Зоопсихология ғылымы
1-дәрісбаян
Зоопсихология ғылымының даму тарихы
Жануарлардың психикасы адамдардың коршаған ортаны тани бастаған
сәтінен бастап оларды қызықтырады. Антикалық ойшылдарды әсіресе, жануарлар
психикасының адам психикасына қатынасы мәселесі қатты қызықтырған. Ғылыми
зоопсихологияның және салыстырмалы психологияның пайда болуы XVIII ғасырдың
соңы мен XIX ғасырдың басына тән. Ол сол кезеңдегі ірі биологтар — Ж.Л.
Леклерк-Бюффонның және Ж.Б. Ламарктың зерттеулерімен байланысты.
Зоопсихологияның дамуына одан кейін Ч. Дарвиннің жұмыстары үлкен әсер
етті. Ч. Дарвин жануарлар мен адамдардың психикалық үрдістерінің пайда болу
жалпылығын дәлелдеді, бірақ салыстырмалы психология дамуының бастапқы
кезеңінде адам мен жануардың психикасының сапалық айырмашылығы көзден таса
болды. Антропоморфизм бағыты пайда болды, ол - адаммен аналогиялық түрде
алғандағы жануарлардың психикалық үрдістері туралы пайымдаулар.
Психиканың пайда болу және даму мәселесін әйгілі ресейлік психолог
А.Н. Леонтьев қарастырды. Бейненің психикалық формасы өсімдіктерге тән
тітіркенгіштіктен эволюция үрдісі барысында пайда болды. Леонтьевтің айтуы
бойынша, тітіркенгіштіктің дамуы тек сандық күрделенуге ғана келтірілмейді,
тітіркенгіштіктің сапалық жаңа формасы - сезімталдық, яғни -түйсінуге
қабілеттілік пайда болады.
Отандық зоопсихологияның негізін салушы В.А. Вагнер болып табылады. Ол
адам мен жануарлардың психикасында жалпы элементтердің болатындығын жоққа
шығарған жоқ, бірақ олардың арасындағы сапалық айырмашылықтарды жуып-шаятын
антропоморфизмге, сонымен қатар психиканың эволюциясын қарапайымнан адамға
дейін тек сандық өзгерулердің шынжыры ретінде қарастыратын жазық
эволюционизмге де қарсы шықты. Басқа бағыттар ("психофизикалық
параллелизм") психикалық үрдістердің олардың материалды негізінен толық
алшақтығына сүйеніп жасалды.
2-дәрісбаян
Зоопсихологияның пәні мен әдістері
Зоопсихология — жануарлық деңгейдегі психикалық бейнеленудің
көрінулері, заңдылықтары мен эволюциясы туралы, жануарлардағы психикалық
үрдістердің онто- және филогенездегі пайда болуы мен дамуы жайлы және адам
санасының алғышарттары мен алғашқы тарихы туралы ғылым. Психика эволюция
үрдісінде екі деңгейден өтті: төменгі және жоғарғы. Төменгі деңгей
психикалық бейнеленудің басталуымен байланысты, ал жоғарғысы адам
психикасының көрінуімен байланысты. Жануарлардың психикасын олардың жүріс-
тұрысынан бөліп қарастыруға болмайды, бірақ жануарлардың жүріс-тұрысын
этология ғылымы зерттейді. Бұл ғылымдардың арасында айырмашылықтар бар.
Этологтар жүріс-тұрысты жалпы биологиялық көзқарас тұрғысынан
зерттейді. Жүріс-тұрыс оларды индивидуалды даму барысындағы және эволюция
үрдісіндегі ортаның жағдайларына бейімделу факторы ретінде қызықтырады.
Олар көбінесе тіршілік етудің табиғи жағдайларындағы жануарлардың
инстинктивті жүріс-тұрысын, зерттейді және олар "жүріс-тұрыс биологиясы"
теориясын қалыптастырған. Зоопсихология жүріс-тұрыстың психикалық
аспектілерін көбінесе лабораториялық жағдайларда зерттейді. Сонда да,
бұндай бөліну шартты болып табылады және бұл екі бағыт өзара тығыз
байланыстардың арқасында дамиды.
Зоопсихологиялық зерттеулер үшін қазіргі кездегі техникалар кеңінен
пайдаланылатын түрлі әдістер қолданылады. Бұл бірінші кезекте, табиғи
жағдайлардағы жануарлардың жүріс-тұрысын бақылау үшін аудио- және видео
жазба құрылғыларды, электронды чиптер мен компьютерлік техникаларды
пайдалану.
Сонымен қатар, мынадай зоопсихологияның дәстүрлік әдістері
пайдаланылады: I) жануардың ақыл-ойлық мүмкіндіктерін зерттеуге арналған
"лабиринт" әдісі; 2) "айналма жол" әдісі; 3) дифференциацияланған
жаттықтыру әдісі жануардың объектілердің белгілерін ажыратуға
қабілеттілігін анықтауға бағытталған; 4) жануардың интеллектуалды жүріс-
тұрысын зерттеуге арналған "мәселелік тор" әдісі; 5) жануардың ашық
кеңістіктегі бейімделуін және белсенділігін зерттеуге арналған "ашық алаң"
әдісі.
Жалпы психологияның түбегейлі мәселелерін шешу үшін, адамның
психикалық іс-әрекетінің, оның санасының пайда болу және даму
заңдылықтарының биологиялык тамырларын анықтау үшін зоопсихологияның мәнін
қайта бағалау қиын болып табылады. Зоопсихологияның мәліметтері, сонымен
қатар балалар психикасы дамуының биологиялық негіздерін анықтауға
көмектеседі. Жануарлар онтогенезін зерттеу барысында табылған "сыни
кезеңдердің", ортаның түрлі факторларына жоғары сезімталдық кезеңдерінің
болуы баланы тәрбиелеуде ескеріледі.
Балалардың жануарлармен қарым-қатынас жасауында үлкен тәрбиелік және
танымдық мән бар. Соңғы ғылыми мәліметтер бойынша балалардың жануарлармен
(дельфиндермен, иттермен және т.б.) қарым-қатынасы бірнеше психикалық
ауытқулар мен ауруларда терапиялық та мәнге ие болады.
Жануарлар, сонымен қатар адамдардың психикалық іс-әрекеттерінің
бүзылуларын зерттеу үшін модельдер ретінде де қызмет атқара алады.
3-дәрісбаян
ПСИХИКА ЭВОЛЮЦИЯСЫ
1.Элементарлы сенсорлық психика
2.Элементарлы сенсорлық психиканың төменгі деңгейі
Элементарлы сенсорлық психика дамуының төменгі деңгейіне бірклеткалы
жануарлар - қарапайымдылар жатады. Инфузория сияқты қарапайымдылардың
кейбір түрлері дамудың біршама жоғарғы деңгейінде болғанымен, керісінше,
бірклеткалы жануарлар сияқты дамудың сол деңгейінде тұрған төменгі
көпклеткалы жануарлардың түрлері де болады.
Қарапайымдылардың қозғалыстары үлкен саналуандылығымен ерекшеленеді.
Дененің кеңістіктегі орын ауыстыруы локомоция деп аталады. Қарапайымдыларда
локомоция кинездер түрінде іске асырылады. Кинездердің екі түрі бар:
ортокинез - ауыспалы жылдамдықпен келу қозғалысы және клинокинез -
қозғалыстың бағытын өзгертумен кеңістіктегі орын ауыстыру. Қарапайымдыларға
жануарлардың басқа түрлерінде жок локомоцияның тәсілдері тән. Оларға
"амебалық", "реактивті" қозғалыстар жатады, кейбір түрлер қыл тәрізді
аяқтардың немесе талшықтардың - плазматикалық өсінділердің көмегімен орын
ауыстырады.
Қысқартқыш бірлік миофибриллалардан - көпклеткалы жануарлардың
Бұлшықеттерінің аналогиясы - мионемалар құралатын болып табылады. Сонымен,
кинездер ортаның биологиялық мәнді факторларының интенсивтілігі
градиенттерінің тікелей әсер етуінен болатын біршама примитивті
инстинктивті қозғалыстар болып табылады. Бұл ортаның жағымсыз жағдайларынан
қашуға мүмкіндік береді. Бірақ бұл қабілеттіліктер ортаға негізгі бейімделу
үшін жеткіліксіз.
Тітіркендіргіштің бастауы бойынша біршама адекватты бейімделу үшін
клинокинетикалық және ортокинетикалық қозғалыстар қосымша түзетулерді қажет
етеді. Және осындай бейімделу элементтерімен қарапайымдыларда
қарапайым таксистер бар болып табылады.
Ортокинездерде кеңістікте ориентация жасау компоненті - сыртқы
тітіркендірудің градиентіндегі орын ауыстыру жылдамдығының өзгеруінде
көрінетін ортотаксис болып табылады. Клинокинездерде кеңістікте ориентация
жасау компоненті - клинотаксистер болып табылады, олар қозғалыстың бағыты
өзгергенде, сондай-ақ тітіркендіргіштің әсер етуінде көрінеді. Осылайша,
таксистер деп қолайлы (жағымды таксистер) жаққа немесе ортаның қолайсыз
жағдайларының жағына (жағымсыз таксистер) кеңістікте ориентация жасаудың
тектік фиксацияланған механизмдерін айтамыз. Мысалы, жағымсыз
ортотермотаксистер ортаның қолайсыз термикалық жағдайларынан түзу сызықты
бөлінуде көрінеді. Қарапайымдыларда термо-, хемо-, гальвано-, фото-, тигмо-
, гео- және басқа да таксистер кездеседі.
Ортаның өзіне тән жағымсыз компоненттері дистантты түрде таныладьі;
биологиялық "нейтралды" белгілер, әдетте, сигналдық белгілер сияқты
алшақтықта қабылданбайды. Тұтасымен алғанда оларға жағымды
тітіркендіргіштерді іздегеннен гөрі, қолайсыз әсерлерден қашу тән болып
келеді.
Қарапайымдыларда тіпті фобиялық реакцияларды да бақылауға болады.
Мысалы, инфузория көбінше қолайсыз жағдайларға кез болғанда бірден тоқтайды
және шабуылға дайындалып, "қорғаныс жағдайын" қабылдайды.
Қарапайымдылардың ең элементарлы формадағы үйренуге қабілеттілігі -
әдеттенуге қабілеттілігі дәлелденді. Неміс ғалымы Ф. Брамштедтің
эксперименттерінде бірнеше уақыт бойы үшбұрышты ыдыста ұстаған парамециялар
оларды шеңбер ыдысқа ауыстырғанда да үшбұрышты траекторияны сақтап қалған.
Әдеттенуді бейімделуден ажырата білу қажет. Әдеттену реакциялар жойылған
кезде көрінеді. Мысалы, Н.А. Тушмалованың эксперименттерінде инфузориялар
вибрацияға түскен. Бірнеше уақыт өткеннен кейін осындай үнемі әсер етуде
олар оған әсерленуін тоқтатты (әдеттену).
Бейімделу, керісінше, жаңа реакциялардың пайда болуымен сипатталады.
Бұны өте жарық бөлмеден қараңғы бөлмеге келгенде байқауға болады. Басында
көздер қараңғы бөлмедегі заттарды ажырата алмайды, бірақ қысқа уақыт
аралығы өткенде көре бастайды. Шартты рефлекстің пайда болуы үйренудің
біршама жоғарғы деңгейіне -биологиялық мәнді және "нейтралды"
тітіркендіргіштердің арасындағы уакыттық байланыстың қалыптасуымен
сипатталатын ассоциативті үйренуге жатады. 140-160 сәйкестіктен кейін
кейбір инфузорияларда (стенторлар мен сувойктар) жарықтық тітіркендіргішке
қысқартылған жауап реакцияларын қалыптастыруға мүмкіндік туды, бірақ
қарапайымдыларда ассоциативті үйренудің болатындығы туралы сұрақ ашық
күйінде қала береді. Ең жоқ дегенде ол оларда бастапқы түрінде болады.
Бірақ сонда да, примитивті болса да қарапайымдылардың жүріс-тұрыстары
микроәлемнің өзінше ерекше жағдайларында өмір сүруге жеткілікті иілгіш
болып келеді. Микро әлем ортасы макро әлем ортасына қарағанда азырақ
тұрақты, бірақ біршама кедейленген болып табылады. Сонымен қатар,
микроорганизмдердің өмір сүруінің қысқалығы (үнемі болып отыратын
клеткалардың бөлінуі) индивидуалды тәжірибені жинақтаудың біршама күрделі
формаларының даму мүмкіндігін жоққа шығарады.
Қарапайымдылар типіне жататындардың жоғарғы өкілдері көптеген
қатынастарда төменгі көпклеткалы омыртқасыз жануарлармен қатар дамиды. Және
оларда элементарлы сенсорлық психиканың төменгі деңгейіндегі көпклеткалы
омыртқасыздардың (ішекқуыстылар, төменгі құрттар) кейбір формаларына
қарағанда тіпті біршама күрделі жүріс-тұрыстар бақыланады. Осы жерде
көрнекі тұрғыда мынадай жалпы зандылық көрінеді: психологиялық
классификация зоологиялық классификациямен толығымен сәйкес келе бермейді.
Бұл жерде басқа заңдылық көрінеді: психикалық дамудың біршама жоғарғы
деңгейінің элементтері үнемі алдыңғы, біршама төменгі деңгейдің қойнауында
туындайды.
4-дәрісбаян
Элементарлы сенсорлық психика дамуының жоғарғы деңгейі
Бұл деңгейге төменгі көпклеткалы омыртқасыздар - тікен-терілілер
(иглокожие) мен жоғарғы құрттар (сақиналылар) жатады. Сақиналы құрттарға
теңіздің көптікенді құрттары, жауын құрты мен сүліктер жатады. Көпклеткалы
жануарларда алғаш рет әртүрлі ұлпалар мен мүшелерге біріктірілген, түрлі
қызметтер атқаратын арнайы клеткалар пайда болады. Алғаш рет примитивті
нервтік жүйе - жеке мүшелердің, жүйелер мен организмдердің іс-әрекеттерінің
тұтастай координаторы пайда болады. Төменгі көпклеткалы организмдерде
нервтік жүйенің түрлі формалары бар, олар: торшалық (гидралар); шеңберлік
(медузалар); радиальды (теңіз жүлдызшалары); билатеральды (жалпақ құрттар)
және "нервтік баспалдақ" (сақиналы құрттар) түрінде кезедеседі. Бұл
деңгейде сонымен қатар бас (цефализация үрдісі) және бас миы пайда болады -
яғни нервтік элементтердің жинақталуы өтеді.
Қозғалыстар. Сақиналы құрттар негізінен теңіздерде және тұщы су
суаттарында өмір сүреді, бірақ олардың кейбіреулері, жауын құрты сияқтылар
топырақта өмір сүреді. Көптеген түрлерге конструктивті іс-әрекетке
қабілеттілік тән және олар өздері жасаған түтікшелерде - өздігінше
"үйшіктерде" өмір сүреді, үнемі сол жерден жем табу үшін "шабуылға" шығады.
Құрылыс материалы ретінде ерекше бездерден бөлінген сөлдермен бекітілетін
құмдар мен басқа да ұсақ бөлшектер болуы мүмкін.
Жабайы түрлер (көптікенділер) басқа құрттарға, моллюскаларға,
шаянтәрізділерге және тіпті салыстырмалы түрде ірі жануарларға да шабуыл
жасай алады. Кейбір түрлердің рационын балдырлар немесе түптің үстіңгі
жағындағы органикалық қалдықтары құрайды. Сүліктер жақсы жүзеді,
жорғалайды, жұмсақ жерлерде жол қазады, кейбіреулері құрлықта жүре алады
және өз жемдерін - сүтқоректілерді және адамдарды құрлықтан табады.
Сүліктердің қозғалыстарында олардың сорғыштары үлкен рөл атқарады. Алғаш
рет өсінділер түріндегі жұп аяқ-қолдар - параподиялар пайда болады, олардан
тактильдік және химиялық сезімталдықтың қармалауыштық мүшелері шығады. Ауыз
қуысында жақтар пайда болады.
Сезім мүшелері және сенсорлық кабілеттіліктер. Осы деңгейдегі
омыртқасыздарда сезім мүшелері олі әлсіз дифференциацияланған, сондықтан
сипап сезудің, химиялык, сезімталдықтың және т.б. арнайы мүшелерін бөлу
қиын болып табылады. Бұл жерде алғашқы сезім мүшелерінің плюромодалдылығы
туралы, яғни жалпы, барлық тірі материяға тән сезімталдық жайлы
айтылуда. Бірақ специализациясы энергияның жеке түрлері бойынша эволюция
үрдісінде энергияның бір арнайы түріне специализацияланған унимодальды
рецепторлық құрылғылардың пайда болуына алып келе алатын жоғарғы деңгейде
болады. Сонымен термо-, хемо-, механо-, фото-, және басқа да рецепторлар
пайда болады.
Бұл болжамға сәйкес көпклеткалы жануарлардың барлық, сезім мүшелері
сипап сезу мүшелерінен - біршама аз дифференциацияланған рецепторлардан
дамиды. Ішекқуыстылардың өзінде бұл мүшелер иіс сезу қызметін де атқарады.
Бұнда алғашқы плюромодальдықтың қалдықтарын байқау қиын емес. Көз сияқты
күрделі сезім мүшелерінің өзі эволюция үрдісінде төменгі қатардағы сезім
мүшелерінен - сипап сезу мүшелерінен - "сенсиллдерден" пайда бола алады.
Әйгілі отандық зоолог, омыртқасыздардың салыстырмалы анатомиясы бойынша
маман В.А. Догель айтқандай, басқа жағдайларда кері құбылыс та жиі орын
алады, онда - омыртқасыздардың қандай да бір рецепторлары жоғалып кетеді
және кейін бірнеше уақыт өткеннен кейін бірнеше өзгерген формада қайтадан
пайда болады. Гидра мен жауын құрты жарықты денесінің бүкіл үстіңгі
қабатымен қабылдайды. Көру мүшесінің эволюциясын медузалардың әртүрлі
формаларының мысалында жақсы зерттеуге болады. Кейбір формаларда көздік дақ
түріндегі жарықтық сезімталдық мүшесі болады, ол - жылтыр эпителилік
қыртыстың астындағы көру және пигменттік клеткалардың жинақталуы.
Басқаларда көздік дақ көздік шұңқыр қалыптастыра отырып, көру клеткаларын
зақымданудан жақсырақ қорғау үшін тереңдікке кетеді. Және жоғары
дифференциацияланған көру мүшесі аналогы - хрустальды көздік көпіршік пайда
болады. Бірақ көру әлі де болса фотоскопиялық болып қала береді, заттық
қабылдауға қабілеттілік жоқ болып табылады.
Сезім мүшелерінің симметриялық орналасуының арқасында примитивті
таксистермен қатар жоғарғы таксистердің де бірнеше формалары бар. Неміс
ғалымы А. Кюн мынадай түрлерден тұратын жоғарғы таксистердің
классификациясын өткізді: 1 - тропотаксистер - симметриялық орналасқан ре-
цепторлардағы қозудың интенсивтілігін теңдестірудің нәтижесінде
қалыптасқан, бірдей әрекет ететін қозғалыс; 2 -телотаксистер -
тітіркендіргіштің бір бастауын таңдау жөне соған қарайғы бағытта қозғалу; 3
- менотаксистер - симметриялық емес тітіркендіруде симметриялық орналасқан
рецепторларда бұрышта тітіркендіргіштің бастауына қарай қозғалыс жасалады.
4 - мнемотаксистер - бейімделулерді индивидуалды есте сақтау, ол тек есі
дамыған жоғарғы жануарларда ғана кездеседі.
Жүріс-тұрыстың иілімділігі. Көптікенді сақиналы құрттарда отбасылық
жүріс-тұрыстың, агрессивтіліктің және қарым-қатынас элементтерінің
бастамалары кездеседі. Бірақ негізгі агрессивтілік пен отбасылық жүріс-
тұрыс қозғалыстар сигналдық мәнге ие болған кездегі ритуализациясымен
сипатталады. Үйрену әдеттену деңгейінде. Ассоциативті үйренудің нәтижелері
ұзақ сақталмайды.
Тұтасымен алғанда сақиналық құрттардың жүріс-тұрысы элементарлы
сенсорлық психика стадиясына сәйкес келеді, себебі ол тек, Леонтьев
бойынша, сигналдардың тіршілік етуге өмірлік маңызды негізгі биологиялық
қызметтерінің пайда болғандығы туралы хабарлап отыратын қоршаған ортаның
жеке қасиеттеріне ғана бейімделген. Бұл бейімделу тек бір ғана түйсіктердің
негізінде іске асады. Заттық қабылдау әлі де бар, бірақ кейбір жерде
жүретін ұлуларда (жүзімдік ұлу), сонымен қатар еркін жүзетін жабайы
моллюскаларда және полихеттерде осы қабілеттіліктің бастамалары байқалады.
Бұл деңгейдегі жануарларда әлі де болса қолайсыз сыртқы жағдайлардан
қашу басым болады, бірақ сонда да жағымды тітіркендіргіштерді белсенді
іздеу жүріс-тұрыста мәнді орын алады. Олардың өмірінде сондай-ақ кинездер
мен элементарлы таксистер үлкен рөл атқарады, бірақ сонымен қатар
инстинктивті жүріс-тұрыстың күрделі формаларының бастамалары да кездеседі.
Алғаш рет кеңістіктегі мәнді біршама дәл және үнемді бейімделуді қамтамасыз
ететін жоғарғы таксистер пайда болады.
5-дәрісбаян
Перцептивті психика
Перцептивті психика дамуының төменгі деңгейі
1. Қозғалыстар
2. Нервтік жүйе және сезім мүшелері
3. Топтық жүріс-тұрыс пен қарым-қатынас және үйрену
Бұл деңгейде негізгі дағдылар мен қабылдау пайда болады. Элементарлы
сенсорлық психикада тек жеке қасиеттердің бейнесі ғана орын алса, бұнда
біртұтас бірліктер ретіндегі ортаның заттық компоненттері бейнеленеді.
Заттық қабылдау жалпылаудың белгілі-бір деңгейін болжайтын болғандықтан,
сезімдік елестер пайда болады.
Бұл деңгейге жоғарғы омыртқасыздар - бас-аяқты моллюскалар мен
буынаяқтылар жатады. Мысал ретінде жануарлардың ең көп классы ретіндегі
жәндіктерді қарастырамыз. Олар барлық жерлерде - құрлықта, барлық тұщы су
суаттарында, сонымен қатар ауада да тіршілік етеді.
Жәндіктердің қозғалысы саналуандығымен ерекшеленеді. Олар барлық
жерлерде тіршілік етеді және осыған тәуелді жәндіктердің локомоциялары
үлкен саналуандылығымен ерекшеленеді. Еркек бөгелектің ұшу жылдамдығы
сағатына 122 км. жетеді, ал кейбір жарғақ қанаттылардың қанат қағуының
жиілігі - секундына 1000-ға дейін жетеді. Жәндіктердің бұлшық еттері ерекше
жақсы дамыған, специализациялану мен дифференциацияның жоғарғы деңгейінің
арқасында, олар өздерінің салмағынан көп ауыр салмақты көтеруге қабілетті
болып келеді.
Нервтік жүйе және сезім мүшелері. Жәндіктердің бас миы - күрделі
құрылған жұтқыншақ үстіндегі торап - ол үш бөліктен тұрады: 1 - біршама
дамыған алдыңғы бөлік (протоцеребрум). Алдыңғы бөлікпен күрделі көзді
иннервациялайтын өте ірі көру бөліктерінің жұбы байланысты; 2 - мұртшаларды
иннервациялайтын ортаңғы бөлік (дейтоцеребрум); 3 - ауыздық аппаратты
иннервациялайтын артқы бөлік (тритоцеребрум). Қол-аяқты моллюскалардың
(сегізаяқтар) нервтік жүйесі дамудың жоғарғы деңгейіне жеткен. Олар
жануарлардың барлық түрлерінің ішінде ең ірі көру мүшесі бар организмдер
болып табылады, олардың көру мүшесінің диаметрі - 40 сантиметрге дейін
жетеді. Жәндіктердің өмір сүретін арнайы жағдайлары (ортаның
сапалық әртүрлі агенттерінің көптігі мен саналуандығы) оларды көптеген,
өздігінше құрылған сезім мүшелерінің пайда болуына алып келді. Мысалы, көру
мүшесінің құрылысы күрделі болып келеді (күрделі көз) және ол қабылдау
ерекшелігі әлі күнге дейін ғылымға беймәлім болып келген көптеген қарапайым
көздерден (омматидий) тұрады. Кейбір түрлерде саны жағынан әртүрлі
қарапайым жалғыз көздер де болады. Омматидиялар басқа омматидиялардан
дақтық салымшалармен шеттетілген және оларға тәуелсіз қызмет етеді. Әрбір
омматидияда аксондары мидың оптикалық ганглилерінде аяқталатын 7-8 көру
клеткасынан тұрады. Жеке омматидиялардан келетін көру тітіркендіргіштері
біртұтас бейнеге жинақталады, яғни оларда заттық көру бар деген сөз. Олар
форма мен түсті оптикалық қабылдауға қабілетті болып келеді.
Жәндіктер ерекше әлемде (микроландшафтлы жөне микроклиматты жерлерде)
өмір сүретін болғандықтан, мысалы, қалақай көбелегінде, айқын көру тек
жуықтап алғанда 2-3 сантиметр арақашықтықта ғана мүмкін болып табылады.
Жәндіктер қозғалмалы заттарды немесе өздері козғалып бара жатқан сәтте
тыныштықта тұрған заттарды жақсы көре алады.
Топтық жүріс-тұрыс пен қарым-қатынас. Бұл деңгейдің өкілдерінде
негізгі топтық жүріс-тұрыстың өте күрделі формалары байқалады. Оларда
сезімталдықтың барлық түрлері жақсы дамығандықтан, олар барлық сенсорлық
каналдар бойынша ақпаратты берумен коммуникацияға қабілетті болып келеді.
Өз уақытында аралардың тамақтың тұрған орны туралы ақпаратты беруіне
көмектесетін олардағы рәсімденген "бидің" тілін шешу үлкен жаңалық болды.
Бұл жаңалықты австралиялық ғалым К. Фриш 20 жыл бойы бал арасының жүріс-
тұрысын зерттегеннен кейін жасаған болатын. Фриш бойынша жүгіріп өту сызығы
мен көлденеңнің арасындағы бұрыш (соттың көлденең үстіңгі қабатында) ұшу
сызығы мен аспандағы күннің орналасқан жерінің арасындағы бұрышына сәйкес
келеді. Бұл жерде біз аралардың фотоменотаксистермен геоменотаксистерге
транспозиция жасауға қабілеттіліктерімен кездесеміз: күннің орналасқан
орнына бекітілген бұрыш жердің тартылыс күшіне ауыстырылады. Транспозиция
жануарлардың арасындағы қарым-қатынастың негізінде жатқан
трансформациялардың жеке жағдайы болып табылады: қоршаған орта заттарының
қасиеттері оптикалық, акустикалық және басқа да сигналдардың түрлеріндегі
арнайы кодтың көмегімен жануарлар тіліне трансформацияланады. Қарым-
қатынастың инстинктивті формаларының ең жоғарғы деңгейі жүріс-тұрыстың
рәсімденуі болып табылады. Рәсімдеу барысында кейбір тектік бекітілген
позалар мен дененің қозғалыстары сигналдық, яғни ақпаратты беруші бола
бастайды. Осы деңгейдегі жануарларға территорияны маркировкалау мен
қорғауда көрінетін территориялык, жүріс-тұрыс тән.
Үйрену. Онтогенездегі кез келген инстинктивті жүріс-тұрыстың
қалыптасуы индивидуалды тәжірибені жинақтаумен бірге жүреді, яғни
инстинктивті жүріс-тұрыс үйренумен жетілдіріледі. Бірақ бұл деңгейде соңғы
орынды инстинктіге қатысты бағынышты жағдай алады. Сонымен, жәндіктердің
өмір сүру ортасының ерекшеліктері олардың психикалық дамуының
ерекшеліктерінде бейнеленеді.
6-дәрісбаян
Перцептивті психика дамуының жоғарғы деңгейі
1. Қозғалыстар, сенсорлық қабілеттіліктер мен қарым-қатынас
2. Психикалық дамудың жалпы сипаттамасы
3. Психика дамуының интеллектуалды кезеңі
Перцептивті психика кезеңдері дамуының жоғарғы деңгейіне эволюция
үрдісі барысында тек жоғарғы омыртқалылардың өкілдері ғана жетті, олар -
құстар мен сүтқоректілер. Осы деңгейде жануарлар әлемінде кездесетін
психикалық іс-әрекеттің біршама күрделі көрінулері байқалады. Кеңістіктік
бейімделу осы жерде де таксистердің негізінде іске асады, олар: бағдарларды
индивидуалды есте сақтаумен сипатталынатын, мнемотаксистер қосылатын, тропо-
, тело- және менотаксистер. Жоғарғы омыртқалылардыц өмірінде мнемо-
таксистер ерекше үлкен рөл атқаратын болғандықтан, бейімделудің туа
берілген тәсілдері бұл жерде өмір барысында индивидуалды жинақталған
тәжірибемен мәнді байиды. Қоршаған ортаның компоненттеріне әсерленудің
биологиялық адекваттылығы жоғарғы омыртқалыларда да жүріс-тұрыстың
инстинктивті элементтерімен қамтамасыз етіледі. Биологиялық жағдайларға
адекватты әсерлену тек белгілердің, объектілер мен жағдайлардың
үнемелігінде ғана мүмкін, бұл жануар кілттік тітіркендіргішке әсерленген
кездегі тектік бекітілген, туа берілген негізде етеді. Сонымен инстинктивті
әрекеттер жануарлар үшін ойгілі танымдық мәнге де ие болады, ол оған
қоршаған ақиқаттықпен танысқанда көмектеседі.
Инстинктивті жүріс-тұрыс дамуының ерекше жоғарғы деңгейіне жоғарғы
омыртқалыларда жануарлардың бір-бірімен рәсімденген қарым-қатынастары
жетеді. Қарым-қатынас сферасында жүріс-тұрыстың инстинктивті формалары
біршама көп таптауырындыққа қол жеткізіледі. Қатал бекітілген
зоопрагматикалық құралдарсыз ақпараттарды беру негізгі бола алмайды. Толық
қанды қарым-қатынас сондай-ақ жүріс-тұрыс ауданындағы жоғарғы интеграция
үшін - жеке особтардың және тұтас қауымдастықтың жүріс-тұрысының
интеграциясы үшін қажетті жағдай болып табылды.
Қозғалыстар. Бұл деңгейдегі жануарлардың локомоторлы қозғалыстары
біршама "автоматтанғандардың" қатарына жатады және олардың әртүрлілігі
тіршілік етудің арнайы жағдайларына тәуелді болып келеді. Жоғарғы
омыртқалылардың алдыңғы аяқтары, негізгі, сүйеніш-локомоторлық қызметтен
басқалары, әртүрлі заттармен манипуляция жасауда көрінетін қосымша
қызметтер атқарады. Қосымша қызметтер жоғарғы омыртқалыларда ауыз
аппаратына да тән, бұнда осы екі эффекторлық жүйелердің арасында кызметтік
өзара әрекеттестік болады. Манипуляциялау әсіресе оларға деструктивті әсер
етудің барысында заттарды кешендік тексеруге көмектеседі және жануарлардың
танымдық, қабілеттіліктерін дамытады. Осылайша, алдыңғы аяқтардың қосымша
қызметтерінің прогрессивті дамуы психикалық дамудың факторы болып табылды.
Манипуляциялаудың түрлеріне комфортты жүріс-тұрыс та (денені тазалау)
жатады.
Сенсорлық қабілеттіліктер. Жануарлардың сезім мүшелері. Бұл деңгейде
өзінің дамуында жетістікке жетті деп айтуға болады. Белгілі-бір сезім
мүшелерінің және олардың әртүрлілік деңгейінің болуы тіршілік етудің нақты
жағдайларына және жануарлардың өмір сүру жағдайына тәуелді болып келеді.
Сезім мүшелеріне жоғары компенсаторлық мүмкіндіктер тән, мысалы, бір қатар
үңгірлік балықтарда көру мүшесі жоқ болғанда олардың қызметін есту мүшесі
жақсы атқара алады. Бес негізгі сезім мүшелерінен басқа кейбір түрлерде
сезімталдықтың ерекше түрлері болады, мысалы, ультрадыбысқа (жарқанат),
инфрадыбысқа (кит), инфра қызыл сәулелерге сезімталдық (шұңқыр басты жылан
(ямкоголовая змея)) және т.б.
Егер негізгі перцепция туралы айтатын болсақ, онда орта компоненттерін
заттық қабылдауға, дөңгелек ауыздылардан басқа, омыртқалылардың барлық
түрлері қабілетті болып келеді. Бұндай қабілеттілік талдау мен жалпылауга
тек жеткілікті дамыған қабілеттіліктің негізінде ғана мүмкін болады. Бірақ
төменгі (балықтар) және жоғарғы (құстар мен сүтқоректілер) омыртқалылардың
арасында қабылдауға қабілеттіліктің сапалық айырмашылықтары бар. Жоғарғы
омыртқалылардың тіршілік ету үшін, жекелеп алғанда индивидуалды тәжірибені
бекіту үшін өте маңызды қабілеттілігі олардың көру арқылы жалпылауға
(елестерге) қабілеттілігі болып табылады. Бұған дәлел алғаш рет Л.В.
Крушинский бейнелеген, көру алаңынан оның жоғалуынан кейін жемдердің орын
ауыстыруын бақылау қабілеттілігі көрінетін жануарлардың жабайы
формаларындағы "экстраполяция" құбылысы тәрізді құбылыс бола алады. Бірнеше
уақыт өткеннен кейінгі реакциялар әдісін қолдана отырып жүргізілген
көптеген ғалымдардың эксперименттері көрсеткендей, елестер формасындағы
жалпыланған көру бейнелері омыртқалы жануарлардың арасында кеңінен
таралған. Эксперименттің мағынасы, жануардың (шимпанзе) көзінше жемді
жасырып қоюдан бұрын, оны басқаға, аз тартымды затқа білдірмей алмастырып
қояды және оған оны тек бірнеше уақыт өткеннен кейін ғана іздеуге жібереді.
Егер жемді тапқаннан кейін жануар "көңілі қалғандығын" көрсетсе, онда
елесте басқа заттың бейнесі болған деп болжам жасауға болады.
Сонымен, жоғарғы омыртқалылардың, негізінде елестер қалыптасатын,
заттық қабылдауға, талдауға және жалпылауға қабілеттілігі индивидуалды
тәжірибені жинақтаудың негізін құрайтын күрделі дағдылардың пайда болуының
маңызды алғышарты болып табылады.
Қарым-қатынас. Жоғарғы омыртқалылардың қарым-қатынас үрдісі барлық
сенсорлық каналдарды пайдаланумен өтеді. Ольфакторлық сигнализация -
химиялық жолмен басқа особтарға ақпарат беру аймақтық жүріс-тұрыста,
әсіресе аймақты таңбалауда басым болады. Оптикалық канал - айқын позалар
мен дене қозғалысының көмегімен ақпаратты беру, оған рәсімденген жүріс-
тұрыс енеді. Мысалы, демонстрациялық жүріс-тұрыс бір-біріне дененің түрлі
бөліктерін немесе позаларды демонстрациялауда көрінеді. Осы позалар
бағытталған жануарлар адекватты түсіне алатын "қорқытып тастау", "жақсы
көріну" ("импонирования") немесе "бағынушылық" позалары болады. Акустикалық
канал дыбыстардың көмегімен ақпаратты беру үшін қызмет етеді. Коммуникация
үрдісіндегі белгілі-бір каналдың басым болуы жануарлардың өмір сүру
жағдайына тәуелді. Ақпаратты беретін жануар "экспедиент" деп аталады, ал
ақпаратты қабылдайтын жануар - "перцепиент" деп аталады.
Психикалық дамудың жалпы сипаттамасы.
Инстинктивті жүріс-тұрыс эволюция үрдісінде өзінің мәнділігін
жоғалтпайтын болғандықтан, ол принциптік түрде үйренумен алмаса алмайды,
өйткені инстинкт - бұл түрлік тәжірибе, ал үйрену -индивидуалды тәжірибе.
Бірақ, академик А.Н. Северцов көрсеткендей, жоғарғы омыртқалыларда, әсіресе
сүтқоректілерде, психика үйрену үрдістері дамуының арқасында эволюцияның
шешуші факторы мәніне ие болады. Бұнда инстинкттердің мәні толығымен
сақталады. Сонымен қатар, инстинкттердің біршама жоғары дамуы жоғарғы
омыртқалыларда онсыз негізгі ақпарат беру мүмкін емес болатын, қарым-
қатынастың тектік бекітілген құралдарынан тұратын рәсімдеу жүріс-
тұрыстарында байқалады. Негізгі қарым-қатынас жүріс-тұрыс ауданындағы
жоғарғы интеграция үшін қажетті жағдай болып табылады - яғни жеке
особтардың және тұтас қауымдастықтар жүріс-тұрысының интеграциясы үшін.
Бірақ қарым-қатынастың индивидуалды ерекшеліктерінің қалыптасуында үйрену
үрдістері мәнді рөл атқарады. Қарым-қатынастың индивидуалды жинақталған
элементтері жануарларға жабық коммуникативті жүйелердің сыртына шығуға
мүмкіндік береді және, осылайша, ол нәтижесінде қарым-қатынастың адамға тән
формаларының туындауына алғышарт болып табылды. Тек жоғарғы омыртқалыларда
ғана олардың жүріс-тұрыстарының иілгіштігін және бейімділігін анықтайтын
күрделі дағдылар кездеседі. Жүріс-тұрыстың иілгіштігі орта
жағдайларының өзгеруін деп дағдылардың тез қайта құрылу мүмкіндігінде
көрінеді. Міне, сондықтан күрделі дағдылар жануарлардың психикалық іс-
әрекеттерінің жоғарғы формаларының - интеллектуалды әрекеттердің - дамуы
үшін алғышарт болып табылады.
Психика дамуының интеллектуалды кезеңі
Интеллект сөзі латын тілінен аударғанда Intellectus - таным, түсіну,
ақыл-ес деген мағына береді. Оны индивидтің ақыл-ой қабілеттіліктерінің
салыстырмалы түрде тұрақты құрылымы ретінде түсінген жөн.
Интеллектіні, өз кезегінде көптеген ғалымдар зерттеген. В. Штерн мен
Ж. Пиаже интеллектіні өмірдің қолма-қол жағдайларына биопсихикалық
бейімделу ретінде түсіндірді. А. Бине мен Т. Симон алғаш рет 1905 жылы
интеллектіні өлшеу үшін тест жасаған болатын. М. Вертхеймер мен В. Келер
инсайт түсінігін қалыптастырды.
Академик А.Н. Северцов интеллект жануарға біршама үлкен бейімделу
тиімділігін береді деп есептеген.
Алғаш рет жануарлардың интеллектісін өз жүріс-тұрысын ортаның
өзгермелі жағдайларына "келтіру" қабілеттілігі ретінде 1882 жылы Дж.
Романес "Жануарлардың ақылы" ("Ум животных") атты кітапта бейнелеген. Ллойд
Морган мен Э. Торндайк антропоморфизмге сын жасап Романесқа қарсы шықты
және жауап ретінде жануарлардың психикалық қабілеттіліктерінің қатал
критерийлерін қалыптастырды (Метод проб и ошибок).
Американдық психолог Э. Толмен 1932 жылы "Жануарлар мен адамдардың
мақсатқа бағытталған жүріс-тұрысы" ("Целенаправленное поведение животных и
человека") атты кітап жазды.
Жануарлар "әрекеттер аркылы үйренеді" деген ойға қарсы, Толмен
эксперименттік түрғыда олардың лабиринттің жалпы сипаттамалары туралы
ақпаратты, сәйкес жүріс-тұрыстарды іске асырмастан, қабылдай алатындығын
көрсетті. Ол, үйрену кезінде жануарлар сыртқы әлемнің себеп-салдарлық
қатынастарын көрсететін "когнитивті картаға" ие болады деп болжам жасады.
Интеллектуалды кезеңдер жоғарғы деңгейіндегі жануарлар үшін тек
ортаның заттық компоненттерінің ғана емес, сонымен қатар олардың
байланыстары мен қатынастарының бейнеленуінде көрінетін психикалық іс-
әрекеттерінің даму деңгейі болып табылады, сондай-ақ ол дағдыларды ауыстыру
мен пайдалану арқылы түрлі тәсілдермен күрделі тапсырмаларды таптауырындық
емес шешу болып табылады. Бұл ауыстыру заттардың ұқсастығы бойынша, сонымен
қатар олардың арасындағы ұқсастық бойынша да іске асырылады.
Неміс ғалымы В. Келер жануарлардың ойлауы мен интеллектуалды жүріс-
тұрысын зерттеуге үлкен үлес қосты. Алғаш рет ол жоғарғы жануарларға (адам
тәріздес маймылдарға) жүріс-тұрыстың интеллектуалды формалары, инсайт және
қарапайым-құралдарды дайындауға қабілеттіліктердің тән екендігін дәлелдеді.
Жануарлардың интеллектісін, сонымен бірге иттің таяқшаны алып жүрудегі
теңсіздік орталығын қалай табатындығын Л. Морган зерттеген болатын.
Э. Торндайк жоғарғы жануарлардың интеллектуалды әрекеттерін зерттеу
үшін әйгілі "мәселелік жәшікті" ойлап тапты. Интеллектуалды әрекеттерді
шимпанзеден бақылауға болады. Жемісті алмастан бұрын ол бірнеше уақыт
"ойланған" сияқты болады, одан кейін қолданғанда тапсырманы шешу оңай болып
табылатын екі қысқа таяқшаларды бір ұзын таяққа біріктіруге тырысады.
Сонымен бірге маймылдың адамды қолынан тартып жем тұрған жерге апарып, одан
кейін оның иығына секіріп шығып, оны алатындығын бақылаған, ал егер адам
отырса, онда маймыл иығынан түсіп оны арт жағынан көтеруге тырысқан.
А.Н. Леонтьев бойынша интеллектінің критерийі ретінде инстинкттің
құрамында биологиялық мағынадан ада болған дайындық фазасының болуы қызмет
етеді.
Ф. Йеркс интеллектінің негізгі ерекшеліктерін бөліп шығарды:
1. Әрекет етуден бұрын жағдайды детальдық зерттеу.
2. "Ойлануды" еске түсіретін әрекеттердің арасындағы
тербелістің болуы.
3.Артық, кездейсоқ қозғалыстарсыз, мағынасыз "байқап көрулер мен
қателерсіз" жағдайға, мақсатқа бағытталған, ақыл-ойлық
әсерленуге талпыныс.
4. Шешім дұрыс емес болған жағдайда шешудің жаңа тәсілін тез
арада тауып, оны қолдану.
5. Әрекетті орындау үрдісінде зейін сферасында оның соңғы
мақсатын ұстану. Барлық жасалған қозғалыстардың ақылдылығы мен
мақсатқа бағытталғандығы, олардың мақсатқа қол жеткізуге бағыныштылығы.
6. Іс-әрекет жасағанда жануар мақсатқа жеткізетін әрекеттердің
қажетті жиынтығын аяқ астынан жасайды, сол кездегі ерекше сыни сәттің
болуы.
7. Бірде табылған мәселенің шешімін жаңа жағдайларда қайталаудың
жеңілдігі.
8. Екінші реттіден бас тарта отырып, жағдайдағы мәнді нәрсені
табу қабілеттілігі.
Эволюция барысында алдымен жануарлардың интеллектуалды дамуы үшін
алғышарттар пайда болды, оларға, біріншіден, жануарлардың танымдық,
қабілеттіліктерінің дамуында шешуші рөл атқарған, манипуляциялау, соның
ішінде биологиялық нейтралды заттармен манипуляция жасау жатады.
Манипуляция жасау заттар туралы жалпыланған білімдерді және жалпыланған
қозғалыстық-сенсорлы тәжірибе қалыптасады. Жануар заттың салмаған ұстап
көріп тұрып, ол туралы біртұтас реттегі кешендік ақпарат алады. И.П. Павлов
манипуляциялау тек жануарлардың қызыққыштығын ғана көрсетеді, бірақ, оларға
пайда келтірмейді деп есептеген.
Екіншіден, дағдыларды жаңа жағдайларға тек заттардың ұқсастығы
принципі бойынша ғана емес, сонымен бірге заттардың қатынастары мен
байланыстарының ұқсастықтары бойынша да ауыстыру маңызды алғышарт болып
табылды. Және А.Н. Леонтьевтің пікірі бойынша, іздеуі немесе дайын-далынуы
іс-әрекеттің дайындық фазасымен байланысты болып келетін құралдарды
пайдалану.
7-дәрісбаян
Жануарлардың интеллектуалды іс-әрекеттерін бағалау мәселесі
Жануарлардың интеллектісін бағалауда екі бағыт бар:
1 - жүріс-тұрыстарын талдау;
2 - мидың құрылысын зерттеу.
Бұрын салыстырмалы қарапайым миының болуымен ерекшеленетін
төменгілерден миының құрылысы күрделі болып келетін жоғарғы, интеллектуалды
жануарларға дейінгі дамуда сызықтық біртінділік бар деп есептелінген.
Тұтасымен алғанда біз осы пікірге дәлел табамыз, бірақ кейбір жағдайларда,
эволюция үрдісіндегі жануарлардың сызықтық емес дамуының салдары болып
табылатын ауытқуларды көреміз. Шын мәнінде эволюция әрқайсысында сыртқы
жағдайлардың кешеніне бейімделу өтетін көптеген тармақтануды берді. Әртүрлі
жануарлар эволюциялық теректің түрлі бұтақтарында орналаса отырып,
күрделіліктің бірдей деңгейіне қол жеткізе алады. Нейроанатом Ходос (1982)
жануарлардың интеллектісіне қатысты былай деп жазған болатын: "...біздің
сүтқоректілердің ОНЖ-сі туралы білімдеріміз бізде омыртқалылардың басқа
класында интеллектінің нервтік корреляттарын іздеуде қандай да бір қате
түсініктің туындағанына жол бергізе алмайды".
Ұзақ уақыт бойы жануарлар интеллектісі әдетте адам интеллектісінің
көрсеткіші болып есептелетін критерийлер бойынша бағаланды (есті бағалау,
арифметикалық және логикалық мүмкіндіктер, тілге және түсінік
қалыптастыруға қабілеттілік).
Алғаш рет жануарлардың интеллектуалды қабілеттіліктерін өлшеуге
арналған тестті 1949 жылы Гарри Харлоу қалыптастырды. Тест жануардың қандай
да бір ережелерді сақтау және сәйкес қорытындылар жасау қабілеттілігін
анықтайды. Мысалы, қарапайым көру дискриминациясына берілетін тапсырманың
орнына, Харлоу оларға шешімін табу үшін бір ғана ережені ұстану қажет
болатын бір қатар тесттерді біртіндеп ұсынып отырды. Ол ереже мынадай:
әрбір жағдайдағы тамақтық марапаттау (осы тапсырманың шеңберінде) оның
орналасқан орнына тәуелсіз үнемі бір ғана заттың астында болады. Егер
бұндай бір типтік тапсырмалардың біртінділігін
ұсыну оларды жақсырақ шешуге алып келсе, онда "үйрену бағдарының"
қалыптасқандығы туралы айтуға болар еді.
8-дәрісбаян
Жануарлардың құралдарды пайдалануы
Жануарлардың түрлі заттармен манипуляция жасайтын барлық жағдайларын
құрал пайдалануға жатқыза беруге болмайды. Мысалы, қарғалардың
моллюскаларды ауаға көтеріп, содан кейін оны тастың үстіне тастағанын, ал
барылдақ торғай ұлуларды кішкене тұмсығына іліп алады және оны тасқа ұра
бастайды, сондай-ақ қарғалар мен сақалды күшігендер сүйектерді шағу үшін
төменге тастайды, күшігендер африкалық түйеқұстың жұмыртқасын тастың үстіне
тастай отырып оны ашып алады. Бірақ күшігендер сонымен бірге тасты ауаға
көтеріп түйеқұстың інінің үстіне тастай алады. Бұны құралды пайдалану
жағдайына жатқызуға болады. Немесе, галапагостық тоқылдақ құс кішкене
тұмсығымен кактустың тікенін теректің дінінен личинкаларды алу үшін
пайдаланады. Осы мысалдардан, тек қандай да бір зат жануардың өзінің бір
бөлігін, ұзарту үшін қызмет еткен жағдайлар ғана құралдарды пайдалануға
жатады деп айтуға болады. Құралдарды пайдалану белгілі-бір мәселені ақылмен
шешуге алып келеді және бұны егер бұндай жүріс-тұрыс жаулық сипатта
болмаған жағдайда интеллектуалды іс-әрекеттің белгісі ретінде есептеуге
болады. Және шын мәнісінде, кейбір жағдайларда бұндай жүріс-тұрыстың
дамуында үйрену белгілі-бір рөл атқаратын болады. Мысалы, туыла салысымен
шыбықпен манипуляция жасайтын тоқылдақтың балапаны бастан құртты көре салып
шыбықты лақтырады және оны тұмсығымен шоқып алады.
Құралдармен жасалатын біршама күрделі әрекеттерді жабайы шимпанзеде
бақылауға болады. Тамақ табу үшін олар көбінесе таяқтарды, шыбықтарды және
басқа да заттарды қолданады (термиттерді табу үшін, араның ұясынан балды
алу үшін, өсімдіктердің тамырын қазу үшін). Олар сонымен қатар су ішу үшін
және денесін тазалау үшін жапырақтарды да пайдалана алады.
Тамақ табу жүріс-тұрысы интеллектуалды жүріс-тұрыстың қызметтік
эквиваленті болып табылады. Және осыған қатысты приматтардың құрал
пайдалануын тоқылдақ құстың құрал пайдалануынан ажырату қиын.
Ғалымдар құралдарды пайдалану әлі интеллектінің белгісі болып
табылмайды, бірақ ол шын мәнінде акылды жүріс-тұрыстар үшін, соның ішінде
нақты жағдайларға тәуелді, оның мүлде жаңа формаларының пайда болуы үшін
алғы шарттар жасайды деп есептейді (сенегалдық шимпанзе үлкен таяқтардың
көмегімен қолымен термиттерді таңдай алатындай етіп термитниктерде тесік
жасайды). Бұл жерде біз "мәдени ауыспалылықтың" мысалын көріп отырмыз -
тамақ табу тәсіліне маймылдар кейін бүкіл популяция бойынша таралатын,
еліктеу жолымен үйренетін болғандықтан, ақпаратты бір ұрпақтан келесісіне
тектік емес жолмен беру орын алады. Сонымен, Кошима аралында тіршілік
ететін (1963) жопондық макакалар еліктеу жолымен бірқатар тамақтық жүріс-
тұрыстарға байланысты әрекеттерді үйренген. "Жаңалықтың" инициаторы батата
құлпынайларын өзенде құмнан тазартуға үйренген Имо атты макака болған.
Басқа жануарлар оған еліктей бастайды және 10 жыл бойы бұл әдет өте
үлкендер (12 жастағы және одан үлкен) мен жастардан басқа бүкіл популяцияға
таралды. Екі жылдан кейін басқалар бұл уақытта бір дәннен жинағанда, Имо
дәнді уысына толтырып жинап, оны суға лақтыруды үйренді. Бұл инсайт
типіндегі үйренуге ұқсас болды, өйткені Имо өзінің жаңалығын кездейсоқ ашты
және оны пайдалануды үйренді.
Дәстүрлік жүріс-тұрыстың тағы бір формасы - бұл белгілі-бір маршрут
бойынша көшіп-қону (бұғылар, арқан балықтар, құстар). Бұнда жастар көшу
маршруттарын үлкендерден үйренеді. Дәстүрлік тамақтық жүріс-тұрыстың басқа
мысалы балықшы құстарда - теңіздің жағасында өмір сүретін сауыс-қандарда
байқалады. Үлкендер мидиялардың екі қайырылып ашылып жабылатын
қабыршақтарынан ет табудың екі тәсілінің бірін қолданады:
1) қабыршақтың жұқа бөлігін тұмсықпен ұрып тесу;
2) мидия судың астында болған кезде тұмсығын ашық сифонға
қояды және қайырылып ашылып жабылатын қабыршақты ұстап
тұрған бұлшықетті кеседі.
Бір отбасылық жұптың мүшелері үнемі қабыршақтарды ашудың тек бір ғана
әдісін қолданады. Ешқашанда бір құс қабыршақты ашудың екі тәсілін де
қолданбайды. Осыны дәлелдеу үшін Нортон Гриффитс қиылыспалы тәрбиелеумен
эксперимент жасады. Ол түрлі ұялардағы құрылыстардың орнын ауыстырды, одан
кейін балапандар оларды тәрбиелейтін ата-аналардан қабыршақтарды ашудың
тәсіліне үйренетіндігін бақылады.
Үйренуге деген кейбір икемділіктер жүріс-тұрыс үшін мәнді болып
табылғанымен ол үлкен интеллектіні талап етпейді. Мысалы, дәстүрлерді
ұстанатын адамдар көбінесе өзінің жүріс-тұрысын рационалды түрде түсіндіре
алмайды. Сонымен, еліктеу жоғарғы интеллектінің қажетті белгісі болып
табылмайды деп айтуға болады.
Интеллектінің биологиялық шектеулілігі. Н.Н. Ладыгина - Котстың пікірі
бойынша, адам тәріздес маймылдардың елестерінің көру бейнелері адамдікіне
қарағанда біршама мәнді, әлсіз болып табылады және үнемі қоршаған жағдайдың
компоненттерімен байланысты, яғни елестердің жағдайлық байланыстылығы
бақыланады.
Шимпанзе жалпақ тақтайшаны тар түтікшеге кіргізуге бірнеше рет
талпыныс жасап, көбінесе "ыңғайсыз" қателер жібереді. Мысалы, шимпанзе
жемді алу үшін ілгекті адекватты пайдалана алмайды (тар цилиндрден жіппен
шығарады), сонымен бірге, иілген бөлігін кедергі жасап тұрған элемент
ретінде сындырып алып тастайды. Осында олардың ойлауының шектеулілігі
көрінеді.
Н.Н. Ладыгина-Котс былай деп жазды: "Шимпанзе жаңа жағдайда бірден
мәнді ерекшеліктерді тауып алуға және заттар арасындағы тікелей
қабылданатын қатынастарды саралаудың негізінде жаңа байланыстарды
қалыптастыруға қабілетті емес". Бұны Э.Г. Вацуроның "тексеру жолын"
пайдаланып жүргізген тәжірибесі де дәлелдеді, онда шимпанзе шекті алып
тастағаннан кейін де жемді алу үшін тексеру жолын пайдалануын жалғастыра
береді.
Тіпті интеллектінің ең күрделі көрінулерінің өзі жаңа жағдайларда
көбінесе тамақ табу жүріс-тұрысының ерекшеліктерімен байланысты
филогенетикалық қалыптасқан әрекет тәсілін пайдалану болып табылады. Бүкіл
психикалық іс-әрекеттің бұл биологиялық шарттылығы олардың интеллектуалды
қабілеттіліктерінің шектелгенділігінің, бір ғана елестердің арасындағы
ойлау байланыстарын қалыптастыруға қабілетсіздігінің себебі болып табылады,
бұл өз әрекеттерінің нәтижелерін, шын мәніндегі себеп-салдарлық
байланыстарды түсінуге қабілетсіздікке алып келеді. Интеллект мәселесі әлі
жеткілікті зерттелмеген, интеллектінің тек приматтарға ғана тән болуы күмән
туғызады.
9-дәрісбаян
ИНСТИНКТ ЖӘНЕ ҮЙРЕНУ
Инстинкт - бұл түрдің тәжірибесі, ал үйрену - индивидуалды тәжірибе
болып табылады. Инстинктивті қозғалыстар табиғи таңдаудың нәтижесі болып
табылады, бұл түрдің жинағаны. Инстинктивті жүріс-тұрыс өз кезегінде
инстинктивті қозғалыстардан (позалардан) тұратын инстинктивті әрекеттерден
(актілер) жинақталады. Бірнеше негізгі инстинкттер бар, олар: тамақтық,
өзіндік сақтану, ұрпақ жалғастыру, ата-аналық жүріс-тұрыс. Олар тұқым
қуалаушылықпен беріледі (тектік жолмен) және түрге тән болып табылады. Егер
инстинктті шартсыз рефлекспен салыстыратын болсақ, онда ол шартсыз
рефлекске қарағанда өзінің құрылымы бойынша күрделі болып табылады деп
айтуға болады. Инстинкттің құрылымы оған үйренудің элементтерін енгізуге
мүмкіндік беретін иілгіштік береді, ал жеке шартсыз рефлекстер қатал
бағдарламаланған болып келеді.
Инстинктивті қозғалыстардың сипаты организмнің морфологиялық
ерекшеліктерін анықтайды.
Инстинкттің ішкі және сыртқы факторлары. Р. Декарт -инстинктивті жүріс-
тұрысты ішкі факторлар түріндегі қозғалмалы күштердің өсерімен түсіндіретін
механистикалық бағыттың негізін салушы болған.
Мистикалық бағыт инстинкттің ішкі себептерінен шыға отырып оның
мақсатқа бағытталғандығын түсіндіреді. Шын мәнінде кез келген инстинкттің
көрінуінің себептері сыртқы да, ішкі де факторлар болып табылады.
Инстинкттің ішкі факторларын қарастырайық. Гомеостаз - организмнің ішкі
ортасының тұрақтылығы, оның өмірлік іс-әрекеті үшін қажетті жағдайы
екендігі мәлім. Теңдіктен кез келген ауытқу гомеостазды қайта қалпына
келтіру үшін өзіндік реттеудің физиологиялық механизмдерін (қызметтік
жүйелер) әрекетке келтіреді. Теңдіктен осы ауытқулар инстинкттердің
ішкі факторлары болып табылады, олар жүріс-тұрыстың
қанағаттандыруға бағытталған қажеттіліктерінің көрінуінде байқалады.
Табиғат ырғақты болып келеді және ол организмдегі түрлі үрдістер де
ырғақтар түрінде өтеді. Ырғақтар тәуліктік, айлық, мезгілдік, космостық
және т.б. болады. Мысалы, тәуліктік ырғақтар ОНЖ ырғағында көрінеді - ол
жүріс-тұрыстың уақыт бойынша бейімделуін қамтамасыз ететін биологиялық
сағаттар. Қалыпты жағдайларда ішкі ырғақтардың ағымы инстинкттің сыртқы
факторлары болып табылатын сыртқы әсерлердің әсерінен өзгереді.
Инстинкттің сыртқы факторлары инстинктивті реакцияны жіберетін негізгі
стимулдар болып табылады, бірақ негізгі стимулдарды тануды қамтамасыз ету
үшін "туа берілген басталу механизмі" (ТБМ) ("врожденный пусковой механизм"
ВПМ) бар, ол — ортаның биологиялық белсенді жағдайларына жүріс-тұрыстың
үйренгіштігін қамтамасыз ететін нейросенсорлық жүйелердің жиынтығы. ТБМ
сәйкес жағдайларда арнайы инстинктивті реакцияларды тануды, бағалауды және
интеграциялауды қамтамасыз етеді, одан кейін одақтасуды "алып тастау"
өтеді. ТБМ-нің өзіне тән ерекшелігі - сыртқы стимулдарға, тіпті
тітіркендіргіштердің белгілі-бір комбинациясына әсерленудің таңдамалылығы
болып табылады.
Жануарлар негізгі тітіркендіргіштерге жүріс-тұрыстың туа берілген
формаларының индивидуалды тәжірибесіне тәуелсіз әсерленеді.
Голландиялық зоолог Н. Тинбергеннің тәжірибелерінде күміс түстес
шағаланың балапандары тіпті ата-аналық особтың негізгі белгілері бар
макетке де әсерленген. Болашақ балапандарын басып жатқан үлкен шағалалар
жұмыртқаларды ағаш, әйнек, тас, батпақтан жасалған көлемі, түсі және
салмағы әртүрлі жұмыртқаларға алмастырғанды байқамаған, тек олар дөңгелек
және тегіс болуы қажет. Негізгі стимулдар ұзақ уақытты эволюция үрдісі
барысында негізгі бола бастады және оған біршама қарапайым, бірақ біршама
үнемі стимулдар енді. Мысалы, пингвиндер ешқашанда адамнан қорықпайды,
себебі адам пингвиндердің жанында ешқашанда өмір сүрмеген.
Инстинкттің құрылымы. Американдық зерттеуші У. Крейг инстинкттің екі
фазасын бөліп көрсетті, олар: іздеу және аяқтау фазалары.
Іздеу фазасы инстинкттің иілгіш фазасы болып табылады және айқын
көрінетін бейімділік-зерттеу іс-әрекетімен сипатталады. Аяқтау фазасы,
керісінше, қатал фаза және бір түрге жататын барлық өкілдерде бірдей өтеді.
Инстинкт және қарым-қатынас. Қарым-қатынасқа қабілеттілік эволюция
үрдісінде тек жануардың кейбір әрекеттері (қозғалыстары) сигналдық мәнге ие
болған кезде ғана, яғни ақпаратты бере бастаған кезде пайда болды.
Коммуникативті әрекеттердің ақпараттық мазмұны зоосемантика деп аталады, ал
әрекет механизмі - зоопрагматика деп аталады.
Позалар, мимика және басқа да дене қозғалыстары үлкен ақпараттық мәнге
ие болып табылады. Демонстрациялық жүріс-тұрыс - арнайы сигналдық мөні бар
дененің белгілі-бір бөліктерін (дененің айқын бөліктері, өрнектер, жел
толу, қанатты немесе жүндерді тікірейту) демонстрациялау зейін аударады.
Жануарлардың қозғалыстары бірінші және екінші болып екіге бөлінеді. Бірінші
қозғалыстар - "автохтонды", өмірлік іс-әрекетке қажетті (жүру, жүгіру,
тамақ аулаудағы қозғалыстар және т.б.), екінші қозғалыстар - бірте-бірте
сигналдық қызмет атқара бастаған "аллохтонды" қозғалыстар. Оларға диалог
түрінде орындалатын рәсімденген қозғалыстар жатады.
10-дәрісбаян
Үйрену
Инстинкт пен үйренуді салыстыру жануарлардың осы түрінің психикалық
даму деңгейі туралы пайымдауға мүмкіндік береді. Инстинктті құрайтын
бөліктер неғұрлым көп және үйрену неғұрлым аз болса, жануарлардың
психикалық, даму деңгейі соғұрлым төмен болады және керісінше. Бірақ
инстинкттер ешқашанда үйренумен алмастырыла алмайды, өйткені үйрену кейбір
шұғыл жағдайларда болмауы да мүмкін уақыттың белгілі-бір көлемін шығындауды
талап етеді. Сондықтан эволюция үрдісі барысында инстинкттер, үйренудің
біршама жоғарғы деңгейлері пайда болуы мүмкін екендігіне қарамастан,
сақталып қалады. Торп бойынша жануарлардың үйрену түрлерінің
классификациясы мынадай:
- әдеттену — бейімделуге қарағанда реакцияларды
шығындау- жаңа реакциялардың пайда болуы;
- бірінші реттегі шартты рефлекстер (И.П. Павлов ашқан шартты
рефлекстер); - екінші реттегі шартты рефлекстер немесе
құралдық үйрену (Торндайк бойынша); - латентті (бекітусіз); -
инсайт-оқыту.
Оқыту тек жануар бекітуді алған кезде ғана өтеді деген Халлдың
теориясына қарағанда, Э. Толменнің теориясы бойынша жануарлардың үйренуі
бекітусіз де өте алады. Осы жағдайда қоршаған орта туралы ақпараттар
кейіндеу тамақ табуда немесе жыныстық жұпты іздеуде қолданылуы мүмкін.
Мысалы, кейбір құстар мен сүтқоректілер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зоопсихология ғылымының даму тарихы
Жануарлардың психикасы адамдардың коршаған ортаны тани бастаған
сәтінен бастап оларды қызықтырады. Антикалық ойшылдарды әсіресе, жануарлар
психикасының адам психикасына қатынасы мәселесі қатты қызықтырған. Ғылыми
зоопсихологияның және салыстырмалы психологияның пайда болуы XVIII ғасырдың
соңы мен XIX ғасырдың басына тән. Ол сол кезеңдегі ірі биологтар — Ж.Л.
Леклерк-Бюффонның және Ж.Б. Ламарктың зерттеулерімен байланысты.
Зоопсихологияның дамуына одан кейін Ч. Дарвиннің жұмыстары үлкен әсер
етті. Ч. Дарвин жануарлар мен адамдардың психикалық үрдістерінің пайда болу
жалпылығын дәлелдеді, бірақ салыстырмалы психология дамуының бастапқы
кезеңінде адам мен жануардың психикасының сапалық айырмашылығы көзден таса
болды. Антропоморфизм бағыты пайда болды, ол - адаммен аналогиялық түрде
алғандағы жануарлардың психикалық үрдістері туралы пайымдаулар.
Психиканың пайда болу және даму мәселесін әйгілі ресейлік психолог
А.Н. Леонтьев қарастырды. Бейненің психикалық формасы өсімдіктерге тән
тітіркенгіштіктен эволюция үрдісі барысында пайда болды. Леонтьевтің айтуы
бойынша, тітіркенгіштіктің дамуы тек сандық күрделенуге ғана келтірілмейді,
тітіркенгіштіктің сапалық жаңа формасы - сезімталдық, яғни -түйсінуге
қабілеттілік пайда болады.
Отандық зоопсихологияның негізін салушы В.А. Вагнер болып табылады. Ол
адам мен жануарлардың психикасында жалпы элементтердің болатындығын жоққа
шығарған жоқ, бірақ олардың арасындағы сапалық айырмашылықтарды жуып-шаятын
антропоморфизмге, сонымен қатар психиканың эволюциясын қарапайымнан адамға
дейін тек сандық өзгерулердің шынжыры ретінде қарастыратын жазық
эволюционизмге де қарсы шықты. Басқа бағыттар ("психофизикалық
параллелизм") психикалық үрдістердің олардың материалды негізінен толық
алшақтығына сүйеніп жасалды.
2-дәрісбаян
Зоопсихологияның пәні мен әдістері
Зоопсихология — жануарлық деңгейдегі психикалық бейнеленудің
көрінулері, заңдылықтары мен эволюциясы туралы, жануарлардағы психикалық
үрдістердің онто- және филогенездегі пайда болуы мен дамуы жайлы және адам
санасының алғышарттары мен алғашқы тарихы туралы ғылым. Психика эволюция
үрдісінде екі деңгейден өтті: төменгі және жоғарғы. Төменгі деңгей
психикалық бейнеленудің басталуымен байланысты, ал жоғарғысы адам
психикасының көрінуімен байланысты. Жануарлардың психикасын олардың жүріс-
тұрысынан бөліп қарастыруға болмайды, бірақ жануарлардың жүріс-тұрысын
этология ғылымы зерттейді. Бұл ғылымдардың арасында айырмашылықтар бар.
Этологтар жүріс-тұрысты жалпы биологиялық көзқарас тұрғысынан
зерттейді. Жүріс-тұрыс оларды индивидуалды даму барысындағы және эволюция
үрдісіндегі ортаның жағдайларына бейімделу факторы ретінде қызықтырады.
Олар көбінесе тіршілік етудің табиғи жағдайларындағы жануарлардың
инстинктивті жүріс-тұрысын, зерттейді және олар "жүріс-тұрыс биологиясы"
теориясын қалыптастырған. Зоопсихология жүріс-тұрыстың психикалық
аспектілерін көбінесе лабораториялық жағдайларда зерттейді. Сонда да,
бұндай бөліну шартты болып табылады және бұл екі бағыт өзара тығыз
байланыстардың арқасында дамиды.
Зоопсихологиялық зерттеулер үшін қазіргі кездегі техникалар кеңінен
пайдаланылатын түрлі әдістер қолданылады. Бұл бірінші кезекте, табиғи
жағдайлардағы жануарлардың жүріс-тұрысын бақылау үшін аудио- және видео
жазба құрылғыларды, электронды чиптер мен компьютерлік техникаларды
пайдалану.
Сонымен қатар, мынадай зоопсихологияның дәстүрлік әдістері
пайдаланылады: I) жануардың ақыл-ойлық мүмкіндіктерін зерттеуге арналған
"лабиринт" әдісі; 2) "айналма жол" әдісі; 3) дифференциацияланған
жаттықтыру әдісі жануардың объектілердің белгілерін ажыратуға
қабілеттілігін анықтауға бағытталған; 4) жануардың интеллектуалды жүріс-
тұрысын зерттеуге арналған "мәселелік тор" әдісі; 5) жануардың ашық
кеңістіктегі бейімделуін және белсенділігін зерттеуге арналған "ашық алаң"
әдісі.
Жалпы психологияның түбегейлі мәселелерін шешу үшін, адамның
психикалық іс-әрекетінің, оның санасының пайда болу және даму
заңдылықтарының биологиялык тамырларын анықтау үшін зоопсихологияның мәнін
қайта бағалау қиын болып табылады. Зоопсихологияның мәліметтері, сонымен
қатар балалар психикасы дамуының биологиялық негіздерін анықтауға
көмектеседі. Жануарлар онтогенезін зерттеу барысында табылған "сыни
кезеңдердің", ортаның түрлі факторларына жоғары сезімталдық кезеңдерінің
болуы баланы тәрбиелеуде ескеріледі.
Балалардың жануарлармен қарым-қатынас жасауында үлкен тәрбиелік және
танымдық мән бар. Соңғы ғылыми мәліметтер бойынша балалардың жануарлармен
(дельфиндермен, иттермен және т.б.) қарым-қатынасы бірнеше психикалық
ауытқулар мен ауруларда терапиялық та мәнге ие болады.
Жануарлар, сонымен қатар адамдардың психикалық іс-әрекеттерінің
бүзылуларын зерттеу үшін модельдер ретінде де қызмет атқара алады.
3-дәрісбаян
ПСИХИКА ЭВОЛЮЦИЯСЫ
1.Элементарлы сенсорлық психика
2.Элементарлы сенсорлық психиканың төменгі деңгейі
Элементарлы сенсорлық психика дамуының төменгі деңгейіне бірклеткалы
жануарлар - қарапайымдылар жатады. Инфузория сияқты қарапайымдылардың
кейбір түрлері дамудың біршама жоғарғы деңгейінде болғанымен, керісінше,
бірклеткалы жануарлар сияқты дамудың сол деңгейінде тұрған төменгі
көпклеткалы жануарлардың түрлері де болады.
Қарапайымдылардың қозғалыстары үлкен саналуандылығымен ерекшеленеді.
Дененің кеңістіктегі орын ауыстыруы локомоция деп аталады. Қарапайымдыларда
локомоция кинездер түрінде іске асырылады. Кинездердің екі түрі бар:
ортокинез - ауыспалы жылдамдықпен келу қозғалысы және клинокинез -
қозғалыстың бағытын өзгертумен кеңістіктегі орын ауыстыру. Қарапайымдыларға
жануарлардың басқа түрлерінде жок локомоцияның тәсілдері тән. Оларға
"амебалық", "реактивті" қозғалыстар жатады, кейбір түрлер қыл тәрізді
аяқтардың немесе талшықтардың - плазматикалық өсінділердің көмегімен орын
ауыстырады.
Қысқартқыш бірлік миофибриллалардан - көпклеткалы жануарлардың
Бұлшықеттерінің аналогиясы - мионемалар құралатын болып табылады. Сонымен,
кинездер ортаның биологиялық мәнді факторларының интенсивтілігі
градиенттерінің тікелей әсер етуінен болатын біршама примитивті
инстинктивті қозғалыстар болып табылады. Бұл ортаның жағымсыз жағдайларынан
қашуға мүмкіндік береді. Бірақ бұл қабілеттіліктер ортаға негізгі бейімделу
үшін жеткіліксіз.
Тітіркендіргіштің бастауы бойынша біршама адекватты бейімделу үшін
клинокинетикалық және ортокинетикалық қозғалыстар қосымша түзетулерді қажет
етеді. Және осындай бейімделу элементтерімен қарапайымдыларда
қарапайым таксистер бар болып табылады.
Ортокинездерде кеңістікте ориентация жасау компоненті - сыртқы
тітіркендірудің градиентіндегі орын ауыстыру жылдамдығының өзгеруінде
көрінетін ортотаксис болып табылады. Клинокинездерде кеңістікте ориентация
жасау компоненті - клинотаксистер болып табылады, олар қозғалыстың бағыты
өзгергенде, сондай-ақ тітіркендіргіштің әсер етуінде көрінеді. Осылайша,
таксистер деп қолайлы (жағымды таксистер) жаққа немесе ортаның қолайсыз
жағдайларының жағына (жағымсыз таксистер) кеңістікте ориентация жасаудың
тектік фиксацияланған механизмдерін айтамыз. Мысалы, жағымсыз
ортотермотаксистер ортаның қолайсыз термикалық жағдайларынан түзу сызықты
бөлінуде көрінеді. Қарапайымдыларда термо-, хемо-, гальвано-, фото-, тигмо-
, гео- және басқа да таксистер кездеседі.
Ортаның өзіне тән жағымсыз компоненттері дистантты түрде таныладьі;
биологиялық "нейтралды" белгілер, әдетте, сигналдық белгілер сияқты
алшақтықта қабылданбайды. Тұтасымен алғанда оларға жағымды
тітіркендіргіштерді іздегеннен гөрі, қолайсыз әсерлерден қашу тән болып
келеді.
Қарапайымдыларда тіпті фобиялық реакцияларды да бақылауға болады.
Мысалы, инфузория көбінше қолайсыз жағдайларға кез болғанда бірден тоқтайды
және шабуылға дайындалып, "қорғаныс жағдайын" қабылдайды.
Қарапайымдылардың ең элементарлы формадағы үйренуге қабілеттілігі -
әдеттенуге қабілеттілігі дәлелденді. Неміс ғалымы Ф. Брамштедтің
эксперименттерінде бірнеше уақыт бойы үшбұрышты ыдыста ұстаған парамециялар
оларды шеңбер ыдысқа ауыстырғанда да үшбұрышты траекторияны сақтап қалған.
Әдеттенуді бейімделуден ажырата білу қажет. Әдеттену реакциялар жойылған
кезде көрінеді. Мысалы, Н.А. Тушмалованың эксперименттерінде инфузориялар
вибрацияға түскен. Бірнеше уақыт өткеннен кейін осындай үнемі әсер етуде
олар оған әсерленуін тоқтатты (әдеттену).
Бейімделу, керісінше, жаңа реакциялардың пайда болуымен сипатталады.
Бұны өте жарық бөлмеден қараңғы бөлмеге келгенде байқауға болады. Басында
көздер қараңғы бөлмедегі заттарды ажырата алмайды, бірақ қысқа уақыт
аралығы өткенде көре бастайды. Шартты рефлекстің пайда болуы үйренудің
біршама жоғарғы деңгейіне -биологиялық мәнді және "нейтралды"
тітіркендіргіштердің арасындағы уакыттық байланыстың қалыптасуымен
сипатталатын ассоциативті үйренуге жатады. 140-160 сәйкестіктен кейін
кейбір инфузорияларда (стенторлар мен сувойктар) жарықтық тітіркендіргішке
қысқартылған жауап реакцияларын қалыптастыруға мүмкіндік туды, бірақ
қарапайымдыларда ассоциативті үйренудің болатындығы туралы сұрақ ашық
күйінде қала береді. Ең жоқ дегенде ол оларда бастапқы түрінде болады.
Бірақ сонда да, примитивті болса да қарапайымдылардың жүріс-тұрыстары
микроәлемнің өзінше ерекше жағдайларында өмір сүруге жеткілікті иілгіш
болып келеді. Микро әлем ортасы макро әлем ортасына қарағанда азырақ
тұрақты, бірақ біршама кедейленген болып табылады. Сонымен қатар,
микроорганизмдердің өмір сүруінің қысқалығы (үнемі болып отыратын
клеткалардың бөлінуі) индивидуалды тәжірибені жинақтаудың біршама күрделі
формаларының даму мүмкіндігін жоққа шығарады.
Қарапайымдылар типіне жататындардың жоғарғы өкілдері көптеген
қатынастарда төменгі көпклеткалы омыртқасыз жануарлармен қатар дамиды. Және
оларда элементарлы сенсорлық психиканың төменгі деңгейіндегі көпклеткалы
омыртқасыздардың (ішекқуыстылар, төменгі құрттар) кейбір формаларына
қарағанда тіпті біршама күрделі жүріс-тұрыстар бақыланады. Осы жерде
көрнекі тұрғыда мынадай жалпы зандылық көрінеді: психологиялық
классификация зоологиялық классификациямен толығымен сәйкес келе бермейді.
Бұл жерде басқа заңдылық көрінеді: психикалық дамудың біршама жоғарғы
деңгейінің элементтері үнемі алдыңғы, біршама төменгі деңгейдің қойнауында
туындайды.
4-дәрісбаян
Элементарлы сенсорлық психика дамуының жоғарғы деңгейі
Бұл деңгейге төменгі көпклеткалы омыртқасыздар - тікен-терілілер
(иглокожие) мен жоғарғы құрттар (сақиналылар) жатады. Сақиналы құрттарға
теңіздің көптікенді құрттары, жауын құрты мен сүліктер жатады. Көпклеткалы
жануарларда алғаш рет әртүрлі ұлпалар мен мүшелерге біріктірілген, түрлі
қызметтер атқаратын арнайы клеткалар пайда болады. Алғаш рет примитивті
нервтік жүйе - жеке мүшелердің, жүйелер мен организмдердің іс-әрекеттерінің
тұтастай координаторы пайда болады. Төменгі көпклеткалы организмдерде
нервтік жүйенің түрлі формалары бар, олар: торшалық (гидралар); шеңберлік
(медузалар); радиальды (теңіз жүлдызшалары); билатеральды (жалпақ құрттар)
және "нервтік баспалдақ" (сақиналы құрттар) түрінде кезедеседі. Бұл
деңгейде сонымен қатар бас (цефализация үрдісі) және бас миы пайда болады -
яғни нервтік элементтердің жинақталуы өтеді.
Қозғалыстар. Сақиналы құрттар негізінен теңіздерде және тұщы су
суаттарында өмір сүреді, бірақ олардың кейбіреулері, жауын құрты сияқтылар
топырақта өмір сүреді. Көптеген түрлерге конструктивті іс-әрекетке
қабілеттілік тән және олар өздері жасаған түтікшелерде - өздігінше
"үйшіктерде" өмір сүреді, үнемі сол жерден жем табу үшін "шабуылға" шығады.
Құрылыс материалы ретінде ерекше бездерден бөлінген сөлдермен бекітілетін
құмдар мен басқа да ұсақ бөлшектер болуы мүмкін.
Жабайы түрлер (көптікенділер) басқа құрттарға, моллюскаларға,
шаянтәрізділерге және тіпті салыстырмалы түрде ірі жануарларға да шабуыл
жасай алады. Кейбір түрлердің рационын балдырлар немесе түптің үстіңгі
жағындағы органикалық қалдықтары құрайды. Сүліктер жақсы жүзеді,
жорғалайды, жұмсақ жерлерде жол қазады, кейбіреулері құрлықта жүре алады
және өз жемдерін - сүтқоректілерді және адамдарды құрлықтан табады.
Сүліктердің қозғалыстарында олардың сорғыштары үлкен рөл атқарады. Алғаш
рет өсінділер түріндегі жұп аяқ-қолдар - параподиялар пайда болады, олардан
тактильдік және химиялық сезімталдықтың қармалауыштық мүшелері шығады. Ауыз
қуысында жақтар пайда болады.
Сезім мүшелері және сенсорлық кабілеттіліктер. Осы деңгейдегі
омыртқасыздарда сезім мүшелері олі әлсіз дифференциацияланған, сондықтан
сипап сезудің, химиялык, сезімталдықтың және т.б. арнайы мүшелерін бөлу
қиын болып табылады. Бұл жерде алғашқы сезім мүшелерінің плюромодалдылығы
туралы, яғни жалпы, барлық тірі материяға тән сезімталдық жайлы
айтылуда. Бірақ специализациясы энергияның жеке түрлері бойынша эволюция
үрдісінде энергияның бір арнайы түріне специализацияланған унимодальды
рецепторлық құрылғылардың пайда болуына алып келе алатын жоғарғы деңгейде
болады. Сонымен термо-, хемо-, механо-, фото-, және басқа да рецепторлар
пайда болады.
Бұл болжамға сәйкес көпклеткалы жануарлардың барлық, сезім мүшелері
сипап сезу мүшелерінен - біршама аз дифференциацияланған рецепторлардан
дамиды. Ішекқуыстылардың өзінде бұл мүшелер иіс сезу қызметін де атқарады.
Бұнда алғашқы плюромодальдықтың қалдықтарын байқау қиын емес. Көз сияқты
күрделі сезім мүшелерінің өзі эволюция үрдісінде төменгі қатардағы сезім
мүшелерінен - сипап сезу мүшелерінен - "сенсиллдерден" пайда бола алады.
Әйгілі отандық зоолог, омыртқасыздардың салыстырмалы анатомиясы бойынша
маман В.А. Догель айтқандай, басқа жағдайларда кері құбылыс та жиі орын
алады, онда - омыртқасыздардың қандай да бір рецепторлары жоғалып кетеді
және кейін бірнеше уақыт өткеннен кейін бірнеше өзгерген формада қайтадан
пайда болады. Гидра мен жауын құрты жарықты денесінің бүкіл үстіңгі
қабатымен қабылдайды. Көру мүшесінің эволюциясын медузалардың әртүрлі
формаларының мысалында жақсы зерттеуге болады. Кейбір формаларда көздік дақ
түріндегі жарықтық сезімталдық мүшесі болады, ол - жылтыр эпителилік
қыртыстың астындағы көру және пигменттік клеткалардың жинақталуы.
Басқаларда көздік дақ көздік шұңқыр қалыптастыра отырып, көру клеткаларын
зақымданудан жақсырақ қорғау үшін тереңдікке кетеді. Және жоғары
дифференциацияланған көру мүшесі аналогы - хрустальды көздік көпіршік пайда
болады. Бірақ көру әлі де болса фотоскопиялық болып қала береді, заттық
қабылдауға қабілеттілік жоқ болып табылады.
Сезім мүшелерінің симметриялық орналасуының арқасында примитивті
таксистермен қатар жоғарғы таксистердің де бірнеше формалары бар. Неміс
ғалымы А. Кюн мынадай түрлерден тұратын жоғарғы таксистердің
классификациясын өткізді: 1 - тропотаксистер - симметриялық орналасқан ре-
цепторлардағы қозудың интенсивтілігін теңдестірудің нәтижесінде
қалыптасқан, бірдей әрекет ететін қозғалыс; 2 -телотаксистер -
тітіркендіргіштің бір бастауын таңдау жөне соған қарайғы бағытта қозғалу; 3
- менотаксистер - симметриялық емес тітіркендіруде симметриялық орналасқан
рецепторларда бұрышта тітіркендіргіштің бастауына қарай қозғалыс жасалады.
4 - мнемотаксистер - бейімделулерді индивидуалды есте сақтау, ол тек есі
дамыған жоғарғы жануарларда ғана кездеседі.
Жүріс-тұрыстың иілімділігі. Көптікенді сақиналы құрттарда отбасылық
жүріс-тұрыстың, агрессивтіліктің және қарым-қатынас элементтерінің
бастамалары кездеседі. Бірақ негізгі агрессивтілік пен отбасылық жүріс-
тұрыс қозғалыстар сигналдық мәнге ие болған кездегі ритуализациясымен
сипатталады. Үйрену әдеттену деңгейінде. Ассоциативті үйренудің нәтижелері
ұзақ сақталмайды.
Тұтасымен алғанда сақиналық құрттардың жүріс-тұрысы элементарлы
сенсорлық психика стадиясына сәйкес келеді, себебі ол тек, Леонтьев
бойынша, сигналдардың тіршілік етуге өмірлік маңызды негізгі биологиялық
қызметтерінің пайда болғандығы туралы хабарлап отыратын қоршаған ортаның
жеке қасиеттеріне ғана бейімделген. Бұл бейімделу тек бір ғана түйсіктердің
негізінде іске асады. Заттық қабылдау әлі де бар, бірақ кейбір жерде
жүретін ұлуларда (жүзімдік ұлу), сонымен қатар еркін жүзетін жабайы
моллюскаларда және полихеттерде осы қабілеттіліктің бастамалары байқалады.
Бұл деңгейдегі жануарларда әлі де болса қолайсыз сыртқы жағдайлардан
қашу басым болады, бірақ сонда да жағымды тітіркендіргіштерді белсенді
іздеу жүріс-тұрыста мәнді орын алады. Олардың өмірінде сондай-ақ кинездер
мен элементарлы таксистер үлкен рөл атқарады, бірақ сонымен қатар
инстинктивті жүріс-тұрыстың күрделі формаларының бастамалары да кездеседі.
Алғаш рет кеңістіктегі мәнді біршама дәл және үнемді бейімделуді қамтамасыз
ететін жоғарғы таксистер пайда болады.
5-дәрісбаян
Перцептивті психика
Перцептивті психика дамуының төменгі деңгейі
1. Қозғалыстар
2. Нервтік жүйе және сезім мүшелері
3. Топтық жүріс-тұрыс пен қарым-қатынас және үйрену
Бұл деңгейде негізгі дағдылар мен қабылдау пайда болады. Элементарлы
сенсорлық психикада тек жеке қасиеттердің бейнесі ғана орын алса, бұнда
біртұтас бірліктер ретіндегі ортаның заттық компоненттері бейнеленеді.
Заттық қабылдау жалпылаудың белгілі-бір деңгейін болжайтын болғандықтан,
сезімдік елестер пайда болады.
Бұл деңгейге жоғарғы омыртқасыздар - бас-аяқты моллюскалар мен
буынаяқтылар жатады. Мысал ретінде жануарлардың ең көп классы ретіндегі
жәндіктерді қарастырамыз. Олар барлық жерлерде - құрлықта, барлық тұщы су
суаттарында, сонымен қатар ауада да тіршілік етеді.
Жәндіктердің қозғалысы саналуандығымен ерекшеленеді. Олар барлық
жерлерде тіршілік етеді және осыған тәуелді жәндіктердің локомоциялары
үлкен саналуандылығымен ерекшеленеді. Еркек бөгелектің ұшу жылдамдығы
сағатына 122 км. жетеді, ал кейбір жарғақ қанаттылардың қанат қағуының
жиілігі - секундына 1000-ға дейін жетеді. Жәндіктердің бұлшық еттері ерекше
жақсы дамыған, специализациялану мен дифференциацияның жоғарғы деңгейінің
арқасында, олар өздерінің салмағынан көп ауыр салмақты көтеруге қабілетті
болып келеді.
Нервтік жүйе және сезім мүшелері. Жәндіктердің бас миы - күрделі
құрылған жұтқыншақ үстіндегі торап - ол үш бөліктен тұрады: 1 - біршама
дамыған алдыңғы бөлік (протоцеребрум). Алдыңғы бөлікпен күрделі көзді
иннервациялайтын өте ірі көру бөліктерінің жұбы байланысты; 2 - мұртшаларды
иннервациялайтын ортаңғы бөлік (дейтоцеребрум); 3 - ауыздық аппаратты
иннервациялайтын артқы бөлік (тритоцеребрум). Қол-аяқты моллюскалардың
(сегізаяқтар) нервтік жүйесі дамудың жоғарғы деңгейіне жеткен. Олар
жануарлардың барлық түрлерінің ішінде ең ірі көру мүшесі бар организмдер
болып табылады, олардың көру мүшесінің диаметрі - 40 сантиметрге дейін
жетеді. Жәндіктердің өмір сүретін арнайы жағдайлары (ортаның
сапалық әртүрлі агенттерінің көптігі мен саналуандығы) оларды көптеген,
өздігінше құрылған сезім мүшелерінің пайда болуына алып келді. Мысалы, көру
мүшесінің құрылысы күрделі болып келеді (күрделі көз) және ол қабылдау
ерекшелігі әлі күнге дейін ғылымға беймәлім болып келген көптеген қарапайым
көздерден (омматидий) тұрады. Кейбір түрлерде саны жағынан әртүрлі
қарапайым жалғыз көздер де болады. Омматидиялар басқа омматидиялардан
дақтық салымшалармен шеттетілген және оларға тәуелсіз қызмет етеді. Әрбір
омматидияда аксондары мидың оптикалық ганглилерінде аяқталатын 7-8 көру
клеткасынан тұрады. Жеке омматидиялардан келетін көру тітіркендіргіштері
біртұтас бейнеге жинақталады, яғни оларда заттық көру бар деген сөз. Олар
форма мен түсті оптикалық қабылдауға қабілетті болып келеді.
Жәндіктер ерекше әлемде (микроландшафтлы жөне микроклиматты жерлерде)
өмір сүретін болғандықтан, мысалы, қалақай көбелегінде, айқын көру тек
жуықтап алғанда 2-3 сантиметр арақашықтықта ғана мүмкін болып табылады.
Жәндіктер қозғалмалы заттарды немесе өздері козғалып бара жатқан сәтте
тыныштықта тұрған заттарды жақсы көре алады.
Топтық жүріс-тұрыс пен қарым-қатынас. Бұл деңгейдің өкілдерінде
негізгі топтық жүріс-тұрыстың өте күрделі формалары байқалады. Оларда
сезімталдықтың барлық түрлері жақсы дамығандықтан, олар барлық сенсорлық
каналдар бойынша ақпаратты берумен коммуникацияға қабілетті болып келеді.
Өз уақытында аралардың тамақтың тұрған орны туралы ақпаратты беруіне
көмектесетін олардағы рәсімденген "бидің" тілін шешу үлкен жаңалық болды.
Бұл жаңалықты австралиялық ғалым К. Фриш 20 жыл бойы бал арасының жүріс-
тұрысын зерттегеннен кейін жасаған болатын. Фриш бойынша жүгіріп өту сызығы
мен көлденеңнің арасындағы бұрыш (соттың көлденең үстіңгі қабатында) ұшу
сызығы мен аспандағы күннің орналасқан жерінің арасындағы бұрышына сәйкес
келеді. Бұл жерде біз аралардың фотоменотаксистермен геоменотаксистерге
транспозиция жасауға қабілеттіліктерімен кездесеміз: күннің орналасқан
орнына бекітілген бұрыш жердің тартылыс күшіне ауыстырылады. Транспозиция
жануарлардың арасындағы қарым-қатынастың негізінде жатқан
трансформациялардың жеке жағдайы болып табылады: қоршаған орта заттарының
қасиеттері оптикалық, акустикалық және басқа да сигналдардың түрлеріндегі
арнайы кодтың көмегімен жануарлар тіліне трансформацияланады. Қарым-
қатынастың инстинктивті формаларының ең жоғарғы деңгейі жүріс-тұрыстың
рәсімденуі болып табылады. Рәсімдеу барысында кейбір тектік бекітілген
позалар мен дененің қозғалыстары сигналдық, яғни ақпаратты беруші бола
бастайды. Осы деңгейдегі жануарларға территорияны маркировкалау мен
қорғауда көрінетін территориялык, жүріс-тұрыс тән.
Үйрену. Онтогенездегі кез келген инстинктивті жүріс-тұрыстың
қалыптасуы индивидуалды тәжірибені жинақтаумен бірге жүреді, яғни
инстинктивті жүріс-тұрыс үйренумен жетілдіріледі. Бірақ бұл деңгейде соңғы
орынды инстинктіге қатысты бағынышты жағдай алады. Сонымен, жәндіктердің
өмір сүру ортасының ерекшеліктері олардың психикалық дамуының
ерекшеліктерінде бейнеленеді.
6-дәрісбаян
Перцептивті психика дамуының жоғарғы деңгейі
1. Қозғалыстар, сенсорлық қабілеттіліктер мен қарым-қатынас
2. Психикалық дамудың жалпы сипаттамасы
3. Психика дамуының интеллектуалды кезеңі
Перцептивті психика кезеңдері дамуының жоғарғы деңгейіне эволюция
үрдісі барысында тек жоғарғы омыртқалылардың өкілдері ғана жетті, олар -
құстар мен сүтқоректілер. Осы деңгейде жануарлар әлемінде кездесетін
психикалық іс-әрекеттің біршама күрделі көрінулері байқалады. Кеңістіктік
бейімделу осы жерде де таксистердің негізінде іске асады, олар: бағдарларды
индивидуалды есте сақтаумен сипатталынатын, мнемотаксистер қосылатын, тропо-
, тело- және менотаксистер. Жоғарғы омыртқалылардыц өмірінде мнемо-
таксистер ерекше үлкен рөл атқаратын болғандықтан, бейімделудің туа
берілген тәсілдері бұл жерде өмір барысында индивидуалды жинақталған
тәжірибемен мәнді байиды. Қоршаған ортаның компоненттеріне әсерленудің
биологиялық адекваттылығы жоғарғы омыртқалыларда да жүріс-тұрыстың
инстинктивті элементтерімен қамтамасыз етіледі. Биологиялық жағдайларға
адекватты әсерлену тек белгілердің, объектілер мен жағдайлардың
үнемелігінде ғана мүмкін, бұл жануар кілттік тітіркендіргішке әсерленген
кездегі тектік бекітілген, туа берілген негізде етеді. Сонымен инстинктивті
әрекеттер жануарлар үшін ойгілі танымдық мәнге де ие болады, ол оған
қоршаған ақиқаттықпен танысқанда көмектеседі.
Инстинктивті жүріс-тұрыс дамуының ерекше жоғарғы деңгейіне жоғарғы
омыртқалыларда жануарлардың бір-бірімен рәсімденген қарым-қатынастары
жетеді. Қарым-қатынас сферасында жүріс-тұрыстың инстинктивті формалары
біршама көп таптауырындыққа қол жеткізіледі. Қатал бекітілген
зоопрагматикалық құралдарсыз ақпараттарды беру негізгі бола алмайды. Толық
қанды қарым-қатынас сондай-ақ жүріс-тұрыс ауданындағы жоғарғы интеграция
үшін - жеке особтардың және тұтас қауымдастықтың жүріс-тұрысының
интеграциясы үшін қажетті жағдай болып табылды.
Қозғалыстар. Бұл деңгейдегі жануарлардың локомоторлы қозғалыстары
біршама "автоматтанғандардың" қатарына жатады және олардың әртүрлілігі
тіршілік етудің арнайы жағдайларына тәуелді болып келеді. Жоғарғы
омыртқалылардың алдыңғы аяқтары, негізгі, сүйеніш-локомоторлық қызметтен
басқалары, әртүрлі заттармен манипуляция жасауда көрінетін қосымша
қызметтер атқарады. Қосымша қызметтер жоғарғы омыртқалыларда ауыз
аппаратына да тән, бұнда осы екі эффекторлық жүйелердің арасында кызметтік
өзара әрекеттестік болады. Манипуляциялау әсіресе оларға деструктивті әсер
етудің барысында заттарды кешендік тексеруге көмектеседі және жануарлардың
танымдық, қабілеттіліктерін дамытады. Осылайша, алдыңғы аяқтардың қосымша
қызметтерінің прогрессивті дамуы психикалық дамудың факторы болып табылды.
Манипуляциялаудың түрлеріне комфортты жүріс-тұрыс та (денені тазалау)
жатады.
Сенсорлық қабілеттіліктер. Жануарлардың сезім мүшелері. Бұл деңгейде
өзінің дамуында жетістікке жетті деп айтуға болады. Белгілі-бір сезім
мүшелерінің және олардың әртүрлілік деңгейінің болуы тіршілік етудің нақты
жағдайларына және жануарлардың өмір сүру жағдайына тәуелді болып келеді.
Сезім мүшелеріне жоғары компенсаторлық мүмкіндіктер тән, мысалы, бір қатар
үңгірлік балықтарда көру мүшесі жоқ болғанда олардың қызметін есту мүшесі
жақсы атқара алады. Бес негізгі сезім мүшелерінен басқа кейбір түрлерде
сезімталдықтың ерекше түрлері болады, мысалы, ультрадыбысқа (жарқанат),
инфрадыбысқа (кит), инфра қызыл сәулелерге сезімталдық (шұңқыр басты жылан
(ямкоголовая змея)) және т.б.
Егер негізгі перцепция туралы айтатын болсақ, онда орта компоненттерін
заттық қабылдауға, дөңгелек ауыздылардан басқа, омыртқалылардың барлық
түрлері қабілетті болып келеді. Бұндай қабілеттілік талдау мен жалпылауга
тек жеткілікті дамыған қабілеттіліктің негізінде ғана мүмкін болады. Бірақ
төменгі (балықтар) және жоғарғы (құстар мен сүтқоректілер) омыртқалылардың
арасында қабылдауға қабілеттіліктің сапалық айырмашылықтары бар. Жоғарғы
омыртқалылардың тіршілік ету үшін, жекелеп алғанда индивидуалды тәжірибені
бекіту үшін өте маңызды қабілеттілігі олардың көру арқылы жалпылауға
(елестерге) қабілеттілігі болып табылады. Бұған дәлел алғаш рет Л.В.
Крушинский бейнелеген, көру алаңынан оның жоғалуынан кейін жемдердің орын
ауыстыруын бақылау қабілеттілігі көрінетін жануарлардың жабайы
формаларындағы "экстраполяция" құбылысы тәрізді құбылыс бола алады. Бірнеше
уақыт өткеннен кейінгі реакциялар әдісін қолдана отырып жүргізілген
көптеген ғалымдардың эксперименттері көрсеткендей, елестер формасындағы
жалпыланған көру бейнелері омыртқалы жануарлардың арасында кеңінен
таралған. Эксперименттің мағынасы, жануардың (шимпанзе) көзінше жемді
жасырып қоюдан бұрын, оны басқаға, аз тартымды затқа білдірмей алмастырып
қояды және оған оны тек бірнеше уақыт өткеннен кейін ғана іздеуге жібереді.
Егер жемді тапқаннан кейін жануар "көңілі қалғандығын" көрсетсе, онда
елесте басқа заттың бейнесі болған деп болжам жасауға болады.
Сонымен, жоғарғы омыртқалылардың, негізінде елестер қалыптасатын,
заттық қабылдауға, талдауға және жалпылауға қабілеттілігі индивидуалды
тәжірибені жинақтаудың негізін құрайтын күрделі дағдылардың пайда болуының
маңызды алғышарты болып табылады.
Қарым-қатынас. Жоғарғы омыртқалылардың қарым-қатынас үрдісі барлық
сенсорлық каналдарды пайдаланумен өтеді. Ольфакторлық сигнализация -
химиялық жолмен басқа особтарға ақпарат беру аймақтық жүріс-тұрыста,
әсіресе аймақты таңбалауда басым болады. Оптикалық канал - айқын позалар
мен дене қозғалысының көмегімен ақпаратты беру, оған рәсімденген жүріс-
тұрыс енеді. Мысалы, демонстрациялық жүріс-тұрыс бір-біріне дененің түрлі
бөліктерін немесе позаларды демонстрациялауда көрінеді. Осы позалар
бағытталған жануарлар адекватты түсіне алатын "қорқытып тастау", "жақсы
көріну" ("импонирования") немесе "бағынушылық" позалары болады. Акустикалық
канал дыбыстардың көмегімен ақпаратты беру үшін қызмет етеді. Коммуникация
үрдісіндегі белгілі-бір каналдың басым болуы жануарлардың өмір сүру
жағдайына тәуелді. Ақпаратты беретін жануар "экспедиент" деп аталады, ал
ақпаратты қабылдайтын жануар - "перцепиент" деп аталады.
Психикалық дамудың жалпы сипаттамасы.
Инстинктивті жүріс-тұрыс эволюция үрдісінде өзінің мәнділігін
жоғалтпайтын болғандықтан, ол принциптік түрде үйренумен алмаса алмайды,
өйткені инстинкт - бұл түрлік тәжірибе, ал үйрену -индивидуалды тәжірибе.
Бірақ, академик А.Н. Северцов көрсеткендей, жоғарғы омыртқалыларда, әсіресе
сүтқоректілерде, психика үйрену үрдістері дамуының арқасында эволюцияның
шешуші факторы мәніне ие болады. Бұнда инстинкттердің мәні толығымен
сақталады. Сонымен қатар, инстинкттердің біршама жоғары дамуы жоғарғы
омыртқалыларда онсыз негізгі ақпарат беру мүмкін емес болатын, қарым-
қатынастың тектік бекітілген құралдарынан тұратын рәсімдеу жүріс-
тұрыстарында байқалады. Негізгі қарым-қатынас жүріс-тұрыс ауданындағы
жоғарғы интеграция үшін қажетті жағдай болып табылады - яғни жеке
особтардың және тұтас қауымдастықтар жүріс-тұрысының интеграциясы үшін.
Бірақ қарым-қатынастың индивидуалды ерекшеліктерінің қалыптасуында үйрену
үрдістері мәнді рөл атқарады. Қарым-қатынастың индивидуалды жинақталған
элементтері жануарларға жабық коммуникативті жүйелердің сыртына шығуға
мүмкіндік береді және, осылайша, ол нәтижесінде қарым-қатынастың адамға тән
формаларының туындауына алғышарт болып табылды. Тек жоғарғы омыртқалыларда
ғана олардың жүріс-тұрыстарының иілгіштігін және бейімділігін анықтайтын
күрделі дағдылар кездеседі. Жүріс-тұрыстың иілгіштігі орта
жағдайларының өзгеруін деп дағдылардың тез қайта құрылу мүмкіндігінде
көрінеді. Міне, сондықтан күрделі дағдылар жануарлардың психикалық іс-
әрекеттерінің жоғарғы формаларының - интеллектуалды әрекеттердің - дамуы
үшін алғышарт болып табылады.
Психика дамуының интеллектуалды кезеңі
Интеллект сөзі латын тілінен аударғанда Intellectus - таным, түсіну,
ақыл-ес деген мағына береді. Оны индивидтің ақыл-ой қабілеттіліктерінің
салыстырмалы түрде тұрақты құрылымы ретінде түсінген жөн.
Интеллектіні, өз кезегінде көптеген ғалымдар зерттеген. В. Штерн мен
Ж. Пиаже интеллектіні өмірдің қолма-қол жағдайларына биопсихикалық
бейімделу ретінде түсіндірді. А. Бине мен Т. Симон алғаш рет 1905 жылы
интеллектіні өлшеу үшін тест жасаған болатын. М. Вертхеймер мен В. Келер
инсайт түсінігін қалыптастырды.
Академик А.Н. Северцов интеллект жануарға біршама үлкен бейімделу
тиімділігін береді деп есептеген.
Алғаш рет жануарлардың интеллектісін өз жүріс-тұрысын ортаның
өзгермелі жағдайларына "келтіру" қабілеттілігі ретінде 1882 жылы Дж.
Романес "Жануарлардың ақылы" ("Ум животных") атты кітапта бейнелеген. Ллойд
Морган мен Э. Торндайк антропоморфизмге сын жасап Романесқа қарсы шықты
және жауап ретінде жануарлардың психикалық қабілеттіліктерінің қатал
критерийлерін қалыптастырды (Метод проб и ошибок).
Американдық психолог Э. Толмен 1932 жылы "Жануарлар мен адамдардың
мақсатқа бағытталған жүріс-тұрысы" ("Целенаправленное поведение животных и
человека") атты кітап жазды.
Жануарлар "әрекеттер аркылы үйренеді" деген ойға қарсы, Толмен
эксперименттік түрғыда олардың лабиринттің жалпы сипаттамалары туралы
ақпаратты, сәйкес жүріс-тұрыстарды іске асырмастан, қабылдай алатындығын
көрсетті. Ол, үйрену кезінде жануарлар сыртқы әлемнің себеп-салдарлық
қатынастарын көрсететін "когнитивті картаға" ие болады деп болжам жасады.
Интеллектуалды кезеңдер жоғарғы деңгейіндегі жануарлар үшін тек
ортаның заттық компоненттерінің ғана емес, сонымен қатар олардың
байланыстары мен қатынастарының бейнеленуінде көрінетін психикалық іс-
әрекеттерінің даму деңгейі болып табылады, сондай-ақ ол дағдыларды ауыстыру
мен пайдалану арқылы түрлі тәсілдермен күрделі тапсырмаларды таптауырындық
емес шешу болып табылады. Бұл ауыстыру заттардың ұқсастығы бойынша, сонымен
қатар олардың арасындағы ұқсастық бойынша да іске асырылады.
Неміс ғалымы В. Келер жануарлардың ойлауы мен интеллектуалды жүріс-
тұрысын зерттеуге үлкен үлес қосты. Алғаш рет ол жоғарғы жануарларға (адам
тәріздес маймылдарға) жүріс-тұрыстың интеллектуалды формалары, инсайт және
қарапайым-құралдарды дайындауға қабілеттіліктердің тән екендігін дәлелдеді.
Жануарлардың интеллектісін, сонымен бірге иттің таяқшаны алып жүрудегі
теңсіздік орталығын қалай табатындығын Л. Морган зерттеген болатын.
Э. Торндайк жоғарғы жануарлардың интеллектуалды әрекеттерін зерттеу
үшін әйгілі "мәселелік жәшікті" ойлап тапты. Интеллектуалды әрекеттерді
шимпанзеден бақылауға болады. Жемісті алмастан бұрын ол бірнеше уақыт
"ойланған" сияқты болады, одан кейін қолданғанда тапсырманы шешу оңай болып
табылатын екі қысқа таяқшаларды бір ұзын таяққа біріктіруге тырысады.
Сонымен бірге маймылдың адамды қолынан тартып жем тұрған жерге апарып, одан
кейін оның иығына секіріп шығып, оны алатындығын бақылаған, ал егер адам
отырса, онда маймыл иығынан түсіп оны арт жағынан көтеруге тырысқан.
А.Н. Леонтьев бойынша интеллектінің критерийі ретінде инстинкттің
құрамында биологиялық мағынадан ада болған дайындық фазасының болуы қызмет
етеді.
Ф. Йеркс интеллектінің негізгі ерекшеліктерін бөліп шығарды:
1. Әрекет етуден бұрын жағдайды детальдық зерттеу.
2. "Ойлануды" еске түсіретін әрекеттердің арасындағы
тербелістің болуы.
3.Артық, кездейсоқ қозғалыстарсыз, мағынасыз "байқап көрулер мен
қателерсіз" жағдайға, мақсатқа бағытталған, ақыл-ойлық
әсерленуге талпыныс.
4. Шешім дұрыс емес болған жағдайда шешудің жаңа тәсілін тез
арада тауып, оны қолдану.
5. Әрекетті орындау үрдісінде зейін сферасында оның соңғы
мақсатын ұстану. Барлық жасалған қозғалыстардың ақылдылығы мен
мақсатқа бағытталғандығы, олардың мақсатқа қол жеткізуге бағыныштылығы.
6. Іс-әрекет жасағанда жануар мақсатқа жеткізетін әрекеттердің
қажетті жиынтығын аяқ астынан жасайды, сол кездегі ерекше сыни сәттің
болуы.
7. Бірде табылған мәселенің шешімін жаңа жағдайларда қайталаудың
жеңілдігі.
8. Екінші реттіден бас тарта отырып, жағдайдағы мәнді нәрсені
табу қабілеттілігі.
Эволюция барысында алдымен жануарлардың интеллектуалды дамуы үшін
алғышарттар пайда болды, оларға, біріншіден, жануарлардың танымдық,
қабілеттіліктерінің дамуында шешуші рөл атқарған, манипуляциялау, соның
ішінде биологиялық нейтралды заттармен манипуляция жасау жатады.
Манипуляция жасау заттар туралы жалпыланған білімдерді және жалпыланған
қозғалыстық-сенсорлы тәжірибе қалыптасады. Жануар заттың салмаған ұстап
көріп тұрып, ол туралы біртұтас реттегі кешендік ақпарат алады. И.П. Павлов
манипуляциялау тек жануарлардың қызыққыштығын ғана көрсетеді, бірақ, оларға
пайда келтірмейді деп есептеген.
Екіншіден, дағдыларды жаңа жағдайларға тек заттардың ұқсастығы
принципі бойынша ғана емес, сонымен бірге заттардың қатынастары мен
байланыстарының ұқсастықтары бойынша да ауыстыру маңызды алғышарт болып
табылды. Және А.Н. Леонтьевтің пікірі бойынша, іздеуі немесе дайын-далынуы
іс-әрекеттің дайындық фазасымен байланысты болып келетін құралдарды
пайдалану.
7-дәрісбаян
Жануарлардың интеллектуалды іс-әрекеттерін бағалау мәселесі
Жануарлардың интеллектісін бағалауда екі бағыт бар:
1 - жүріс-тұрыстарын талдау;
2 - мидың құрылысын зерттеу.
Бұрын салыстырмалы қарапайым миының болуымен ерекшеленетін
төменгілерден миының құрылысы күрделі болып келетін жоғарғы, интеллектуалды
жануарларға дейінгі дамуда сызықтық біртінділік бар деп есептелінген.
Тұтасымен алғанда біз осы пікірге дәлел табамыз, бірақ кейбір жағдайларда,
эволюция үрдісіндегі жануарлардың сызықтық емес дамуының салдары болып
табылатын ауытқуларды көреміз. Шын мәнінде эволюция әрқайсысында сыртқы
жағдайлардың кешеніне бейімделу өтетін көптеген тармақтануды берді. Әртүрлі
жануарлар эволюциялық теректің түрлі бұтақтарында орналаса отырып,
күрделіліктің бірдей деңгейіне қол жеткізе алады. Нейроанатом Ходос (1982)
жануарлардың интеллектісіне қатысты былай деп жазған болатын: "...біздің
сүтқоректілердің ОНЖ-сі туралы білімдеріміз бізде омыртқалылардың басқа
класында интеллектінің нервтік корреляттарын іздеуде қандай да бір қате
түсініктің туындағанына жол бергізе алмайды".
Ұзақ уақыт бойы жануарлар интеллектісі әдетте адам интеллектісінің
көрсеткіші болып есептелетін критерийлер бойынша бағаланды (есті бағалау,
арифметикалық және логикалық мүмкіндіктер, тілге және түсінік
қалыптастыруға қабілеттілік).
Алғаш рет жануарлардың интеллектуалды қабілеттіліктерін өлшеуге
арналған тестті 1949 жылы Гарри Харлоу қалыптастырды. Тест жануардың қандай
да бір ережелерді сақтау және сәйкес қорытындылар жасау қабілеттілігін
анықтайды. Мысалы, қарапайым көру дискриминациясына берілетін тапсырманың
орнына, Харлоу оларға шешімін табу үшін бір ғана ережені ұстану қажет
болатын бір қатар тесттерді біртіндеп ұсынып отырды. Ол ереже мынадай:
әрбір жағдайдағы тамақтық марапаттау (осы тапсырманың шеңберінде) оның
орналасқан орнына тәуелсіз үнемі бір ғана заттың астында болады. Егер
бұндай бір типтік тапсырмалардың біртінділігін
ұсыну оларды жақсырақ шешуге алып келсе, онда "үйрену бағдарының"
қалыптасқандығы туралы айтуға болар еді.
8-дәрісбаян
Жануарлардың құралдарды пайдалануы
Жануарлардың түрлі заттармен манипуляция жасайтын барлық жағдайларын
құрал пайдалануға жатқыза беруге болмайды. Мысалы, қарғалардың
моллюскаларды ауаға көтеріп, содан кейін оны тастың үстіне тастағанын, ал
барылдақ торғай ұлуларды кішкене тұмсығына іліп алады және оны тасқа ұра
бастайды, сондай-ақ қарғалар мен сақалды күшігендер сүйектерді шағу үшін
төменге тастайды, күшігендер африкалық түйеқұстың жұмыртқасын тастың үстіне
тастай отырып оны ашып алады. Бірақ күшігендер сонымен бірге тасты ауаға
көтеріп түйеқұстың інінің үстіне тастай алады. Бұны құралды пайдалану
жағдайына жатқызуға болады. Немесе, галапагостық тоқылдақ құс кішкене
тұмсығымен кактустың тікенін теректің дінінен личинкаларды алу үшін
пайдаланады. Осы мысалдардан, тек қандай да бір зат жануардың өзінің бір
бөлігін, ұзарту үшін қызмет еткен жағдайлар ғана құралдарды пайдалануға
жатады деп айтуға болады. Құралдарды пайдалану белгілі-бір мәселені ақылмен
шешуге алып келеді және бұны егер бұндай жүріс-тұрыс жаулық сипатта
болмаған жағдайда интеллектуалды іс-әрекеттің белгісі ретінде есептеуге
болады. Және шын мәнісінде, кейбір жағдайларда бұндай жүріс-тұрыстың
дамуында үйрену белгілі-бір рөл атқаратын болады. Мысалы, туыла салысымен
шыбықпен манипуляция жасайтын тоқылдақтың балапаны бастан құртты көре салып
шыбықты лақтырады және оны тұмсығымен шоқып алады.
Құралдармен жасалатын біршама күрделі әрекеттерді жабайы шимпанзеде
бақылауға болады. Тамақ табу үшін олар көбінесе таяқтарды, шыбықтарды және
басқа да заттарды қолданады (термиттерді табу үшін, араның ұясынан балды
алу үшін, өсімдіктердің тамырын қазу үшін). Олар сонымен қатар су ішу үшін
және денесін тазалау үшін жапырақтарды да пайдалана алады.
Тамақ табу жүріс-тұрысы интеллектуалды жүріс-тұрыстың қызметтік
эквиваленті болып табылады. Және осыған қатысты приматтардың құрал
пайдалануын тоқылдақ құстың құрал пайдалануынан ажырату қиын.
Ғалымдар құралдарды пайдалану әлі интеллектінің белгісі болып
табылмайды, бірақ ол шын мәнінде акылды жүріс-тұрыстар үшін, соның ішінде
нақты жағдайларға тәуелді, оның мүлде жаңа формаларының пайда болуы үшін
алғы шарттар жасайды деп есептейді (сенегалдық шимпанзе үлкен таяқтардың
көмегімен қолымен термиттерді таңдай алатындай етіп термитниктерде тесік
жасайды). Бұл жерде біз "мәдени ауыспалылықтың" мысалын көріп отырмыз -
тамақ табу тәсіліне маймылдар кейін бүкіл популяция бойынша таралатын,
еліктеу жолымен үйренетін болғандықтан, ақпаратты бір ұрпақтан келесісіне
тектік емес жолмен беру орын алады. Сонымен, Кошима аралында тіршілік
ететін (1963) жопондық макакалар еліктеу жолымен бірқатар тамақтық жүріс-
тұрыстарға байланысты әрекеттерді үйренген. "Жаңалықтың" инициаторы батата
құлпынайларын өзенде құмнан тазартуға үйренген Имо атты макака болған.
Басқа жануарлар оған еліктей бастайды және 10 жыл бойы бұл әдет өте
үлкендер (12 жастағы және одан үлкен) мен жастардан басқа бүкіл популяцияға
таралды. Екі жылдан кейін басқалар бұл уақытта бір дәннен жинағанда, Имо
дәнді уысына толтырып жинап, оны суға лақтыруды үйренді. Бұл инсайт
типіндегі үйренуге ұқсас болды, өйткені Имо өзінің жаңалығын кездейсоқ ашты
және оны пайдалануды үйренді.
Дәстүрлік жүріс-тұрыстың тағы бір формасы - бұл белгілі-бір маршрут
бойынша көшіп-қону (бұғылар, арқан балықтар, құстар). Бұнда жастар көшу
маршруттарын үлкендерден үйренеді. Дәстүрлік тамақтық жүріс-тұрыстың басқа
мысалы балықшы құстарда - теңіздің жағасында өмір сүретін сауыс-қандарда
байқалады. Үлкендер мидиялардың екі қайырылып ашылып жабылатын
қабыршақтарынан ет табудың екі тәсілінің бірін қолданады:
1) қабыршақтың жұқа бөлігін тұмсықпен ұрып тесу;
2) мидия судың астында болған кезде тұмсығын ашық сифонға
қояды және қайырылып ашылып жабылатын қабыршақты ұстап
тұрған бұлшықетті кеседі.
Бір отбасылық жұптың мүшелері үнемі қабыршақтарды ашудың тек бір ғана
әдісін қолданады. Ешқашанда бір құс қабыршақты ашудың екі тәсілін де
қолданбайды. Осыны дәлелдеу үшін Нортон Гриффитс қиылыспалы тәрбиелеумен
эксперимент жасады. Ол түрлі ұялардағы құрылыстардың орнын ауыстырды, одан
кейін балапандар оларды тәрбиелейтін ата-аналардан қабыршақтарды ашудың
тәсіліне үйренетіндігін бақылады.
Үйренуге деген кейбір икемділіктер жүріс-тұрыс үшін мәнді болып
табылғанымен ол үлкен интеллектіні талап етпейді. Мысалы, дәстүрлерді
ұстанатын адамдар көбінесе өзінің жүріс-тұрысын рационалды түрде түсіндіре
алмайды. Сонымен, еліктеу жоғарғы интеллектінің қажетті белгісі болып
табылмайды деп айтуға болады.
Интеллектінің биологиялық шектеулілігі. Н.Н. Ладыгина - Котстың пікірі
бойынша, адам тәріздес маймылдардың елестерінің көру бейнелері адамдікіне
қарағанда біршама мәнді, әлсіз болып табылады және үнемі қоршаған жағдайдың
компоненттерімен байланысты, яғни елестердің жағдайлық байланыстылығы
бақыланады.
Шимпанзе жалпақ тақтайшаны тар түтікшеге кіргізуге бірнеше рет
талпыныс жасап, көбінесе "ыңғайсыз" қателер жібереді. Мысалы, шимпанзе
жемді алу үшін ілгекті адекватты пайдалана алмайды (тар цилиндрден жіппен
шығарады), сонымен бірге, иілген бөлігін кедергі жасап тұрған элемент
ретінде сындырып алып тастайды. Осында олардың ойлауының шектеулілігі
көрінеді.
Н.Н. Ладыгина-Котс былай деп жазды: "Шимпанзе жаңа жағдайда бірден
мәнді ерекшеліктерді тауып алуға және заттар арасындағы тікелей
қабылданатын қатынастарды саралаудың негізінде жаңа байланыстарды
қалыптастыруға қабілетті емес". Бұны Э.Г. Вацуроның "тексеру жолын"
пайдаланып жүргізген тәжірибесі де дәлелдеді, онда шимпанзе шекті алып
тастағаннан кейін де жемді алу үшін тексеру жолын пайдалануын жалғастыра
береді.
Тіпті интеллектінің ең күрделі көрінулерінің өзі жаңа жағдайларда
көбінесе тамақ табу жүріс-тұрысының ерекшеліктерімен байланысты
филогенетикалық қалыптасқан әрекет тәсілін пайдалану болып табылады. Бүкіл
психикалық іс-әрекеттің бұл биологиялық шарттылығы олардың интеллектуалды
қабілеттіліктерінің шектелгенділігінің, бір ғана елестердің арасындағы
ойлау байланыстарын қалыптастыруға қабілетсіздігінің себебі болып табылады,
бұл өз әрекеттерінің нәтижелерін, шын мәніндегі себеп-салдарлық
байланыстарды түсінуге қабілетсіздікке алып келеді. Интеллект мәселесі әлі
жеткілікті зерттелмеген, интеллектінің тек приматтарға ғана тән болуы күмән
туғызады.
9-дәрісбаян
ИНСТИНКТ ЖӘНЕ ҮЙРЕНУ
Инстинкт - бұл түрдің тәжірибесі, ал үйрену - индивидуалды тәжірибе
болып табылады. Инстинктивті қозғалыстар табиғи таңдаудың нәтижесі болып
табылады, бұл түрдің жинағаны. Инстинктивті жүріс-тұрыс өз кезегінде
инстинктивті қозғалыстардан (позалардан) тұратын инстинктивті әрекеттерден
(актілер) жинақталады. Бірнеше негізгі инстинкттер бар, олар: тамақтық,
өзіндік сақтану, ұрпақ жалғастыру, ата-аналық жүріс-тұрыс. Олар тұқым
қуалаушылықпен беріледі (тектік жолмен) және түрге тән болып табылады. Егер
инстинктті шартсыз рефлекспен салыстыратын болсақ, онда ол шартсыз
рефлекске қарағанда өзінің құрылымы бойынша күрделі болып табылады деп
айтуға болады. Инстинкттің құрылымы оған үйренудің элементтерін енгізуге
мүмкіндік беретін иілгіштік береді, ал жеке шартсыз рефлекстер қатал
бағдарламаланған болып келеді.
Инстинктивті қозғалыстардың сипаты организмнің морфологиялық
ерекшеліктерін анықтайды.
Инстинкттің ішкі және сыртқы факторлары. Р. Декарт -инстинктивті жүріс-
тұрысты ішкі факторлар түріндегі қозғалмалы күштердің өсерімен түсіндіретін
механистикалық бағыттың негізін салушы болған.
Мистикалық бағыт инстинкттің ішкі себептерінен шыға отырып оның
мақсатқа бағытталғандығын түсіндіреді. Шын мәнінде кез келген инстинкттің
көрінуінің себептері сыртқы да, ішкі де факторлар болып табылады.
Инстинкттің ішкі факторларын қарастырайық. Гомеостаз - организмнің ішкі
ортасының тұрақтылығы, оның өмірлік іс-әрекеті үшін қажетті жағдайы
екендігі мәлім. Теңдіктен кез келген ауытқу гомеостазды қайта қалпына
келтіру үшін өзіндік реттеудің физиологиялық механизмдерін (қызметтік
жүйелер) әрекетке келтіреді. Теңдіктен осы ауытқулар инстинкттердің
ішкі факторлары болып табылады, олар жүріс-тұрыстың
қанағаттандыруға бағытталған қажеттіліктерінің көрінуінде байқалады.
Табиғат ырғақты болып келеді және ол организмдегі түрлі үрдістер де
ырғақтар түрінде өтеді. Ырғақтар тәуліктік, айлық, мезгілдік, космостық
және т.б. болады. Мысалы, тәуліктік ырғақтар ОНЖ ырғағында көрінеді - ол
жүріс-тұрыстың уақыт бойынша бейімделуін қамтамасыз ететін биологиялық
сағаттар. Қалыпты жағдайларда ішкі ырғақтардың ағымы инстинкттің сыртқы
факторлары болып табылатын сыртқы әсерлердің әсерінен өзгереді.
Инстинкттің сыртқы факторлары инстинктивті реакцияны жіберетін негізгі
стимулдар болып табылады, бірақ негізгі стимулдарды тануды қамтамасыз ету
үшін "туа берілген басталу механизмі" (ТБМ) ("врожденный пусковой механизм"
ВПМ) бар, ол — ортаның биологиялық белсенді жағдайларына жүріс-тұрыстың
үйренгіштігін қамтамасыз ететін нейросенсорлық жүйелердің жиынтығы. ТБМ
сәйкес жағдайларда арнайы инстинктивті реакцияларды тануды, бағалауды және
интеграциялауды қамтамасыз етеді, одан кейін одақтасуды "алып тастау"
өтеді. ТБМ-нің өзіне тән ерекшелігі - сыртқы стимулдарға, тіпті
тітіркендіргіштердің белгілі-бір комбинациясына әсерленудің таңдамалылығы
болып табылады.
Жануарлар негізгі тітіркендіргіштерге жүріс-тұрыстың туа берілген
формаларының индивидуалды тәжірибесіне тәуелсіз әсерленеді.
Голландиялық зоолог Н. Тинбергеннің тәжірибелерінде күміс түстес
шағаланың балапандары тіпті ата-аналық особтың негізгі белгілері бар
макетке де әсерленген. Болашақ балапандарын басып жатқан үлкен шағалалар
жұмыртқаларды ағаш, әйнек, тас, батпақтан жасалған көлемі, түсі және
салмағы әртүрлі жұмыртқаларға алмастырғанды байқамаған, тек олар дөңгелек
және тегіс болуы қажет. Негізгі стимулдар ұзақ уақытты эволюция үрдісі
барысында негізгі бола бастады және оған біршама қарапайым, бірақ біршама
үнемі стимулдар енді. Мысалы, пингвиндер ешқашанда адамнан қорықпайды,
себебі адам пингвиндердің жанында ешқашанда өмір сүрмеген.
Инстинкттің құрылымы. Американдық зерттеуші У. Крейг инстинкттің екі
фазасын бөліп көрсетті, олар: іздеу және аяқтау фазалары.
Іздеу фазасы инстинкттің иілгіш фазасы болып табылады және айқын
көрінетін бейімділік-зерттеу іс-әрекетімен сипатталады. Аяқтау фазасы,
керісінше, қатал фаза және бір түрге жататын барлық өкілдерде бірдей өтеді.
Инстинкт және қарым-қатынас. Қарым-қатынасқа қабілеттілік эволюция
үрдісінде тек жануардың кейбір әрекеттері (қозғалыстары) сигналдық мәнге ие
болған кезде ғана, яғни ақпаратты бере бастаған кезде пайда болды.
Коммуникативті әрекеттердің ақпараттық мазмұны зоосемантика деп аталады, ал
әрекет механизмі - зоопрагматика деп аталады.
Позалар, мимика және басқа да дене қозғалыстары үлкен ақпараттық мәнге
ие болып табылады. Демонстрациялық жүріс-тұрыс - арнайы сигналдық мөні бар
дененің белгілі-бір бөліктерін (дененің айқын бөліктері, өрнектер, жел
толу, қанатты немесе жүндерді тікірейту) демонстрациялау зейін аударады.
Жануарлардың қозғалыстары бірінші және екінші болып екіге бөлінеді. Бірінші
қозғалыстар - "автохтонды", өмірлік іс-әрекетке қажетті (жүру, жүгіру,
тамақ аулаудағы қозғалыстар және т.б.), екінші қозғалыстар - бірте-бірте
сигналдық қызмет атқара бастаған "аллохтонды" қозғалыстар. Оларға диалог
түрінде орындалатын рәсімденген қозғалыстар жатады.
10-дәрісбаян
Үйрену
Инстинкт пен үйренуді салыстыру жануарлардың осы түрінің психикалық
даму деңгейі туралы пайымдауға мүмкіндік береді. Инстинктті құрайтын
бөліктер неғұрлым көп және үйрену неғұрлым аз болса, жануарлардың
психикалық, даму деңгейі соғұрлым төмен болады және керісінше. Бірақ
инстинкттер ешқашанда үйренумен алмастырыла алмайды, өйткені үйрену кейбір
шұғыл жағдайларда болмауы да мүмкін уақыттың белгілі-бір көлемін шығындауды
талап етеді. Сондықтан эволюция үрдісі барысында инстинкттер, үйренудің
біршама жоғарғы деңгейлері пайда болуы мүмкін екендігіне қарамастан,
сақталып қалады. Торп бойынша жануарлардың үйрену түрлерінің
классификациясы мынадай:
- әдеттену — бейімделуге қарағанда реакцияларды
шығындау- жаңа реакциялардың пайда болуы;
- бірінші реттегі шартты рефлекстер (И.П. Павлов ашқан шартты
рефлекстер); - екінші реттегі шартты рефлекстер немесе
құралдық үйрену (Торндайк бойынша); - латентті (бекітусіз); -
инсайт-оқыту.
Оқыту тек жануар бекітуді алған кезде ғана өтеді деген Халлдың
теориясына қарағанда, Э. Толменнің теориясы бойынша жануарлардың үйренуі
бекітусіз де өте алады. Осы жағдайда қоршаған орта туралы ақпараттар
кейіндеу тамақ табуда немесе жыныстық жұпты іздеуде қолданылуы мүмкін.
Мысалы, кейбір құстар мен сүтқоректілер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz