Зат есімдердің құрылымы

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Зат есім

Заттың атын білдіретін, кім? не? деген сүрактарға жауап беретін сөздер
зат есім деп аталады. Мысалы: ата (кім?), Айбек (кім?), балалар (кімдер?),
қаламдар (нелер?), бөлме (не?), Нүргүл (кім?) т.б.
Табиғатта, қоғамда зат атаулары өте көп. Оларды мал атаулары, қора-
қопсы, үй мүліктері, өсімдік, жан-жаңуар, құрт-құмырсқа атаулары, қоғамдық,
тұрмыстық, саяси-әлеуметтік салада қолданылатын атаулар деп жіктеуге
болады. Зат есімдер сөздердің құрылымына қарай мағыналық жағынан даралау
және жинақтау, топтау ұғымдарын да береді. Мысалы: капап, ата, төсек, тау,
крра десек, әрқайсысы жеке-жеке заттардың аты. Ал кітап-дәптер, ата-ана,
төсек-орын, тау-тау, қрра-қора қос сөздері жинақтау, топтау мәнінде
жұмсалған.

Зат есімдердің құрылымы

Құрылымы жағынан зат есімдер дара және күрделі деп бөлінеді. Дара зат
есімдерді тубір зат есімдер жөне туынды зат есімдер деп екіге бөлуге
болады.
Түбірзат есімдер - түбір мен жұрнақка бөлінбейтін, тек кана түбірден
(түбір сөзден) түратын зат атаулары. Мысалы: үй, қоло, өзен, бақ т.б.
Туынды зат есімдер - түбір мен жұрнақтан түратын, яғни зат атауы түбір
сөзге косымша жалғану аркылы жасалған есімдер. Мысалы: окушы, кітапхана,
етікші т.б.
Курделі зат есімдер - екі немесе одан да көп түбір сөздерден құралған
зат атаулары. Мысалы: Ақтөбе, тос-бақа, биыл т.б.
Күрделі зат есімдердің түрлері
1. Біріккен зат есімдер - ет сөздің бірігуінен жасалған зат есімдер.
Мысалы: бағдаршам, Мұратбек, Сарыарқа, балмуздақ т.б.
2. Кіріккен зат есімдер - кұрамындағы сөздер тұлғасын өзгерте күрделенген
сөздер. Мысалы: білезік, белбеу, қоян т.б.
3. Қосарланган зат есімдер – екі немесе оданда көл түбір сөздің
косарлануынан жасалған зат атаулары. Мысалы: ел-журт, оғайын-туыс, ой-қыр,
әл-қуат, құрбы-құрдас т.б.
4. Тіркескен зат есімдер - екіне оданда көп түбір сөздің тіркесу жолымен
жасалған зат атаулары. Мысалы: кун тәртібі, балалар бақшасы, қазақ тілі
т.б.
5. Қысқарган зат есімдер - бірнеше сөзден тұратьш зат атауларының
кыскдртылуы. Мысалы: ұжымшар, ҚазТАГ, ЖШС, см, мм т.б.

Зат есімнің түрленуі

Зат есімді түрлендіретін тұлғалар оның жалғаулары болып табылады.
Жалғаулар,

біріншіден, өзі жалғанған сөзге белгілі бір грамматикалық мағына
үстейді,

екіншіден, өзі жалғанған сөзді екінші бір сөзбен байланыстырады..
Зат есімге казақ тіліндегі төрт жалғау да жалғанады.
Көптік жалгау - заттың біреу емес, бірнешеу екенін білдіретін косымша.
Мысалы: уй+лер, бала+лар, кітап+тар, қагаз+дар, гул+дер т.б.
Көптік мағынаның ерекшеліктері
1. Қазақтіліндегі көптік жалғаулар зат есімге жалғанғанда дәл санды
білдірмейді, заттың тобы, жинағы туралы ұғымды береді: Айман гулдеріне су
қуйды.
2. Көптік жалғау даралап, жекелеп санауға болмайтын заттарға жалғанып, оған
қосымша реңк үстемелейді: і Баіар ішіндегі жемістер коздің жауын алады.
Сөйлемдегі жемістер сөзі заттың көп түрлілігін білдіріп тұр.

3. Көптік жалғау бір заттың бірнеше адамға ортақтығын көрсетеді:
Шешелерін алыстан таныган ушеуі жарыса жугіре жөнелді.

Көптік мәнді зат есімдер
Кейбір зат есімдер көптік жалғауды жалғамай-ақ заттың біреуін емес,
жиынын топтап атайды. Көптік мәнді есімдердің түрлері
1. Сұйық зат атаулары: айран, шай, тұздық, сут т.б.
2. Газ тектес заттар: озон, бу, түтін, тұман т.б.
3.Ұсақ, ұнтақ, ұйысқан заттар: ұн, шаң, тозаң, жүң, тубіт,
шаш, кірпік т.б.
3. Дерексіз ұғымды білдіретіндер: ақыл, айла, дау, қайгы, шындық т.б.
5. Жаратылыс кұбылыстарының атаулары: боран, жаңбыр, қар, жел, құйын т.б.
6. Бөлшектеп атауға келмейтін кесек заттар: қола, құрыш, шойын т.б.
7. Табиғи жұп күйіндегі заттар: аяқ, көз, құлақ, етік т.б.
Жоғарыдағы зат атауларына көптік жалғау жалғанғанда, көп екендігін
білдіру мақсатында емес, түрлі стильдік мәнді көрсету үшін қолданылады.

Зат есімнің тәуелденуі
Белгілі бір затгың біреуге, I, II, Шжактың біріне, меншіктіекенін
білдіретін грамматикалық көрсеткіш тәуелдеукатегориясы деп аталады.

жақ жекеше көпше
I Менің үйім Біздің үйіміз
II Сенің үйің Сіздің Сендердің үйлерің Сіздердің
үйіңіз үйлеріңіз
III Оның үйі Олардың үйлері

Тәуелдік жалғау - тәуелдеу категориясының морфология-лықтәсіл арқылы
берілуі. Қазак тілінде зат біреудіңиелігіңде екеңдігін көрсететін жалғау
тәуелдік жалгау деп аталады.
Тәуелдік жалғау көбіне ашық қолданылады. Кейде біздің, сіздің деген
жіктеу есімдіктерімен байланысты айтылатын сөздердің жалғаулары түсіп
қалады. Мыса-лы: біздің уй, сіздің уй. Қазақтілінде тәуелдікті керсететін
-нікі, -дікі, -тікі жұрнактары бар. Бұл жұрнақ жалғанған тіркестер тәуелдік
заттың аты оның иесін білдіретін сөзден бұрын тұрады. Тәуелді затты атайтын
сөзге ешбір қосымша қосылмайды. Мысалы: кішап Анаргулдікі, калам Асандікі
т.б. Бұл жұрнақтың жуан түрі жоқ, жуан сөзге де, жщішке сөзге де осы жщішке
түрде жалғанады. Ендігі бір ерекшелігі - жақтық мағынасы жоқ.

Зат есімнің жіктелуі
Қазақ тіліндегі жіктік жалгау - зат есім мен етістікке катысты жалғау.
Зат есімдерден жіктік жалғауды адамның мамандығына, кәсібіне,
айналысатын ісіне байланысты сөздер қабылдайды да, бұл сөздер үш жақтың
қайсысына қатыстылығын көрсету үшін жұмсалады. Мысалы: мен окушымын, сіз
мугалімсіз, біз кәсіпкерміз т.б

жақ жекеше көпше
I Мен Біз кәсіпкерміз
кәсіпкермін
II Сен Сендер кәсіпкерсіңдер Сіздер
кәсіпкерсің кәсіпкерсіздер
Сіз
кәсіпкерсіз
III Ол кәсіпкер Олар кәсіпкерлер

Зат есімнің септелуі
Септік жалгау - зат есімдердің мағыналарын түрлен-діріп, олардыбаска
сөздермен байланыстыратын жалғау. Мысалы: Заманның деген сөз Қунанбайдың
дол өзіне қадалып тур. (М. Әуезов.) ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.