Зейін қасиеттерін дамытудың теориялық әдіснамалық негіздері
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Мырзалиева Лаззат
Зейін қасиеттерін дамытудың теориялық әдіснамалық негіздері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050103- Педагогика және психологи
Түркістан 2010
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Жалпы психология
кафедрасының меңгерушісі,
п.ғ.д., профессор____________ Б.А.Оспанова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Зейін қасиеттерін дамытудың теориялық әдіснамалық негіздері
050103- Педагогика және психология
Орындаған:
Мырзалиева Л.
Ғылыми жетекшісі,
оқытушы
Пазылова Қ.
Түркістан 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1 БӨЛІМ. ЗЕЙІННІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Таным процестеріндегі зейін болмысы туралы негізгі
көзқарастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1.2 Тұлға зейінін зерттеуде селекция модельдерінің 17
теориялары ... ... ..
1.3 Зейіннің негізгі қасиеттері және жас ерекшеліктеріне
байланысты 25
дамуы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
2 БӨЛІМ. ЗЕЙІНДІ ЕРЕКШЕ ФЕНОМЕН РЕТІНДЕ ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ
2.1 Зейін адам тұлғалығының ерекше феномені 29
ретінде ... ... ... ... ... ...
2.2 Оқу процесінде зейінді тәрбиелеу және дамыту 34
мүмкіндіктері ... ..
2.3 Оқу әрекетіне бейімделу барысында зейін ерекшеліктерінің
қалыптасуы және оны эксперименттік 38
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 53
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН 57
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста зейін ғылыми
психологияның маңызды мәселесі және тұлға іс-әрекетін нәтижелі етіп
ұйымдастыруға жетелейтін негізгі феномен ретінде зерттелді. Жұмыс бүгінгі
білім және ғылым саласында зейін психологиясының іргелі және қолданбалы
психологиялық білімдер жүйесін дамытуға арналған.
Зерттеу жұмысында зейін психологиясының ғылыми теориялары толығымен
қамтылып, тұлға зейінінің түрлері мен қасиеттері қазіргі білім жүйесінің
талаптарына сәйкес тұтастық принципіне негізделе құрастырылды. Жұмыста
құрастырылған эксперименталды әдістемелік жүйе зейіннің деңгейін қолданбалы
тәжірибелер арқылы диагностикалау мен дамыту мәселелерін шешуге арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезде зейін өзінің субъективті
және объективті көріністерімен адамның психикалық іс-әрекетінің жүйелілігін
талап етеді. Жүйелі психикалық іс-әрекеттің кез келген түрі: белсенді
кабылдау, терең ойлау, естегі бейнеге шоғырлану немесе күрделі
қозғалыстарды сапалы орындау - зейіннің қызметіне тәуелді. Зейін
психологиядағы сана және ерік-жігер сынды іргелі ұғымдармен тығыз
байланысты. Бүгінге дейін зейін психологиясының теориялық негіздері толық
ашылмай, әсіресе эксперименталды зерттеулер қолданбалы дәрежеде жеткілікті
қалыптаспаған. Сонымен қатар зейін психологиясында көптеген жетістіктерге
қарамастан қиыншылықтар мен карама-қайшылықтар баршылық. Зейін
психологиясына қатысты көптеген шешімін таппаған күрделі мәселелер де
жеткілікті. Сол себепті зейін мәселесінің тағдыры мен оны шешу - психология
ғылымының өзекті тақырыптарының бірі.
Зерттеудің өзектілігі. Педагогикалық психология ғылымының басқа
гуманитарлық ғылымдардан айырмашылығы, әлеуметке міндетті түрде пайдалы
болу және тұлғаның мүмкіндіктерін жетілдіруге бағытталуы тиіс. Мұнда
негізгі міндет білім жүйесіндегі психологиялық зерттеулердің теориялық-
әдіснамалық негіздерін қамтитын білімдерді кешенді жүйемен қалыптастырып іс
жүзінде нақты мәселелерді шешудің жолдарын көрсету маңызды. Қазіргі кезде
білім саласындағы талаптардың бірі танымдық іс-әрекет үрдісін тұлғаға
бағдарлай оқыту тұжырымдамасын басшылыққа ала, оқу жұмысын ғылыми
зерттеулердің негізінде ұйымдастыру қажеттілігі жетекші орында. Зерттеу
жұмысы осы бағытта орындалып зейін қасиеттерін қажетті деңгейге дамыту
механизмін ашу мақсатында жүргізілуімен өзекті.
Зерттеу тақырыбының маңыздылығы тұлға іс-әрекетінің нәтижелілігі зейін
қасиеттеріне тікелей тәуелді деген қағиданы эксперименталды анықтаумен және
зейіннің қолданбалы бағыттары түрлі мамандардың: психологтардың,
педагогтардың, дәрігерлердің, заңгерлердің, техникалық жүйе
операторларының, актерлардың т.с.с. күнделікті қажеттілігінен
туындайтынымен бекітіледі.
Зерттеудің әдіснамалық өзектілігі.
Зерттеу мәселесіне қатысты ғылыми еңбектердегі теориялар мен
тұжырымдар тарихи тұрғыдан кешенді жүйені құрастыруды талап етеді. Кешенді
жүйелік бағыт бүгінгі педагогикалық психологияда зейін мәселесін зерттеуде
нақты қолданысқа ие болуы тиіс. Зейіннің қасиеттерін тұлғаға бағдарлай
оқыту контексінде кешенді жүйемен және іс-әрекеттік қатынас әдіснама
негізінде зерттеу мен дамыту оны теориялық-эксперименталды аумақта түсініп
игеруге мүмкіндік тудырады.
Зейінді зерттеудің әдіснамалық негізін анықтауда В. Вундттың зерттеген
көру және есту стимулдарына реакция білдірудің уақытқа сәйкестілігін
тіркейтін тәжірибелік нәтижелері; У.Джемстің, Э.Титченердің, Т. Рибоның
зейін психологиясының іргелі ұғымдары мен эксперименталды зерттеулерінің
парадигмалары; Н. Лангенің эксперименттерге сүйенген зейін болмысы туралы
негізгі көзқарастары жетекші орында. Ғылыми мәселені жалпы теориялық
қатынас бағытында қарастырған Л.С. Выготскийдің (мәдени-тарихи
тұжырымдары), П.Я.Гальпериннің (зейіннің бақылаушы функциясы), Н.Ф.
Добрыниннің (зейіннің толқуы туралы теориясы), С.Л. Рубинштейн және А.Н.
Леонтьевтің (іс-әрекеттік қатынас туралы тұжырымдары), Д.Н. Узнадзенің
(зейіннің нұсқаға тәуелділігі туралы көзқарастары), А.А. Бодалевтың (тұлға
психологиясының теориясы), А.Г. Спиркиннің (сана және өзіндік сана
теориясы) Б.Г. Ананьевтің және Ж.Ы. Намазбаеваның (тұлғаны зерттеуде
кешенді қатынасты ұстану туралы пікірлері мен идеялары) еңбектері
басшылыққа алынды. Зейінді тұлғаның танымдық үрдісі және қасиеті ретінде
интеграциялық жүйемен талдау, бүгінгі әлемдік психология тұрғысынан зерттеу
тақырыбының әдіснамалық өзектілігін танытады.
Зерттеудің теориялық өзектілігін зейінді зерттеуге арналған үш ірі
классикалық бағыттарын: сана психологиясын, іс-әрекет психологиясын,
когнитивтік психологияны теориялық-әдіснамалық және эксперименталдық
тұрғыдан талдау құрайды. Зейіннің феноменологиясы, түрлері мен қасиеттері
С.В. Кравковтың, С.Л. Рубинштейннің, Р. Вудвортстың, Н.Лангенің зейінге
арналған еңбектерінен, оларға қосымша С.Л. Франктің, А.Ф. Лазурскийдің және
Л.С. Выготскийдің рухани өмірдің үрдістерін, адамның даралық ерекшеліктерін
және педагогикалық міндеттерді зерттеген еңбектері негізінде танылады.
Біріншіден, XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында сана
психологиясының классиктері В. Вундт, Э. Титченер, У. Джемс, Т. Рибо,
Н.Ланге зерттеулерін зейіннің теориялық және эксперименталды мәселелеріне
зейінді зерттеудің жалпы стратегиясына дәнекер болғанын, Э.Титченер
вундттық психологияны қолдап зейінді сана деңгейімен ұштастыра, сонымен
қатар зейіннің түрлерінің генетикалық ара қатынасын көрсеткенін және санаға
функционалдық көзқараспен, ырықты зейіннің шешетін арнайы міндеттерін
ашқан. Джемстің теориялық-ақпараттық пікірі бүгінде жалғасын тапқан,
зейіннің таңдамалығы (селективтілігі) туралы жетекші идеясы қазіргі
зерттеушілердің сүйенетін инварианттық тірегіне айналған.
Екіншіден, зейіннің бейімделуі мен моторлық механизмін ескеруіне
байланысты, алғаш рет зейіннің әлеуметтік болмысы мен зейіннің бұзылуының
жоғары түрлерінің сарапталған жүйесін Т. Рибо ұсынды. Зейінді түсіндіруде
Н. Лангенің "Психологиялық зерттеулер. Перцепциялар заңы. Ырықты зейін
теориясы", "Зейін" еңбектерінде сол кезеңдегі көптеген психологтардың
назарын аударды. Зейін мәселесіне гештальтпсихология өкілдерінің
көзқарастары Э. Рубиннің, К. Коффканың зерттеулерінде орын алған. Сол
гештальтпсихология аумағында В. Кёлер және П. Адамс еңбектерінде де зейін
мәселелері терең талданған. Француз зерттеушісі М.Мерло-Понтиде зейін
мәселесін қарастыруда осы гештальтпсихология бағытына жүгінген. Француз
психологы Г. Рево д'Аллон зейінді тиімді ұйымдастырудың ерекше мәнін
көрсетіп, осы үрдіс барысында белгінің (символдың) рөлін анықтауға
әрекеттеніп Л.С. Выготскийдің интеллект және аффект идеясына жақындаған.
Д. Узнадзенің еңбектерінде зейіннің тұжырымы нұсқа (бейім бағдар)
теориясының аумағында берілген. Н.Добрынин, П. Гальперин, Ю. Гиппенрейтер,
В. Романов және Ю.Дормашевтардың еңбектерінде зейін іс-әрекеттік бағытында,
дәлірек айтқанда А.Н. Леонтьевтің іс-әрекеттің психологиялық теориясын
басшылыққа ала қарастырылған.
Үшіншіден, когнитивтік психологияның өкілдері К. Черри, Д. Бродбент,
Р. Солсо, У. Найссер зейін теориясының дамуына айтарлықтай үлестерін қосты.
Адамның өмірі мен танымдық іс-әрекетіндегі зейіннің орнын, әйгілі адвокат
А. Кони өзінің кәсіби тәжірибесіне сүйене, куәлар зейіндерінің
ерекшеліктерін талдаған. Актерлар зейінінің динамикасы К. Станиславский, А.
Чеховтың шығармашылық бағдарларында орын алған. Спорттық іс-әрекетті
ұйымдастыруда зейіннің мәні Р. Найдиффер, Н. Цзен және Ю.Пахомовалардың
еңбектерінде жетекші орында. Қарым-қатынас үрдісіндегі зейінділікке И.
Атватердің еңбектері арналған. А.Ф. Лазурский түрлі психологиялық
теорияларды шолуда зейіннің өзектілігін келесі сөздермен айқындаған: "Егер,
адам өміріндегі барлық қарама-қайшылықтар, зейін үрдісі деп аталатын
күрделі құбылысты түсіндіруге тікелей қатысты десек, біз қателеспейміз.
Зейінді сипаттауда, біз әрдайым оның жеке бір қасиетіне сүйенеміз.
Түсінбеушіліктер, тек қана сол қасиеттердің қайсылары басты, қайсылары
жанама деген сұрақгардан туындайды". Зейінді дүниетанымдық және этикалық
аумақта жоғары бағалануын көптеген авторлар еңбектерінен байқауға болады.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Зерттеу нәтижесінде алынған
кешенді жүйелік бағдар, тұлғаға бағдарлай оқыту тұжырымын оқу үрдісіне
орнықтыруда психологтарға, педагогтарға және педагогикалық іс-әрекетке
дайындап жатқан болашақ мамандардың зейін психологиясына қатысты іргелі
және қолданбалы психологиялық білімдерін тереңдетуде қолданылады. Сонымен
қатар зерттеу нәтижесін студенттер мен магистранттар педагогикалық
практикада және психологиялық қызмет атқаратын мамандар ғылыми-әдістемелік
нұсқа ретінде пайдаланады.
Зерттеу мақсаты: зейін қасиеттерін дамыту үрдісінің динамикасын
психологиялық теориялар негізінде кешенді жүйемен зерттеу.
Зерттеу нысаны - тұлға іс-әрекетінде зейін қасиеттерін дамыту үрдісі.
Зерттеу пәні - тұлға зейінінің тұрақтылығы, шоғырлануы, көлемі,
ауысуы, бөлінуі, тұлғаға-бағдарлай оқыту тұжырымдамасы.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздерін В. Вундттың
зерттеулеріндегі көру және есту стимулдарына реакция білдірудің уақытқа
сәйкестілігін тіркейтін тәжірибелік нәтижелері; У. Джемс, Э. Титченер,
Т.Рибо зейін психологиясының фундаменталды ұғымдары мен эксперименталды
зерттеулерінің парадигмалары; Н. Лангенің эксперименттерге сүйенген зейін
болмысы туралы негізгі көзқарастарын ретроспективті талдау құрайды.
Зерттеуде мәселені жалпы теориялық қатынас бағытында қарастырған Л.С.
Выготскийдің мәдени-тарихи тұжырымдары, П.Я. Гальпериннің зейіннің
бақылаушы функциясы, Н.Ф. Добрыниннің зейін теориясы, С.Л.Рубинштейн мен
А.Н. Леонтьевтің іс-әрекеттік қатынас аумағындағы тұжырымдары, Д.Н.
Узнадзенің зейіннің нұсқаға тәуелділігі туралы көзқарастары, А.А.
Бодалевтың тұлға психологиясының теориясы, А.Г.Спиркиннің сана және өзіндік
сана теориясы және Ж. Намазбаеваның тұлғаны зерттеуде кешенді қатынас
бағыты т.б. кең ауқымды идеялар ғылыми еңбектерді талдау негізінде
басшылыққа алынды.
Зерттеудің міндеттері:
Отандас және шетел зерттеулеріндегі зейіннің психофизиологиялық,
психологиялық теорияларын талдауда зейіннің анықтамасының, түрлерінің,
қасиеттерінің психологиялық мазмұнын қазіргі психологиядағы
ғылыми тұжырымдарын ескере жаңаша өңдеу.
Зейін қасиеттерін дамытудың теориялық-әдіснамалық мазмұнын ашып,
қолданбалы мүмкіндіктерін зерттеу. Зейін қасиеттерін
(тұрақтылығын, шоғырлануын, ауысуын, бөлінуін, көлемін) тұлғаға-
бағдарлай оқыту және тұлғаның талаптану деңгейін анықтау контексінде
эксперименталды зерттеу. Зейін қасиеттерін дамытуға негізделген іс-әрекет
үрдісін тиімді ұйымдастыру жолдарын сараптау.
Студенттердің жоғары оқу орнындағы талаптарға бейімделу кезеңіндегі
зейіндерінің психологиялық даму динамикасын ескере оқу іс-әрекеттерін
ұйымдастыру ерекшеліктерін анықтау.
Зейінді қалыптастыру және дамыту барысында туындайтын қиындықтарды сараптау
мен оларды шешу мүмкіндіктерін зерттеу. Зейін қасиеттерін
зерттеудегі әдістемелерді талдау негізінде зерттеудің кешенді
жүйесін қалыптастыру.
5.Психологиялық қызмет атқару жүйесіне, зейін қасиеттерін жетілдіруге
бағдарланған психологиялық көмекті ұйымдастырудың сынақтан өткізіліп
мақұлданған ғылыми-әдістемелік жүйесін ұсыну.
Зерттеудің әдіснамалық жаңалығы. Алғаш рет зейін теориялары кешенді
жүйе негізінде талданып, Қазақстандағы психологияға қатысты мамандарының
зейін психологиясы аумағындағы іргелі және қолданбалы білімдерін
интеграциялы әдіснамалық негізде дамыту мүмкіндіктері зерттеліп іске асты.
Біріншіден, бізге дейінгі ұсынылған зейін ұғымының анықтамалары
салыстырмалы талданып, психологияның бүгінгі жетістігінің негізінде
айқындалған пәнін ескере зейіннің толықтырылып өңделген анықтамасы
ұсынылды.
Екіншіден, зейіннің түрлері мен қасиеттерін, зерттеу барысынан
туындаған сараптау кестесі оқу-әдістемелік жүйесінің бағдарламасына
бейімделіп құрастырылды.
Үшіншіден, психологиялық қызмет тәжірибесінде орын алған әдіснамасы
жұмыста бейімделіп және модификацияланып құрастырылған эксперименталды
әдістемелердің мазмұны негізінде келесі зерттеулерге жағдай тудырды:
зейін қасиеттерінің даму үрдісінің деңгейін диагностикалау негізінде
сыналушының даралық іс-әрекетінің мүмкіндіктеріне бағдарлануды
ұйымдастыру іске асты;
зейін қасиеттерін когнитивтік үрдіс және тұлғаның қасиеті ретінде
интегративті әдіснама негізінде қарастыру психология ғылымында алғаш рет
орын алды;
-зейіннің іс-әрекетте жетекші рөл атқаратын қасиеттерін жеке
эксперименталды әдіспен анықтау арқылы оның нәтижесін тұлғаның іске
қабілеттілігінің деңгейінің көрсеткіші ретінде бірінші рет қолданылды.
Төртіншіден, зейіннің атқаратын функциялары мен тұлға қасиеттерінің
көрсеткіштері арасындағы тәуелділіктер эксперименталды әдістемелер
негізінде кешенді жүйемен зерттелді.
Зерттеудің теориялық жаңалығы:
Зейін психологиясы бүкіл әлемдік зерттеулердің нәтижелері негізінде кешенді
қарастырылып, психологияның жетістіктеріне қажетсінетіндердің іргелі және
қолданбалы білімдерін дамытуға мүмкіндік жасалды.
Зерттеу мақсатын теориялық талдау арқылы алғаш рет зейін ұғымының
анықтамасы психология ғылымының қазіргі пәніне сәйкес өңделді.
Жұмыста алғаш рет зейіннің түрлері мен қасиеттерінің теориялық
сипаттары толықгырылып өңделген мазмұн кең ауқымды бүтіндік жүйе ретінде
ұсынылды.
Алғаш рет зейін тұлғаның когнитивтік үрдісі және даралык қасиеті ретінде
интегративті әдіснамалық тұрғысынан зерттеліп зейін психологиясының
теориясына үлес қосылды.
Педагогикалық іс-әрекетте зейін қасиеттерінің рөлі мен міндеттерінің
мазмұны алғаш рет теориялық және тәжірибелік тұрғыдан тұтастық принципін
басшылыққа ала талданды.
Психологиялық қызметтің даму тарихы мен қазіргі жайы алғаш рет зейін
қасиеттерін зерттеуде психологтарға, педагогтарға тікелей көмек
беру мүмкіндіктерін ескере, жұмыста құрылымдық мазмұны психологиялық
қызметті іске асыру механизмімен ашылды.
Зерттеудің әдістемелік жаңалығы. Зейін қасиеттерінің деңгейін
анықтайтын әдістемелер сарапталып бейімделген және модификацияланған түрде
эксперименталды зерттеулер жүргізу негізінде статистикалық және сапалық
көрсеткіштер талданды. Іс-әрекет барысында жетекші рөл атқаратын зейін
қасиеттерін зерттеу арқылы тұлғаның жұмысқа қабілеттілігі зерттелді.
Студенттердің педагогикалық практикасы мен практикалық дәрісінде тұлға
зейінін басқару мен ұйымдастыру мүмкіндіктері туралы байқау және әңгімелесу
әдістемелерінің көмегімен кешенді жүйелі қорытындылар жасалды.
Мектептегі педагогикалық іс-әрекеттің зейінге тәуелді ерекшеліктері
қойылған мақсатқа сәйкес салыстырмалы түрде талданды.
Бейімделген және модификацияланған әдістемелер жүйесі психологиялық
қызметгі ұйымдастыруда және болашақ психолог, педагог мамандарды дайындауда
қолдану мүмкіндіктері ашылды.
Зерттеу нәтижелерінің дәйектілігі мен сенімділігі зерттеу нысаны мен
пәнінің теориялық, әдіснамалық, әдістемелік тұтастығы тұрғысынан кешенді
жүйені құрап, зерттеу мақсаты мен міндеттеріне сәйкес әдістемелер жиынтығы
қолданумен, эксперименталды зерттеулердің нәтижелерінде алынған
мәліметтердің беріктілігі мен сенімділігін тексеруде екінші реттегі
математикалық статистикалық (тәжірибелік және теориялық бөлінуді салыстыру
мен екі эмпирикалық бөлінуді салыстыруда χ2 - Пирсон критерийі, λ -
Колмогоров-Смирнов критерийі және өзгерістердің сәйкестілік дәрежесін
анықтайтын r5 - Спирменнің сатылық корреляция коэффициенті) өңдеу әдістерін
қолданумен қамтамасыздандырылды.
Зерттеу әдістері: психологиялық, педагогикалық, ғылыми-әдістемелік
материалдар мен әдебиеттердегі зейін туралы ғылыми деректерді кешенді
жүйемен салыстырмалы талдау, зерттеу нысаны мен пәніне байланысты негізгі
ұғымдарды сараптау модельдері, эксперименталды-диагностикалау әдістемелері,
француз психологы Б. Бурдонның Корректуралық сынақ әдістемесі, Б.У.
Найссердің таңдамалы көру әдістемесі, зейіннің бөлінуін зерттеуге талап
қоятын әдістеме, Шультенің Іздеу әдістемесі, Алдын ала бағытталу
әдістемесі, Көз қозғалысын тіркейтін әдістеме, Шатасқан сызықтар
әдістемесі, Қызыл-қара кесте әдістемесі, Сандарды орнықтыру әдістемесі,
Мюнсгерберг-Дворяшинаның бейімделген әдістемесі, байқау және әңгімелесу
әдістері педагогикалық тәжірибені сараптауда іске асырылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
Зейіннің психологиялық және психофизиологиялық теорияларын тұтастық даму
принципі негізінде зерттеу жұмыстың теориялық-әдіснамалық бағытын
интегративті ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Зейін ұғымының анықтамасын психология ғылымындағы зерттеулердегі және
оқулықтардағы зейінге арналған материалдарды салыстырмалы талдау негізінде
ғылымның бүгінгі талаптарына сәйкес жаңаша өңделген түсініктерін
қалыптастырады.
Зейіннің қасиеттерін психикалық үрдіс және тұлғалық қасиет ретінде зерттеу
интегративті әдіснамалық кешенді жүйелік принципті ұстану негізінде іске
асырылады.
Зейін қасиеттерін модификацияланған әдістерді қолданып эксперименталды
зерттеу тұлғаға бағдарлай оқыту тұжырымын тәжірибелік тұрғыдан іске
асыруға мүмкіндік береді:
оқу бағдарламасының мазмұнын жекелік ерекшеліктерді ескере дайындауға;
жекелік ерекшеліктерді сатылы кезеңдермен дамытуға;
-дидактикалық-коммуникативтік жүйелерді тұлғалық ерекшеліктерді есепке
ала ұйымдастыруға.
5.Оқушылар меи студенттер зейіндерінің даму деңгейін анықтау оқу іс-
әрекетін тиімді ұйымдастырудың түрлерін қолдануда
мұғалімдердің, оқытушылардың әдістемелік тәжірибелерін дамыту
мотивациясын іске асырады.
6.Тұлғаның зейінділігі іс-әрекеттің кез келген түрінде жетекші орын
алғанда психологиялық жағымды шырай және мәдениеттілік тұлғааралық
қатынаста орнығып нәтижелі көрсеткіштерге ие болады.
7.Зейін қасиеттерін эксперименталды зерттеу болашақ психологтар
мен педагогтардың теориялық, ғылыми-әдістемелік шығармашылық мүмкіндіктерін
қалыптастырып тұлғалық қасиеттерін дамытуға септігін тигізеді.
Зерттеудің болжамы.
Зейін қасиеттерінің даму деңгейлерін анықтау негізінде психологиялық
шарттар белгіленсе, тұлға іс-әрекетін ұйымдастыруын, өзін бақылауын,
басқаруын тиімді жетілдіруге мүмкіндік алады.
Жеке жорамалдар:
-зейіннің психологиялық теорияларын зерттеу зейін феноменін терең
түсінуге мүмкіндік береді;
-зейін қасиеттерін зерттеудің теориялық-әдіснамалық бағытын
анықтау танымдық іс-әрекетке интегративті кешенді жүйені іске асыруға ықпал
етеді;
-зейін қасиеттерінің деңгейін анықтау негізінде жетекші іс-әрекетті
талапқа сәйкес ұйымдастыруға мүмкіндік туады;
-зейін қасиеттерін дамыту негізінде тұлғаның жағымды
қасиеттерін қалыптастыру психологиялық көмекті тиімді ұйымдастыруды қажет
етеді.
Диплом жұмысының құрылымы.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, суреттерден (диаграммалар,
гистограммалар, графиктер), кестелерден, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттерден тұрады.
1 БӨЛІМ. ЗЕЙІННІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Таным процестеріндегі зейін болмысы туралы негізгі көзқарастар
ХІХ ғасырдың екінші жартысында жоғары жүйке қызметінің ерекшеліктері
анықталуы, жүйке жүйесінің функциялары мен психикалық қасиеттердің
байланыстылығы дәлелденгенімен байланысты темпераментке жан-жақты сипаттама
берілді. Сеченов, Павлов жүргізген зерттеулер нәтижесінде олар екінші
сигналдық жүйенің, нағыз адамдық, қасиеттердің қалыптасуына негіз болатыны
анықталды. Бұл кезді, тәжірибелік психологияның дамуына физиологтардың,
қосқан үлесін ескере отырып, психофизиологиялық кезең деп атауға болады.
Жекелік психикалық, қасиеттерді зерттеу тестілерін қолдану Франция,
Германия т.б. елдерде ХІХ ғасырдың аяғында кеңінен орын алды. Психологиялық
зерттеу жүргізуге қолданыла бастаған әдістерді 1870 жылы Гальтон тест деп
атауды ұсынды. Осы кезден бастап обшетп зерттеу арқылы адам мүмкіндігін
анықтауға қызығушылықты ояататтандыру мақсатымен Франция, Германия, АҚШ
т.б. мемлекеттерде психологиялық зертханалар ашылып, барлық талапкерлердің
ic-әрекет түрлеріне икемділігін анықтауға бағытталған зерттеулер кеңінен
қолданылды. Гальтонның ұсынысы бойынша тест көмегімен өлшенген қасиеттердің
бip-бipiмeн корреляциялық байланысы бар екендігі ескерілді.
Психологиялық зерттеулерде математикалық және статистикалық тәсілдерді
қолдану үшін Парсонс, Фишер, Спирмен деген математиктер қатыстырылды. Фишер
дисперсиялық талдауды, ал Спирмен факторлық талдауды психологиялық
зерттеуде қолдану жолдарын анықтап берді. Фишер ұсынған дисперсиялық талдау
көмегімен жеке категориялардың эксперимент нәтижесіне тигізетін әсерін
статистикалық анықтауға мүмкіндік туды. Ал Спирмен жасап шығарған өлшемді
факторлық талдау әдіci көмегімен бip-бipiмeн байланысы өте төмен
көрсеткіштер анықталып, олардың статистикалық жолменен талдауға жол
ашылды.
Келесі кезеңде Г. Айзенк және Р. Кеттел факторлық талдауды қасиеттерді
зерттеуге қолданды. Осы кезден бастап жеке психологиялық қасиеттерін толық
өлшеп, психологиялық көрсеткіштерді бip-бipiмeн ұштастырып анықтауға жол
ашылды. Сонымен қатар интеллектуалдық қасиеттерді зерттеу тестері кеңінен
қолданыла бастады. 1905-1907 жылдары француз ғалымы А. Бине статистикалық
жағынан негізделген интеллектуалдық тест жасап шығарды. Ұсынылған тәсілді
өңдеп шығуға Т. Симон өз үлесін қосып, психодиагностикада бұл әдістеме Бине-
Симонның интеллекті өлшеу шкаласы деп қолданыла бастады.
Өткен ғасырдың 20-шы жылдары жеке қасиеттерді зерттеуге және
интеллектуалдық қасиеттерді анықтауға арналған тестердің көптеген түрлері
құрылды. Оларды қолдану арқылы жеке тұлғаның психикалық қасиеттерін жан-
жақты талдауға мүмкіндік туды. Сонымен қатар топтағы адамдардың өзара қарым-
қатынасын зерттеуге арналған Я.Морреноның социометриялық зерттеу әдісі, К.
Левиннің өлшеу әдістемелері, Я. Коломенскийдің ұжымның қалыптасу деңгейін
бағалау тестері кеңінен қолданылады.
50-60 жылдары психологиялық зерттеулерге қызығушылық күшейіп,
психодиагностикалық, зерттеулер саны және диагностикалық әдістер көбейе
түседі. Көптеген мемлекеттерде психологиялық зерттеу орталықтары,
мамандыққа баулу кабинеттері, мамандыққа жарамдылықты анықтау қызметін
көрсететін кеңселер, жеке адамды мазасыздану жағдайынан шығару шараларын
ұйымдастыратын орталықтар ашылды.
Таным процестерін өлшеу және дамыту тестері балалардың жас
ерекшеліктеріне байланысты жіктеліп, мектепте оқытуға даярлықты анықтау
әдістемелері, Йирасек-Керн әдістемелері, Венгер, Давыдов, Эльконин жасаған
көптеген тапсырмалар, бастауыш сынып оқушыларының таным процестерін зерттеу
тестері, орта және сынып оқушыларына арналған тестер тағы көптеген
үлкендердің интеллeктyaлдық қабілетінің коэффициентін анықтау әдістемелері
деп аталған (Венгер А.Л.Схема индивидуального обследования детей школьного
возраста. (Для психологов- консультантов) М., 1989).
Жекелеген психикалық қасиеттерді зерттеумен қатар адамның білім мен
іскерлікті меңгеруі және интллектуалдық қабілетті жетілдіру проблемалары -
әрқашан көкейтесті проблемалардың бipi. Біздің заманда адам әрекетінің
барлық салалары интеллектуалдандырылған, техникалық құралдар кеңінен
қолданылып, әр адамнан кенерлі білімді және операторлық шеберлікті талап
етуде. Сондықтан мектептерде дамыта оқыту ең етене мәселе болса, балалардың
таным процестерін дамытуға ықпал жасау - психологтың ең негізгі
міндеттерінің бipi. Бұл мәселені шешу интеллектуалдық қызметке баланың
қабілетін ашуға бағытталған.
Зейін психологиясын ғылыми зерттеу Аристотельдің (б.з.д. 384-322)
еңбектерінен басталады. Оның пайымдауынша: "... білімнің жоғары аксиомалары
ақылымызда туыла берілмейді, ол іс-әрекетті талап ететін, фактілерді жинап,
ойды соларға бағыттайды. Бұл зейінді түсінудің философиялық негізін
құрайды. Шығыс ойшылы әл-Фараби, философиялық трактаттарында болмыс пен
сана байланысына сүйене психикалық әрекеттің қисынын "...сыртқы әсерлер мен
заттардың бейнелері пайда болады" деп пайымдауы да зейін қасиеттерін
зерттеудің әдіснамалық бағыты. Ағылшын философы Бэкон Френсис дәлелді
білімді танудың мүмкіндігіне, яғни ақиқаттылыққа жету мақсатында бұл
әдіснамалық бағытты модификациялау қажет дегенінен бастап метафизикалық
жаратылыстану әдісі енгізілді. Француз философы Рене Декарт (Картезий),
Бэкон Френсистін көзқарасын қолдап адам табиғаттағы күштерді саналы
басқаратынына сенді. "Ойлаймын, сондықтан өмір сүремін" - деген, әйгілі
тезисте: сыртқы дүниедегі әсерлерді математикалық логика арқылы түсіндіру
негізінде тиімділік бағытын ұсынды. Ағылшын философы, математигі Локк Джон:
"Барлық идеяның қайнар бұлағы -тәжірибе", - деп жариялады. Болжамдар
зейіннің рух күйіне және іс-әрекетіне бағытталғанда пайда болатынын
(рефлексия идеясымен) көрсетеді. Неміс философы Г.Лейбниц ақиқаттылықтың
критерийі ретінде білімнің анықтылығы мен қарама-қайшылықсыз есеп бере
алатынын мақұлдады. XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап, ғалымдар
психикалық құбылыстарды алғашқы эксперименталды зерттеулермен, зейін
теорияларының негізін ұсына бастады.
В. Вундт зейін мәселесін талқылауда оны жеке сана психологиясын
талдаумен байланыстырып, зейіннің негізгі қасиеті ретінде қабылдау
кезіндегі анықтықты айтып, сол сәттегі эмоцияны есепке алмады. У. Джемс
зейіннің психологиялық өзгешелігін анықтай, оны біздің "... саналы
тәжірибемізді" толықтыруда жетекші фактор деп есептеген. Ол зейіннің
физиологиялық механизмін біртұтас әрекет ретінде ұсынып зейіннің
сараптамасын: сезімдік, интеллектуалдық, тікелей (нақты), жанама, ырықты,
ырықсыз зейін түрлеріне бөлді.
Сурет 1 – Зейіннің түрлері
(У. Джемс бойынша)
Э.Б. Титченер зейінді "еңбек нәтижелілігін қамтамасыз ететін сананың
дәрежесі"- деп түсіндірді. Оның еңбегінде өмірдегі жағдайларды байқау
арқылы зейін көлемін анықтау - зейіннің сандық көрсеткіштерін өлшеу арқылы
өтеді. Аталмыш ғалымдардың зерттеулерінде, зейіннің әлеуметтік-еңбектік
аумағы мен оның механизмдері қарастырылмаған. Т. Рибо "Зейін психологиясы"
еңбегінде ырықсыз және ырықты зейіннің механизмдерін айқындап, оның
нышандарын сипаттаған. Ол зейінді психологиялық тұрғыдан талдауда, зейіннің
моторлық компоненттерінің құрамдастарына өте жоғары баға береді де, сонымен
қатар ырықсыз зейіннің рөлін төмендетеді. А.М. Трейсман зейіннің
таңдамалығын эксперименталды зерттеуде, физикалық сигналдық жүйенің және
мәтіннің семантикалық сипатының зейінге тәуелді екенін анықтады. Зейін
психофизиологиялық үрдіс, күй, таным іс-әрекетінің динамикасы ретінде ішкі
және сыртқы іс-әрекеттердің салыстырмалы қысқа бөліміне шоғырлануынан
көрінеді, сол сәтте саналы меңгеріледі, яғни, белгілі уақыт арасында
психикалық және физиологиялық күшті қажет етеді.
Зейін психологиясының ғылыми теориясын өңдеуде, физиологиялық негізін
талдау маңызды. Зейіннің физиологиялық табиғатын түсінуде И.П.Павловтың
бірқатар ғылыми анықтаған физиологиялық заңдылықтары маңызды: өрлеуші және
төмендеуші үрдістердің өзара байланысы және ағымы, мидың үлкен жарты
шарының қабығындағы орныққан тиімді өрлеуші ошағының қызметі бойынша әсер
етуші тітіркендіргіштерді жіктеу және нәтижелі шартты-рефлекторлық іс-
әрекеттер. Н.Н. Ланге "Психологиялық зерттеулер" еңбегінде психология
тарихындағы зейіннің моторлық теориясына мән беріп, еріктік зейін -
"моторлық және апперцепциялық үрдіс" деген тұжырым айтты. В.Д.Глезер
зерттеуінде адам көз аясындағы бірнеше объектінің біріншісін қабылдап,
содан соң қалғанын қабылдайтынын анықтады. Бір мезгілде қандайда бір
хабарды қабылдап, сол сәтте басқасына жауап беру, үрдістің анықтық пен
дәлдігін төмендететінін түсіндірді. Зейіннің физиологиялық негізі
А.Б.Ермолаева-Томинаның, Н.С. Лейтестің, И.В. Страховтың, Е.Д.Хомскаяның,
П.П. Блонскийдің еңбектерінде орын алған. Зейін физиологиясының кейбір
бағыттары Ю.Б. Гиппенрейтердің, В.П.Зинченконың, Б.Ф. Ломовтың, А.Л.
Ярбустын еңбектерінде де бейнеленген. Зейіннің физиологиялық мазмұнын ашуда
А.А. Ухтомский еңбектерінің үлесі мол. Оның "доминанта принципі - зейін
актісінің іске асуына физиологиялық негіз", "доминанта тысқары
импульстермен күшейеді, сол сәттегі тітіркенулер төмендейді", - деген
қағидалары ерекше маңызды. С.Л. Рубинштейн перифериялық зейін толқу
үрдісінде пайда болатынын және ол объектіге қайтадан оралатынын байқады.
Орталық зейіннің ұзақтығы сол объектіге жаңа мазмұнның табылуына тәуелді
екенін, яғни, тұрақты ізденіс зейіннің тұрақтылығын дамытатынын көрсетті.
К.Д. Ушинский "Адам тәрбие пәні ретінде" атты еңбегінде зейін
психологиясын талдауда жекелік ерекшелікті ескеретін тәсілді ұстанған. Ол
әрекетті психологиялық негізде зерттей отырып, зейіннің ғылыми жаратылысын
түсіндіру барысында өз уақытының физиологиялық білімдер жетістіктерін
ескеріп, тұжырымдары психологиялық дидактикалық тұрғыдан бағалы болды. Н.Ф.
Добрынин негізгі тұжырымдамасын құрастыруда зейін мен іс-әрекеттің
арақатынасын зерттеп талдаудың маныздылығын түсіндірді. Д.Н. Узнадзе зейін
туралы тұжырымдамасын екі жоспарлы, психикалық іс-әрекетпен "импульсивтік"
және "жанама түрде" сипатын жіктеді. Бірінші сипаты зейіннің міндетінсіз,
ал, екіншісі оның тікелей қатысуымен өтетінін анықтады.
Сурет 2 – Зейіннің сипаттары
(Д.Н. Узнадзе бойынша)
Л.С. Выготскийге зейін мәселесіне кең өрісті ғылыми жолдармен қарау
тән, ол адам болмысының тарихымен ұштастырып зейіннің біртіндеп дамуына
байланысты екі "негізгі жолды" атады: біріншісі, зейіннің тарихи даму жолы;
екіншісі, зейіннің мәдени даму жолы. Оның зейін мәселесін дамытуда маңызды
ғылыми жетістігі: зейін мәселесіне әлеуметтік және генетикалық тәсілдерді
қолдануы. Ол ырықты зейінге жағдай жасап сөйлеу функцияларының бағыттылығын
кеңейту: зейінді дамытуда сөйлеудің рөлі және зейінді ойлау қабілетімен
біріктіре түсіндіруді басшылыққа алған. А.Н.Леонтьев, Л.С.Выготскийдің
психологиялық тұжырымдамаларынан туындайтын жайларды жалғастырды, әсіресе
зейіннің сатылық дамуы мен ынталандыру құралдарына балалардың зейініне
эксперименталды зерттеулер негізінде назар аударды.
Сурет 3 – Зейіннің даму жолдары
Зейінді тәжірибе жүзінде қалыптастыру мәселесінде П.Я. Гальперин
өзінің жаңаша болжамын ұсынды: "Кез-келген зейін - бақылаудыц идеалды және
қысқа түрі. Еңбегінде зейіннің бақылаушы-түзетуші функциясын барлық іс-
әрекет үрдістерімен біріктіре зерттеді. Зейін атқарушы және
интериоризацияланған әрекеттердің орындалуын іштен бақылайтын функция
ретінде талданады, зейінді жай әрекет үрдісін бақылау функциясы ретінде
ғана қарастыру емес, сол бақылауды саналыдан дағдыланған түріне дамыту
қажеттігін атаған. Зейін теориясы И.В.Страховтың зерттеулерінде де
жетілдірілді. Ол қызметтердің практикалық іске асуы еңбектің нәтижелігіне,
оқу, ғылым және де басқа іс-әрекет түрлеріне әсер ететінін дәлелдеді,
сонымен бірге "зейін және сөйлеу" мәселелерін көтерді.
зейінді зерттеуге арналған үш ірі классикалық бағыттарын: сана
психологиясын, іс-әрекет психологиясын, когнитивтік психологияны теориялық-
әдіснамалық және эксперименталдық тұрғыдан талдау құрайды. Зейіннің
феноменологиясы, түрлері мен қасиеттері С.В. Кравковтың, С.Л.
Рубинштейннің, Р. Вудвортстың, Н.Лангенің зейінге арналған еңбектерінен,
оларға қосымша С.Л. Франктің, А.Ф. Лазурскийдің және Л.С. Выготскийдің
рухани өмірдің үрдістерін, адамның даралық ерекшеліктерін және
педагогикалық міндеттерді зерттеген еңбектері негізінде танылады.
Біріншіден, XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында сана
психологиясының классиктері В. Вундт, Э. Титченер, У. Джемс, Т. Рибо,
Н.Ланге зерттеулерін зейіннің теориялық және эксперименталды мәселелеріне
зейінді зерттеудің жалпы стратегиясына дәнекер болғанын, Э.Титченер
вундттық психологияны қолдап зейінді сана деңгейімен ұштастыра, сонымен
қатар зейіннің түрлерінің генетикалық ара қатынасын көрсеткенін және санаға
функционалдық көзқараспен, ырықты зейіннің шешетін арнайы міндеттерін
ашқан. Джемстің теориялық-ақпараттық пікірі бүгінде жалғасын тапқан,
зейіннің таңдамалығы (селективтілігі) туралы жетекші идеясы қазіргі
зерттеушілердің сүйенетін инварианттық тірегіне айналған.
Екіншіден, зейіннің бейімделуі мен моторлық механизмін ескеруіне
байланысты, алғаш рет зейіннің әлеуметтік болмысы мен зейіннің бұзылуының
жоғары түрлерінің сарапталған жүйесін Т. Рибо ұсынды. Зейінді түсіндіруде
Н. Лангенің "Психологиялық зерттеулер. Перцепциялар заңы. Ырықты зейін
теориясы", "Зейін" еңбектерінде сол кезеңдегі көптеген психологтардың
назарын аударды. Зейін мәселесіне гештальтпсихология өкілдерінің
көзқарастары Э. Рубиннің, К. Коффканың зерттеулерінде орын алған. Сол
гештальтпсихология аумағында В. Кёлер және П. Адамс еңбектерінде де зейін
мәселелері терең талданған. Француз зерттеушісі М.Мерло-Понтиде зейін
мәселесін қарастыруда осы гештальтпсихология бағытына жүгінген. Француз
психологы Г. Рево д'Аллон зейінді тиімді ұйымдастырудың ерекше мәнін
көрсетіп, осы үрдіс барысында белгінің (символдың) рөлін анықтауға
әрекеттеніп Л.С. Выготскийдің интеллект және аффект идеясына жақындаған.
Д. Узнадзенің еңбектерінде зейіннің тұжырымы нұсқа (бейім бағдар)
теориясының аумағында берілген. Н.Добрынин, П. Гальперин, Ю. Гиппенрейтер,
В. Романов және Ю.Дормашевтардың еңбектерінде зейін іс-әрекеттік бағытында,
дәлірек айтқанда А.Н. Леонтьевтің іс-әрекеттің психологиялық теориясын
басшылыққа ала қарастырылған.
Үшіншіден, когнитивтік психологияның өкілдері К. Черри, Д. Бродбент,
Р. Солсо, У. Найссер зейін теориясының дамуына айтарлықтай үлестерін қосты.
Адамның өмірі мен танымдық іс-әрекетіндегі зейіннің орнын, әйгілі адвокат
А. Кони өзінің кәсіби тәжірибесіне сүйене, куәлар зейіндерінің
ерекшеліктерін талдаған. Актерлар зейінінің динамикасы К. Станиславский, А.
Чеховтың шығармашылық бағдарларында орын алған. Спорттық іс-әрекетті
ұйымдастыруда зейіннің мәні Р. Найдиффер, Н. Цзен және Ю.Пахомовалардың
еңбектерінде жетекші орында. Қарым-қатынас үрдісіндегі зейінділікке И.
Атватердің еңбектері арналған. А.Ф. Лазурский түрлі психологиялық
теорияларды шолуда зейіннің өзектілігін келесі сөздермен айқындаған: "Егер,
адам өміріндегі барлық қарама-қайшылықтар, зейін үрдісі деп аталатын
күрделі құбылысты түсіндіруге тікелей қатысты десек, біз қателеспейміз.
Зейінді сипаттауда, біз әрдайым оның жеке бір қасиетіне сүйенеміз.
Түсінбеушіліктер, тек қана сол қасиеттердің қайсылары басты, қайсылары
жанама деген сұрақгардан туындайды". Зейінді дүниетанымдық және этикалық
аумақта жоғары бағалануын көптеген авторлар еңбектерінен байқауға болады.
Адамдардың зейіні ырықты, ырықсыз және үйреншікті болып үшке бөлінеді.
Сыртқы дүниенің кез келген объектілері кейде ырықсыз-ақ біздің
назарымызды өзіне тартады. Мәселен, көшемен кетіп бара жатқан адамның
бояулы афишаға көзі түссе, оған мойнын бұрады не милиционердің ысқырығына
жалт қарайды т. б. Адам өмірінде ырықсыз зейін елеулі орын алады. Зейіннің
бұл түрі, әсіресе, жас балаларда жиі кездеседі. Өйткені балалық дәуірде
адамның күрделі іс-әрекеттері (оқу, еңбек т.б.) белгілі жүйеге келе
қоймайды да, осының нәтижесінде оның психикасы өте нәзік, түрлі сыртқы
әсерге берілгіш келеді. Әрине, бүдан бала есейген соң, оның ырықсыз зейіні
маңызын жояды деген қорытынды тумау қажет. Адам өмірінің барлық
кезеңдерінде ырықсыз зейін тиісінше орын алып отырады. Қызығу - ырықсыз
зейіннің бұлағы. Өйткені қызықты іске көңіліміз тез ауады. Мәселен, қызықты
кітап оқуға ырықсыз зейін жеткілікті. Ал қызықсыз кітапты оқу — ырықты
зейінді керек етеді. Ырықты зейінде де қызығу орын алуы тиіс. Бірақ ырықты
зейін де жанама, дәнекерлі қызығуды керек етеді. Мұнда адам өз ісінен
шығатын нәтижеге қызығады, оны орындау үшін күш жұмсайды, әйтпесе іс
өнбейді, күткен нәтижеге қол жеткізе алмайды.
Ырықсыз зейін физиологиялык тұрғыдан барлау (ориентировочный)
рефлексінің жемісі болып табылады Зейіннің бұл түрі жануарлар мен
адамдардың сыртқы ортамен байланысында үлкен роль атқарады. Ырықсыз зейін
кез келген тітіркендіргіш арқылы пайда бола бермейді. Ырықсыз зейіннің
көрінуіне төмендегі жағдайлар себеп болады:
а) күшті тітіркендіргіштер (көзді аштырмайтын жарық, қанық бояулы
заттар, қатты дауыс, мұрын жаратын иіс т. б.), заттар мен құбылыстардың
жаңалығы мен қозғалысы (мәселен, адамның үстіндегі киімінің өзгеруі,
дыбыстың, жарықтың артуы не кемуі т. б.);
э) адамның сыртқы дүниедегі объектілерге қатынас жасауының дәрежесі
(қызығу, қажетсіну, көңіл күйінің хош болуы) ырықсыз зейіннің тууына жақсы
әсер етеді.
Адамның ырықты зейіні әрекетті саналы түрде белгілі ерік күшін жұмсау
арқылы орындалуынан көрінеді. Ырықты зейінде белгілі бір мақсат қойып,
объектіге ерекше зер салып отыру көзделеді. Ол жұмыстың басынан аяғына
дейін ерік-жігерді сарқа жұмсауды талап етеді. Ырықты зейін мынандай
ерекшеліктермен сипатталады:
1.Қандай болмасын бір әрекетгің талабына сай зейінді бағындыра алу
үшін іс-әрекетке тікелей кірісу қажет.
2.Үйреншікті жұмыс жағдайын жасап алып, алаңдататын
нәрселерден бойды аулақтатқан жөн.
3.Орындалатын істің мәнісін, маңызын түсіну үшін білімге
шын ықыласпен берілген дұрыс.
4.Түрлі қолайсыз жағдайларда да жұмыс істеуге машықтану.
Мәселен, көңілді алаң қылатын бөгде тітіркендіргіштердің (айқай-шу,
тарсыл-гүрсілдерде де) әсеріне берілмей жүмыс істей беру.
Бұл зейінді шынықтырудың, оны мықты және шыдамды етіп тәрбиелеудің ең
жақсы жолы болып табылады. Зейінді болуды өзіңе үнемі ескертіп отыру керек.
Бір сөзбен айтқанда, ырықты зейін деп іс-әрекетті жоспарлы түрде
ұйымдастыруды айтады.
Зейіннің екі түрі де бір-бірінен ешқашан қалмай ілесіп отырады. Ырықты
зейін ырықсызға, ырықсыз зейін ырықтыға қарай жиі алмасады. Шыңдығында,
адамның үнемі ырықты зейін жағдайында болуы мүмкін де емес. Оқушы алғашқыда
жай қызыққан нәрсесіне тікелей зейінін аударады, ал содан кейін сабақтың
мақсатына қарай тікелей қызық емес басқа материалдарға да зейін қояды.
Алғашқы уақытта қызықсыз болып көрінген сабақ кейін балаға түсінікті бола
бастайды. Бұл кезде оның ырықсыз зейіні сыртқа теуіп, ырықты зейінінің
пайда бола бастағаны. Зейіннің үйреншікті деп аталатын түрі де бар.
Үйреншікті зейін — адамға табиғи сіңісіп кеткен, арнайы күш жүмсамай-ақ
орындалатын зейін. Мәселен, бала оқуға төселсе, бұл оның тұрақты әдетіне
айналса, оның зейіні де үйреншікті бола бастайды. Қандай нәрсеге болса да
(үйреніп, жаттығып алған соң, адамның іс-әрекеті дағдысына айналады.
Үйреншікті зейіннің де табиғаты осыған ұқсас. Өйткені үйреншікті зейін
ырықты зейіннен кейін дамып қалыптасады. Зейіннің қай түрі болмасын іс-
әрекеттен нәтиже шығаруға бағытталады. Егер адам жұмысқа өздігінен
беріліп істесе, ырықсыз зейіні көрінеді.
Аталғандар зейіннің психологиялық аумақтарын қарастырып, оның кең
ауқымды мәселе екенін дәлелдеді.
1.2 Тұлға зейінін зерттеуде селекция модельдерінің теориялары
Зейінді зерттеудің әдіснамалық негізін анықтауда В. Вундттың зерттеген
көру және есту стимулдарына реакция білдірудің уақытқа сәйкестілігін
тіркейтін тәжірибелік нәтижелері; У.Джемстің, Э.Титченердің, Т. Рибоның
зейін психологиясының іргелі ұғымдары мен эксперименталды зерттеулерінің
парадигмалары; Н. Лангенің эксперименттерге сүйенген зейін болмысы туралы
негізгі көзқарастары жетекші орында. Ғылыми мәселені жалпы теориялық
қатынас бағытында қарастырған Л.С. Выготскийдің (мәдени-тарихи
тұжырымдары), П.Я.Гальпериннің (зейіннің бақылаушы функциясы), Н.Ф.
Добрыниннің (зейіннің толқуы туралы теориясы), С.Л. Рубинштейн және А.Н.
Леонтьевтің (іс-әрекеттік қатынас туралы тұжырымдары), Д.Н. Узнадзенің
(зейіннің нұсқаға тәуелділігі туралы көзқарастары), А.А. Бодалевтың (тұлға
психологиясының теориясы), А.Г. Спиркиннің (сана және өзіндік сана
теориясы) Б.Г. Ананьевтің және Ж.Ы. Намазбаеваның (тұлғаны зерттеуде
кешенді қатынасты ұстану туралы пікірлері мен идеялары) еңбектері
басшылыққа алынды. Зейінді тұлғаның танымдық үрдісі және қасиеті ретінде
интеграциялық жүйемен талдау, бүгінгі әлемдік психология тұрғысынан зерттеу
тақырыбының әдіснамалық өзектілігін танытады.
Зейінді когнитивтік психология аумағында зерттеулер, түрлі модельдерді
құру негізінде жүргізілді. Д.Е. Бродбент зейінді сүзгімен теңестіріп,
"Қабылдау және коммуникация" атты еңбегінде зейін функциясын акпаратты
таңдап және беруші каналды артық жүктемеден сақтау қызметін атқаратын
электромеханикалық сүзгіштің жұмысымен салыстырды (сурет 4).
Кіру
Сенсорлы тіркеуші
Селекцияның блоктары (А,Ә)
Өткізу мүмкіндіктерінің шектелген орны
Қысқа мерзімді ес (тану блогымен)
Жауап
Сурет 4 – Зейіннің құрылымдық моделі
А-селекцияның ертекетегі моделі, Ә - Э. Трейсман моделі.
Б – селекцияның кейінгі моделі
Осылай зерттеу нәтижесінде психологияда зейіннің көптеген модельдері
пайда болды. Бұл модельдерді ерте және соңғы селекциялар деп бөлуге болады
Селекцияның соңғы моделі бойынша түсетін барлық ақпарат алғаш өңделіп,
танылады, содан соң таңдалғаны есте сақталып, қалғандары жылдам ұмытылады.
Селекцияның толық моделін Д. Норман қабылдау механизміне қызмет ететін
ес құрылымы белсенді іске асыратынын дәлелдеп, барлық ақпарат өңделген соң,
таңдалғандарының өңделуі жалғастырылады, ал қалғандары ұмытылады деп
тұжырымдады. О. Нейман бойынша ақпарат қайта өңделеді, себебі оларды естегі
ішкі сәйкестігін репрезентациялар қолдайды. Бірақ, ситуацияны нақты
бейнелеуге қажетті репрезентациялардың өзгеруі, бұрынғы және кейінгі
ақпаратты қайта өңдеуде тандауды талап етеді. Найссердің өткізген
эксперименттері күрделі қосарланған екі жазба көріністегі ақпаратты кішкене
балалардың да жемісті қадағалай алатындығын дәлелдеді. Д.Канеман зейінді
ақыл-ойдың күшін жұмсау нәтижесі ретінде тұжырымын жариялады. Бұл зейін
теориясының "екінші сатысының" басталуы болып есептеледі. Ақыл-ой күші,
зейін актісімен теңескен тілекпен және тапсырманың күрделігімен анықталады.
Тапсырманы қиындатқан сайын белсенділік артып, тапсырманың шешімін табуға
бөлінетін зейін мүмкіндіктерінің қоры өседі. Зейінді ақыл-ойдың күші
ретінде қарастырған теория екі іс-әрекетті бірдей орындау негізінде
эксперименталды зерттеу жүргізілді. Зерттеу нәтижелері бойынша екі
тапсырманы орындаудың қиын екені, іс-әрекеттерді біріктіріп орындау мен
оларды бөлек орындаудағы нәтижелері салыстырылып дәлелденді (сурет 5).
Когнитавтік психологияның дамуына Б.М. Величковскийдің жасанды
интеллект моделі ("компьютерлік метафора") септігін тигізді. Қазіргі кезде
когнитивтік үрдістерді нақтылыққа сәйкес сипаттауда әйгілі болып жүрген
"ұйымдастырушы метафора" моделі ұсынылды.
О. Нейманның пайымдауынша кез келген мақсатқа түрлі жолдармен жетуге
болады. Селекция моделі екі жолмен іске асырылады: жоспарлау және біріктіру
(алдын ала болжау - Найссер бойынша). Селекция модельдері негізінде аталған
жолдарды пайдалану қарама-қайшылықтарды ескертуге маңызды.
Сонымен зейінді зерттеуде даралық сана контексін ұстану қажет. Қазір
зейінді санаға қатыстырмай зерттеу психология пәнінің мазмұнын өңдеу орын
ала бастады.
Психологияда ақыл-ой әрекетінің орындалуына сәйкес зейін
ішкі бақылау функциясы деген тұжырымды ұсынған П.Я. Гальперин, зейін актісі
ықшамдалған дағдылы ақыл-ой әрекетін бақылау деп санаған.
Осы тұжырым аумағында зейін қасиеттерінің дәрежелері (сурет 5):
белсенділік - зейін үрдісіне сананың және субъект еркінің ұштасу дәрежесі;
шоғырлану - объектіні айқын игеру дәрежесі;
тұрақтылық - объектіге шогырланудың ұзақтығына байланысты дәрежесі;
ауысуы (аударылуы) - бір объектіден басқасына ауысу жылдамдығы;
көлемі - бір уақытта зейін өрісінде ұсталатын ақпарат бірліктерінін саны;
бөлінуі - бір уақытта бірнеше объектіге бөліну мүмкіндіктері;
ауытқушылық - алаңдаушылық пен шашыраңқылық дәрежесі;
толқу - шаршау, жүйке жүйесінің қажу дәрежелері.
Активацияның түрлі
детерминанттары
Активацияның
түрлі көріністері
Жауаптар
Сурет 5 – Ақыл-ой күшінің бөліну моделі (Э. Канеман)
Ырықсыз
Зейін
бағыттылығының
сипаты
Ырықты
Үйреншікті
Бағыттылығы
Зейін
сапалары
Кеңдігі немесе көлемі
Шоғырлану
Бөлінуі
Тұрақтылығы
Ауысуы
Толқуы (тербелісі)
Сурет 6 - Зейіннің бағыттылығы негізінде түрлерінің сарапталуы және сапалық
көрсеткіштерінің сипаттары
Жұмыста қазіргі кезде психология ғылымында бірін-бірі толықтыратын
зейін түрлерінің сараптамасы қамтылды. Сараптамаларда негізінен бағытталуы
мен шоғырлануына байланысты зейіннің дәстүрлі түрлері сипаталады (кесте 1).
Зейін түрлерінің қысқаша сипаттары
Кесте 1
Зейіннің Қысқаша сипаттары
түрлері
Ырықсыз Сана объектіге еріксіз бағытталады. Адам осыны көрейін,
зейін білейін деп арнайы мақсат қоймайды. Айрықша әсерлі сөз,
әдемі зат немесе көрініс, бұрын көріп-естімеген жаңалық адам
санасын еріксіз баурай ырықсыз зейін тудырады.
Ырықты Тиісті обьектіге саналы зейін аудару. Адам тиісті обьектіге
зейін мақсатты түрде, оны танып білу қажеттілігін мойындай, өзін
іштей бағыттап ерік-жігерін ұйымдастырып зейін қояды.
ҮйреншіктіМаңызды, қажетті обьектіге адам санасын шоғырландыру. Адам
зейін белгілі мақсатқа ұмтылу, ынталану, қажетгілігін
қанағаттандыру негізінде қалыптасады. Құбылысқа немесе затқа
қызығу ғана емес, мақсаты, бағыт-бағдарының болуы.
Үйреншікті зейін іске асырылған жағдайда, адам белгілі бір
іс-әрекетті қажеттілік ретінде мойындап, оның нәтижесі ол
үшін маңызды орын алады. Үйреншікті зейін ырықты жэне
ырықсыз зейін көмегімен дамиды. Бүл зейін ырықсыз еріктің
қатысуынсыз ырықты еріктің ретгеуімен үйреншікті
іс-әрекеттегі дағдының ықпалымен ұйымдасады. Сезімдік
эмоциямен және сезім мүшелерінің жұмысымен таңдалады,
интеллектуалдық ойдың шоғырлануымен және бағыттылығымен
айқындалады.
Зейінсіздік құбылысына, ең алдымен бытыраңқылық (шашыраңқылық) күйді
жатқызуға болады, олар түрлі себептермен туындайды. Оның біріншісі шаршап-
шалдығу, ұйқының қанбауы, бас ауруы, бір ырғақты іс-әрекеттің әсері болуы
ықтимал. Мұндай ахуал келесінше сипатталады: "Адамдардың көбісі төменде
көрсетілегін күйлерді күнделікті сезінеді: кеңістікке алыстан көздері
бағытталады, дыбыстар сырттан естіле біртіндеп көмескі бір түрлі гуілге
айналады, зейіннің бытыраңқылығы соншама, барлық дене бірден сезіледі, ал
сананың алдыңғы жоспары бір нәрсемен толғандай, бір қайғылы сезіммен
жеміссіз өтіп бара жатқан уақытқа бағынатын сияқты Ойлаудың артқы аумағнда
күңгірт болжаммен, біз бір нәрсені істеуге тиісті: тұру, киіну, алдында
бізбен сөйлескен біреуге жауап беру - бір сөзбен айтқанда, біздің
ойлануымызға қадам жасау сияқты. Бірақ біз қозғала алмаймыз. Біздің ақыл-
ойымыздың артқы жоспарында тербеліп елес ой (La pensee dederriere la tete -
У. Джемс) әлі де летаргия өрісінен шыға алмай, біздің рухтық күйімізді
тежейді. Сол сәтте бұрынғыша бір жаққа жүзіп барамыз, кенеттен - біз
түсінбейтін себеппен - бізге энергия түрткі болады, көрінбейтін бір нәрсе
тартылу, шоғырлану қабілетін жариялап, көзіміз жыпылақтай бастайды,
басымызды шайқап жіберіп, санамыздың астарында жасырылған идеямыз әрекет
жасап -өмір бұрынғыша өте бастайды". Көбінесе мұндай күй зерігу негізінде
туындайды ("ауыр сезім, жанама масайрау, рухтың іс-әрекетсіздік күйі;
әрекетсіздіктен қажу" - сияқты). Мұндай бытыраңкылық түрде сана кездейсоқ
бақыланбайтын қабылдауларға және үзілген сипаттарға еске түсетіндерге батып
кетеді.
Субъект қандай-да бір жоспарлары мен орындауға тиісті міндеттері
сыртқы қоршаған ортадан бөліп тасталғандай сезінеді. Мұндай ниет пен күйді.
Дж. Сёлли қалқу немесе сезімтал қабілетінен айырылу деп атайды: "Шынайы
зейінсіздік немесе ақыл-ойдың енжарлығы ынталылықты бәсеңдетіп, қабылдаулар
немесе елестердің орнына, көмескі түйсінулердің және ойлардың болуына
жетелейді". У. Джемстің пайымынша мұндай "таңқалатын тежелу күйі" бос
кеңістікке көз тіркеу арқылы, аз ғана уақытқа ырықты болуы мүмкін және бұл
күйді ұйқымен шатастыруға болмайды.
Шашыраңқылық зейіннің шектен тыс қозғалысының және аударылуының
салдарынан туындайды. Бұл жерде зейін ырықсыз және ретсіз сыртқы бір
объекттен басқасына жылжып, олардың ешқайсысына ұзақ тоқталмайды. Мұндай
жағдай психопатологиялық күйдегі параноиктарда кездеседі. Әдетте
шашыраңқылық адам қиын немесе қызық емес жұмысты орындауға мәжбүр болғанда
да туындайды. Қарттық шашыранқылық деп аталатын, зейіннің бұзылуын, оның
"қиын ауысуын жеткіліксіз белсенді шоғырланумен байланысты, болғанда
айтады".
Зерттеу барысында зейінмен тікелей байланысты, тұлғаның жағымды
сипаттары: байқағыштық, жинақылық, зейінділік, сезімталдық және жағымсыз
шашыраңқылық, селқостық, рақымсыздық пен немқұрайлық байқалды.
Зейінді дамытуына негізделген белгілі уақытты талап ететін адамда
қалыптасатын жағымды мінез бітістері: ынталылық, жігерлілік және
табандылық, ыждағаттылық, әрекеттенушілік және ықластылық, шыдамдылық және
қамқоршылық, ұқыптылық, мұқияттық және жауаптылық.
Жағымсыз мінез бітістеріне: жеңілтекті, алаңғасарлықты, ұшқалақтықты,
алды-артын болжамаушылық, салақтықты, әбірленушілікті, үрейленгіштікті және
күдіктілік пен күмәндылық т.с.с. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Мырзалиева Лаззат
Зейін қасиеттерін дамытудың теориялық әдіснамалық негіздері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050103- Педагогика және психологи
Түркістан 2010
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Жалпы психология
кафедрасының меңгерушісі,
п.ғ.д., профессор____________ Б.А.Оспанова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Зейін қасиеттерін дамытудың теориялық әдіснамалық негіздері
050103- Педагогика және психология
Орындаған:
Мырзалиева Л.
Ғылыми жетекшісі,
оқытушы
Пазылова Қ.
Түркістан 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1 БӨЛІМ. ЗЕЙІННІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Таным процестеріндегі зейін болмысы туралы негізгі
көзқарастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1.2 Тұлға зейінін зерттеуде селекция модельдерінің 17
теориялары ... ... ..
1.3 Зейіннің негізгі қасиеттері және жас ерекшеліктеріне
байланысты 25
дамуы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
2 БӨЛІМ. ЗЕЙІНДІ ЕРЕКШЕ ФЕНОМЕН РЕТІНДЕ ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ
2.1 Зейін адам тұлғалығының ерекше феномені 29
ретінде ... ... ... ... ... ...
2.2 Оқу процесінде зейінді тәрбиелеу және дамыту 34
мүмкіндіктері ... ..
2.3 Оқу әрекетіне бейімделу барысында зейін ерекшеліктерінің
қалыптасуы және оны эксперименттік 38
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 53
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН 57
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста зейін ғылыми
психологияның маңызды мәселесі және тұлға іс-әрекетін нәтижелі етіп
ұйымдастыруға жетелейтін негізгі феномен ретінде зерттелді. Жұмыс бүгінгі
білім және ғылым саласында зейін психологиясының іргелі және қолданбалы
психологиялық білімдер жүйесін дамытуға арналған.
Зерттеу жұмысында зейін психологиясының ғылыми теориялары толығымен
қамтылып, тұлға зейінінің түрлері мен қасиеттері қазіргі білім жүйесінің
талаптарына сәйкес тұтастық принципіне негізделе құрастырылды. Жұмыста
құрастырылған эксперименталды әдістемелік жүйе зейіннің деңгейін қолданбалы
тәжірибелер арқылы диагностикалау мен дамыту мәселелерін шешуге арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезде зейін өзінің субъективті
және объективті көріністерімен адамның психикалық іс-әрекетінің жүйелілігін
талап етеді. Жүйелі психикалық іс-әрекеттің кез келген түрі: белсенді
кабылдау, терең ойлау, естегі бейнеге шоғырлану немесе күрделі
қозғалыстарды сапалы орындау - зейіннің қызметіне тәуелді. Зейін
психологиядағы сана және ерік-жігер сынды іргелі ұғымдармен тығыз
байланысты. Бүгінге дейін зейін психологиясының теориялық негіздері толық
ашылмай, әсіресе эксперименталды зерттеулер қолданбалы дәрежеде жеткілікті
қалыптаспаған. Сонымен қатар зейін психологиясында көптеген жетістіктерге
қарамастан қиыншылықтар мен карама-қайшылықтар баршылық. Зейін
психологиясына қатысты көптеген шешімін таппаған күрделі мәселелер де
жеткілікті. Сол себепті зейін мәселесінің тағдыры мен оны шешу - психология
ғылымының өзекті тақырыптарының бірі.
Зерттеудің өзектілігі. Педагогикалық психология ғылымының басқа
гуманитарлық ғылымдардан айырмашылығы, әлеуметке міндетті түрде пайдалы
болу және тұлғаның мүмкіндіктерін жетілдіруге бағытталуы тиіс. Мұнда
негізгі міндет білім жүйесіндегі психологиялық зерттеулердің теориялық-
әдіснамалық негіздерін қамтитын білімдерді кешенді жүйемен қалыптастырып іс
жүзінде нақты мәселелерді шешудің жолдарын көрсету маңызды. Қазіргі кезде
білім саласындағы талаптардың бірі танымдық іс-әрекет үрдісін тұлғаға
бағдарлай оқыту тұжырымдамасын басшылыққа ала, оқу жұмысын ғылыми
зерттеулердің негізінде ұйымдастыру қажеттілігі жетекші орында. Зерттеу
жұмысы осы бағытта орындалып зейін қасиеттерін қажетті деңгейге дамыту
механизмін ашу мақсатында жүргізілуімен өзекті.
Зерттеу тақырыбының маңыздылығы тұлға іс-әрекетінің нәтижелілігі зейін
қасиеттеріне тікелей тәуелді деген қағиданы эксперименталды анықтаумен және
зейіннің қолданбалы бағыттары түрлі мамандардың: психологтардың,
педагогтардың, дәрігерлердің, заңгерлердің, техникалық жүйе
операторларының, актерлардың т.с.с. күнделікті қажеттілігінен
туындайтынымен бекітіледі.
Зерттеудің әдіснамалық өзектілігі.
Зерттеу мәселесіне қатысты ғылыми еңбектердегі теориялар мен
тұжырымдар тарихи тұрғыдан кешенді жүйені құрастыруды талап етеді. Кешенді
жүйелік бағыт бүгінгі педагогикалық психологияда зейін мәселесін зерттеуде
нақты қолданысқа ие болуы тиіс. Зейіннің қасиеттерін тұлғаға бағдарлай
оқыту контексінде кешенді жүйемен және іс-әрекеттік қатынас әдіснама
негізінде зерттеу мен дамыту оны теориялық-эксперименталды аумақта түсініп
игеруге мүмкіндік тудырады.
Зейінді зерттеудің әдіснамалық негізін анықтауда В. Вундттың зерттеген
көру және есту стимулдарына реакция білдірудің уақытқа сәйкестілігін
тіркейтін тәжірибелік нәтижелері; У.Джемстің, Э.Титченердің, Т. Рибоның
зейін психологиясының іргелі ұғымдары мен эксперименталды зерттеулерінің
парадигмалары; Н. Лангенің эксперименттерге сүйенген зейін болмысы туралы
негізгі көзқарастары жетекші орында. Ғылыми мәселені жалпы теориялық
қатынас бағытында қарастырған Л.С. Выготскийдің (мәдени-тарихи
тұжырымдары), П.Я.Гальпериннің (зейіннің бақылаушы функциясы), Н.Ф.
Добрыниннің (зейіннің толқуы туралы теориясы), С.Л. Рубинштейн және А.Н.
Леонтьевтің (іс-әрекеттік қатынас туралы тұжырымдары), Д.Н. Узнадзенің
(зейіннің нұсқаға тәуелділігі туралы көзқарастары), А.А. Бодалевтың (тұлға
психологиясының теориясы), А.Г. Спиркиннің (сана және өзіндік сана
теориясы) Б.Г. Ананьевтің және Ж.Ы. Намазбаеваның (тұлғаны зерттеуде
кешенді қатынасты ұстану туралы пікірлері мен идеялары) еңбектері
басшылыққа алынды. Зейінді тұлғаның танымдық үрдісі және қасиеті ретінде
интеграциялық жүйемен талдау, бүгінгі әлемдік психология тұрғысынан зерттеу
тақырыбының әдіснамалық өзектілігін танытады.
Зерттеудің теориялық өзектілігін зейінді зерттеуге арналған үш ірі
классикалық бағыттарын: сана психологиясын, іс-әрекет психологиясын,
когнитивтік психологияны теориялық-әдіснамалық және эксперименталдық
тұрғыдан талдау құрайды. Зейіннің феноменологиясы, түрлері мен қасиеттері
С.В. Кравковтың, С.Л. Рубинштейннің, Р. Вудвортстың, Н.Лангенің зейінге
арналған еңбектерінен, оларға қосымша С.Л. Франктің, А.Ф. Лазурскийдің және
Л.С. Выготскийдің рухани өмірдің үрдістерін, адамның даралық ерекшеліктерін
және педагогикалық міндеттерді зерттеген еңбектері негізінде танылады.
Біріншіден, XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында сана
психологиясының классиктері В. Вундт, Э. Титченер, У. Джемс, Т. Рибо,
Н.Ланге зерттеулерін зейіннің теориялық және эксперименталды мәселелеріне
зейінді зерттеудің жалпы стратегиясына дәнекер болғанын, Э.Титченер
вундттық психологияны қолдап зейінді сана деңгейімен ұштастыра, сонымен
қатар зейіннің түрлерінің генетикалық ара қатынасын көрсеткенін және санаға
функционалдық көзқараспен, ырықты зейіннің шешетін арнайы міндеттерін
ашқан. Джемстің теориялық-ақпараттық пікірі бүгінде жалғасын тапқан,
зейіннің таңдамалығы (селективтілігі) туралы жетекші идеясы қазіргі
зерттеушілердің сүйенетін инварианттық тірегіне айналған.
Екіншіден, зейіннің бейімделуі мен моторлық механизмін ескеруіне
байланысты, алғаш рет зейіннің әлеуметтік болмысы мен зейіннің бұзылуының
жоғары түрлерінің сарапталған жүйесін Т. Рибо ұсынды. Зейінді түсіндіруде
Н. Лангенің "Психологиялық зерттеулер. Перцепциялар заңы. Ырықты зейін
теориясы", "Зейін" еңбектерінде сол кезеңдегі көптеген психологтардың
назарын аударды. Зейін мәселесіне гештальтпсихология өкілдерінің
көзқарастары Э. Рубиннің, К. Коффканың зерттеулерінде орын алған. Сол
гештальтпсихология аумағында В. Кёлер және П. Адамс еңбектерінде де зейін
мәселелері терең талданған. Француз зерттеушісі М.Мерло-Понтиде зейін
мәселесін қарастыруда осы гештальтпсихология бағытына жүгінген. Француз
психологы Г. Рево д'Аллон зейінді тиімді ұйымдастырудың ерекше мәнін
көрсетіп, осы үрдіс барысында белгінің (символдың) рөлін анықтауға
әрекеттеніп Л.С. Выготскийдің интеллект және аффект идеясына жақындаған.
Д. Узнадзенің еңбектерінде зейіннің тұжырымы нұсқа (бейім бағдар)
теориясының аумағында берілген. Н.Добрынин, П. Гальперин, Ю. Гиппенрейтер,
В. Романов және Ю.Дормашевтардың еңбектерінде зейін іс-әрекеттік бағытында,
дәлірек айтқанда А.Н. Леонтьевтің іс-әрекеттің психологиялық теориясын
басшылыққа ала қарастырылған.
Үшіншіден, когнитивтік психологияның өкілдері К. Черри, Д. Бродбент,
Р. Солсо, У. Найссер зейін теориясының дамуына айтарлықтай үлестерін қосты.
Адамның өмірі мен танымдық іс-әрекетіндегі зейіннің орнын, әйгілі адвокат
А. Кони өзінің кәсіби тәжірибесіне сүйене, куәлар зейіндерінің
ерекшеліктерін талдаған. Актерлар зейінінің динамикасы К. Станиславский, А.
Чеховтың шығармашылық бағдарларында орын алған. Спорттық іс-әрекетті
ұйымдастыруда зейіннің мәні Р. Найдиффер, Н. Цзен және Ю.Пахомовалардың
еңбектерінде жетекші орында. Қарым-қатынас үрдісіндегі зейінділікке И.
Атватердің еңбектері арналған. А.Ф. Лазурский түрлі психологиялық
теорияларды шолуда зейіннің өзектілігін келесі сөздермен айқындаған: "Егер,
адам өміріндегі барлық қарама-қайшылықтар, зейін үрдісі деп аталатын
күрделі құбылысты түсіндіруге тікелей қатысты десек, біз қателеспейміз.
Зейінді сипаттауда, біз әрдайым оның жеке бір қасиетіне сүйенеміз.
Түсінбеушіліктер, тек қана сол қасиеттердің қайсылары басты, қайсылары
жанама деген сұрақгардан туындайды". Зейінді дүниетанымдық және этикалық
аумақта жоғары бағалануын көптеген авторлар еңбектерінен байқауға болады.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Зерттеу нәтижесінде алынған
кешенді жүйелік бағдар, тұлғаға бағдарлай оқыту тұжырымын оқу үрдісіне
орнықтыруда психологтарға, педагогтарға және педагогикалық іс-әрекетке
дайындап жатқан болашақ мамандардың зейін психологиясына қатысты іргелі
және қолданбалы психологиялық білімдерін тереңдетуде қолданылады. Сонымен
қатар зерттеу нәтижесін студенттер мен магистранттар педагогикалық
практикада және психологиялық қызмет атқаратын мамандар ғылыми-әдістемелік
нұсқа ретінде пайдаланады.
Зерттеу мақсаты: зейін қасиеттерін дамыту үрдісінің динамикасын
психологиялық теориялар негізінде кешенді жүйемен зерттеу.
Зерттеу нысаны - тұлға іс-әрекетінде зейін қасиеттерін дамыту үрдісі.
Зерттеу пәні - тұлға зейінінің тұрақтылығы, шоғырлануы, көлемі,
ауысуы, бөлінуі, тұлғаға-бағдарлай оқыту тұжырымдамасы.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздерін В. Вундттың
зерттеулеріндегі көру және есту стимулдарына реакция білдірудің уақытқа
сәйкестілігін тіркейтін тәжірибелік нәтижелері; У. Джемс, Э. Титченер,
Т.Рибо зейін психологиясының фундаменталды ұғымдары мен эксперименталды
зерттеулерінің парадигмалары; Н. Лангенің эксперименттерге сүйенген зейін
болмысы туралы негізгі көзқарастарын ретроспективті талдау құрайды.
Зерттеуде мәселені жалпы теориялық қатынас бағытында қарастырған Л.С.
Выготскийдің мәдени-тарихи тұжырымдары, П.Я. Гальпериннің зейіннің
бақылаушы функциясы, Н.Ф. Добрыниннің зейін теориясы, С.Л.Рубинштейн мен
А.Н. Леонтьевтің іс-әрекеттік қатынас аумағындағы тұжырымдары, Д.Н.
Узнадзенің зейіннің нұсқаға тәуелділігі туралы көзқарастары, А.А.
Бодалевтың тұлға психологиясының теориясы, А.Г.Спиркиннің сана және өзіндік
сана теориясы және Ж. Намазбаеваның тұлғаны зерттеуде кешенді қатынас
бағыты т.б. кең ауқымды идеялар ғылыми еңбектерді талдау негізінде
басшылыққа алынды.
Зерттеудің міндеттері:
Отандас және шетел зерттеулеріндегі зейіннің психофизиологиялық,
психологиялық теорияларын талдауда зейіннің анықтамасының, түрлерінің,
қасиеттерінің психологиялық мазмұнын қазіргі психологиядағы
ғылыми тұжырымдарын ескере жаңаша өңдеу.
Зейін қасиеттерін дамытудың теориялық-әдіснамалық мазмұнын ашып,
қолданбалы мүмкіндіктерін зерттеу. Зейін қасиеттерін
(тұрақтылығын, шоғырлануын, ауысуын, бөлінуін, көлемін) тұлғаға-
бағдарлай оқыту және тұлғаның талаптану деңгейін анықтау контексінде
эксперименталды зерттеу. Зейін қасиеттерін дамытуға негізделген іс-әрекет
үрдісін тиімді ұйымдастыру жолдарын сараптау.
Студенттердің жоғары оқу орнындағы талаптарға бейімделу кезеңіндегі
зейіндерінің психологиялық даму динамикасын ескере оқу іс-әрекеттерін
ұйымдастыру ерекшеліктерін анықтау.
Зейінді қалыптастыру және дамыту барысында туындайтын қиындықтарды сараптау
мен оларды шешу мүмкіндіктерін зерттеу. Зейін қасиеттерін
зерттеудегі әдістемелерді талдау негізінде зерттеудің кешенді
жүйесін қалыптастыру.
5.Психологиялық қызмет атқару жүйесіне, зейін қасиеттерін жетілдіруге
бағдарланған психологиялық көмекті ұйымдастырудың сынақтан өткізіліп
мақұлданған ғылыми-әдістемелік жүйесін ұсыну.
Зерттеудің әдіснамалық жаңалығы. Алғаш рет зейін теориялары кешенді
жүйе негізінде талданып, Қазақстандағы психологияға қатысты мамандарының
зейін психологиясы аумағындағы іргелі және қолданбалы білімдерін
интеграциялы әдіснамалық негізде дамыту мүмкіндіктері зерттеліп іске асты.
Біріншіден, бізге дейінгі ұсынылған зейін ұғымының анықтамалары
салыстырмалы талданып, психологияның бүгінгі жетістігінің негізінде
айқындалған пәнін ескере зейіннің толықтырылып өңделген анықтамасы
ұсынылды.
Екіншіден, зейіннің түрлері мен қасиеттерін, зерттеу барысынан
туындаған сараптау кестесі оқу-әдістемелік жүйесінің бағдарламасына
бейімделіп құрастырылды.
Үшіншіден, психологиялық қызмет тәжірибесінде орын алған әдіснамасы
жұмыста бейімделіп және модификацияланып құрастырылған эксперименталды
әдістемелердің мазмұны негізінде келесі зерттеулерге жағдай тудырды:
зейін қасиеттерінің даму үрдісінің деңгейін диагностикалау негізінде
сыналушының даралық іс-әрекетінің мүмкіндіктеріне бағдарлануды
ұйымдастыру іске асты;
зейін қасиеттерін когнитивтік үрдіс және тұлғаның қасиеті ретінде
интегративті әдіснама негізінде қарастыру психология ғылымында алғаш рет
орын алды;
-зейіннің іс-әрекетте жетекші рөл атқаратын қасиеттерін жеке
эксперименталды әдіспен анықтау арқылы оның нәтижесін тұлғаның іске
қабілеттілігінің деңгейінің көрсеткіші ретінде бірінші рет қолданылды.
Төртіншіден, зейіннің атқаратын функциялары мен тұлға қасиеттерінің
көрсеткіштері арасындағы тәуелділіктер эксперименталды әдістемелер
негізінде кешенді жүйемен зерттелді.
Зерттеудің теориялық жаңалығы:
Зейін психологиясы бүкіл әлемдік зерттеулердің нәтижелері негізінде кешенді
қарастырылып, психологияның жетістіктеріне қажетсінетіндердің іргелі және
қолданбалы білімдерін дамытуға мүмкіндік жасалды.
Зерттеу мақсатын теориялық талдау арқылы алғаш рет зейін ұғымының
анықтамасы психология ғылымының қазіргі пәніне сәйкес өңделді.
Жұмыста алғаш рет зейіннің түрлері мен қасиеттерінің теориялық
сипаттары толықгырылып өңделген мазмұн кең ауқымды бүтіндік жүйе ретінде
ұсынылды.
Алғаш рет зейін тұлғаның когнитивтік үрдісі және даралык қасиеті ретінде
интегративті әдіснамалық тұрғысынан зерттеліп зейін психологиясының
теориясына үлес қосылды.
Педагогикалық іс-әрекетте зейін қасиеттерінің рөлі мен міндеттерінің
мазмұны алғаш рет теориялық және тәжірибелік тұрғыдан тұтастық принципін
басшылыққа ала талданды.
Психологиялық қызметтің даму тарихы мен қазіргі жайы алғаш рет зейін
қасиеттерін зерттеуде психологтарға, педагогтарға тікелей көмек
беру мүмкіндіктерін ескере, жұмыста құрылымдық мазмұны психологиялық
қызметті іске асыру механизмімен ашылды.
Зерттеудің әдістемелік жаңалығы. Зейін қасиеттерінің деңгейін
анықтайтын әдістемелер сарапталып бейімделген және модификацияланған түрде
эксперименталды зерттеулер жүргізу негізінде статистикалық және сапалық
көрсеткіштер талданды. Іс-әрекет барысында жетекші рөл атқаратын зейін
қасиеттерін зерттеу арқылы тұлғаның жұмысқа қабілеттілігі зерттелді.
Студенттердің педагогикалық практикасы мен практикалық дәрісінде тұлға
зейінін басқару мен ұйымдастыру мүмкіндіктері туралы байқау және әңгімелесу
әдістемелерінің көмегімен кешенді жүйелі қорытындылар жасалды.
Мектептегі педагогикалық іс-әрекеттің зейінге тәуелді ерекшеліктері
қойылған мақсатқа сәйкес салыстырмалы түрде талданды.
Бейімделген және модификацияланған әдістемелер жүйесі психологиялық
қызметгі ұйымдастыруда және болашақ психолог, педагог мамандарды дайындауда
қолдану мүмкіндіктері ашылды.
Зерттеу нәтижелерінің дәйектілігі мен сенімділігі зерттеу нысаны мен
пәнінің теориялық, әдіснамалық, әдістемелік тұтастығы тұрғысынан кешенді
жүйені құрап, зерттеу мақсаты мен міндеттеріне сәйкес әдістемелер жиынтығы
қолданумен, эксперименталды зерттеулердің нәтижелерінде алынған
мәліметтердің беріктілігі мен сенімділігін тексеруде екінші реттегі
математикалық статистикалық (тәжірибелік және теориялық бөлінуді салыстыру
мен екі эмпирикалық бөлінуді салыстыруда χ2 - Пирсон критерийі, λ -
Колмогоров-Смирнов критерийі және өзгерістердің сәйкестілік дәрежесін
анықтайтын r5 - Спирменнің сатылық корреляция коэффициенті) өңдеу әдістерін
қолданумен қамтамасыздандырылды.
Зерттеу әдістері: психологиялық, педагогикалық, ғылыми-әдістемелік
материалдар мен әдебиеттердегі зейін туралы ғылыми деректерді кешенді
жүйемен салыстырмалы талдау, зерттеу нысаны мен пәніне байланысты негізгі
ұғымдарды сараптау модельдері, эксперименталды-диагностикалау әдістемелері,
француз психологы Б. Бурдонның Корректуралық сынақ әдістемесі, Б.У.
Найссердің таңдамалы көру әдістемесі, зейіннің бөлінуін зерттеуге талап
қоятын әдістеме, Шультенің Іздеу әдістемесі, Алдын ала бағытталу
әдістемесі, Көз қозғалысын тіркейтін әдістеме, Шатасқан сызықтар
әдістемесі, Қызыл-қара кесте әдістемесі, Сандарды орнықтыру әдістемесі,
Мюнсгерберг-Дворяшинаның бейімделген әдістемесі, байқау және әңгімелесу
әдістері педагогикалық тәжірибені сараптауда іске асырылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
Зейіннің психологиялық және психофизиологиялық теорияларын тұтастық даму
принципі негізінде зерттеу жұмыстың теориялық-әдіснамалық бағытын
интегративті ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Зейін ұғымының анықтамасын психология ғылымындағы зерттеулердегі және
оқулықтардағы зейінге арналған материалдарды салыстырмалы талдау негізінде
ғылымның бүгінгі талаптарына сәйкес жаңаша өңделген түсініктерін
қалыптастырады.
Зейіннің қасиеттерін психикалық үрдіс және тұлғалық қасиет ретінде зерттеу
интегративті әдіснамалық кешенді жүйелік принципті ұстану негізінде іске
асырылады.
Зейін қасиеттерін модификацияланған әдістерді қолданып эксперименталды
зерттеу тұлғаға бағдарлай оқыту тұжырымын тәжірибелік тұрғыдан іске
асыруға мүмкіндік береді:
оқу бағдарламасының мазмұнын жекелік ерекшеліктерді ескере дайындауға;
жекелік ерекшеліктерді сатылы кезеңдермен дамытуға;
-дидактикалық-коммуникативтік жүйелерді тұлғалық ерекшеліктерді есепке
ала ұйымдастыруға.
5.Оқушылар меи студенттер зейіндерінің даму деңгейін анықтау оқу іс-
әрекетін тиімді ұйымдастырудың түрлерін қолдануда
мұғалімдердің, оқытушылардың әдістемелік тәжірибелерін дамыту
мотивациясын іске асырады.
6.Тұлғаның зейінділігі іс-әрекеттің кез келген түрінде жетекші орын
алғанда психологиялық жағымды шырай және мәдениеттілік тұлғааралық
қатынаста орнығып нәтижелі көрсеткіштерге ие болады.
7.Зейін қасиеттерін эксперименталды зерттеу болашақ психологтар
мен педагогтардың теориялық, ғылыми-әдістемелік шығармашылық мүмкіндіктерін
қалыптастырып тұлғалық қасиеттерін дамытуға септігін тигізеді.
Зерттеудің болжамы.
Зейін қасиеттерінің даму деңгейлерін анықтау негізінде психологиялық
шарттар белгіленсе, тұлға іс-әрекетін ұйымдастыруын, өзін бақылауын,
басқаруын тиімді жетілдіруге мүмкіндік алады.
Жеке жорамалдар:
-зейіннің психологиялық теорияларын зерттеу зейін феноменін терең
түсінуге мүмкіндік береді;
-зейін қасиеттерін зерттеудің теориялық-әдіснамалық бағытын
анықтау танымдық іс-әрекетке интегративті кешенді жүйені іске асыруға ықпал
етеді;
-зейін қасиеттерінің деңгейін анықтау негізінде жетекші іс-әрекетті
талапқа сәйкес ұйымдастыруға мүмкіндік туады;
-зейін қасиеттерін дамыту негізінде тұлғаның жағымды
қасиеттерін қалыптастыру психологиялық көмекті тиімді ұйымдастыруды қажет
етеді.
Диплом жұмысының құрылымы.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, суреттерден (диаграммалар,
гистограммалар, графиктер), кестелерден, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттерден тұрады.
1 БӨЛІМ. ЗЕЙІННІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Таным процестеріндегі зейін болмысы туралы негізгі көзқарастар
ХІХ ғасырдың екінші жартысында жоғары жүйке қызметінің ерекшеліктері
анықталуы, жүйке жүйесінің функциялары мен психикалық қасиеттердің
байланыстылығы дәлелденгенімен байланысты темпераментке жан-жақты сипаттама
берілді. Сеченов, Павлов жүргізген зерттеулер нәтижесінде олар екінші
сигналдық жүйенің, нағыз адамдық, қасиеттердің қалыптасуына негіз болатыны
анықталды. Бұл кезді, тәжірибелік психологияның дамуына физиологтардың,
қосқан үлесін ескере отырып, психофизиологиялық кезең деп атауға болады.
Жекелік психикалық, қасиеттерді зерттеу тестілерін қолдану Франция,
Германия т.б. елдерде ХІХ ғасырдың аяғында кеңінен орын алды. Психологиялық
зерттеу жүргізуге қолданыла бастаған әдістерді 1870 жылы Гальтон тест деп
атауды ұсынды. Осы кезден бастап обшетп зерттеу арқылы адам мүмкіндігін
анықтауға қызығушылықты ояататтандыру мақсатымен Франция, Германия, АҚШ
т.б. мемлекеттерде психологиялық зертханалар ашылып, барлық талапкерлердің
ic-әрекет түрлеріне икемділігін анықтауға бағытталған зерттеулер кеңінен
қолданылды. Гальтонның ұсынысы бойынша тест көмегімен өлшенген қасиеттердің
бip-бipiмeн корреляциялық байланысы бар екендігі ескерілді.
Психологиялық зерттеулерде математикалық және статистикалық тәсілдерді
қолдану үшін Парсонс, Фишер, Спирмен деген математиктер қатыстырылды. Фишер
дисперсиялық талдауды, ал Спирмен факторлық талдауды психологиялық
зерттеуде қолдану жолдарын анықтап берді. Фишер ұсынған дисперсиялық талдау
көмегімен жеке категориялардың эксперимент нәтижесіне тигізетін әсерін
статистикалық анықтауға мүмкіндік туды. Ал Спирмен жасап шығарған өлшемді
факторлық талдау әдіci көмегімен бip-бipiмeн байланысы өте төмен
көрсеткіштер анықталып, олардың статистикалық жолменен талдауға жол
ашылды.
Келесі кезеңде Г. Айзенк және Р. Кеттел факторлық талдауды қасиеттерді
зерттеуге қолданды. Осы кезден бастап жеке психологиялық қасиеттерін толық
өлшеп, психологиялық көрсеткіштерді бip-бipiмeн ұштастырып анықтауға жол
ашылды. Сонымен қатар интеллектуалдық қасиеттерді зерттеу тестері кеңінен
қолданыла бастады. 1905-1907 жылдары француз ғалымы А. Бине статистикалық
жағынан негізделген интеллектуалдық тест жасап шығарды. Ұсынылған тәсілді
өңдеп шығуға Т. Симон өз үлесін қосып, психодиагностикада бұл әдістеме Бине-
Симонның интеллекті өлшеу шкаласы деп қолданыла бастады.
Өткен ғасырдың 20-шы жылдары жеке қасиеттерді зерттеуге және
интеллектуалдық қасиеттерді анықтауға арналған тестердің көптеген түрлері
құрылды. Оларды қолдану арқылы жеке тұлғаның психикалық қасиеттерін жан-
жақты талдауға мүмкіндік туды. Сонымен қатар топтағы адамдардың өзара қарым-
қатынасын зерттеуге арналған Я.Морреноның социометриялық зерттеу әдісі, К.
Левиннің өлшеу әдістемелері, Я. Коломенскийдің ұжымның қалыптасу деңгейін
бағалау тестері кеңінен қолданылады.
50-60 жылдары психологиялық зерттеулерге қызығушылық күшейіп,
психодиагностикалық, зерттеулер саны және диагностикалық әдістер көбейе
түседі. Көптеген мемлекеттерде психологиялық зерттеу орталықтары,
мамандыққа баулу кабинеттері, мамандыққа жарамдылықты анықтау қызметін
көрсететін кеңселер, жеке адамды мазасыздану жағдайынан шығару шараларын
ұйымдастыратын орталықтар ашылды.
Таным процестерін өлшеу және дамыту тестері балалардың жас
ерекшеліктеріне байланысты жіктеліп, мектепте оқытуға даярлықты анықтау
әдістемелері, Йирасек-Керн әдістемелері, Венгер, Давыдов, Эльконин жасаған
көптеген тапсырмалар, бастауыш сынып оқушыларының таным процестерін зерттеу
тестері, орта және сынып оқушыларына арналған тестер тағы көптеген
үлкендердің интеллeктyaлдық қабілетінің коэффициентін анықтау әдістемелері
деп аталған (Венгер А.Л.Схема индивидуального обследования детей школьного
возраста. (Для психологов- консультантов) М., 1989).
Жекелеген психикалық қасиеттерді зерттеумен қатар адамның білім мен
іскерлікті меңгеруі және интллектуалдық қабілетті жетілдіру проблемалары -
әрқашан көкейтесті проблемалардың бipi. Біздің заманда адам әрекетінің
барлық салалары интеллектуалдандырылған, техникалық құралдар кеңінен
қолданылып, әр адамнан кенерлі білімді және операторлық шеберлікті талап
етуде. Сондықтан мектептерде дамыта оқыту ең етене мәселе болса, балалардың
таным процестерін дамытуға ықпал жасау - психологтың ең негізгі
міндеттерінің бipi. Бұл мәселені шешу интеллектуалдық қызметке баланың
қабілетін ашуға бағытталған.
Зейін психологиясын ғылыми зерттеу Аристотельдің (б.з.д. 384-322)
еңбектерінен басталады. Оның пайымдауынша: "... білімнің жоғары аксиомалары
ақылымызда туыла берілмейді, ол іс-әрекетті талап ететін, фактілерді жинап,
ойды соларға бағыттайды. Бұл зейінді түсінудің философиялық негізін
құрайды. Шығыс ойшылы әл-Фараби, философиялық трактаттарында болмыс пен
сана байланысына сүйене психикалық әрекеттің қисынын "...сыртқы әсерлер мен
заттардың бейнелері пайда болады" деп пайымдауы да зейін қасиеттерін
зерттеудің әдіснамалық бағыты. Ағылшын философы Бэкон Френсис дәлелді
білімді танудың мүмкіндігіне, яғни ақиқаттылыққа жету мақсатында бұл
әдіснамалық бағытты модификациялау қажет дегенінен бастап метафизикалық
жаратылыстану әдісі енгізілді. Француз философы Рене Декарт (Картезий),
Бэкон Френсистін көзқарасын қолдап адам табиғаттағы күштерді саналы
басқаратынына сенді. "Ойлаймын, сондықтан өмір сүремін" - деген, әйгілі
тезисте: сыртқы дүниедегі әсерлерді математикалық логика арқылы түсіндіру
негізінде тиімділік бағытын ұсынды. Ағылшын философы, математигі Локк Джон:
"Барлық идеяның қайнар бұлағы -тәжірибе", - деп жариялады. Болжамдар
зейіннің рух күйіне және іс-әрекетіне бағытталғанда пайда болатынын
(рефлексия идеясымен) көрсетеді. Неміс философы Г.Лейбниц ақиқаттылықтың
критерийі ретінде білімнің анықтылығы мен қарама-қайшылықсыз есеп бере
алатынын мақұлдады. XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап, ғалымдар
психикалық құбылыстарды алғашқы эксперименталды зерттеулермен, зейін
теорияларының негізін ұсына бастады.
В. Вундт зейін мәселесін талқылауда оны жеке сана психологиясын
талдаумен байланыстырып, зейіннің негізгі қасиеті ретінде қабылдау
кезіндегі анықтықты айтып, сол сәттегі эмоцияны есепке алмады. У. Джемс
зейіннің психологиялық өзгешелігін анықтай, оны біздің "... саналы
тәжірибемізді" толықтыруда жетекші фактор деп есептеген. Ол зейіннің
физиологиялық механизмін біртұтас әрекет ретінде ұсынып зейіннің
сараптамасын: сезімдік, интеллектуалдық, тікелей (нақты), жанама, ырықты,
ырықсыз зейін түрлеріне бөлді.
Сурет 1 – Зейіннің түрлері
(У. Джемс бойынша)
Э.Б. Титченер зейінді "еңбек нәтижелілігін қамтамасыз ететін сананың
дәрежесі"- деп түсіндірді. Оның еңбегінде өмірдегі жағдайларды байқау
арқылы зейін көлемін анықтау - зейіннің сандық көрсеткіштерін өлшеу арқылы
өтеді. Аталмыш ғалымдардың зерттеулерінде, зейіннің әлеуметтік-еңбектік
аумағы мен оның механизмдері қарастырылмаған. Т. Рибо "Зейін психологиясы"
еңбегінде ырықсыз және ырықты зейіннің механизмдерін айқындап, оның
нышандарын сипаттаған. Ол зейінді психологиялық тұрғыдан талдауда, зейіннің
моторлық компоненттерінің құрамдастарына өте жоғары баға береді де, сонымен
қатар ырықсыз зейіннің рөлін төмендетеді. А.М. Трейсман зейіннің
таңдамалығын эксперименталды зерттеуде, физикалық сигналдық жүйенің және
мәтіннің семантикалық сипатының зейінге тәуелді екенін анықтады. Зейін
психофизиологиялық үрдіс, күй, таным іс-әрекетінің динамикасы ретінде ішкі
және сыртқы іс-әрекеттердің салыстырмалы қысқа бөліміне шоғырлануынан
көрінеді, сол сәтте саналы меңгеріледі, яғни, белгілі уақыт арасында
психикалық және физиологиялық күшті қажет етеді.
Зейін психологиясының ғылыми теориясын өңдеуде, физиологиялық негізін
талдау маңызды. Зейіннің физиологиялық табиғатын түсінуде И.П.Павловтың
бірқатар ғылыми анықтаған физиологиялық заңдылықтары маңызды: өрлеуші және
төмендеуші үрдістердің өзара байланысы және ағымы, мидың үлкен жарты
шарының қабығындағы орныққан тиімді өрлеуші ошағының қызметі бойынша әсер
етуші тітіркендіргіштерді жіктеу және нәтижелі шартты-рефлекторлық іс-
әрекеттер. Н.Н. Ланге "Психологиялық зерттеулер" еңбегінде психология
тарихындағы зейіннің моторлық теориясына мән беріп, еріктік зейін -
"моторлық және апперцепциялық үрдіс" деген тұжырым айтты. В.Д.Глезер
зерттеуінде адам көз аясындағы бірнеше объектінің біріншісін қабылдап,
содан соң қалғанын қабылдайтынын анықтады. Бір мезгілде қандайда бір
хабарды қабылдап, сол сәтте басқасына жауап беру, үрдістің анықтық пен
дәлдігін төмендететінін түсіндірді. Зейіннің физиологиялық негізі
А.Б.Ермолаева-Томинаның, Н.С. Лейтестің, И.В. Страховтың, Е.Д.Хомскаяның,
П.П. Блонскийдің еңбектерінде орын алған. Зейін физиологиясының кейбір
бағыттары Ю.Б. Гиппенрейтердің, В.П.Зинченконың, Б.Ф. Ломовтың, А.Л.
Ярбустын еңбектерінде де бейнеленген. Зейіннің физиологиялық мазмұнын ашуда
А.А. Ухтомский еңбектерінің үлесі мол. Оның "доминанта принципі - зейін
актісінің іске асуына физиологиялық негіз", "доминанта тысқары
импульстермен күшейеді, сол сәттегі тітіркенулер төмендейді", - деген
қағидалары ерекше маңызды. С.Л. Рубинштейн перифериялық зейін толқу
үрдісінде пайда болатынын және ол объектіге қайтадан оралатынын байқады.
Орталық зейіннің ұзақтығы сол объектіге жаңа мазмұнның табылуына тәуелді
екенін, яғни, тұрақты ізденіс зейіннің тұрақтылығын дамытатынын көрсетті.
К.Д. Ушинский "Адам тәрбие пәні ретінде" атты еңбегінде зейін
психологиясын талдауда жекелік ерекшелікті ескеретін тәсілді ұстанған. Ол
әрекетті психологиялық негізде зерттей отырып, зейіннің ғылыми жаратылысын
түсіндіру барысында өз уақытының физиологиялық білімдер жетістіктерін
ескеріп, тұжырымдары психологиялық дидактикалық тұрғыдан бағалы болды. Н.Ф.
Добрынин негізгі тұжырымдамасын құрастыруда зейін мен іс-әрекеттің
арақатынасын зерттеп талдаудың маныздылығын түсіндірді. Д.Н. Узнадзе зейін
туралы тұжырымдамасын екі жоспарлы, психикалық іс-әрекетпен "импульсивтік"
және "жанама түрде" сипатын жіктеді. Бірінші сипаты зейіннің міндетінсіз,
ал, екіншісі оның тікелей қатысуымен өтетінін анықтады.
Сурет 2 – Зейіннің сипаттары
(Д.Н. Узнадзе бойынша)
Л.С. Выготскийге зейін мәселесіне кең өрісті ғылыми жолдармен қарау
тән, ол адам болмысының тарихымен ұштастырып зейіннің біртіндеп дамуына
байланысты екі "негізгі жолды" атады: біріншісі, зейіннің тарихи даму жолы;
екіншісі, зейіннің мәдени даму жолы. Оның зейін мәселесін дамытуда маңызды
ғылыми жетістігі: зейін мәселесіне әлеуметтік және генетикалық тәсілдерді
қолдануы. Ол ырықты зейінге жағдай жасап сөйлеу функцияларының бағыттылығын
кеңейту: зейінді дамытуда сөйлеудің рөлі және зейінді ойлау қабілетімен
біріктіре түсіндіруді басшылыққа алған. А.Н.Леонтьев, Л.С.Выготскийдің
психологиялық тұжырымдамаларынан туындайтын жайларды жалғастырды, әсіресе
зейіннің сатылық дамуы мен ынталандыру құралдарына балалардың зейініне
эксперименталды зерттеулер негізінде назар аударды.
Сурет 3 – Зейіннің даму жолдары
Зейінді тәжірибе жүзінде қалыптастыру мәселесінде П.Я. Гальперин
өзінің жаңаша болжамын ұсынды: "Кез-келген зейін - бақылаудыц идеалды және
қысқа түрі. Еңбегінде зейіннің бақылаушы-түзетуші функциясын барлық іс-
әрекет үрдістерімен біріктіре зерттеді. Зейін атқарушы және
интериоризацияланған әрекеттердің орындалуын іштен бақылайтын функция
ретінде талданады, зейінді жай әрекет үрдісін бақылау функциясы ретінде
ғана қарастыру емес, сол бақылауды саналыдан дағдыланған түріне дамыту
қажеттігін атаған. Зейін теориясы И.В.Страховтың зерттеулерінде де
жетілдірілді. Ол қызметтердің практикалық іске асуы еңбектің нәтижелігіне,
оқу, ғылым және де басқа іс-әрекет түрлеріне әсер ететінін дәлелдеді,
сонымен бірге "зейін және сөйлеу" мәселелерін көтерді.
зейінді зерттеуге арналған үш ірі классикалық бағыттарын: сана
психологиясын, іс-әрекет психологиясын, когнитивтік психологияны теориялық-
әдіснамалық және эксперименталдық тұрғыдан талдау құрайды. Зейіннің
феноменологиясы, түрлері мен қасиеттері С.В. Кравковтың, С.Л.
Рубинштейннің, Р. Вудвортстың, Н.Лангенің зейінге арналған еңбектерінен,
оларға қосымша С.Л. Франктің, А.Ф. Лазурскийдің және Л.С. Выготскийдің
рухани өмірдің үрдістерін, адамның даралық ерекшеліктерін және
педагогикалық міндеттерді зерттеген еңбектері негізінде танылады.
Біріншіден, XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында сана
психологиясының классиктері В. Вундт, Э. Титченер, У. Джемс, Т. Рибо,
Н.Ланге зерттеулерін зейіннің теориялық және эксперименталды мәселелеріне
зейінді зерттеудің жалпы стратегиясына дәнекер болғанын, Э.Титченер
вундттық психологияны қолдап зейінді сана деңгейімен ұштастыра, сонымен
қатар зейіннің түрлерінің генетикалық ара қатынасын көрсеткенін және санаға
функционалдық көзқараспен, ырықты зейіннің шешетін арнайы міндеттерін
ашқан. Джемстің теориялық-ақпараттық пікірі бүгінде жалғасын тапқан,
зейіннің таңдамалығы (селективтілігі) туралы жетекші идеясы қазіргі
зерттеушілердің сүйенетін инварианттық тірегіне айналған.
Екіншіден, зейіннің бейімделуі мен моторлық механизмін ескеруіне
байланысты, алғаш рет зейіннің әлеуметтік болмысы мен зейіннің бұзылуының
жоғары түрлерінің сарапталған жүйесін Т. Рибо ұсынды. Зейінді түсіндіруде
Н. Лангенің "Психологиялық зерттеулер. Перцепциялар заңы. Ырықты зейін
теориясы", "Зейін" еңбектерінде сол кезеңдегі көптеген психологтардың
назарын аударды. Зейін мәселесіне гештальтпсихология өкілдерінің
көзқарастары Э. Рубиннің, К. Коффканың зерттеулерінде орын алған. Сол
гештальтпсихология аумағында В. Кёлер және П. Адамс еңбектерінде де зейін
мәселелері терең талданған. Француз зерттеушісі М.Мерло-Понтиде зейін
мәселесін қарастыруда осы гештальтпсихология бағытына жүгінген. Француз
психологы Г. Рево д'Аллон зейінді тиімді ұйымдастырудың ерекше мәнін
көрсетіп, осы үрдіс барысында белгінің (символдың) рөлін анықтауға
әрекеттеніп Л.С. Выготскийдің интеллект және аффект идеясына жақындаған.
Д. Узнадзенің еңбектерінде зейіннің тұжырымы нұсқа (бейім бағдар)
теориясының аумағында берілген. Н.Добрынин, П. Гальперин, Ю. Гиппенрейтер,
В. Романов және Ю.Дормашевтардың еңбектерінде зейін іс-әрекеттік бағытында,
дәлірек айтқанда А.Н. Леонтьевтің іс-әрекеттің психологиялық теориясын
басшылыққа ала қарастырылған.
Үшіншіден, когнитивтік психологияның өкілдері К. Черри, Д. Бродбент,
Р. Солсо, У. Найссер зейін теориясының дамуына айтарлықтай үлестерін қосты.
Адамның өмірі мен танымдық іс-әрекетіндегі зейіннің орнын, әйгілі адвокат
А. Кони өзінің кәсіби тәжірибесіне сүйене, куәлар зейіндерінің
ерекшеліктерін талдаған. Актерлар зейінінің динамикасы К. Станиславский, А.
Чеховтың шығармашылық бағдарларында орын алған. Спорттық іс-әрекетті
ұйымдастыруда зейіннің мәні Р. Найдиффер, Н. Цзен және Ю.Пахомовалардың
еңбектерінде жетекші орында. Қарым-қатынас үрдісіндегі зейінділікке И.
Атватердің еңбектері арналған. А.Ф. Лазурский түрлі психологиялық
теорияларды шолуда зейіннің өзектілігін келесі сөздермен айқындаған: "Егер,
адам өміріндегі барлық қарама-қайшылықтар, зейін үрдісі деп аталатын
күрделі құбылысты түсіндіруге тікелей қатысты десек, біз қателеспейміз.
Зейінді сипаттауда, біз әрдайым оның жеке бір қасиетіне сүйенеміз.
Түсінбеушіліктер, тек қана сол қасиеттердің қайсылары басты, қайсылары
жанама деген сұрақгардан туындайды". Зейінді дүниетанымдық және этикалық
аумақта жоғары бағалануын көптеген авторлар еңбектерінен байқауға болады.
Адамдардың зейіні ырықты, ырықсыз және үйреншікті болып үшке бөлінеді.
Сыртқы дүниенің кез келген объектілері кейде ырықсыз-ақ біздің
назарымызды өзіне тартады. Мәселен, көшемен кетіп бара жатқан адамның
бояулы афишаға көзі түссе, оған мойнын бұрады не милиционердің ысқырығына
жалт қарайды т. б. Адам өмірінде ырықсыз зейін елеулі орын алады. Зейіннің
бұл түрі, әсіресе, жас балаларда жиі кездеседі. Өйткені балалық дәуірде
адамның күрделі іс-әрекеттері (оқу, еңбек т.б.) белгілі жүйеге келе
қоймайды да, осының нәтижесінде оның психикасы өте нәзік, түрлі сыртқы
әсерге берілгіш келеді. Әрине, бүдан бала есейген соң, оның ырықсыз зейіні
маңызын жояды деген қорытынды тумау қажет. Адам өмірінің барлық
кезеңдерінде ырықсыз зейін тиісінше орын алып отырады. Қызығу - ырықсыз
зейіннің бұлағы. Өйткені қызықты іске көңіліміз тез ауады. Мәселен, қызықты
кітап оқуға ырықсыз зейін жеткілікті. Ал қызықсыз кітапты оқу — ырықты
зейінді керек етеді. Ырықты зейінде де қызығу орын алуы тиіс. Бірақ ырықты
зейін де жанама, дәнекерлі қызығуды керек етеді. Мұнда адам өз ісінен
шығатын нәтижеге қызығады, оны орындау үшін күш жұмсайды, әйтпесе іс
өнбейді, күткен нәтижеге қол жеткізе алмайды.
Ырықсыз зейін физиологиялык тұрғыдан барлау (ориентировочный)
рефлексінің жемісі болып табылады Зейіннің бұл түрі жануарлар мен
адамдардың сыртқы ортамен байланысында үлкен роль атқарады. Ырықсыз зейін
кез келген тітіркендіргіш арқылы пайда бола бермейді. Ырықсыз зейіннің
көрінуіне төмендегі жағдайлар себеп болады:
а) күшті тітіркендіргіштер (көзді аштырмайтын жарық, қанық бояулы
заттар, қатты дауыс, мұрын жаратын иіс т. б.), заттар мен құбылыстардың
жаңалығы мен қозғалысы (мәселен, адамның үстіндегі киімінің өзгеруі,
дыбыстың, жарықтың артуы не кемуі т. б.);
э) адамның сыртқы дүниедегі объектілерге қатынас жасауының дәрежесі
(қызығу, қажетсіну, көңіл күйінің хош болуы) ырықсыз зейіннің тууына жақсы
әсер етеді.
Адамның ырықты зейіні әрекетті саналы түрде белгілі ерік күшін жұмсау
арқылы орындалуынан көрінеді. Ырықты зейінде белгілі бір мақсат қойып,
объектіге ерекше зер салып отыру көзделеді. Ол жұмыстың басынан аяғына
дейін ерік-жігерді сарқа жұмсауды талап етеді. Ырықты зейін мынандай
ерекшеліктермен сипатталады:
1.Қандай болмасын бір әрекетгің талабына сай зейінді бағындыра алу
үшін іс-әрекетке тікелей кірісу қажет.
2.Үйреншікті жұмыс жағдайын жасап алып, алаңдататын
нәрселерден бойды аулақтатқан жөн.
3.Орындалатын істің мәнісін, маңызын түсіну үшін білімге
шын ықыласпен берілген дұрыс.
4.Түрлі қолайсыз жағдайларда да жұмыс істеуге машықтану.
Мәселен, көңілді алаң қылатын бөгде тітіркендіргіштердің (айқай-шу,
тарсыл-гүрсілдерде де) әсеріне берілмей жүмыс істей беру.
Бұл зейінді шынықтырудың, оны мықты және шыдамды етіп тәрбиелеудің ең
жақсы жолы болып табылады. Зейінді болуды өзіңе үнемі ескертіп отыру керек.
Бір сөзбен айтқанда, ырықты зейін деп іс-әрекетті жоспарлы түрде
ұйымдастыруды айтады.
Зейіннің екі түрі де бір-бірінен ешқашан қалмай ілесіп отырады. Ырықты
зейін ырықсызға, ырықсыз зейін ырықтыға қарай жиі алмасады. Шыңдығында,
адамның үнемі ырықты зейін жағдайында болуы мүмкін де емес. Оқушы алғашқыда
жай қызыққан нәрсесіне тікелей зейінін аударады, ал содан кейін сабақтың
мақсатына қарай тікелей қызық емес басқа материалдарға да зейін қояды.
Алғашқы уақытта қызықсыз болып көрінген сабақ кейін балаға түсінікті бола
бастайды. Бұл кезде оның ырықсыз зейіні сыртқа теуіп, ырықты зейінінің
пайда бола бастағаны. Зейіннің үйреншікті деп аталатын түрі де бар.
Үйреншікті зейін — адамға табиғи сіңісіп кеткен, арнайы күш жүмсамай-ақ
орындалатын зейін. Мәселен, бала оқуға төселсе, бұл оның тұрақты әдетіне
айналса, оның зейіні де үйреншікті бола бастайды. Қандай нәрсеге болса да
(үйреніп, жаттығып алған соң, адамның іс-әрекеті дағдысына айналады.
Үйреншікті зейіннің де табиғаты осыған ұқсас. Өйткені үйреншікті зейін
ырықты зейіннен кейін дамып қалыптасады. Зейіннің қай түрі болмасын іс-
әрекеттен нәтиже шығаруға бағытталады. Егер адам жұмысқа өздігінен
беріліп істесе, ырықсыз зейіні көрінеді.
Аталғандар зейіннің психологиялық аумақтарын қарастырып, оның кең
ауқымды мәселе екенін дәлелдеді.
1.2 Тұлға зейінін зерттеуде селекция модельдерінің теориялары
Зейінді зерттеудің әдіснамалық негізін анықтауда В. Вундттың зерттеген
көру және есту стимулдарына реакция білдірудің уақытқа сәйкестілігін
тіркейтін тәжірибелік нәтижелері; У.Джемстің, Э.Титченердің, Т. Рибоның
зейін психологиясының іргелі ұғымдары мен эксперименталды зерттеулерінің
парадигмалары; Н. Лангенің эксперименттерге сүйенген зейін болмысы туралы
негізгі көзқарастары жетекші орында. Ғылыми мәселені жалпы теориялық
қатынас бағытында қарастырған Л.С. Выготскийдің (мәдени-тарихи
тұжырымдары), П.Я.Гальпериннің (зейіннің бақылаушы функциясы), Н.Ф.
Добрыниннің (зейіннің толқуы туралы теориясы), С.Л. Рубинштейн және А.Н.
Леонтьевтің (іс-әрекеттік қатынас туралы тұжырымдары), Д.Н. Узнадзенің
(зейіннің нұсқаға тәуелділігі туралы көзқарастары), А.А. Бодалевтың (тұлға
психологиясының теориясы), А.Г. Спиркиннің (сана және өзіндік сана
теориясы) Б.Г. Ананьевтің және Ж.Ы. Намазбаеваның (тұлғаны зерттеуде
кешенді қатынасты ұстану туралы пікірлері мен идеялары) еңбектері
басшылыққа алынды. Зейінді тұлғаның танымдық үрдісі және қасиеті ретінде
интеграциялық жүйемен талдау, бүгінгі әлемдік психология тұрғысынан зерттеу
тақырыбының әдіснамалық өзектілігін танытады.
Зейінді когнитивтік психология аумағында зерттеулер, түрлі модельдерді
құру негізінде жүргізілді. Д.Е. Бродбент зейінді сүзгімен теңестіріп,
"Қабылдау және коммуникация" атты еңбегінде зейін функциясын акпаратты
таңдап және беруші каналды артық жүктемеден сақтау қызметін атқаратын
электромеханикалық сүзгіштің жұмысымен салыстырды (сурет 4).
Кіру
Сенсорлы тіркеуші
Селекцияның блоктары (А,Ә)
Өткізу мүмкіндіктерінің шектелген орны
Қысқа мерзімді ес (тану блогымен)
Жауап
Сурет 4 – Зейіннің құрылымдық моделі
А-селекцияның ертекетегі моделі, Ә - Э. Трейсман моделі.
Б – селекцияның кейінгі моделі
Осылай зерттеу нәтижесінде психологияда зейіннің көптеген модельдері
пайда болды. Бұл модельдерді ерте және соңғы селекциялар деп бөлуге болады
Селекцияның соңғы моделі бойынша түсетін барлық ақпарат алғаш өңделіп,
танылады, содан соң таңдалғаны есте сақталып, қалғандары жылдам ұмытылады.
Селекцияның толық моделін Д. Норман қабылдау механизміне қызмет ететін
ес құрылымы белсенді іске асыратынын дәлелдеп, барлық ақпарат өңделген соң,
таңдалғандарының өңделуі жалғастырылады, ал қалғандары ұмытылады деп
тұжырымдады. О. Нейман бойынша ақпарат қайта өңделеді, себебі оларды естегі
ішкі сәйкестігін репрезентациялар қолдайды. Бірақ, ситуацияны нақты
бейнелеуге қажетті репрезентациялардың өзгеруі, бұрынғы және кейінгі
ақпаратты қайта өңдеуде тандауды талап етеді. Найссердің өткізген
эксперименттері күрделі қосарланған екі жазба көріністегі ақпаратты кішкене
балалардың да жемісті қадағалай алатындығын дәлелдеді. Д.Канеман зейінді
ақыл-ойдың күшін жұмсау нәтижесі ретінде тұжырымын жариялады. Бұл зейін
теориясының "екінші сатысының" басталуы болып есептеледі. Ақыл-ой күші,
зейін актісімен теңескен тілекпен және тапсырманың күрделігімен анықталады.
Тапсырманы қиындатқан сайын белсенділік артып, тапсырманың шешімін табуға
бөлінетін зейін мүмкіндіктерінің қоры өседі. Зейінді ақыл-ойдың күші
ретінде қарастырған теория екі іс-әрекетті бірдей орындау негізінде
эксперименталды зерттеу жүргізілді. Зерттеу нәтижелері бойынша екі
тапсырманы орындаудың қиын екені, іс-әрекеттерді біріктіріп орындау мен
оларды бөлек орындаудағы нәтижелері салыстырылып дәлелденді (сурет 5).
Когнитавтік психологияның дамуына Б.М. Величковскийдің жасанды
интеллект моделі ("компьютерлік метафора") септігін тигізді. Қазіргі кезде
когнитивтік үрдістерді нақтылыққа сәйкес сипаттауда әйгілі болып жүрген
"ұйымдастырушы метафора" моделі ұсынылды.
О. Нейманның пайымдауынша кез келген мақсатқа түрлі жолдармен жетуге
болады. Селекция моделі екі жолмен іске асырылады: жоспарлау және біріктіру
(алдын ала болжау - Найссер бойынша). Селекция модельдері негізінде аталған
жолдарды пайдалану қарама-қайшылықтарды ескертуге маңызды.
Сонымен зейінді зерттеуде даралық сана контексін ұстану қажет. Қазір
зейінді санаға қатыстырмай зерттеу психология пәнінің мазмұнын өңдеу орын
ала бастады.
Психологияда ақыл-ой әрекетінің орындалуына сәйкес зейін
ішкі бақылау функциясы деген тұжырымды ұсынған П.Я. Гальперин, зейін актісі
ықшамдалған дағдылы ақыл-ой әрекетін бақылау деп санаған.
Осы тұжырым аумағында зейін қасиеттерінің дәрежелері (сурет 5):
белсенділік - зейін үрдісіне сананың және субъект еркінің ұштасу дәрежесі;
шоғырлану - объектіні айқын игеру дәрежесі;
тұрақтылық - объектіге шогырланудың ұзақтығына байланысты дәрежесі;
ауысуы (аударылуы) - бір объектіден басқасына ауысу жылдамдығы;
көлемі - бір уақытта зейін өрісінде ұсталатын ақпарат бірліктерінін саны;
бөлінуі - бір уақытта бірнеше объектіге бөліну мүмкіндіктері;
ауытқушылық - алаңдаушылық пен шашыраңқылық дәрежесі;
толқу - шаршау, жүйке жүйесінің қажу дәрежелері.
Активацияның түрлі
детерминанттары
Активацияның
түрлі көріністері
Жауаптар
Сурет 5 – Ақыл-ой күшінің бөліну моделі (Э. Канеман)
Ырықсыз
Зейін
бағыттылығының
сипаты
Ырықты
Үйреншікті
Бағыттылығы
Зейін
сапалары
Кеңдігі немесе көлемі
Шоғырлану
Бөлінуі
Тұрақтылығы
Ауысуы
Толқуы (тербелісі)
Сурет 6 - Зейіннің бағыттылығы негізінде түрлерінің сарапталуы және сапалық
көрсеткіштерінің сипаттары
Жұмыста қазіргі кезде психология ғылымында бірін-бірі толықтыратын
зейін түрлерінің сараптамасы қамтылды. Сараптамаларда негізінен бағытталуы
мен шоғырлануына байланысты зейіннің дәстүрлі түрлері сипаталады (кесте 1).
Зейін түрлерінің қысқаша сипаттары
Кесте 1
Зейіннің Қысқаша сипаттары
түрлері
Ырықсыз Сана объектіге еріксіз бағытталады. Адам осыны көрейін,
зейін білейін деп арнайы мақсат қоймайды. Айрықша әсерлі сөз,
әдемі зат немесе көрініс, бұрын көріп-естімеген жаңалық адам
санасын еріксіз баурай ырықсыз зейін тудырады.
Ырықты Тиісті обьектіге саналы зейін аудару. Адам тиісті обьектіге
зейін мақсатты түрде, оны танып білу қажеттілігін мойындай, өзін
іштей бағыттап ерік-жігерін ұйымдастырып зейін қояды.
ҮйреншіктіМаңызды, қажетті обьектіге адам санасын шоғырландыру. Адам
зейін белгілі мақсатқа ұмтылу, ынталану, қажетгілігін
қанағаттандыру негізінде қалыптасады. Құбылысқа немесе затқа
қызығу ғана емес, мақсаты, бағыт-бағдарының болуы.
Үйреншікті зейін іске асырылған жағдайда, адам белгілі бір
іс-әрекетті қажеттілік ретінде мойындап, оның нәтижесі ол
үшін маңызды орын алады. Үйреншікті зейін ырықты жэне
ырықсыз зейін көмегімен дамиды. Бүл зейін ырықсыз еріктің
қатысуынсыз ырықты еріктің ретгеуімен үйреншікті
іс-әрекеттегі дағдының ықпалымен ұйымдасады. Сезімдік
эмоциямен және сезім мүшелерінің жұмысымен таңдалады,
интеллектуалдық ойдың шоғырлануымен және бағыттылығымен
айқындалады.
Зейінсіздік құбылысына, ең алдымен бытыраңқылық (шашыраңқылық) күйді
жатқызуға болады, олар түрлі себептермен туындайды. Оның біріншісі шаршап-
шалдығу, ұйқының қанбауы, бас ауруы, бір ырғақты іс-әрекеттің әсері болуы
ықтимал. Мұндай ахуал келесінше сипатталады: "Адамдардың көбісі төменде
көрсетілегін күйлерді күнделікті сезінеді: кеңістікке алыстан көздері
бағытталады, дыбыстар сырттан естіле біртіндеп көмескі бір түрлі гуілге
айналады, зейіннің бытыраңқылығы соншама, барлық дене бірден сезіледі, ал
сананың алдыңғы жоспары бір нәрсемен толғандай, бір қайғылы сезіммен
жеміссіз өтіп бара жатқан уақытқа бағынатын сияқты Ойлаудың артқы аумағнда
күңгірт болжаммен, біз бір нәрсені істеуге тиісті: тұру, киіну, алдында
бізбен сөйлескен біреуге жауап беру - бір сөзбен айтқанда, біздің
ойлануымызға қадам жасау сияқты. Бірақ біз қозғала алмаймыз. Біздің ақыл-
ойымыздың артқы жоспарында тербеліп елес ой (La pensee dederriere la tete -
У. Джемс) әлі де летаргия өрісінен шыға алмай, біздің рухтық күйімізді
тежейді. Сол сәтте бұрынғыша бір жаққа жүзіп барамыз, кенеттен - біз
түсінбейтін себеппен - бізге энергия түрткі болады, көрінбейтін бір нәрсе
тартылу, шоғырлану қабілетін жариялап, көзіміз жыпылақтай бастайды,
басымызды шайқап жіберіп, санамыздың астарында жасырылған идеямыз әрекет
жасап -өмір бұрынғыша өте бастайды". Көбінесе мұндай күй зерігу негізінде
туындайды ("ауыр сезім, жанама масайрау, рухтың іс-әрекетсіздік күйі;
әрекетсіздіктен қажу" - сияқты). Мұндай бытыраңкылық түрде сана кездейсоқ
бақыланбайтын қабылдауларға және үзілген сипаттарға еске түсетіндерге батып
кетеді.
Субъект қандай-да бір жоспарлары мен орындауға тиісті міндеттері
сыртқы қоршаған ортадан бөліп тасталғандай сезінеді. Мұндай ниет пен күйді.
Дж. Сёлли қалқу немесе сезімтал қабілетінен айырылу деп атайды: "Шынайы
зейінсіздік немесе ақыл-ойдың енжарлығы ынталылықты бәсеңдетіп, қабылдаулар
немесе елестердің орнына, көмескі түйсінулердің және ойлардың болуына
жетелейді". У. Джемстің пайымынша мұндай "таңқалатын тежелу күйі" бос
кеңістікке көз тіркеу арқылы, аз ғана уақытқа ырықты болуы мүмкін және бұл
күйді ұйқымен шатастыруға болмайды.
Шашыраңқылық зейіннің шектен тыс қозғалысының және аударылуының
салдарынан туындайды. Бұл жерде зейін ырықсыз және ретсіз сыртқы бір
объекттен басқасына жылжып, олардың ешқайсысына ұзақ тоқталмайды. Мұндай
жағдай психопатологиялық күйдегі параноиктарда кездеседі. Әдетте
шашыраңқылық адам қиын немесе қызық емес жұмысты орындауға мәжбүр болғанда
да туындайды. Қарттық шашыранқылық деп аталатын, зейіннің бұзылуын, оның
"қиын ауысуын жеткіліксіз белсенді шоғырланумен байланысты, болғанда
айтады".
Зерттеу барысында зейінмен тікелей байланысты, тұлғаның жағымды
сипаттары: байқағыштық, жинақылық, зейінділік, сезімталдық және жағымсыз
шашыраңқылық, селқостық, рақымсыздық пен немқұрайлық байқалды.
Зейінді дамытуына негізделген белгілі уақытты талап ететін адамда
қалыптасатын жағымды мінез бітістері: ынталылық, жігерлілік және
табандылық, ыждағаттылық, әрекеттенушілік және ықластылық, шыдамдылық және
қамқоршылық, ұқыптылық, мұқияттық және жауаптылық.
Жағымсыз мінез бітістеріне: жеңілтекті, алаңғасарлықты, ұшқалақтықты,
алды-артын болжамаушылық, салақтықты, әбірленушілікті, үрейленгіштікті және
күдіктілік пен күмәндылық т.с.с. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz