Иіс сенсорлық жүйесі

Пән: Химия
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

Иіс сенсорлық жүйесі

Иіс сезу хеморецепцияға жатады. Негізі, химиялык сезгіштіктің үш түрін ажыратады: жалпы химиялық сезгіштік, дәм сезу және иіс сезу. Осылардың ішіндегі ең жоғарғы сезгіштігі және спецификалығы бары, заттың небәрі бірнеше молекуласымен жанасудан қозу күйіне келе алатыны - дистанттық, яғни иіс сезу хемороцепторлары. Әр түрлі иіс заттары үшін тітіркендіру табалды-рықтары бірдей болмайды. Мәселен, үшнитробутилтолуолдың бір литр ауадағы мг-ның млардтан бір бөлігіндей мөлшерін адам сезе алады. Бір иіс сезу рецепторын иіс затының бір молекуласы қоздыра алады, ал рецепторлардың аз ғана санының козуы түйсік туғызады. Сөйте тұра зат әсерінінің шамасының өзгеруін бағалау (айыру табалдырығы) адамда жақсы жетілмеген. Иіс күшінің минимальды өзгергенін сезу үшін оған бастапқы иістің 30-60 процентін косу керек. Иттерде бұл көрсеткіштер 3-6 есе аз болады. Анализатор сезгіштігіне түрлі факторлар әсер етеді. Мысалы, ауа буларының болуы тітіркендіру табалдырығын төмендетеді. Таза ауа да сондай әсер етеді. Иіс заттарының иіс сезу облысына түсуінін қиындауы табалдырықты жоғарылатады (тұмау кезінде) . Әлсіз иісі бар затты қайталап иіскеуден тітіркендіру табалдырығын төмен-детуге болады (сенсибилизация жүреді) . Ми қыртысындағы баска анализаторлар зоналарында (мысалы, керу зонасында) туған қозу иррадиациаланса, иіс анализаторының да қозғыштығы жоғарылауы мүмкін. Теріс индукция, керісінше, қозғыштыкты төмендетеді. Адам мен жануарларда бұлардың көмегімен түраралық коммуникация, бағалау, сондай-ак, қоршаған ортадағы биологиялық маңызды химиялық сигналдар туралы хабар алу іске асады.

Иіс сезу жүйесінің шеткі бөлімі жоғарғы мұрын жолдары облысында жатады (5-8 см ² ) . Омыртқалы жануарларда иіс сезу зпителиінің калындығы 30-дан 200 мкм-ге дейін болады (70-сурет) .

Онда клеткалардың үш типі бар; рецепторлық, тірек және базальдық. Рецепторлық клеткалар диаметрі 5-10мкм-дей және тірек клеткалардың арасында орналасады.

Адамда рецепторлық иіс сезу клеткаларының жалпы саны - Ю млн. -дай. Әр иіс сезу клеткасынын, беткейінде түйреуіш тәрізді біраз жуандаған белім болады. Бұдан ұзындығы 10 мкм-дей, диаметрі 0, 3 мкм-дей 6-12өте жіңішке тұкшелер шығады. Түкшелер Боумең бездері жасайтын сұйық ортаға батырылады. Түкшелер болуының арқасында рецептордың иіс затының молекулаларымен контактыға түсетін ауданы ондаған есе артады деп есептеледі. Түкшелердің белсенді қозғалу қызметінін, де бұл процесте (иіс заттарының молекулаларын ұстау және олармен жанасуға түсуде) тиісті рөлі бар болу керек. Иіс сезу клеткасындағы түйреуіш тәрізді бөлім маңызды цитохимиялық орталық деп саналады, шамасы, сол жерде рецепторлық потенциал генерацияпанатын болу керек. Бұл клеткалар алғашқы сезгіш рецепторларға жатады.

Хемероцепторлар бетқейі, әдетте, сілекеймен қапталып тұрады. Ол структураланған матрикс ретінде рецептивтік беткейдің тітір.

Иісті қабылдаудын, көбірек тараған теориясы - стереохимиялық теория. Бұл тұсінік бойынша, рецепторлык иіс сезу клеткаларының мембранасында белгілі конфигурациялы учаскелер (белсенді рецепторлық орталықтары) бар. Оларға белгілі пішінді адекватгы тітіркендіргіш молекулалары адсорбцияланады. Бұлардын, белсенді топтары, атомдары немесе иондары мембрана спецификалык белоктарымен байланыска тұсе алады. Аталған учаскелерге өздеріне сай келетін молекулалар орналасқан соң мембрананың ол жерінде деполяризация жүреді де, қозу туады. Иіс рецепциясының теориясы бойынша, бұл процестің бастапқы ізвеносында өзара әрекеттесудің екі түрі болуы мүмкін: иіс затының молекуласы мен рецептивтік учаске бір-біріне соғылғанда зарядтың контактылы тасылуы және молекулалық комплекстің және заряд тасушы ком-плекстің түзілуі . Түзілетін комплекстің тұрақты компоненті - белсенді учаскелері электрондар доноры және акцепторы функциясын атқаратын рецепторлардың белокты молекулалары.

Бұл теорияның елеулі бір моменті: иіс заттары молекулалары мен рецептивтік учаскелер арасындағы көп нүктелі (бірнеше жерінде) өзара әрекеттесу жүреді деп есептеу. Осы теорияға сүйеніп, алғашқы иістер дап аталатын иістер үшін рецепторлық учаскелер модельдері жасалды. Бес түрлі алғашкы иіс бар деп есептеледі: камфара, мускус (жұпар иіс, хош иіс), гүл, жалбыз иіс (мятный), эфир.

Омыртқалылардың иіс сезу рецепторларына тән нәрсе - олар тітіркендіргіштердің бір тобына жауап береді. Бірак, олардың бірі максимальды реакция туғызса, басқалары - әлсіз жауап, ал үшіншілері - тежелу туғызады. Иіс сезу рецепторлары сезгіштігінің мұндай кең спектрі анализатордың шеткі бөлімінде иісті заттарды алғашқы анализдеудің негізі болып табылады. Бірак, тек иіс сезу рецепторларына тікелей әсер ететін заттардан баска, мұрыннын кілегей қабығындағы үш тарам нервтін сезгіш ұштарында қозу туғызатын, тіпті кейде дәм сезу рецепторларына әсер ететін де иісті затгар болады (аммиак, сірке қышқылы, т. б. ) - Оның бер жағында таза ольфактивті (иіс сезімін туғызушы) деп саналып жүрген заттардың өзі үш тарам, тіл-жұтқыншақ, кезеген нервтерде қозу туғызатындығы белгілі болып отыр. Осыған орай, кейде, осы нервтерге байланысты " қосымша иіс сезу облысы " болады деп те есептеледі.

Иіс сезу эпителиінің беткейіне тигізілген электродтар арқылы тіркелетін суммарлық электрлік белсенділіктің өзгерістерін электроолъфактограмма деп атайды.

Бұл амплитудасы 10 мВ-ке жететін, ұзақтығы бірнеше секундтай болатын, иіс затының тіпті қысқа уақытгық әсерінен пайда болатын монофазалы теріс толқын. Біраз жағдайларда негізгі негативті толқын алдында аз ғана оң (позитивті) толкынды көруге болады. Ал әсер ету ұзақтығы жеткілікті болған жағдайда, оның әсерінің токтауына үлкен негативті толқын (off - реакциясы) туады. Кейде баяу толқындарға қосарланьш, тез тербелістер байқалады. Бұл - рецепторлардың едәуір санындағы сиихронды импульстік белсенділіктін көріністері.

Иіс заттарының әсерінен жеке рецепторларда туатын импульстер жиілігі көбейеді және ол әсердің сапасы мен шамасына байланысты болады. Иіс анализаторында адаптация салыстырмалы алғанда баяу жүреді (ондаған секундтар немесе минуттар ішінде) және иіс сезу эпителиі арқылы өтетін ауа ағынынң күші мен жылдамдығына, иіс затының мөлшеріне байланысты болады. Адаптация кезінде иісті қабылдау темендейді, өйткені оның қабылдау табалдырығы жоғарылайды. Кейде адаптация тек бір иіс затына ғана емес, басқа да иіс заттарына байқалады (гетерогендік адаптация) . Неғұрлым иіс заттары бір-біріне ұксас болса, соғұрлым оларға адаптация айқын және тезірек байқалады.

Иістер қоспасы әр түрлі қабылданады. Мәселен, иістер қоспасы жаңа бір иіс тәрізді сезілуі мүмкін, болмаса олардың әркайсысы жеке-жеке білінуі, бірақ бір тұтас комплекс тәрізді сезілуі мүмкін; немесе әр түрлі иіс түйсіктері бірінен соң бірі кезектесіп тууы мүмкін; бір немесе бірнеше иіс басқа иістерді білдіртпей де жібере алады (иістер маскировкасы) ; бір иістің жоктығы басқа иіс әсерінен білінбеуі де мүмкін (иіс компенсациясы) .

Электрофизиологиялық зерттеулерге қарағанда, иіс сезу пиязшығында туатын электрлік жауаптардың параметрлері әсер ететін иіс заттарының ерекшеліктеріне карай өзгереді екен. Әр түрлі иістер кезінде пиязшыктағы қозған және тежелген учаскелердің кеңістіктік мозаикасы да бірдей болмайды. Мүмкін, бұл жағдай иіс ақпаратын кодылаудың бір тәсілі де болар.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.