері деп
отырғанымыз: оқушы-мұғалім ұстанымының өзара тығыз байланыстылығы. Демек,
мұнда бірінші орында оқушы тұрады және оның өз бетімен білім алудағы
белсенділігіне баса назар аударылады.
2. Жаңаша оқытудың негізгі түрлері: оқытудың дербес және топтық
түрлері болып табылады. Бұл жерде алға қойылатын басты мақсат-оқушыға деген
сенім, оның өз ісіне жауап беру мүмкіндігіне сүйеніп, беделі мен қадір-
қасиет сезімін дамыту. Ал оқытудың фронтальды түрі, көбінесе, бағыт
беру,талқылау және түзету енгізуде ғана пайдаланылады.
3. Жаңа технологияның мақсаты бойынша оқытуды ізгілендіру қажет.
Бұл үшін оқу құралдары оқушылардың өздігінен танымдық іс-әрекетін жүргізе
алатында болуы керек. Бұрынғы дәстүрлі оқулықтар мұндай талапты
қанағаттандыра алмайды, сондықтан оқушылардың өз бетімен білм алуына аса
бейімделген жаңа типтегі оқулықтар керек.
Жаңа технологияның тағы бір психологиялық негізі болып табылатын
теория- Л.С. Выготскийдің оқыту үрдісіне оқушының ақыл ойының дамуы,
актуальды даму аймағынан жақын арада даму аймағына ауысуы туралы
теориясы. Бұл ауысу тапсырмаларды қайталапорындауға ғана арналған бірінші
деңгейдегі өнімді іс-әрекетті қажет ететін келесі деңгейлерге
ауысунегізіндегі іс-әрекет арқылы жүзеге асады. В.П.Беспалько бұл
деңгейлерді төртке бөлді: бірінші деңгей- міндетті оқулық, екінші-
алгоритмдік, үшінші-эвристикалық, төртінші-шығармашылық.
Ендеше оқушылардың білім, білік, дағдыларын жетілдіру үшін оқытудың
жаңа технологиясы негізінде дифференциалдық және дербес деңгейлік
ұстанымдарының талаптарына сәйкес өткізілетін әр түрлі сабаққа арналған
жаңа тұрпаттағы оқулықтар мен оқу құралдары қажет. Бұлар әңгімелесуші -
оқулықтар мен оларға қосымша төрт деңгейдегі тапсырмалар берілген жұмыс
дәптерлері.
Оқытудың жаңа технологиясы жайында оқушылардың өздігінен жүргізілетін
танымдық іс-әрекеті үшін тапсырмалар күрделілігі төрт деңгей бойынша
құрастырылып, ондағы барлық деңгейдегі тапсырмалар қазғылықты мазмұндалған
болса оқушыларда ынталану пайда болады. Мұндай жаңа технология бойынша
сабақ беріп жүрген мұғалімдер үзіліс кезінде де оқушыларпдың сабақтан бас
алмайтындығын айтады. Өйткені оқушылар өзара бәсекелесте отырып жұмбақ,
сөзжұмбақ, ребус, математикалық басқатырғыштар сияқты әр деңгейдегі
тапсырмаларды шешуге ұмтылатыны даусыз. Бұл жерде үлгерімі кейіндеп қалып,
өз құрбыларын белгілі бір себептермен қуып жете алмайтын оқушылармен қалай
жұмыс істеуіміз қажет? деген сұрақ туады. Бұл мәселелердің де оңды шешімі
қарастырылған. Олар мыналар:
• Барлық тапсырмаларды мезгілінде орындаған оқушылар үлгермеушілерге
көмектеседі;
• Сыныптың басқа оқушыларды өздігінен жұмыс істеп жатқан кезде
мұғалімнің үлгерімі төмен оқушыларға дербес көмек көрсетуіне уақыты
болады.
Жалпы жаңа педагогикалық технологияда бағалау үрдіс арнайы қосу
әдісімен жүзеге асырылады. Бағалау жүйесінде оқушы білімнің ең төменгі
деңгейі негізге алынады және ол деңгей мемлекеттік стандарттың ең төменгі
талабына сәйкес келеді. Дарындылығына, бейімділігіне, жоғары даму деңгейіне
қарамастан оқушылардың барлығы бірінші деңгей тапсырмаларын дұрыс орындауы
шарт. Бірінші деңгейдегі барлық дұрыс және мезгілінде орындалған
тапсырмалар есепке алынып отырады. Есептің,екіліктен айырмашылығы:
бірінші деңгейдің есепке алынбаған тапсырмалары қашан есепке алынғанша
міндетті түрде, қайта-қайта тапсырыла береді.
Өзін-өзі бағалау қосу әдісімен жүргізілгендіктен оқушы бұрынғыдай
екілік аламын деп қорықпайды. Сөйтіп оқушы да жоғары ұпай жинауға деген
талпыныс пайда болады. Ол дұрыс орындалған тапсырмалардың санына ғана
тәуелді.
Жаңа педагогикалық мұндай технологиялар арқылы оқытуды ізгілендіру
мен демократияландыруға, оқушылардың өздігінен бағыт-бағдарын анықтап,
дамуына, ең бастысы, өзін-өзі тәрбиелей алатын тұлға ретінде қалыптасуына
жағдай жасауға болатыны күмәнсіз. Сондықтан да білім беру жүйесінің алдыңғы
тұрған басты мақсат: жаңа технологияның талаптарына сай жаңа оқулықтар
буынын жазу болып отыр. Бұл жаңа оқулықтар мен дидактикалық құралдардың
ерекшелігі сол, олардың мазмұнын қысқа мерзімде ешқандай бейімдеусіз-ақ
компьютерге кіргізуге болады. Себебі бұл құралдың құрылымы электрондық
оқулық құрылымына ұқсас.
Жеке тұлғаның өзін-өзі дамыту технологиясында оқу пәндері әдістемелері
мен білім беру технологиясын жоспарлау жүйесі қолданылады.
Пәндердің әдістемесін қолдануды жоспарлау мынаған келіп тіреледі, яғни
әр оқушының өз кезеңі барысында мұғалім оған қажетті әр бір жаңа
педагогикалық технологиялар мен әдістерді міндетті түрде пайдалану қажет.
Бұл үшін мына төмендегі түсініктерді ескерген жөн:
• Қатар отырған екі сыныптағы оқушылардың жас ерекшеліктері мен білім
деңгейлерін ескеру;
• Әдістеме мен технологияның сабақтастығы;
• Оқушының өз бетінше іс-әрекет жасау тәсілдерін меңгеруіне мұғалім
тарапынан көмек беруді біртіндеп айту;
• Параллель сыныптардағы сынып топтарының ерекшеліктерін ескеру;
• Мұғалімдердің ықыласы мен шеберлік деңгейінің болуы т.б.
Демек, 1-11 сынып аралығында жүргізілетін педагогикалық технология
мен әдістерді (мұғалімнің қалауы бойынша) төмендегідей етіп жоспарлауды
ұсынуға болады.
Бастауыш мектеп:
• дамыта отырып оқыту әдістемесі (Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов,
В.В.Репкин, В.А.Левин);
• сын тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясы;
• дидактикалық бірліктердің ірілендіруі (П.М.Эрдниев);
• түсініктерді қабылдау (С.Н.Лысенкова);
• нәтижелі әдістемелеу және оны қабылдау;
• іс-әрекетті бағалау (Ш.А.Амонашвели, И.П.Волков);
• оқулықсыз оқыту (В.В.Агеев);
• ойын әдістемесі және оны қабылдау;
• М.Монтессори, Р.Штейнердің жүйесін қабылдау;
• М.Монтессори, Р.Штейнердің жүйесін қабылдау;
Орта буын:
• проблемалық оқыту;
• іздену, зерттеу әдісі;
• топпен оқу әдәсә (И.Б.Первин);
• оқытудың ұжымдық тәсілі (В.К.Дьяченко);
• нәтижелі технологиялар;
• тірек және тірек конспектісінің көмегі арқылы оқыту (В.Ф.Шаталов);
• өзіндік жұмыс әдістері;
• бағдарлы оқыту (машинасыз және компьютерсіз);
• оқытудың коммуникативті әдісі (қарым қатынастық);
• дискуссиялық әдіс;
• дидактикалық ойындар.
Жоғарғы сыныптар:
• оқытудың вариятивті элементтерін өз еркімен таңдау;
• өзіндік жұмыстың әдістемесі: іздену, зерттеу әдістері;
• нәтижелі технология, жобалау әдісі;
• даралап оқыту, мектеп-парк моделін қабылдау (М.А.Балабан);
• оқушының іс-әрекеті бойынша ұйымдастырылған ойындар;
• өнертапқыштық тапсырмаларды шешу теориясы әдістемесі
(ТРИЗ)(Г.С.Альтшулер);
• Бағдарламалы оқыту;
• Сын тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясы;
• әлеуметтік педагогикалық сынау, әлеуметтік мәні бар ойындар;
• профильді және кәсіптік бағдар бере отырып оқыту;тірек конспектісін
қолдану;
• тірек конспектісін қолдану;
• диалогтік әдістеме, дискуссияның негізінде оқыту;
• модульдік технология;
• қашықтықтан оқыту технологиясы (дистанциялық);
• инттерактивті оқыту технологиясы;
№4 кестеде ғалымдар Ш.Т.Таубаева мен Б.Т.Барсай ұсынған оқытудың қазіргі
оқыту технологияларының ерекшеліктері көрсетіледі.
Осындай жекетұлғаны дамыту үшін оқытудың жаңа технологиясы қажет.
Оқыту үрдісінде осындай әдіспен оқыту үшін мұғалімалдымен өзі оқып біліп,
зерттеп, тиімділігіне оқытып, өзінің шеберлігіне қарай таңдауы керек.
Мұғалім ерекшелігі соны таңдай білуде. Өйткені бір технологияның өзі
мұғалімнің қолдану әдісі-тәсіліне , шеберлігіне қарай жүзеге асады.
Осы жаңа педагогикалық технологиялардың тиімділігіне тоқталар болсақ:
1.Дамыта оқыту – жеке тұлғаны жетілдіреді, оның дамуына бағыт беріп,
олардың әуестік белсенділік, адамгершілік, батылдық сияқты қасиеттерін
қалыптастырады. А.С.Выгодскийдің Білім беру тек дамудың алдында болғаны
пайдалы боладыдегенін ескере отырып, дамыта оқытудың бағдарламалық,
проблемалық, ақпараттық т.б. түрлеріне негізделіп күнделікті сабақтың
тиімді бөлімдеріне қарай бағдарлап оқыту қажет.
2. Деңгейлеп саралау – мұғалімнің де оқушының да белсенді
шығармашылық қызметін дамытады. Бұл технологиясының мақсаты әрбір оқушы
өзінің даму деңгейінде оқу материалын меңгеруін қамтамасыз етеді.
3. Топтық оқыту - бірлесіп жұмыс істеуге, өз ойын дәлелдеуге, өз
пікірін
қосуға үйретеді.
4. Модульдік оқыту - модульдік оқытудың технологиясы оқытушыға
педагогикалық жүйенің негізін түсінуге жағдай жасай отырып, оқытудың
теориясы мен практикасын өзара байланыстыруға оны технологиялық деңгейге
дейін көтеруге жағдай жасайды. Модульдік оқытудың технологиясы мынадай
компоненттерден: мотивтік-мақсаткерлік, маңыздылық, оперативтік, іс-
әрекеттілік, бағалы қорытыныдылық.
5.Сын тұрғысынан ойлау - бұл кез келегн мазмұнды сынау емес, оны
зерттеу, бақылау, талдау, әртүрлі стратегиялар арқылы өзіндік ойлау
негіздерін сыни тұрғыдан дамыту. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту – еркін
ойлауға мүмкіндік береді, ақыл-ойын дамытады, оқу мен жазу сауаттылығын
арттырады, шығармашылық белсенділігін арттырады.
Осы педагогикалық технологиялардың ерекшеліктеріне сүйене отырып,
оның тиімді әдіс-тәсілдерін жетілдіруге болады. Атап айтқанда:
*дарынды оқушыны дамытады, оқушылар шығармашылығын арттырады;
*оқушылардың ойлау қабілеттерін жетілдіріп, білім сапасын көтереді;
*пәнге деген бейімділігі, қызығушылығын арттырады;
Осындай жұмыстардың нәтижесінде бүгінгі күн талабына сай, сауатты,
білімді тұлғаны тәрбиелеуге болады.
Қазіргі даму кезеңінде кез келген өндіріс саласы адамдарының
шығармашылықты игеруі тек экономикалық ғана емес, сондай-ақ әлеуметтік
прогрестің жетекші факторы болып табылады.
Тиімді ұсыныс жасау мен өнер табушылық - ТМД елдеріндегі
шығармашылықтың, әсіресе ғылыми-техникалық шығармашылықтың едәуір көпшілік
және мәнді түрі болып табылады. Адам қоршаған ортаны өзгертуде айқындалған
үш шығармашылық іс-әрекет түрін орындайды. Бірінші - қоршаған ортадағы өмір
сүруші заңдылықтарды, қасиеттерді және құбылыстарды объективті зерделеуі.
Бұл сөзсіз ғалымдардың назарын аударатын және іс-әрекеттің көлемді нәтижесі
жаңаашылым (открытие-жаңалық ашу) болып табылады. Келесі шығармашылық іс-
әрекеттің түрі әртүрлі шаруашылық іс-әрекет саласындағы күнделікті
туындайтын тапсырмаларды (міндеттерді) шешумен байланысты. Қандай да бір
түпнұсқаны ойлап табу (изобретения-өнертабыс) болып табылады.
Қазіргі уақытта адамдардың шығармашылық іс-әрекетінің базасы (негізі)
еңбек іс-әрекетіне байланысты емес ортақ құраушылардан тұратыны ғалымдар
зерттеуінен белгілі болып отыр Г.С.Альтшуллер, В.А.Бухвалов және т.б..
Шығармашылықтың (техникалық және ғылыми) табиғатын жүйелі зерттеу
мәселесі және олардың жүруінің әртүрлі формалары өткен ғасырдың басынан
бастау алады. Осы бағыттағы басты кезеңге бірқатар ғалымдар мен
инженерлердің жұмыстарын санауға болады
Өнер табушылық өндірістік іс-әрекеттің көптеген түрлерінен нақты
еңбектің түрі ретінде ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында бөлінді.
Оның себептерінің бірі шығармашылық іс-әрекеттерді жүзеге асыру мақсатында
өнеркәсіптік лабораториялар пайда болды.
Сол кезеңдердегі әдебиеттерде негізінен көркем және поэтикалық
шығармашылық, өнер мәселелері талқыланды. Сондықтан да Ю.А.Дмитриев адамның
шығармашылық іс-әрекетінің түрі техникалық шығармашылық “... көркем, әдеби,
музыкалық шығармашылыққа қарағанда едәуір кеш еңбек іс-әрекетінің өзіндік
түрі ретінде туындады” – деп айтуын, шығармашылық іс-әрекеттердің өзі және
олардың зерделенуінің қоғамдық тарихи кезеңдердегі жағдайлармен
байланыстылығын көрсетеді [74, б.11].
Адамның шығармашылықтағы іс-әрекеттерінің құрылымы мен мазмұны ұқсас
болып келетіні жөніндегі пікірлер де ХХ ғасырдың бас кезеңінде пайда болды.
Ғалымдар мен инженерлер: В.Освальд, А.Пуанкаре, Т.Рибо, П.Энгельмейер,
П.Вальден ХХ ғасырда бастау алған техникалық шығармашылықтың мәні жоғары
екендігін көрсетті.
Шығармашылықтың психологиялық жалпы мәселелерін қарастыру
ұмтылыстарының жүргізілуімен қатар, адамның шығармашылық міндеттерді
(тапсырмаларды) шешудің нақты процестерін экспериментальды зерттеу
ұйымдастырылды. Бұл зерттеулер ХХ ғасырдың 30-жылдары өнімді (шығармашылық)
ойлау деген атауға ие болды. Адамның өткен тәжірибесі жағдайындағы ұқсастық
жеткіліксіздігінен, оған қандай-да бір жаңа пайда ету керек болды.
Сондықтанда бұл жағдайдағы ақыл-ой іс-әрекеті (қызметі) өнімді ойлау деп
аталды.
Жалпы шығармашылық жөніндегі түсініктер және олардың іс-әрекет
тұрғысынан ерекшеліктерін түсіну көпшілікке қиындық тудырады. Ол жөнінде
М.А.Сутеева шығармашылық үрдісті "күрделі, әр адамның өзіне ғана тән
құпиялығы, тіпті кейде шығармашыл адамның өзі де айтып түсіндіре
алмайтындай сана елегінен өткізу мүмкіндігінің болмауынан, оның не екенін
дөп басып айтудың қиындығы, критериялардың жеткіліксіздігі байқалады" -
деп, сипаттауынан оны түсінудің қиындығын көрсетеді. Сондай-ақ зерттеушінің
"Бұның тағы бір дәйекті себебі шығармашылықтың түйсіну (интуиция), қиялдану
сияқты өте күрделі психикалық үрдістермен тығыз байланыста болуы"- деп
көрсетуі шығармашылық іс-әрекетке баулудың психологиялық аспектілеріне
тереңірек үңілу керектігін айқындауды [54, б.10].
Шын мәнінде шығармашылық еңбек негізінің өзінде жатады. Сонымен қатар
шығармашылық элементтері адамның еңбек іс-әрекетінің әртүрлілігі де түрліше
дәрежеде болады. Еңбектің шығармашылық сипаты және еңбекке шығармашылық
қатынас ұғымдары теңгестірілмейді.
Энциклопедияда шығармашылық "... ешқашан бұрындары болмаған, жаңа сапалы
нәрсені тудырушы іс-әрекет ..." ретінде қарастырылады [87]. Идеалистік және
метафизикалық тұжырымдамаларға қарсы тұрған шығармашылықтың ғылыми-
философиялық ұғымы, шығармашылықты адамның және адамзаттың мақсаттары мен
қажеттеріне сәйкес, нақтылы өмірдің объективті заңдылықтары негізінде
табиғат пен әлеуметтік дүниені өзгертетін адамның іс-әрекеті деген тұрғыда
қаралады .
Біздің ойымызша, шығармашылық деп адамның алдағы міндеттерді
(тапсырмаларды) шешу кезіндегі мақсатты еңбек іс-әрекетінің түрі аталады
және біріншіден, қандай-да бір бар нәрсе жетілдіріледі, екіншіден, оң
нәтиже беретін табиғатта кездеспеген қандай-да бір жаңа объекті, құбылыс,
т.б. пайда болады.
Соңғы педагогикалық әдебиеттерде мектептегі оқу-тәрбие процесінде
оқушылардың шығармашылық іс-әрекет әдістері жөнінде кеңінен жазылуда.
Солардың бірі В.А.Бухваловтың “Развитие учащихся в процессе творчества и
сотрудничества”. Автор еңбегінде шығармашылық іс-әрекеттер әдістерін
кеңінен төмендегідей етіп береді:
1. Шығармашылық тапсырмаларды орындау үшін оқу мәтіндерін талдау.
2. Зерделенген ережелерді қосу (комбинирование-кіріктіру).
3. Ойлауды белсендіру әдістері. Бұл әдістер оқушылардың жеке дара және
топтық шығармашылық жұмыстарында қолданылады. Аталған әдістердің құрамына
төмендегілерді жатқызады:
- “Мозговой штурм” әдісі (топтық пікір-талас (талқылау));
- бақылау сұрақтары әдісі;
- синектика әдісі;
- фокальдық объектілер әдісі;
- Морфологиялық талдау әдісі;
4. Алгоритмдік әдістер. Бұл әдіс шығармашылық тапсырмаларды орындау
үшін алгоритмді құру және қолдануға бағытталады. Әдіс құрамына енетіндер:
- жүйелік талдау;
- құбылыстарды, оқиғаларды және процестерді талдау [97].
Жалпы алгоритмдік әдістері Г.С.Альтшуллер әзірлеген ойлап табушылық
міндеттерді шешу теориясы негізінде құрастырылды.
Қазіргі уақытта мектептегі педагогикалық процестің мақсаты – бұл
мәдениеттің негізгі заңдылықтары мен әдістері, танымдық және практикалық іс-
әрекетте өзбетінше жұмыс жасай алуды, кәсіптік, қоғамдық және отбасылық
карьерді таңдаудағы еркіндікті меңгеру процесінде өнегелік және
шығармашылық жеке тұлғаны дамыту [97, б.3].
Адамның немесе ойлап табушылардың қандай мақсаты шығармашылық болып
табылады? деген сұраққа Г.С. Альтшуллер мен И.М. Верткин жоғарыда аталған
еңбектерінде:
- жаңалығы –жаңа мақсат болуы қажет, ешкім ілгеріде қол жетпеген немесе
мақсатқа жету құралы жаңа болуы қажет;
- қоғамдық пайдалылығы – шығарушы (жаратушы) үшін де, басқа адамдар мен
тұтастай өркениет үшін мақсат пайдалы болуы қажет;
- нақтылығы – шығарушының өзі үшін де, басқалар үшін де мақсат құрылымы
нақты және айқын болуы қажет;
- маңыздылығы – қойылған мақсатқа қол жеткізу қоғамға маңызды нәтиже
алып келуі қажет;
- қияли – мақсат өзіне қиялды, шындыққа жанаспайтын элементтерін қамтуы
тиіс;
- практикалылығы – мақсатпен жұмыс жасау нақты практикалық нәтиже
әкелуі тиіс;
- тәуелсіздігі – мақсатқа қол жеткізу ең болмағанда алғашқы кезеңде
қымбат жабдықтарды үлкен ғалымдар ұжымы көмегін талап етпеуі қажет.
Белгілі педагогтар А.П.Сейтешев, М.Қ.Қаламқалиев өз еңбектерінде
оқушылардың шығармашылық іс-әрекет кезеңдерін және техникалық
шығармашылықты дамытудың негізгі педагогикалық талаптарын есепке ала
отырып, мектеп оқушыларының шығармашылық даярлығын бағалаудың мынадай бес
деңгейін анықтап белгілеген.
1. Сызбадағы бұйымның нысанын жетілдіруге немесе бөлшектерін
орналастыруға бағытталған ішінара өзгерістер енгізе отырып, берілген
құжаттар бойынша бұйым жасау.
2. Берілген техникалық құжаттамалар немесе жекелеген сызбалар бойынша
өз бетінше өзгерістер енгізе отырып, құрастырманы тиянақтай отырып бұйым
жасау.
3. Алдын ала құрастырмалыққа ерекше жетілдіру элементтерін енгізе
отырып, техникалық құжаттамаларға өз бетінше өзгерістер енгізу.
4. Өз бетінше бұйымның төлтуамалық идеясын (мұғалім ұсынған)
технологиялық жағынан толықтырып, бұйым жасау.
5. Бұйымның құрастырмалық және рационализаторлық идеясына негіздеп
құжаттамаларын және даярлық жұмыстарын әзірлеп, бұйымды жасау [58; 59].
“Шығармашылық” ұғымы жөнінде Қазақстан Республикасы Орта білімді дамыту
тұжырымдамасында: “Шығармашылық - бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі
тануға ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп,
өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам
бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеуге, оның рухани
күшін нығайтып, өмірден өз орнын табуға көмектеседі. Өйткені, адам туынды
ғана емес жаратушы да. Ол өзін-өзі жетілдіруге де, сонымен қатар өзінен-өзі
жойылуға да қабілетті. Адамның өз болмысын тануға ұмтылысына көмектесіп,
тереңде жатқан талап-тілегін, қабілеттерін дамыту, сол арқылы оған
толыққанды өмір сүру үшін рухани күш беру – білімнің басты мақсаты”, - деп
көрсетілген. Тұжырымдамаға мазмұнына және айтылған сілтемеге байланысты
шығармашылық: біріншіден, өзін-өзі тануға ұмтылысы, ізденісі, екіншіден,
қабілеттерін дамытуы, рухани күшінің нығаюы болып табылады. Осы айтылған
ойлардың өзі бірқатар ұғымдардың мәнін ашуды талап етеді.
Философиялық сөздікте: “Шығармашылық - нәтижесінде ертеректе белгісіз
болған қандай-да бір жаңаны (құру, ойлап табу) ашатын немесе бар бай
мәдениетті меңгерудегі уақыт талабына жауап беретін белсенді мақсатты
бағытталған іс-әрекет”, - деп көрсетілген [106, б.318]. Л.С.Выготский
“шығармашылық” деп жаңалық ашатын әрекетті атаған. Ал, философиялық
сөздіктегі мәтін мазмұнына сәйкес шығармашылық белсенді іс-әрекет ретінде
де анықталуы мүмкін екендігін көреміз. Осыған сәйкес “шығармашылық” ұғымын
“даму”, “жаңалық”, “саналық”, “белсенділік” ұғымдарымен сәйкес қойған
зерттеулердегі айтылған ой-пікірлерді талдап қорыта келіп, Б.А.Тұрғынбаева
“шығармашылық қайшылықтарды шешуге бағытталған, ол үшін жеке қасиеттердің
болуын талап ететін, нәтижеде әлеуметтік не жеке адам үшін мәні бар соны
жаңалыққа әкелетін адам әрекеті”, - деген тұжырым жасайды [57, б.24].
Ізденуші бастауыш сынып оқушысының шығармашылығы тек өзіне ғана жаңалық
болып табылатын, субъективті жаңалық ретінде анықталады.
Шығармашылық тұлғаға мотивациялық-шығармашылық белсенділікке тән тұлға
ретінде қарау соңғы кездері орын алуда. Шығармашылықтың негізі балада ерте
жастан пайда болып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
1 Заманауи білім беру технологиялары негізінде оқушылардың
шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың педагогикалық негіздері
1 Білім беру технологиялары негізінде оқушылардың шығармашылық
іс-әрекетін қалыптастырудағы педагогика ғылымындағы зерттелу
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың
педагогикалық жолдары ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Білім беру технологиялары негізінде оқушылардың шығармашылық
іс-әрекетін қалыптастырудың барысы ... ... ...
2 Білім беру технологиялары негізінде оқушылардың шығармашылық
іс-әрекетін қалыптастыру әдістемесі
2.1 Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруда білім беру
технологияларының мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін білім беру технологиялары
негізінде тәжірибелік-эксперименттік жұмыс барысында сынақтан
өткізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Білім беру технологиялары негізінде оқушылардың шығармашылық
іс-әрекетін қалыптастырудағы эксперименті нәтижелерінің
өңделуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . . . . . . . . .
ҚОСЫМШАЛАР . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміздің болашағы білім беру жүйесінің және
зиялылар қауымы деңгейіне байланысты болғандықтан, Республика халқына да
әлемнің дамыған елдерімен тең дәрежеде білім беру қажеттілігі мақсат
ретінде көрініс табады.
Білім алушылардың ақыл-ойын барынша дамыту, дүниежүзілік ғылым мен
техниканы, өндірістік технологияны меңгеру үшін білім беру жүйесін неғұрлым
тиімді, ғылыми негізде құру білім беру ісіндегі негізгі міндет. Елімізде
ғылым, мәдениет, өнер, технология, сондай-ақ қоғамның құқықтық, рухани-
адамгершілік, діни негіздерінің қалыптасуы да білім беруге байланысты. 1999
жылы маусымда қабылданған Қазақстан Республикасы “Білім туралы” заңында,
“Білім” мемлекеттік бағдарламасында көрсетілгендей, қоғамның экономикалық
және әлеуметтік жағынан ілгерілеуінің маңызды факторы ретінде білім беруді
дамыту, шығармашыл тұлға қалыптастыруға бағыт алу, мақсаттарын көздейді. Ол
білім саласында әр тұлғаға білім беруге көшуді негіздейді. Ол жөнінде
аталған заңның білім беру жүйесінің міндеттерінің бірі ретінде: “... жеке
адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік
пен салауатты өмір салтын берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы
үшін жағдай жасау арқылы интеллектін байыту” – деп нақтылаған [1].
Шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту мәселесі Қазақстан Республикасының
Орта білімді дамыту тұжырымдамасында да білім беру мекемелерінің ең негізгі
мақсаты дүниетанымдық, құзырлық, шығармашылық деп атап көрсетілген. Осы
“Шығармашылық” ұғымына “... адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі” ретінде сипаттама берілген [2].
Білім беру жүйесіндегі оң өзгерістер біздің елімізде орын алып
қалыптасып келеді. Жеке тұлғаның қасиеттерін, қабілеттерін дамытып,
шығармашылығын, талантын ұштаудағы оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастыруды, білім
берудің озық технологияларын пайдалануды жатқызуға болады. Оның
себептерінің бірі қазіргі таңда ғылым мен техниканың дамуына, технология
ғылым саласының озық жетістіктерінің өндіріске көптеп өзгерістер енгізуіне
байланысты мектепте шығармашылық тұлғаға тән білім беру қажеттігі.
Шығармашылық - мәдени немесе материалдық құндылықтарды өз ойы бойынша
жаңадан жасау ретінде түсінілетіні белгілі, әрі ол ойлаудың жоғары формасы
болып табылады. Бүгінгі жастар әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында
ұрпақтың қол жеткізген жетістіктерін меңгерумен қатар өз іс-әрекетінде сол
жетістіктерді жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада мол
табыстарға қол жеткізеді. Шығармашылықтың саласы көп, мысалы: музыкалық,
көркем, техникалық, т.с.с., әрі сала бойынша іс-әрекет нышандары әркімде
болатынын, бірақ осы шығармашылықты дамыту керектігін еліміздің
психологтары ХХ ғасырдың бас кезінде зерттеулер барысында дәлелді
көрсеткен.
Шығармашылық тұлға қабілеттер арқылы көрініс табады. Ол көріністер
адамның қасиеттерінің психологиялық ерекшеліктері, жеке қасиеті немесе
адамның психологиялық қасиеттерінің жиынтығы ретінде айқындалады.
Шығармашылық қабілет, іс-әрекет жөнінде өз ойларын көптеген ғұламалар
еңбектерінде жазып қалдырған. Адамның жеке басын, қабілеттерін дамытуды ұлы
дала ойшылары Жүсіп Баласағұн [6], Әл-Фараби [7], Абай [7; 8] тұжырымдарын,
көзқарастарын тиісті еңбектерінде білдірген. Көрнекті педагогтар
К.Д.Ушинский [9], Ы.Алтынсарин [10], Н.К.Крупская [11], А.С.Макаренко [12]
өз шығармаларында қабілеттерді дамыту жолдарын қарастырған.
Ресей ғалымдары Г.С.Альтшуллер [13; 14], А.Г.Ананьев [15; 16],
Ю.К.Бабанский [17], Л.С.Выготский [18; 19], В.В.Давыдов [20], В.С.Ильин
[21], В.А.Крутецкий [22; 23; 24], Т.В.Кудрявцев [25], А.Н.Леонтьев [26; 27;
28; 29], Н.С.Лейтес [30; 31], Л.В.Занков [32], Б.М.Теплов [33; 34], т.б.,
сондай-ақ республикамыздың көрнекті ғалымдары Т.Т.Тәжібаев [35],
Қ.Б.Жарықбаев [36], М.М.Мұқанов [37] т.б. өз еңбектерінде жеке тұлғаны
дамыту мәселесінің теориясы мен практикасының негізін қалаған, шығармашылық
қабілеттің дамуының психологиялық негіздерін, шығармашылық процестің
құрылымын зерттеген.
Шығармашылық қабілеттердің, шығармашыл тұлғаның болуы адам қанындағы
құрамның өзгешелігімен сипатталады деген пікір ХХ ғасырдың 20-жылдарына
дейін үстем болды. Кеңестік кезеңіндегі психологиялық-педагогикалық ғылыми
зерттеулер шығармашылық қабілеттердің нышаны кез келген адамда болатыны
дәйекті түрде дәлелденді. Ал, 60-жылдардан бастап жалпы білім беретін
мектеп пәндерін оқыту процесінде оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
дамыту жөніндегі зерттеулер жүргізілді.
Қабілеттер жайлы, оның адамның еңбектік сферасына байланысты зерттеулер
жүргізілді. Мәселен, музыкалық қабілеттер (Б.М.Теплов [33]), бейнелеу
өнеріне деген қабілеттер (В.И.Киреенко [38]), математикалық қабілеттер
(В.А.Крутецкий [23]), педагогикалық қабілеттер (Н.В.Кузьмина [39]). Сондай-
ақ оқушылардың шығармашылық қабілеттіліктерін дамыту (В.Г.Разумовский
[40]), оқушылардың техникалық шығармашылықтарын ұйымдастыру (В.Е.Алексеев
[41; 40]) және т.б. мәселелер бойынша зерттеудің жаңа бағыттары белгіленді.
Білім беру технологиялары арқылы баланың шығармашылық қабілеттерін
дамыту мәселесін педагог-ғалымдар Ш.А.Амонашвили [43], Л.И.Божович [44],
Я.А.Пономарев [45] Н.Ф.Талызина [46], Д.Б.Эльконин [47], И.С.Якиманская
[48] және т.б. қарастырған.
Республикамызда оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту бойынша
бірқатар зерттеулер жүргізілді. Олардың ішінде жоғарғы сыныптарға шығарма
жазғызу, факультативтер және үйірме жұмыстары арқылы қабілеттерді
шығармашылық деңгейге көтеру, оқушыларды сөз өнеріне баулу арқылы көркем-
шығармашылық қабілеттерін дамыту, оқушы шығармашылығын дамытудың
дидактикалық мүмкіндіктерін ғылыми-педагогикалық тұрғыдан тұжырымдау
(А.Б.Мырзабаев [53]), студенттердің шығармашылық және ісмерлік дағдыларын
қазақ ою-өрнектері арқылы қалыптастыру, шығармашылық іс-әрекетке оқытудың
ғылыми-дидактикалық негіздерін анықтау (Ж.Балкенов [55]), бастауыш сынып
оқушыларын оқыту барысында ойын әрекеті арқылы шығармашылық қабілеттерді
дамыту (М.Мұхамедин [56]), шығармашылық қабілеттерін дамыту
(Б.А.Тұрғынбаева [57]), оқушыларды еңбекке баулудағы техникалық
шығармашылықты дамыту (О.С.Сыздықов [58; 59; 60]) мәселелері тереңінен
зерттелген.
Оқытудың шығармашылық бағыттылығын күшейту, баланың қабілеттілігін
дамытуға басшылық жасаудың мақсатты - бағыт-бағдар беру. Ал оларға
педагогикалық ықпал ету - педагогикалық ғылымның негізгі мәселелерінің
бірі. Ғылым мен техниканың, өндірістің, табиғат жөніндегі білімдер
жүйесінің дамуы білім беру мазмұнының барлық құраушы элементтерінің
мазмұндық өзгерісіне алып келеді.
Шығармашылық қабілеттердің өзі де білім базасына, іс-әрекеттердегі
технологиялық процестерді жүзеге асыратын іскерліктерге байланысты болып
табылатыны белгілі. Осы тұрғыдан қарастырғанда пәндік білімдер мен
іскерліктердің оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға маңызы ерекше
болары айқын.
Қарастырылған жұмыстар мыналар: шығармашылық қабілеттер, шығармашылық
қабілеттерді дамыту, шығармашылыққа баулуды ұйымдастыру, оқушыларды
тәрбиелеу мен дамытуды жүзеге асыру мәселесінің зерттелгендігін, сол сияқты
бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекеттерін білім беру
технологиялар негізінде қалыптастыратынын әлі де ғылыми зерттеулерде өз
дәрежесінде көрініс таппағандығы.
Көсетілген проблеманың маңыздылығы білім беру технологиялары негізінде
оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру мәселесін педагогикалық
тұрғыдан шешу қажеттілігі оның мектеп тәжірибесінде жүзеге асырылуы біздің
зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Білім беру технологиялары негізінде
оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру деп алуымызға негіз
болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Білім беру технологиялары негізінде
оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың теориялық тұрғыдан
негіздеу және оны жүзеге асырудың педагогикалық жолдары анықтау.
Зерттеу нысаны: Білім беру технологиялары.
Зерттеу пәні: Білім беру технологиялары негізінде оқушылардың
шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру процесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер мектептегі оқыту үрдісі білім беру
технологиялары негізінде ұйымдастырылса, оқушылар тиянақты, жүйелі,
шығармашылық тұрғыдан ұйымдастырылған әрекеттер үдерісті жағдайларда болса,
онда олардың шығармашылық іс-әрекетінің қалыптасу нәтижелілігі арта түседі.
Зерттеудің міндеттері:
1. Зерттеу тақырыбы бойынша педагогикалық тарихи еңбектерді зерттеу және
талдау.
2. Білім беру, технология, шығармашылық, шығармашылық іс-әрекет,
ұғымдарының педагогикалық мәнін айқындау.
3. Білім беру технологиялары негізінде оқушылардың шығармашылық іс-
әрекетін қалыптастырудың құрылымдық моделін жасау, мазмұнына сипаттама
беру.
4. Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін білім беру технологиялары
негізінде қалыптастырудың жолдарын анықтау.
5. Білім беру технологиялары негізінде оқушылардың шығармашылық іс-
әрекетін қалыптастыруды эксперимент жүзінде тексеру және оларды практикаға
ендіру.
Жетекші идеясы: Білім беру технологиялары негізінде сабақты
ұйымдастыру оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруды нәтижелі
етеді.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздеріне қоғам,
табиғат дамуының заңдылықтары, білім беру технологиялары жөніндегі теория
және оны дамытудағы оқушылардың шығармашылық іс-әрекет жөніндегі олардың
мәнін айқындайтын педагогикалық тұжырымдар, іс-әрекет теориялары алынды.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу тақырыбы бойынша, педагогикалық,
әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау, зерттеу мәселесі бойынша
тәжірибелі мұғалімдердің іс-тәжірибесін зерделеу, оқушылармен сауалнама
жүргізу, әңгімелесу, бастауыш сынып оқушыларының оқудағы және сабақтан тыс
шұғылданыстарындағы іс-әрекет нәтижелерін бақылау, зерделеу.
Зерттеу көздеріне педагогика, психология ғалымдарының
мектеп оқушыларын шығармашылыққа баулу, шығармашылығын дамыту жөніндегі
еңбектері, Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Білім және ғылым
министрлігінің құжаттары, оқу жоспарлары мен оқулықтары және әдістемелік
құралдары, педагогикалық технологиялар мектептегі тәжірибелік-педагогикалық
жұмыстары негізге алынды.
Зерттеудің негізгі кезеңдеріне (2010-2012ж.ж) үш кезеңде жүргізілді.
Бірінші кезеңде (2010-2011 жылдар) тақырып анықталып, зерттеу
мәселесіне сәйкес педагогикалық еңбектерге талдау жасалды, зерттеудің
ғылыми аппараты, білім беру технологиялары негізінде оқушылардың
шығармашылық іс-әрекеттерінің жай-күйі анықталды.
Екінші кезеңде (2011-2012 жылдар) білім беру технологиялар негізінде
оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін айқындайтын шығармашылық қабілеттерін
дамытуға бағытталған арнайы әдістеме мазмұны анықталды және оның негізінде
тәжірибелік – педагогикалық эксперимент жүргізілді.
Үшінші кезеңде (2011-2012 жылдар) жүргізілген тәжірибе жұмысының
қорытындылары шығарылып, нәтижелері анықталып бір жүйеге келтірілді. Мектеп
мұғалімдеріне білім беру технологиялары негізінде оқыту барысында
оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруды қамтамасыз ететуге
көмекші әдістемелік құрал әзірленді.
Зерттеудің тәжірибелік базасы Түркістан қаласындағы Майшай Әбенова
атындағы орта мектеп.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- шығармашылық іс-әрекеттерді қалыптастыру психология, педагогика
ғылымдары тұрғысынан зерделенеді және оны іс-жүзіне асырудағы әдіс-тәсілдер
айқындалады;
- шығармашылық, шығармашылық іс-әрекет, білім беру,
технология ұғымдарының мазмұны нақтыланады.
- оқушылардың зерттеліп отырған іс-әрекетін қалыптастырудың
әдістемесі теориялық тұрғыдан негізделіп, сынақтан өткізілді және алынған
нәтижелерді практикаға ендірудің мүмкіндіктері ғылыми-әдістемелік нұсқау
ретінде белгіленді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
- білім беру технологиялар негізінде оқушылардың шығармашылық іс-
әрекетін қалыптастыру айқындалды.
- білім беру технологиялары негізінде оқушылардың шығармашылық іс-
әрекетін қалыптастыру тақырыбында арнаулы курс бағдарламасы дайындалды;
- білім беру технологиялары негізінде шығармашылық тапсырмаларды
пайдалануға арналған әдістемелік нұсқау жасалды.
Зерттеу нәтижелерін мектеп мұғалімдері, білім жетілдіру институттары іс-
тәжірибесінде пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің нанымдылығы мен негізділігі:
- Зерттеу тақырыбы бойынша психологиялық-педагогикалық, оқу-әдістемелік
әдебиеттер мен оқу құралдарына жасалған жан-жақты талдаумен және оларды
зерттеу барысында негізге алынуымен, мәселені талдауға сәйкес келетін
кешенді әдіс-тәсілдердің пайдаланылуымен;
- эксперименттік бағдарламаның педагогикалық мақсатқа сәйкес-тілігімен;
- педагогикалық экспериментке қатыстырылған сыныптар мен оқушылар
санының жеткіліктілігімен;
- бақылау жұмыстарының бірнеше рет қайталанып алынуымен;
-тәжірибе-эксперименттік жұмыстардың жоспарлылығы және кезеңділігімен,
алынған нәтижелердің математикалық статистикалық өңделуімен;
- ұсынылған әдістеменің мектеп мұғалімдерінің іс-тәжірибесіне
енгізілуімен қамтамасыз етіледі.
Қорғауға ұсынылатындар:
- "Шығармашылық", "шығармашылық іс-әрекет" ұғымдарының нақтыланған
мәні; "білім беру технологиялар негізіндегі шығармашылық іс-әрекеттері"
ұғымының педагогикалық мәні;
- Оқушыларының шығармашылық іс-әрекеттерін білім беру технологиялар
негізінде қалыптастырудың моделі (өлшемі, көрсеткіштері мен деңгейлері);
- Білім беру технологиялар негізінде оқушылардың шығармашылық іс-
әрекеттерін қалыптастырудың педагогикалық жолдары;
- зерттеліп отырған іс-әрекетті қалыптастырудың әдістемесі мен
эксперимент нәтижелері.
Магистрлік диссертацияның құрылымы: Диссертация кіріспеден, екі
тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан
тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделіп, зерттеу мақсаты,
нысаны, пәні, жетекші идеясы, әдіснамалық негіздері, болжамы, практикалық
құндылығы, ғылыми жаңалығы, зерттеу нәтижелерінің сенімділігі мен
дәйектілігі және тәжірибеге енгізілуі тұжырымдалады.
“Білім беру технологиялары негізінде оқушыларының шығармашылық іс-
әрекетін қалыптастыру тақырыбындағы бірінші тарауда шығармашылық тұлғаға
тән сапалық қасиеттері мен ортақ іс-әрекеттер негізі, оқушылардың
шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық алғы
шарттары айқындалады, оқушы шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру
мәселесінің психология, педагогика ғылымдарындағы зерттеу жайы мен бастауыш
сыныпта шығармашылық іс-әрекеті қалыптастырудың практикалық жайы талданады,
оқушыларының шығармашылық іс-әрекетні білім беру технологиялары негізінде
қалыптастыру моделі, өлшемдері мен көрсеткіштері белгіленеді.
Диссертацияның қорытындысында Білім беру технологиялары негізінде сынып
оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру жайлы нақты тұжырымдар
мен дәлелді пікірлер, зерттеуді жүргізу нәтижесінде туындаған тенденциялар
мен заңдылықтар сипатталады.
11 Заманауи технологиялары негізінде оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін
қалыптастырудың педагогикалық негіздері
Қазіргі кезде бүкіл әлемде жүргізіліп жатқан ізгілендіру үрдістері
қоғамның білім беру мекемелеріне қойылатын жаңа талаптарды анықтауда.
Технологиялық прогресс пен ғылыми ақпарат көлемінің ұлғая түсуі,
мектептегі білім беру мазмұнын қайта құру және оқу тәрбие орындарының іс-
әрекет қағидаларын қайта құру, мұның бәрі мұғалімнің кәсіби біліктілігі мен
тұлғасына, бүкіл педагогикалық үрдістің педагогикалық тұлғалық бағдарлауына
қойылатын талаптардың сөзсіз арта түсуіне алып келеді. Бүгінгі таңда
мектептің оқу үрдісін жетілдіру үшін жаңа педагогикалық технологиялар
арқылы білім беру технологияларын пайдаланудың тиімділігін өмірдің өзі
дәлеледеп отыр.
Білім мазмұны жаңа үрдістік біліктер мен ақпаратты қабылдау
қабілетінің
дамуы мен ғылымдағы шығармашылық және нарық жағдайындағы білім беру
бағдарламаларының нақтылануымен байи түсуде. Атап айтқанда:
*Есте сақтауға негізделген оқып білім алуын, бұрынғы меңгергендерді
пайдалана отырып, ақыл-ойды дамытатын оқуға көшу;
*Білімнің статистикалық үлгісінен ақыл-ой әрекетінің динамикалық
құрылым жүйесіне көшу.
Білім беру – аса күрделі әлеуметтік-экономикалық механизм. Оны
реформалаудың мәселелері де сан қырлы.. Қазіргі кездегі Республикамызда
қолға алынған білім беру жүйесін реформалау ісі осы саланың экономикалық-
ұйымдық,құқықтық, құрылымдық жақтарын түбегейлі өзгертуге бағытталған
біртұтас кещенді шаралармен тығыз байланысты. Білім беру ісіндегі жаңа
үрдісті мән –мағынасы, сипаты ме бағыт бағдарын айқындаушы дәйекті
факторлар:
*Қазақстан Республикасының тәуелсіз егемен мемлекет болып
қалыптасуы;
*Экономиканың нарықтық моделін ұсынып, меншіктің түрлі пішіндерін
дамыту;
*Ұлттық білім беру ісінің әлемдік білім жүйесінде кіру болып отыр.
ХХІ ғасыр табалдырығында тұрған адамзат дамуының жаңа кезеңі білім
беру процесінің ең маңызды факторларының бірі болып саналатын кезеңге келіп
жетті.
Қазақстан Республикасының орта білімді дамыту Тұжырымдамасында
қазіргі мектептер:
1. Практикалық қызметке жинақталған барлық игіліктердің сақталуы;
2. Қоғамның интелектуалдық қуатын жетілдіруі.
3. Еліміздің материалдық-қаржылық әл-қуатын арықарай дамыту;
4. Орта білім беру жүйесін әрі қарай дамыту т.с.с. міндеттері көбейді.
Білім міндеттерді шешу үшін мектеп ұжымдары, әр мұғалім күнделікті
ізденіс арқылы барлық жаңалықтар мен өзгерістерге батыл жол ашарлық қарым-
қатынас жасаулары керек. Оқыту түрлерін, әдістері мен құралдарын одан әрі
жетілдіріп, тиімді тәсілдерді нәтижелі қолданудың жолдарын іздестірулері
қажет.
Ғылыми педагогикалық әдебиеттерде іс жүзінде анықталып, табылған
оқыту үрдісінің нәтижесін көрсететін әдіс-тәсілдері, түрлері көбінде
жаңашыл, инновациялық деп атайды.
Инновация – (латын сөзі іп – в, новис-жаңа) жаңа жаңалық, жаңарту
дегенді білдіреді. И.С.Ожегов сөздігі бойынша инновация бірінші рет шыққан,
жасалған, жуық арада пайда болған, бұрынғының орнын басатын, алғаш
ашылған, бұрыннан таныс емес, енгізілген жаңалық.
1957-1964 жылдары он жылдық тарихқа американдық білім жүйесіндегі
инновациялар және өзгерістер кезеңі ретінде енеді.
1) Ағылшын ғалымдарының пайымдауынша, жаңалық көзі арнайы қолданған
деректерде, дамушы идеяларда, кітаптарды, педагогтар білімді көтеруді
ұйымдастырушыларда тағы сол сияқты.
2) Өз зерттеулерінде ағылшын ғалымдары мынадай қорытындыға келеді: (Әр
жоғарғы сатыдағы мұғалім ардайым жаңалықты бастауыш ретінде іс-әрекет
жасауы тиіс)-дейді.
3) Инновациялық технологияларды қолданып, дамыту, мәселелерін басқа
елдердің педагогтары да қарастырылады.
90-жылдардың бас кезінде орыс ғалымдары Днепрова, Загвиязинский,
Лазареваның еңбектерінде инновация ұғымы пайда болады. Олар инновация
ұғымы білім беру жүйесінде жаңалықтарды жасап шығару, игеру, қолдану және
тарту іс-әрекеті деп сипаттайды. М.М.Поташник, А.С.Лоренсов жаңалық
дегенді құрал ретінде (яғни жаңа әдіс, жаңа технология) ал, инновацияны
осы тәсілдерді меңгеру үрдісі деп санайды.
Қазақстан мемлекетінде инновация ұғымын пайдалану соңғы бесжылдыққа
жатады. Ең алғаш инновация ұғымы қазақ тілінде анықтаған ғалым, профессор
Немеребай Нұрахметов. Ол: инновация, инновациялық үрдіс деп отырғанымыз
білім беру мекемелерінің жаңалықтарды жасау, меңгеру, қолдану және таратуға
байланысты бір бөлек қызметі-деген анықтаманы ұсынады.
Инновация дегеніміз білім беру, тәрбиелеу жұмысына жаңалықт енгізу,
яғни жаңа әдіс тәсілдерді, амалдары, құралдарды, жаңа концепцияларды жасап,
оларды қолдану деп анықталған.
Инноация ұғымын ғалымдар әртүрлі түсінеді:
1) Жаңалық, жаңаны енгізу, жаңарту үрдісі.
2) Өзгеріс.
3) Құрал, әдіс.
Т.И.Шамова, П.И.Третьяковалардың еңбегінде инновация дегеніміз-
жаңа мазмұнды ұйымдастыру, жаңалық енгізу дегеніміз-тек қана жаңалық
енгізуді ұйымдастыру, яғни инновация үрдісін мазмұнын дамытуды, жаңаны
ұйымдастыруды, қалыптастыруды анықтайды, ал жаңаша деп жаңаның мазмұны,
оны енгізудің әдіс-тәсілімен, технологиясын қамтитын құбылысты түсінеміз
делінген. Энциклопедиялық сөздіктерде бұл ұғым жаңаша білім беру деп
түсіндіріледі.
Жалпы білім беретін мектептерде бүгін белең алып отырған кемшіліктері
баршылық:
• Білім сапасының төмендігі;
• Білім саласына мемлекет тарапынан реформалар жүргізілгенімен оқудың
нәтижесінің болмауы;
• Директивалық құжаттар көптеп шығарылғанымен оның мардымсыздығы;
• Оқушылардың өздігінен білім алу дағдысының болмауы;
І кезең ІІ кезең ІІІ кезең ІV кезең
Оқып үйренуМеңгеру Өмірге Дамыту
ендіру
• Оқушылардың және оқытушылардың бірлескен шығармашылық еңбегінің
болмауы.
Бұл тығырықтан шығудың бірден бір жолы оқу-тәрбие үрдісіне
инновациялық әдіс-тәсілдерді енгізу, оқушылардың білімге деген
қызығушылығын , талпынысын арттырып, өз бетімен ізденуге , шығармашылық
еңбек етуге жол салу. Кейінгікезде ғалымдар өз зерттеулерінде оқу-тәрбие
ісіне жаңалықтарды енгізіп, тарату мәселесін қарастырады. Жаңа технологияны
қолдану төмендегідей кезеңдер арқылы іске асады:
Жаңа педпгогикалық технолгиымен жұмыс істеу үшін төмендегідей алғы
шарттар қажет:
• Оқу үрдісін интенсивтендіруді жаппай қолға алу;
• Оқушылардың сабақтастығын болдырмау шараларын кешенді түрде қарастыру.
Оқытудың ғылыми әдістемелік, оқыту әдістемелік, ұйымдастырушылық
себептеріне үнемі талдау жасап, назарды ұстау, жаңа буын оқулықтарының
мазмұнын зерттеп білу, пәндік білім стандартымен жете танысу, білімді
деңгейлеп беру технологиясын меңгеру арқылы оқушыларға білімді мемлекеттік
стандарт деңгейінде игеруге қол жеткізу, оқыту үрдісін ізгілендіру мен
демократияландыруды үнемі басшылыққа алу қажет.
Білім беру саласындағы инновациялық бағытттың қажеттілігін
анықтайтын себептер қазіргі таңда бүкіл халыққа белгілі болып отыр. Оларға
төмендегілер кіреді:
* Білім беру жүйесінің жаңаруы, яғни жоғарғы оқу орындарының несиелік
оқу жүйесіне көшуі және орта білім жүйесінің 12 жылдыққа өтетіндігі;
* Білім беру мазмұнын ізгілендіру;
* Мұғалім мен оқушыларға қойылатын талаптардың жаңа тұрғыдан
қалыптасуы, яғни, оқушы тек білім тұтынушы ғана емес, ортақ іс шара
субьектісі де.
Педагогикалық инновациялар мағынасына, мазмұнына, нәтижесіне қарай
екі түрге бөлінеді:
• Білім беру жүйесіндегі инновациялар;
• Оқу-тәрбие жұмысының жоспарлары мен бағдарламаларының мазмұны
мен құрлысына жататын инновациялар.
Ал оқу тәрбие үрдісіне педагогикалық инновация басқадай құрылады:
*Білім беру мекемесін тұтастай ұйымдастыру әрекеті:
Мектеп-бала бақша;
Мектеп-жоғарғы оқу орны;
Мектеп-оқу тәрбие жиынтығы.
*Мұғалімдер жұмысын ұйымдастыру. Оқу тәрбие үрдісінің
ұйымдастыруымен сабақ берудегі әдіс пен әдістемелердің өзара байланысы,
сабақ пен сабақтан тыс жұмыстар ерекшелігі;
*Белгілі бір бағдар берушілік пен мемлекеттік білім деңгейін
қамтамасыз ететін оқушылар жұмысын ұйымдастыру: жеке бас қызығушылығы мен
мүмкіндіктерін дамыту мен жағдай жасау.
Көптеген мектептер жаңа оқу және тәрбиелеу үрдісін енгізе бастады.
Алайда, мектептердің жылдам даму қажеттілігі талабы мен педагогтардың оны
іске асырудағы білімнің жетіспеушілігі арасында алшақтық байқалады. Ал
білімді меңгеру деңгейіне қойылатын талапты төменгі сызбадан көруге болады.
IV шығармашылық
ІІІ эвристикалық
ІІ алгоритмдік
І оқушылық
Қазіргі технологияда білімді меңгерудің шығармашылық деңгейіне
жету үшін білім жүйесі жиі пайдаланып жүр.
Кесте№2
Блум жүйесі
Оқушы іс-әрекеті
Білім Қабылдайды , түсінеді, ойлайды.
Түсінік Түсінеді, көрсетеді, жазады.
Қолдану Жаңа мәселені шешеді, бұрынғы білімі пайдаланады.
Анализ Салыстырмалы ашады, талдайды, ойлайды, т.б.
Синтез Продуктивті, шығармашылық жұмыстар құрастырады.
Баға (сыни баға) Бағалайды, талқылайды.
Енді осы модельге түсінік бере кетейік.
І. Оқушылық деңгейде бала мұғалім көмегімен амал-әрекет жасамайды.
Алдыңғы мақсатты шешуге ұмтылады, бұрынғы білімдерін пайдаланады.
ІІ. Алгоритмдік деңгейде мақсат пен шешілуге тиіс жағдаят анық, оқушы
бұрынғы жинақталған білімін пайдалана отырып, мақсатқа жету үшін өз бетімен
жұмыс істейді.
ІІІ. Эвристикалық деңгейде мақсат анық, бірақ жағдаят түсініксіз, оны
оқушының өзі толықтырады, табады, шешеді. Бұнда да бұрынғы білім көмекке
келеді. Оқушы жаңа хабар, білімді өз ізденісімен ала алады. Бұл деңгей
өнімді деңгей.
IV. Шығармашылық деңгейде мақсат жалпылама, анық емес. Оқушы оны
анықтайды, жаңа нәрсені табады, өз бетінше жаңа дүние әкеледі.
Шығармашылық деңгейге жету жолдары оңай емес. Қазіргі
технологияда миға шабуыл, дебат, модель, жоба жасату, қорғату, оқу жазу
арқылы оқушылардың сыни көзқарастарын қолдану жиі қолданылады.
Оқу-тәрбие үрдісіндегі инновациялық әрекетті төмендегідей кесте
арқылы көрсетуге болады.
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы барысында орта
білім берудің жүйелі реформалануы қоғамдық тұрғыдан үлкен маңызға ие.
Білім беруді реформалауды жүзеге асырудың және бір маңызды сипаты
қазіргі уақыттағы оқыту үрдісін технологияландырудың қажеттілігінен туып
отыр. Осыған орай соңғы кезде оқытудың әртүрлі педагогикалық технологиялары
жасалып, мектеп өміріне енгізіліп жатыр. Олар мыналар: Лысенкованың алдын
ала оқыту, Хазанкиннің есептер шығару, Палтышевтың физикадан есеп шығару,
Шталовтың интенсивті оқыту (тірек сигналдарын пайдалану арқылы),Эрдниевтің
ірі блоктан оқыту, оқытудың белсенді әдісі т.т.
Ал слңғы жылдары оқытудың модультехнологиясы мен
В.М.Монаховтың, Дьяченконың оқытудың ұжымдық тәсілі, сондай-ақ профессор
Ж.Қараевтың оқытуды дербестендіру мен дифференциялау және білім беруді
демократияландыру мен ізгілендіру ұстанымдарына негізделген жаңа
педагогикалық компьютерлік технологиясы еліміздің көптеген мектептерінде
қолданып жүр.
Мектептерде жүргізіліп жатқан қазіргі тәжірибелік сынақ
жұмыстарының басты міндеті жаңа оқытудың педагогикалық технологиясын оқыту
үрдісіне енгізу болып табылады.. Мәселен, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин,
В.В.Давыдовтың бірлесе жасаған Дамыта оқыту жүйесі бір-бірімен тығыз
байланысты әрі мынадай ұстанымдардан құралады:
1. Жоғары деңгейдегі қиындықты оқыту.
2. Теориялық білімнің жетекші рөлі.
3. Оқу материалын жеделдете түсу.
4. Оқу үрдісін оқушының сезінуі.
5. Барлық оқушылардың дамуы үшін жүйелі жұмыс істеу.
Л.В.Занковтың оқыту жүйесінде оқушы өзін емін-еркін сезінеді, оның
әлеуметтік мүмкіндігі мен дербестігінің дамуына жағдай жасалады. Осы жүйеде
оқушы мен мұғалімнің арасындағы жаңаша қарым-қатынастың іргесі қаланады.
Мұғалім түсіндіруші, оқытушы тұрғысынан емес, оқушының оқу әрекетін
ұйымдастырушы, бағыттаушы ретінде көрінеді.
Д.Б.Эльконин мен В.В.Давыдовтың зерттеулері оқу әрекеті және оның
субьектісін қалыптастыруға бағытталған. Оның құрылымы мынадай: оқу танымдық
мотивтер, оқу тапсырмалары, оқу амалдары, оқу операциялары.
Педагогика ғылымында баланы оқыту мен тәрбиелеудің міндеті мен жан-
жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру болғандықтан, жаңа технология
бойынша әдістемелік жүйенің басты бөлігі оқыту мақсаты болып қалады.
Сондықтан танымдық іс-әрекетті белгілі бір дәрежеде белсендірілуі қажет.
Бұл әдістемелік жүйенің басқа бөліктерін де, (мазмұны, әдісі, оқыту түрі
мен құралдарының) өзара байланысты қалпында өзгертілуін талап етеді. Мұны
орындау үшін төмендегідей ұстанымдар жүзеге асуы тиіс.
1. Оқушылардың өзіндік іздену іс-әрекетінің әдістерін меңгеру талап
етіледі. Өйткені бұл әдістердің күнделікті пайдаланып жүрген оқу
әдістерінен айырмашылығы бар. Яғни жаңа жағдайдағы оқыту әдістері деп
отырғанымыз: оқушы-мұғалім ұстанымының өзара тығыз байланыстылығы. Демек,
мұнда бірінші орында оқушы тұрады және оның өз бетімен білім алудағы
белсенділігіне баса назар аударылады.
2. Жаңаша оқытудың негізгі түрлері: оқытудың дербес және топтық
түрлері болып табылады. Бұл жерде алға қойылатын басты мақсат-оқушыға деген
сенім, оның өз ісіне жауап беру мүмкіндігіне сүйеніп, беделі мен қадір-
қасиет сезімін дамыту. Ал оқытудың фронтальды түрі, көбінесе, бағыт
беру,талқылау және түзету енгізуде ғана пайдаланылады.
3. Жаңа технологияның мақсаты бойынша оқытуды ізгілендіру қажет.
Бұл үшін оқу құралдары оқушылардың өздігінен танымдық іс-әрекетін жүргізе
алатында болуы керек. Бұрынғы дәстүрлі оқулықтар мұндай талапты
қанағаттандыра алмайды, сондықтан оқушылардың өз бетімен білм алуына аса
бейімделген жаңа типтегі оқулықтар керек.
Жаңа технологияның тағы бір психологиялық негізі болып табылатын
теория- Л.С. Выготскийдің оқыту үрдісіне оқушының ақыл ойының дамуы,
актуальды даму аймағынан жақын арада даму аймағына ауысуы туралы
теориясы. Бұл ауысу тапсырмаларды қайталапорындауға ғана арналған бірінші
деңгейдегі өнімді іс-әрекетті қажет ететін келесі деңгейлерге
ауысунегізіндегі іс-әрекет арқылы жүзеге асады. В.П.Беспалько бұл
деңгейлерді төртке бөлді: бірінші деңгей- міндетті оқулық, екінші-
алгоритмдік, үшінші-эвристикалық, төртінші-шығармашылық.
Ендеше оқушылардың білім, білік, дағдыларын жетілдіру үшін оқытудың
жаңа технологиясы негізінде дифференциалдық және дербес деңгейлік
ұстанымдарының талаптарына сәйкес өткізілетін әр түрлі сабаққа арналған
жаңа тұрпаттағы оқулықтар мен оқу құралдары қажет. Бұлар әңгімелесуші -
оқулықтар мен оларға қосымша төрт деңгейдегі тапсырмалар берілген жұмыс
дәптерлері.
Оқытудың жаңа технологиясы жайында оқушылардың өздігінен жүргізілетін
танымдық іс-әрекеті үшін тапсырмалар күрделілігі төрт деңгей бойынша
құрастырылып, ондағы барлық деңгейдегі тапсырмалар қазғылықты мазмұндалған
болса оқушыларда ынталану пайда болады. Мұндай жаңа технология бойынша
сабақ беріп жүрген мұғалімдер үзіліс кезінде де оқушыларпдың сабақтан бас
алмайтындығын айтады. Өйткені оқушылар өзара бәсекелесте отырып жұмбақ,
сөзжұмбақ, ребус, математикалық басқатырғыштар сияқты әр деңгейдегі
тапсырмаларды шешуге ұмтылатыны даусыз. Бұл жерде үлгерімі кейіндеп қалып,
өз құрбыларын белгілі бір себептермен қуып жете алмайтын оқушылармен қалай
жұмыс істеуіміз қажет? деген сұрақ туады. Бұл мәселелердің де оңды шешімі
қарастырылған. Олар мыналар:
• Барлық тапсырмаларды мезгілінде орындаған оқушылар үлгермеушілерге
көмектеседі;
• Сыныптың басқа оқушыларды өздігінен жұмыс істеп жатқан кезде
мұғалімнің үлгерімі төмен оқушыларға дербес көмек көрсетуіне уақыты
болады.
Жалпы жаңа педагогикалық технологияда бағалау үрдіс арнайы қосу
әдісімен жүзеге асырылады. Бағалау жүйесінде оқушы білімнің ең төменгі
деңгейі негізге алынады және ол деңгей мемлекеттік стандарттың ең төменгі
талабына сәйкес келеді. Дарындылығына, бейімділігіне, жоғары даму деңгейіне
қарамастан оқушылардың барлығы бірінші деңгей тапсырмаларын дұрыс орындауы
шарт. Бірінші деңгейдегі барлық дұрыс және мезгілінде орындалған
тапсырмалар есепке алынып отырады. Есептің,екіліктен айырмашылығы:
бірінші деңгейдің есепке алынбаған тапсырмалары қашан есепке алынғанша
міндетті түрде, қайта-қайта тапсырыла береді.
Өзін-өзі бағалау қосу әдісімен жүргізілгендіктен оқушы бұрынғыдай
екілік аламын деп қорықпайды. Сөйтіп оқушы да жоғары ұпай жинауға деген
талпыныс пайда болады. Ол дұрыс орындалған тапсырмалардың санына ғана
тәуелді.
Жаңа педагогикалық мұндай технологиялар арқылы оқытуды ізгілендіру
мен демократияландыруға, оқушылардың өздігінен бағыт-бағдарын анықтап,
дамуына, ең бастысы, өзін-өзі тәрбиелей алатын тұлға ретінде қалыптасуына
жағдай жасауға болатыны күмәнсіз. Сондықтан да білім беру жүйесінің алдыңғы
тұрған басты мақсат: жаңа технологияның талаптарына сай жаңа оқулықтар
буынын жазу болып отыр. Бұл жаңа оқулықтар мен дидактикалық құралдардың
ерекшелігі сол, олардың мазмұнын қысқа мерзімде ешқандай бейімдеусіз-ақ
компьютерге кіргізуге болады. Себебі бұл құралдың құрылымы электрондық
оқулық құрылымына ұқсас.
Жеке тұлғаның өзін-өзі дамыту технологиясында оқу пәндері әдістемелері
мен білім беру технологиясын жоспарлау жүйесі қолданылады.
Пәндердің әдістемесін қолдануды жоспарлау мынаған келіп тіреледі, яғни
әр оқушының өз кезеңі барысында мұғалім оған қажетті әр бір жаңа
педагогикалық технологиялар мен әдістерді міндетті түрде пайдалану қажет.
Бұл үшін мына төмендегі түсініктерді ескерген жөн:
• Қатар отырған екі сыныптағы оқушылардың жас ерекшеліктері мен білім
деңгейлерін ескеру;
• Әдістеме мен технологияның сабақтастығы;
• Оқушының өз бетінше іс-әрекет жасау тәсілдерін меңгеруіне мұғалім
тарапынан көмек беруді біртіндеп айту;
• Параллель сыныптардағы сынып топтарының ерекшеліктерін ескеру;
• Мұғалімдердің ықыласы мен шеберлік деңгейінің болуы т.б.
Демек, 1-11 сынып аралығында жүргізілетін педагогикалық технология
мен әдістерді (мұғалімнің қалауы бойынша) төмендегідей етіп жоспарлауды
ұсынуға болады.
Бастауыш мектеп:
• дамыта отырып оқыту әдістемесі (Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов,
В.В.Репкин, В.А.Левин);
• сын тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясы;
• дидактикалық бірліктердің ірілендіруі (П.М.Эрдниев);
• түсініктерді қабылдау (С.Н.Лысенкова);
• нәтижелі әдістемелеу және оны қабылдау;
• іс-әрекетті бағалау (Ш.А.Амонашвели, И.П.Волков);
• оқулықсыз оқыту (В.В.Агеев);
• ойын әдістемесі және оны қабылдау;
• М.Монтессори, Р.Штейнердің жүйесін қабылдау;
• М.Монтессори, Р.Штейнердің жүйесін қабылдау;
Орта буын:
• проблемалық оқыту;
• іздену, зерттеу әдісі;
• топпен оқу әдәсә (И.Б.Первин);
• оқытудың ұжымдық тәсілі (В.К.Дьяченко);
• нәтижелі технологиялар;
• тірек және тірек конспектісінің көмегі арқылы оқыту (В.Ф.Шаталов);
• өзіндік жұмыс әдістері;
• бағдарлы оқыту (машинасыз және компьютерсіз);
• оқытудың коммуникативті әдісі (қарым қатынастық);
• дискуссиялық әдіс;
• дидактикалық ойындар.
Жоғарғы сыныптар:
• оқытудың вариятивті элементтерін өз еркімен таңдау;
• өзіндік жұмыстың әдістемесі: іздену, зерттеу әдістері;
• нәтижелі технология, жобалау әдісі;
• даралап оқыту, мектеп-парк моделін қабылдау (М.А.Балабан);
• оқушының іс-әрекеті бойынша ұйымдастырылған ойындар;
• өнертапқыштық тапсырмаларды шешу теориясы әдістемесі
(ТРИЗ)(Г.С.Альтшулер);
• Бағдарламалы оқыту;
• Сын тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясы;
• әлеуметтік педагогикалық сынау, әлеуметтік мәні бар ойындар;
• профильді және кәсіптік бағдар бере отырып оқыту;тірек конспектісін
қолдану;
• тірек конспектісін қолдану;
• диалогтік әдістеме, дискуссияның негізінде оқыту;
• модульдік технология;
• қашықтықтан оқыту технологиясы (дистанциялық);
• инттерактивті оқыту технологиясы;
№4 кестеде ғалымдар Ш.Т.Таубаева мен Б.Т.Барсай ұсынған оқытудың қазіргі
оқыту технологияларының ерекшеліктері көрсетіледі.
Осындай жекетұлғаны дамыту үшін оқытудың жаңа технологиясы қажет.
Оқыту үрдісінде осындай әдіспен оқыту үшін мұғалімалдымен өзі оқып біліп,
зерттеп, тиімділігіне оқытып, өзінің шеберлігіне қарай таңдауы керек.
Мұғалім ерекшелігі соны таңдай білуде. Өйткені бір технологияның өзі
мұғалімнің қолдану әдісі-тәсіліне , шеберлігіне қарай жүзеге асады.
Осы жаңа педагогикалық технологиялардың тиімділігіне тоқталар болсақ:
1.Дамыта оқыту – жеке тұлғаны жетілдіреді, оның дамуына бағыт беріп,
олардың әуестік белсенділік, адамгершілік, батылдық сияқты қасиеттерін
қалыптастырады. А.С.Выгодскийдің Білім беру тек дамудың алдында болғаны
пайдалы боладыдегенін ескере отырып, дамыта оқытудың бағдарламалық,
проблемалық, ақпараттық т.б. түрлеріне негізделіп күнделікті сабақтың
тиімді бөлімдеріне қарай бағдарлап оқыту қажет.
2. Деңгейлеп саралау – мұғалімнің де оқушының да белсенді
шығармашылық қызметін дамытады. Бұл технологиясының мақсаты әрбір оқушы
өзінің даму деңгейінде оқу материалын меңгеруін қамтамасыз етеді.
3. Топтық оқыту - бірлесіп жұмыс істеуге, өз ойын дәлелдеуге, өз
пікірін
қосуға үйретеді.
4. Модульдік оқыту - модульдік оқытудың технологиясы оқытушыға
педагогикалық жүйенің негізін түсінуге жағдай жасай отырып, оқытудың
теориясы мен практикасын өзара байланыстыруға оны технологиялық деңгейге
дейін көтеруге жағдай жасайды. Модульдік оқытудың технологиясы мынадай
компоненттерден: мотивтік-мақсаткерлік, маңыздылық, оперативтік, іс-
әрекеттілік, бағалы қорытыныдылық.
5.Сын тұрғысынан ойлау - бұл кез келегн мазмұнды сынау емес, оны
зерттеу, бақылау, талдау, әртүрлі стратегиялар арқылы өзіндік ойлау
негіздерін сыни тұрғыдан дамыту. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту – еркін
ойлауға мүмкіндік береді, ақыл-ойын дамытады, оқу мен жазу сауаттылығын
арттырады, шығармашылық белсенділігін арттырады.
Осы педагогикалық технологиялардың ерекшеліктеріне сүйене отырып,
оның тиімді әдіс-тәсілдерін жетілдіруге болады. Атап айтқанда:
*дарынды оқушыны дамытады, оқушылар шығармашылығын арттырады;
*оқушылардың ойлау қабілеттерін жетілдіріп, білім сапасын көтереді;
*пәнге деген бейімділігі, қызығушылығын арттырады;
Осындай жұмыстардың нәтижесінде бүгінгі күн талабына сай, сауатты,
білімді тұлғаны тәрбиелеуге болады.
Қазіргі даму кезеңінде кез келген өндіріс саласы адамдарының
шығармашылықты игеруі тек экономикалық ғана емес, сондай-ақ әлеуметтік
прогрестің жетекші факторы болып табылады.
Тиімді ұсыныс жасау мен өнер табушылық - ТМД елдеріндегі
шығармашылықтың, әсіресе ғылыми-техникалық шығармашылықтың едәуір көпшілік
және мәнді түрі болып табылады. Адам қоршаған ортаны өзгертуде айқындалған
үш шығармашылық іс-әрекет түрін орындайды. Бірінші - қоршаған ортадағы өмір
сүруші заңдылықтарды, қасиеттерді және құбылыстарды объективті зерделеуі.
Бұл сөзсіз ғалымдардың назарын аударатын және іс-әрекеттің көлемді нәтижесі
жаңаашылым (открытие-жаңалық ашу) болып табылады. Келесі шығармашылық іс-
әрекеттің түрі әртүрлі шаруашылық іс-әрекет саласындағы күнделікті
туындайтын тапсырмаларды (міндеттерді) шешумен байланысты. Қандай да бір
түпнұсқаны ойлап табу (изобретения-өнертабыс) болып табылады.
Қазіргі уақытта адамдардың шығармашылық іс-әрекетінің базасы (негізі)
еңбек іс-әрекетіне байланысты емес ортақ құраушылардан тұратыны ғалымдар
зерттеуінен белгілі болып отыр Г.С.Альтшуллер, В.А.Бухвалов және т.б..
Шығармашылықтың (техникалық және ғылыми) табиғатын жүйелі зерттеу
мәселесі және олардың жүруінің әртүрлі формалары өткен ғасырдың басынан
бастау алады. Осы бағыттағы басты кезеңге бірқатар ғалымдар мен
инженерлердің жұмыстарын санауға болады
Өнер табушылық өндірістік іс-әрекеттің көптеген түрлерінен нақты
еңбектің түрі ретінде ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында бөлінді.
Оның себептерінің бірі шығармашылық іс-әрекеттерді жүзеге асыру мақсатында
өнеркәсіптік лабораториялар пайда болды.
Сол кезеңдердегі әдебиеттерде негізінен көркем және поэтикалық
шығармашылық, өнер мәселелері талқыланды. Сондықтан да Ю.А.Дмитриев адамның
шығармашылық іс-әрекетінің түрі техникалық шығармашылық “... көркем, әдеби,
музыкалық шығармашылыққа қарағанда едәуір кеш еңбек іс-әрекетінің өзіндік
түрі ретінде туындады” – деп айтуын, шығармашылық іс-әрекеттердің өзі және
олардың зерделенуінің қоғамдық тарихи кезеңдердегі жағдайлармен
байланыстылығын көрсетеді [74, б.11].
Адамның шығармашылықтағы іс-әрекеттерінің құрылымы мен мазмұны ұқсас
болып келетіні жөніндегі пікірлер де ХХ ғасырдың бас кезеңінде пайда болды.
Ғалымдар мен инженерлер: В.Освальд, А.Пуанкаре, Т.Рибо, П.Энгельмейер,
П.Вальден ХХ ғасырда бастау алған техникалық шығармашылықтың мәні жоғары
екендігін көрсетті.
Шығармашылықтың психологиялық жалпы мәселелерін қарастыру
ұмтылыстарының жүргізілуімен қатар, адамның шығармашылық міндеттерді
(тапсырмаларды) шешудің нақты процестерін экспериментальды зерттеу
ұйымдастырылды. Бұл зерттеулер ХХ ғасырдың 30-жылдары өнімді (шығармашылық)
ойлау деген атауға ие болды. Адамның өткен тәжірибесі жағдайындағы ұқсастық
жеткіліксіздігінен, оған қандай-да бір жаңа пайда ету керек болды.
Сондықтанда бұл жағдайдағы ақыл-ой іс-әрекеті (қызметі) өнімді ойлау деп
аталды.
Жалпы шығармашылық жөніндегі түсініктер және олардың іс-әрекет
тұрғысынан ерекшеліктерін түсіну көпшілікке қиындық тудырады. Ол жөнінде
М.А.Сутеева шығармашылық үрдісті "күрделі, әр адамның өзіне ғана тән
құпиялығы, тіпті кейде шығармашыл адамның өзі де айтып түсіндіре
алмайтындай сана елегінен өткізу мүмкіндігінің болмауынан, оның не екенін
дөп басып айтудың қиындығы, критериялардың жеткіліксіздігі байқалады" -
деп, сипаттауынан оны түсінудің қиындығын көрсетеді. Сондай-ақ зерттеушінің
"Бұның тағы бір дәйекті себебі шығармашылықтың түйсіну (интуиция), қиялдану
сияқты өте күрделі психикалық үрдістермен тығыз байланыста болуы"- деп
көрсетуі шығармашылық іс-әрекетке баулудың психологиялық аспектілеріне
тереңірек үңілу керектігін айқындауды [54, б.10].
Шын мәнінде шығармашылық еңбек негізінің өзінде жатады. Сонымен қатар
шығармашылық элементтері адамның еңбек іс-әрекетінің әртүрлілігі де түрліше
дәрежеде болады. Еңбектің шығармашылық сипаты және еңбекке шығармашылық
қатынас ұғымдары теңгестірілмейді.
Энциклопедияда шығармашылық "... ешқашан бұрындары болмаған, жаңа сапалы
нәрсені тудырушы іс-әрекет ..." ретінде қарастырылады [87]. Идеалистік және
метафизикалық тұжырымдамаларға қарсы тұрған шығармашылықтың ғылыми-
философиялық ұғымы, шығармашылықты адамның және адамзаттың мақсаттары мен
қажеттеріне сәйкес, нақтылы өмірдің объективті заңдылықтары негізінде
табиғат пен әлеуметтік дүниені өзгертетін адамның іс-әрекеті деген тұрғыда
қаралады .
Біздің ойымызша, шығармашылық деп адамның алдағы міндеттерді
(тапсырмаларды) шешу кезіндегі мақсатты еңбек іс-әрекетінің түрі аталады
және біріншіден, қандай-да бір бар нәрсе жетілдіріледі, екіншіден, оң
нәтиже беретін табиғатта кездеспеген қандай-да бір жаңа объекті, құбылыс,
т.б. пайда болады.
Соңғы педагогикалық әдебиеттерде мектептегі оқу-тәрбие процесінде
оқушылардың шығармашылық іс-әрекет әдістері жөнінде кеңінен жазылуда.
Солардың бірі В.А.Бухваловтың “Развитие учащихся в процессе творчества и
сотрудничества”. Автор еңбегінде шығармашылық іс-әрекеттер әдістерін
кеңінен төмендегідей етіп береді:
1. Шығармашылық тапсырмаларды орындау үшін оқу мәтіндерін талдау.
2. Зерделенген ережелерді қосу (комбинирование-кіріктіру).
3. Ойлауды белсендіру әдістері. Бұл әдістер оқушылардың жеке дара және
топтық шығармашылық жұмыстарында қолданылады. Аталған әдістердің құрамына
төмендегілерді жатқызады:
- “Мозговой штурм” әдісі (топтық пікір-талас (талқылау));
- бақылау сұрақтары әдісі;
- синектика әдісі;
- фокальдық объектілер әдісі;
- Морфологиялық талдау әдісі;
4. Алгоритмдік әдістер. Бұл әдіс шығармашылық тапсырмаларды орындау
үшін алгоритмді құру және қолдануға бағытталады. Әдіс құрамына енетіндер:
- жүйелік талдау;
- құбылыстарды, оқиғаларды және процестерді талдау [97].
Жалпы алгоритмдік әдістері Г.С.Альтшуллер әзірлеген ойлап табушылық
міндеттерді шешу теориясы негізінде құрастырылды.
Қазіргі уақытта мектептегі педагогикалық процестің мақсаты – бұл
мәдениеттің негізгі заңдылықтары мен әдістері, танымдық және практикалық іс-
әрекетте өзбетінше жұмыс жасай алуды, кәсіптік, қоғамдық және отбасылық
карьерді таңдаудағы еркіндікті меңгеру процесінде өнегелік және
шығармашылық жеке тұлғаны дамыту [97, б.3].
Адамның немесе ойлап табушылардың қандай мақсаты шығармашылық болып
табылады? деген сұраққа Г.С. Альтшуллер мен И.М. Верткин жоғарыда аталған
еңбектерінде:
- жаңалығы –жаңа мақсат болуы қажет, ешкім ілгеріде қол жетпеген немесе
мақсатқа жету құралы жаңа болуы қажет;
- қоғамдық пайдалылығы – шығарушы (жаратушы) үшін де, басқа адамдар мен
тұтастай өркениет үшін мақсат пайдалы болуы қажет;
- нақтылығы – шығарушының өзі үшін де, басқалар үшін де мақсат құрылымы
нақты және айқын болуы қажет;
- маңыздылығы – қойылған мақсатқа қол жеткізу қоғамға маңызды нәтиже
алып келуі қажет;
- қияли – мақсат өзіне қиялды, шындыққа жанаспайтын элементтерін қамтуы
тиіс;
- практикалылығы – мақсатпен жұмыс жасау нақты практикалық нәтиже
әкелуі тиіс;
- тәуелсіздігі – мақсатқа қол жеткізу ең болмағанда алғашқы кезеңде
қымбат жабдықтарды үлкен ғалымдар ұжымы көмегін талап етпеуі қажет.
Белгілі педагогтар А.П.Сейтешев, М.Қ.Қаламқалиев өз еңбектерінде
оқушылардың шығармашылық іс-әрекет кезеңдерін және техникалық
шығармашылықты дамытудың негізгі педагогикалық талаптарын есепке ала
отырып, мектеп оқушыларының шығармашылық даярлығын бағалаудың мынадай бес
деңгейін анықтап белгілеген.
1. Сызбадағы бұйымның нысанын жетілдіруге немесе бөлшектерін
орналастыруға бағытталған ішінара өзгерістер енгізе отырып, берілген
құжаттар бойынша бұйым жасау.
2. Берілген техникалық құжаттамалар немесе жекелеген сызбалар бойынша
өз бетінше өзгерістер енгізе отырып, құрастырманы тиянақтай отырып бұйым
жасау.
3. Алдын ала құрастырмалыққа ерекше жетілдіру элементтерін енгізе
отырып, техникалық құжаттамаларға өз бетінше өзгерістер енгізу.
4. Өз бетінше бұйымның төлтуамалық идеясын (мұғалім ұсынған)
технологиялық жағынан толықтырып, бұйым жасау.
5. Бұйымның құрастырмалық және рационализаторлық идеясына негіздеп
құжаттамаларын және даярлық жұмыстарын әзірлеп, бұйымды жасау [58; 59].
“Шығармашылық” ұғымы жөнінде Қазақстан Республикасы Орта білімді дамыту
тұжырымдамасында: “Шығармашылық - бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі
тануға ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп,
өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам
бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеуге, оның рухани
күшін нығайтып, өмірден өз орнын табуға көмектеседі. Өйткені, адам туынды
ғана емес жаратушы да. Ол өзін-өзі жетілдіруге де, сонымен қатар өзінен-өзі
жойылуға да қабілетті. Адамның өз болмысын тануға ұмтылысына көмектесіп,
тереңде жатқан талап-тілегін, қабілеттерін дамыту, сол арқылы оған
толыққанды өмір сүру үшін рухани күш беру – білімнің басты мақсаты”, - деп
көрсетілген. Тұжырымдамаға мазмұнына және айтылған сілтемеге байланысты
шығармашылық: біріншіден, өзін-өзі тануға ұмтылысы, ізденісі, екіншіден,
қабілеттерін дамытуы, рухани күшінің нығаюы болып табылады. Осы айтылған
ойлардың өзі бірқатар ұғымдардың мәнін ашуды талап етеді.
Философиялық сөздікте: “Шығармашылық - нәтижесінде ертеректе белгісіз
болған қандай-да бір жаңаны (құру, ойлап табу) ашатын немесе бар бай
мәдениетті меңгерудегі уақыт талабына жауап беретін белсенді мақсатты
бағытталған іс-әрекет”, - деп көрсетілген [106, б.318]. Л.С.Выготский
“шығармашылық” деп жаңалық ашатын әрекетті атаған. Ал, философиялық
сөздіктегі мәтін мазмұнына сәйкес шығармашылық белсенді іс-әрекет ретінде
де анықталуы мүмкін екендігін көреміз. Осыған сәйкес “шығармашылық” ұғымын
“даму”, “жаңалық”, “саналық”, “белсенділік” ұғымдарымен сәйкес қойған
зерттеулердегі айтылған ой-пікірлерді талдап қорыта келіп, Б.А.Тұрғынбаева
“шығармашылық қайшылықтарды шешуге бағытталған, ол үшін жеке қасиеттердің
болуын талап ететін, нәтижеде әлеуметтік не жеке адам үшін мәні бар соны
жаңалыққа әкелетін адам әрекеті”, - деген тұжырым жасайды [57, б.24].
Ізденуші бастауыш сынып оқушысының шығармашылығы тек өзіне ғана жаңалық
болып табылатын, субъективті жаңалық ретінде анықталады.
Шығармашылық тұлғаға мотивациялық-шығармашылық белсенділікке тән тұлға
ретінде қарау соңғы кездері орын алуда. Шығармашылықтың негізі балада ерте
жастан пайда болып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz