Оқыту үдерісінде дидактикалық принциптерді пайдалану
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ
ЭТНОПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
Педагогика және психология мамандығы
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Оқыту үдерісінде дидактикалық принциптерді пайдалану.
Орындаған: СПП-815
Құлманова И.
1
Ғылыми жетекшісі,
Аға оқытушы:
Божбанбаева З.Ж.
Түркістан 2013ж.
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Гуманитарлық- педагогикалық
сырттай оқу факультеті
Қорғауға жіберілді
Жалпы педагогика және
этнопедагогика кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.к.,доцент м.а.
Рысбекова А.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Оқыту үдерісінде дидактикалық принциптерді пайдалану.
Орындаған: Құлманова
И.
СПП-815
Ғылыми жетекшісі:
Аға оқытушы:
Божбанбаева З.Ж
Түркістан 2013
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..3-5
1 ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ ДИДАКТИКАЛЫҚ ПРИНЦИПТЕРДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Оқыту үдерісінде дидактикалық принциптерді пайдаланудың
педагогикалық-психологиялық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... 6-14
1.2 Оқыту үдерісінде дидактикалық принциптерді пайдаланудың
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .15-22
2 ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ ДИДАКТИКАЛЫҚ ПРИНЦИПТЕРДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ.
2.1 Оқыту үдерісінде дидактикалық принциптерді пайдаланудың жолдары 23-29
2.2 Оқыту үдерісінде дидактикалық принциптерді пайдаланудың әдіс
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.30-55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...56-57
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..58-59
Қосымша
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі. Білім және кәсіби машық - заманауи
білім беру жүйесінің, кадр даярлау мен қайта даярлаудың негізгі бағдары.
Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары
елге айналуымыз керек. Қазіргі әлемде жай ғана жаппай сауаттылық
жеткіліксіз болып қалғалы қашан. Біздің азаматтарымыз үнемі ең озық
жабдықтармен және ең заманауи өндірістерде жұмыс жасау машығын меңгеруге
дайын болуға тиіс. [1]
Сондай-ақ балаларымыздың, жалпы барлық жеткіншек ұрпақтың
функционалдық сауаттылығына да зор көңіл бөлу қажет. Балаларымыз қазіргі
заманға бейімделген болуы үшін бұл аса маңызды.
Елімізге егемендік алғаннан бергі уақыт ішінде білім беру жүйесін
реформалау және оны дамыту мемлекеттік бағдарламалары жасалды.
Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы мен болмысын айқындап алған
Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын ұрпаққа білім беру мен
тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды алдыңғы кезектегі міндет
етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық жүйені жасауда дәстүрлі
оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап, оқытудың жаңа
технологияларының табиғатын түсіне отырып, балалардың дидактикалық ойын
арқылы танымдық белсенділігін қалыптастыру қажеттігін негіздейді. Айтылған
мәселенің басты ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, мектепке
дейінгі мекемеледе білім алу барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім
алу жүйесін, алған білімін өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы
танылады. Сондықтан қазіргі мектепке дейінгі білім беруде балалардың
танымдық белсенділігін қалыптастыру маңызды міндет, ғылыми мәселе.
Елбасының өзі білім саласын дамытуды басты назарда ұстап келе
жатқаны белгілі. Өткен жылдың 18 ақпанында халыққа Жолдауында Президент:
ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық. Біз
болашақтың жоғары технологиялық және ғылыми қамтымды өндірістері үшін
кадрлар қорын жасақтауымыз қажет. Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі
алысты барлап кең ауқымда ойлай білетін осы заманғы басқарушыларсыз біз
инновациялық экономика құра алмаймыз.
Әлемдік прогресс күн сайын алға озып бара жатыр. Бұдан он жыл бұрынғы
ғылыми жаңалықтар қазір жаңалық болудан қалып барады. Олай болса елімізде
білім берудің жаңа жүйесін жасау кезек күттірмейтін мәселе екені айдан
анық.
Бүгінде адамдардың қиялы жеткен жерге қолы жетіп отыр деп айтуға
болады. Небір қиял – ғажайып дүниелер қазір шындыққа айналып барады. Қазір
қоғамдағы өзгерістер өте тез алмасуда. Сондықтан адамдар теориялық немесе
өмірлік білім алып қана қоймай, өз бетімен ізденіп білімін шыңдауы керек.
Жаңа ақпараттық жүйе бізге таныс білім алу үлгісін өзгертіп жіберіп отыр.
Бұрындары білім алу адамның жас кезіне ғана тән кезең болып келсе, енді
оның не уақыт, не кеңістік тіпті, жасына қарамай өмір бойы уйрену, білу
үрдісіне айналып отыр. Өйткені, бүгінгі ғылым жетістіктерін дер кезінде
меңгермесеңіз өмір керуеніне ере алмайсыз деген сөз. Білім беру мектептің
ғана ісі емес. Мектеп білім алудың кілтін ғана ұстатады. Ал мектептен тыс
білім алу дегеніміз-бүкіл бір ғұмыр! Адам өмір бойы білімін көтеріп отыруға
тиіс’’,-дейді Луначарский. Олай болса адам баласы ағаш бесіктен жер бесікке
түскенге дейін үйренуі қажет. Мен үйреніп, біліп болдым деп аз ғана білімге
тоқмейілсу астамшылық. Осыған дейін әр адам белгілі бір мамандық шеңберінде
ғана білім алып келсе, енді көптеген мамандықтардың негізінде жатқан
фундаментальдық ұстамдарды игеруі қажет.
Педагогика ғылымының бүгінгі таңда алатын орны ерекше. Заманауи
талаптарына сай болашақ мамандардың кәсіби даярлығын арттыруға байланысты
қай салада болмасын белгілі бір деңгейде білімдермен қаруландыру бүгінгі
күннін талабы. Педагогика пәнінің мақсаты-болашақ мамандарды педагогика
ғылымдарының теориялық негіздерімен қаруландырып, тәрбие мен оқыту үрдісін
тиімді ұйымдастыруға қажетті педагогикалық білімдерді, біліктерді,
дағдыларды қалыптастыру.
Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-шараларды
жүзеге асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі заманғы
әдістемелер мен технологияларды енгізу және қоғамдық жаңару
кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған болатын. Елбасымыз
Н.Назарбаевтың Қазақстан-2030 бағдарламасында, Қазақстан Республикасының
Білім туралы Заңында, 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында республиканың әлемдік білім кеңістігіне енуін ескере
отырып, білім берудің мазмұны мен оқытудың барлық әдістемелік жүйесін қайта
қарау қажеттілігін атап, білім берудің жаңа моделін құрудың, сынақтан
өткізу мен енгізудің міндеттері атап көрсетілген.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі саясатымен мақсатының
бірі - жан-жақты, білімді, шығармашылық қабілетті, танымдық белсенділігі
жоғары жеке тұлғаны қалыптастыру. Дарынды, білімді жастар ғана
егемендігіміздің ертеңін баянды етіп, қоғамның әлеуметтік-экономикалық
дамуына үлес қоса алады. [1.2]
Білім беру мен оқыту теориясының әдіснамалық негізі - таным теориясы
және бала тұлғасын жан-жақты және үйлесімді қалыптастыру туралы ілімі болып
табылады. Ендеше дайындық топ балаларының танымдық белсенділігін
қалыптастыруды арнайы ұйымдастыру оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты
болып саналады.
Еліміздің психология және педагогика саласындағы ғалымдардың,
мамандардың назарын аударып отырған мәселелердің бірі – балалардың танымдық
белсенділігін қалыптастыру болып отыр.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында білім берудің мемлекеттік
стандартына сәйкес мектептегі оқыту мен тәрбиелеу маңызы түбегейлі өзгеріп,
бірінші кезекке бұрынғыдай баланы пәндік білім, білік және дағдылардың
белгілі бір жиынтығымен қаруландыру емес, баланың оқу-танымдық
белсенділігін дұрыс және тиімді ұйымдастыру негізінде жеке бас тұлғасын
қалыптастыру мақсаты алға қойылып отыр.
Қазіргі мектепте оқыту үдерісінің талаптары, қажеттілігі біздің зерттеу
мәселемізді айқындауға және тақырыпты “Оқыту үдерісінде дидактикалық
принциптерді пайдаланудың теориялық негіздері” деп таңдауымызға негіз
болды.
Зерттеудің мақсаты: Оқыту үдерісінде дидактикалық принциптерді
пайдаланудың теориялық негіздерін, міндеттері мен жолдарын қарастыру;
Зерттеу міндеттері:
- Оқыту үдерісінде дидактикалық принциптерді пайдаланудың педагогикалық-
психологиялық мазмұнын анықтау,
- Оқыту үдерісінде дидактикалық принциптерді пайдаланудың
мүмкіндіктерін қарастыру,
- Оқыту үдерісінде дидактикалық принциптерді пайдаланудың жолдары нақтылау
,
- Оқыту үдерісінде дидактикалық принциптерді пайдаланудың әдіс -тәсілдерін
қолдану,
Зерттеу нысаны: мектепте оқу-тәрбие үдерісі;
Зерттеу әдістері: философиялық, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық
және әдістемелік әдебиеттерді зерттеу мәселесі тұрғысынан талдау, жинақтау,
қорыту, оқу бағдарламалары, әдістемелік құралдарын талдау және жүйелеу;
білім беруді ақпараттандыруға байланысты құжаттармен танысу.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы,
Н.Ә.Назарбаев., Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2011-2020
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, озат мұғалімдердің,
тәрбиешілердің тәжірибелері.
Диплом жұмысы: кіріспеден; екі тараудан; қорытындыдан; пайдаланған
әдебиеттерден; тұрады.
1 ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ ДИДАКТИКАЛЫҚ ПРИНЦИПТЕРДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Оқыту үдерісінде дидактикалық принциптерді пайдаланудың педагогикалық-
психологиялық мазмұны
Бүгінгі Жолдауда да білімді дамытуды халықаралық деңгейге көтеру,
бәсекелестікке даярлау, Отансүйгіштікке, төзімділікке, маман ғана емес,
адам тәрбиелеуіміз керектігін баса көрсетті. ...Адамның өмір бойы білім
алуы үшін жағдай туғызуымыз керек. Білім беру реформасы – Қазақстанның
бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса
маңызды құралдардың бірі деген еді Елбасы. Елдігімізді алып, еңсемізді
тіктеп, тәуелсіздігімізді баянды етіп келе жатқан жылдар ішінде Президент
білім мен ғылым саласына қажеттің барлығын мүмкіндігіне қарай жасап
келеді.
Мемлекет басшысы тәуелсіздігіміздің алғашқы күндерінен бастап жаңа
Қазақстанды құрудың басты стратегиялық жетістіктерінің бірі ретінде адами
капиталды дамытуды белгіледі. Елбасының білім саласына қарқынды түрде
жаңаруда деп жоғары баға бергендігі айтыла отырып, Елбасының Қазақстан
халқына арналған биылғы Жолдауында білім саласына зор міндеттер жүктеп
отырғандығы айтылған болатын.[1]
Қысқаша мемлекеттік білім беру бағдарламасын іске асыруда ең маңызды
сұрақтарға тоқталсам, 2015 жылға біз 12 жылдық білім беруге көшуге жағдай
туғызуымыз қажет. Яғни оқу үрдісіне жаңа технологиялар мен әдістерді,
әлемдік білім стандартын енгізу және педагог шеберлігінің озық
тәжірибелерін интеграциялау арқылы білім жүйесін модернизациялауды жүзеге
асыруға міндеттіміз. Осы міндеттерді іске асыру үшін төмендегі
проблемаларды шешуіміз қажет : Біріншіден, педагогтар құрамының кәсіби
құзіреттілік деңгейін көтеру, бағдарлама белгілеген мақсатты
индикаторларды қабылдауға және жүзеге асыру қабілетін жетілдіру.
Мемлекетіміз экономиканы индустриалды-инновациялық дамыту бағытын алды
және пәндерді сапалы оқыту міндеті тұр. Осыған байланысты, бірінші
кезекте әр мектепте пәннің берілу жағдайына терең сараптама жасап,
ұстаздар потенциалын, жұмыс жасап отырған педагогтардың деңгейін анықтау
қажет. Екіншіден, әдістемелік кабинеттер жұмысының заман талабына
сәйкестігін анықтау. Біз, бүгін қанша педагог оқытудың жаңа
технологияларын қабылдай және меңгере алатынына көз жеткізіп, нақты
білуіміз керек. [2]
Әл-Фараби оқыту дегеніміз – үйрету, дағдыландыру, әрекеттендіру
дейді. Оқыту – мұғалім мен оқушылардың белгіленген мақсатқа жетуге
бағытталған, реттелген, бірлескен іс-әрекеті, оқушылардың танымдық іс-
әрекетін арнайы ұйымдастыру.
Көбіне оқыту деп мұғаліммен оқушының бірлескен, мақсатқа жетуге
бағытталған іс-әрекетін айтады. Оның барысында жеке тұлға дамып, білім
алады, тәрбиеленеді. Дәстүр бойынша оқыту екі бөліктен тұрады. Оқыту және
білім алу. Оқыту – оқыту мазмұнын алу процесі. Дәстүрлі оқытуда білім
алуға қарағанда оқыту басым болғандықтан оқу материалын оқытуға баса
назар аударылып, оқушылардың іс-әрекетіне назар аударылмайды.
Оқыту – үйрету және білім алу деген парадигманың ұзақ тарихы бар.
Ол әлі сақталуда. Себебі, мұғалім ұзақ уақыт оқушыға ақпарат беретін
негізгі тұлға болып келеді. Осы кезге дейін білім беру, оқыту
терминдері жиі қолданылады. [3]
Мұғалім мен оқушы оқыту үдерісінде өзара әрекет жасайды, оның
негізі, оқыту мәні – мұғалім ұйымдастырған таным іс-әрекетін балалардың
атқаруы нәтижесінде мәліметтерді менгеруі, дамуы, тәрбиеленуі.
Демек, оқыту дегеніміз – ғылыми білім, іскерлік, дағдыларды
менгеруі, шығармашылық қабілеттерін дамыту, дүниетанымын, адамгершілік,
эстетикалық көзқарастары мен сенімдерін қалыптастыру үшін мұғалімнің
белсенді оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыруы және ынталандыру іс-
әрекеті. Оқыту процесі – екі жақты процесс болғандықтан, мұғалім мен
оұушылардың бірлескен іс-әрекетін, мұғалім тарапынан оқушының іс-
әрекетіне басшылық етуді, жоспарлауды, ұйымдастыруды, басқаруды талап
етеді.
Оқытудың маңызды міндеттері:
- танымдық белсенділігін ынталандыру.
- ғылыми білім, іскерлік, дағдыларды меңгеруіне керекті оқу-танымдық
іс-әрекетті ұйымдастыру.
Ақыл-ойды, ұғымталдылықты, қабілетті, дарындылықты дамыту.
Осы процесте ғылыми білімдер алып, іс-әрекет жасауға үйреніп, жақсы
мен жаман туралы көзқарастарын қалыптастырады. Оқыту баланы дамытады. Ол
мынадай бөліктерден тұрады: мақсат, міндет, мазмұн, нәтижелері, оны
бағалау.
Білім беру деп – табиғат және қоғам жайында ғылымда жинақталған
білім жүйесін жеке адамның менгеруін және оны өмірде тиімді етіп қолдана
білуін айтады. Дидактиканың міндеті – білім мазмұнын, оқыту әдістерін
және оқытуды ұйымдастыруды ғылыми тұрғыдан негіздеу.
Дидактика нені оқыту керек? Қалай оқыту керек? деген екі үлкен
сұраққа жауап береді. Осы сұрақтардан басқа сұрақтар да туындайды: Оқыту
қалай жүргізіледі, оның заңдылықтары қандай?, Кімдерді оқыту керек?,
Не үшін оқыту керек?, Қайда оқыту керек?. Осы сұрақтарға жауап беру
үшін дидактика үздік педагогикалық тәжірибені зерттеп, қорытындылап,
мектептің тәжірибесіне енгізумен айналысады.
Білім – адамзаттың жинақталған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды,
табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі. Білімді жеке адамның игілігіне
айналдыру үшін оны ойлау операциясы, талдау, синтездеу, салыстыру, жіктеу
және жинақтау арқылы терең ұғыну қажет. Оқушы ойлау операциясына сүйеніп
өз білімін шындыққа айналдырады. Бұл дамытып оқытудың негізгі ережесі,
яғни оқушылардың таным іс-әрекетін дамыту, оларды өз бетімен ізденуге,
зерттей білуге және жаңа білімді еркін игеруге үйрету.
Мектепте берілетін білім – оқыту процесін, ең бірінші кезекте оқу
материалдарын меңгерудің нәтижесі. Сондықтан оқушының білімді меңгерген,
меңгермегенін оқыту жобаларымен – бағдарлама, оқулықтарымен салыстырып
анықтайды.
Білім – қандай да бір іс-әрекетті жасау негізі. Іс-әрекет жеке
тұлғаны қалыптастырады.
Білім – қоғамдық-өндірістік тәжірибеде қолданылады, менгерілген
білім көмегімен адам жаңа білімдер жасауға қатысады, еңбекке дағдыланады,
қоғамдық-материалдық байланыстың артуына, рухани мәдениетінің дамуына өз
үлесін қосады. Осылайша жеке тұлға сапалы білім керектігін, оның пайдасын
көреді. Білім жеке тұлғалық бөлікке енеді. Бұл жағдайда оқыту балаға тек
білім беретін процесс емес, ол оқушының жеке тұлғалық бағыттарын, жақсы
мен жаманға көзқарастарын қалыптастырады.
Әл Фараби Бақытты болу, кәмілетке келу, қоғамдық тіршілікті
жақсарту – барлығы да білімділікке байланысты. Білім мен өнерді
менгермегеннен кейін адамда іскерлік пен өз бетінше әрекеттену, одан соң
парасаттылық пайда болады - деген.
Білім толық, жинақы, берік, пәрменді болу керек. Аталған белгілер
ақыл-ой сапаларын қалыптастырады. Олар: белсенділік, өзіндік, өнімділік,
сыншылдық, ұғымталдық, тұрақтылық, тереңдік.
Білім өзіндік жұмыс және сабақтан тыс шығармашылық іс-әрекетте
қолданылады, сөйтіп, ой жұмысы тұрақты, терең жүреді.
Ой тұрақтылығы дегеніміз – ойдың маңызды, оқу материалдарына
тоқталуы, оларды ойда сақтау, керек жерде қолдана білу. Ойдың тұрақтылығы
ақыл-ой жұмысының жоғары деңгейіне, ұзақ уақыт ақыл-ой жұмысымен
айналысуға байланысты.
Ойдың тереңдігі оқылған объектіні терең, оны өз бетімен зерттеп,
ішкі байланыстарын, басқа объектілермен байланыстарын аша білуден
көрінеді.
Материалға шығармашылық тұрғыдан қарау, ашылған білімдерді теориялық және
тәжірибелік жұмыста қолдану, білімнің ішкі мотивтеріне және сенімге
айналуы ойдың тереңдігін көрсетеді.
Меңгеру – ақиқатты білу арқылы болмысты тану процесі. Меңгеру
нәтижесінің сапасы оқушылардың білім, іскерлік, дағдыларын бағалау арқылы
анықталады. Білім сапасы – білімді меңгеру нәтижесі.
Іскерлік – бұл кез келген іс-әрекет емес, ол табысты, тиімді
орындалатын іс-әрекет. Іскерлік дегеніміз – іс әрекетті жақсы істеуге
керекті жұмыс тәсілдерін белгілі бір жағдайларға байланысты таңдау және
қолдану, адамның жұмысты жаңа жағдайда өнімді, сапалы, уақытында істей
білу қабілеті.
Іс-әрекет іскерлікке айналу үшін педагогикалық жағдайлар
жасалады.
Іскерліктің құрылымы күрделі. Оған елес, ұғым, білім, дағды,
зейінді шоғырландыру, бөлу, ауыстыру, қабылдау, ойлау, іс-әрекет процесін
реттеу және өзін-өзі бақылау дағдылары енеді. Осы бөліктердің бірлігі
арқылы оқушы өз жұмысының нәтижесін түсініп, оған жету үшін іс-әрекеттің
тиімді тәсілдері арқылы жұмыс істеп жақсы нәтиже алады.
Оқыту процесінің өзіне тән қызметтері бар. Олар оқытудың білім
беру, оқытудың тәрбиелік, оқытудың дамыту қызметтері.
Оқытудың білім беру қызметі – бұл адам баласының білім байлығымен
қаруландыру, оны өз бетімен білім алуға, іскерлік пен дағдыны игеруге
даярлау. Білімді игеру үшін қойылатын талаптар, бұл:
1. білімнің толықтығы – оқу материалдарын түсіну үшін танымдық іс-
әрекетті іске асыру;
2. білімнің түсініктілігі – оқушылардың өз бетімен ізденіп ақыл ойын
дамытуы;
3. білімнің әрекеттілігі – жаңа білім алу үшін оқушыға бұрынғы
білімнің шеберлікпен пайдалану мүмкіндігін жасау.
Оқытудың дамыту қызметі. Оқыту процесі, білімді меңгеру оқушыны
дамытады. Баланың тілі, ақыл-ойы, сенсорлық және қозғалыс аймағы, сезімі,
ерік-жігері, қажеттіліктері, мотивтері дамиды. Оқыту – жеке тұлғаны
дамыту құралы. Қазіргі оқыту тек білім берумен шектелмей, оқушыны әр
жақты дамытуға, алдымен ақыл-ойды дамытуға бағытталған.
Оқыту процесінің негізгі құрамдық бөліктері. Дидактика тарихында
оқыту мақсаты туралы екі көзқарас болды. Біріншісі: мақсат – жеке
тұлғаның ақыл-ойын, есін және басқа қабілеттерін дамыту деген тұжырым.
Екіншісі: мақсат – ғылым негіздерін менгеру, өмірге қажет нақты білімдер
беру.
Қазіргі оқыту мақсаты білім туралы мемлекеттік құжаттарда
белгіленген. Ол мүғалімнің сабақ жоспарларында нақтыланады. Оқу
материалын меңгерудің әрбір кезеңінде мұғалім өзінің алдына 4 түрлі
дидактикалық мақсат қояды. Олар:
- оқу материалымен таныстыру және оны бірінші рет бекіту;
- оқығанды еске түсіру, іс жүзінде репродуктивтік және продуктивтік
деңгейде қолдану;
- білім және іскерлікті қолдану арқылы жүйелеу;
- білім, іскерлікті бақылау және есепке алу.
Оқыту мазмұны – оқыту процесінде бала меңгеретін ғылыми білімдер,
тәжірибелік іскерлік, дағды, іс-әрекет және ойлау тәсілдері, оқыту
мазмұны пән бойынша жасалған мемлекеттік оқу жоспарында, мемлекеттік оқу
бағдарламаларында, оқулықтарда жазылған.
Оқыту процесінің бастапқы кезінде тәрбиеші баланы оқу
материалдарымен және оны қолдану әдістерімен таныстырады. Оқу
материалының жаңа бөлігін меңгеру және бекіту қатар жүреді. Оқытудың
мақсаты – оқу материалының негізгі ойын және тәжірибелік маңызын балаға
меңгеру.
Екінші кезеңде оқу материалы қайталанады және оқушылар алған
білімдерін қолданады. Бұл кезеңнің негізгі мақсаты – алған білімді
нақтылау, кеңейту, кең түрде жаңғырту, тәжірибелік қолдану.
Үшінші кезенінде мұғалім оқушылардың тәжірибелік жұмыстарын
ұйымдастырады, сол арқылы ұғымдарын жүйеге келтіреді. Оқушы алған білімін
мұғалімнің көмегімен де және өзбетімен де қолданады, меңгерген білімдерін
бір-бірімен салыстырады.
Оқыту – оқыту процесінің негізгі бөліктерінің бірі. Оқушының іс-
әрекеті тікелей де, жанама да байланысты жүзеге асырылыды. Оқыту үдерісі
оқу үдерісінің белсенділігін талап етеді. Бұл талапты орндау оқушылардың
іс-әрекетін мұғалімнің ұйымдастыруына, бақылауына, өздігінен білім алуды
жолға қоюына, өз мақсаты мен оқушы мақсатын сәйкестендіруіне байланысты.
Мұғалім:
- оқу ақпараттарын іріктейді, жүйелейді, бөліктерге бөледі және
оқушыларға ұсынады.
- Осы ақпараттарды үйретеді, меңгертеді, олармен істелетін жұмыс
әдістерін белгілейді.
- Әр оқушының білімдер жүйесін меңгеруін және оларды оқу-өндірістік
жұмыстарда қолдануын ұйымдастырады.
- оқу-танымдық іс-әрекетіне басшылық етеді.
- белсенділігін және саналылығын ынталандырады, білімнің және оқу іс-
әрекетінің сапасын бақылайды, оқыту нәтижелерін талдайды, оқушының
жеке тұлғасын одан әрі дамытуды жоспарлайды.
Оқу – балалардың танымдық іс-әрекеті. Оқушының оқыту
үдерісіндегі іс-әрекеті бір нәтижеге жетуге бағытталған.
Осы іс-әрекеттің маңызды белгілері: өзін-өзі сынау және өз
бетімен жқмыс істей білу, қызығушылық, қажеттілік, танымдық белсенділік,
табындылық, жігерлілік, өзінің алдында тұрған міндеттерді дұрыс түсіну,
керекті іс-қимылдарды таңдау.
Оқу іс-әрекетінің өнімдері – білімдерде, іс-әрекетте,
рухани өмірде, қоғамдық қатынастарда, бағаларда бейнеленген. Оқу іс-
әрекетінде тұлғаның барлық сапалары көрінеді және қалыптасады.
Оқу іс-әрекеті мазмұны, жеке іс-қимылдар, мотивтер сияқты
бөліктерден тұрады. Оқу іс-әрекеті арқылы оқу міндеттері шешілсе, оның
құрамында мынадай бөліктер болады: міндеттерді талдау; міндеттерді
орындау туралы шешімге келу; оларды шешуге керекті білімдерді еске
түсіру; міндеттерді шешу жоспарын жасау; жүзеге асыру, шешілетін міндетті
бақылау және бағалау; оқу міндеттерін шешу процесіндегі іс-әрекет
тәсілдерін түсіну.
Оқыту нәтижелері, оны бағалау. Оқыту қол жеткен нәтижелерді талдаумен
аяқталады. Бірінші сабақтағы ең басты назар оқушыға жаңа білім,
іскерліктерді меңгеруге көмектесуге аударылып, келесі сабақтарда бақылау
және талдау күшейтіледі.
Оқытуды тиімді ұйымдастыру мәселелерімен педагогиканың
дидактика деп аталатын арнаулы саласы шұғылданады. Дидактика бұл -
білім мен оқытудың теориясын жасап шығаратын, педагогика саласы.
Дидактиканың негізгі проблемалары оқыту процесінің заңдылығын ашу,
білімнің мазмұнын анықтау, оқытудың барынша тиімді әдістері мен
ұйымдастыру формаларын жасап шығару болып табылады.
Оқытуды ұйымдастыру формасы ұғымының мәнін ашу үшін оқыту
ұғымының педагогикалық анықтамасына тоқтала кетейік:
Оқыту- жеке адамның қалыптасуының және бірінші кезекте, ақыл -ойы
мен жалпы білімін дамытудың маңызды құралы. Оқытудың білім алудың
қалған барлық басқа түрлерінен және өздігінше білім алудан мынадай
айырмашылығы бар. Ол белгілі бір жүйеде және жоспар бойынша, мұғалімнің
басшылығымен өтіп жатқан бағдарлы мақсатқа бағытталған процесс болып
табылады. Әрбір пәнді оқыған кезде оқушылар білімнің кейбір жиынтығын
меңгереді және сол саламен байланысты белгілі іскерлік пен дағдыға ие
болды. Іскерлік – деп іс жүзіндегі қимыл шәкірт алған білімнің
негізінде жүзеге асырылатын және жаңа білім алуға алдағы уақытта ықпал
жасай алатын әрекет деп айтуға болады.
Сонымен оқытуды ұйымдастырудың формасы ұғымының мәні Оқыту және
Ұйымдастыру формалары деген категориялардың жиынтығы ғана емес, олардың
синтезі болып табылады.
Педагогика тарихында ұлы педагогтардың тұжырымдары және оқытуды
ұйымдастырудың әртүрлі тәсілдері белгілі. Оның дамып, жетілуі қоғамның
қажеттілігімен сұраныстың талап- мүддесіне қатысты. Оқытуды
ұйымдастырудың формалары бойынша жіктеледі:
– баланың саны мен құрамы
– жұмыс орны
– оқу жұмысының ұзақтығы
оқушылар санына байланысты оқытуды ұйымдастырудың формасының жіктелуі
мынадай:
Оқытуды ұйымдастыру формасы
Көпшілік Топтық
Жеке -дара
1. Үйірме жұмыстары
2. Топ сағаттары 1. Cаяхат
1. Қосымша жұмыс
2. Сұхбаттасу
2. Қосымша сабақ
Оқыту үдерісі әрқашанда мұғалімнің басшылығымен өтеді. Сын көзімен
қарамаушылықтың нәтижесінде оқытудың әртүрлі формалары шетел
педагогикасынан ауысып, мектепте, білім беретін мекемелерде қолданылады.
Біріншіден, мұғалімнің ролінің төмендеуі; екіншіден оқушылардың ғылым
негіздерінен терең білім алуына зиянды әсер етті.
Шетел ғалымдары мектептке оқытуды ұйымдастырудың көптеген
формаларын қатты сынға алынды.
Я.А. Коменский Ұлы дидактика (1632) атты әйгілі еңбегінде сабақтың
бір мезгілде басталуы; сабақтың белгілі бір уақыттағы; сабақ арасындағы
үзіліс; топтағы балалардың саны мен жас шамасының біркелкілігі;
материалды оқыту қарқынының бірдейлігі; сабақты белгілі бір
ұйымдастырылған түрде өткізу мұғалімінің түсіндіруіне балалардың
назарын аудару; балаларға сұрақтар қою, тақырыпты игеруін бақылау сияқты
талаптарды қанағаттандыратын оқу сабақтарын өткізетін топтың түрінің
тиімділігін және қажетті теория жүзінде негіздеді. Сыныптық оқу аталған
топтық оқытудың осындай түрі кеңіннен таралып, нығая бастады және
қазірдің өзінде жетілдіру үстінде. [4]
А.Әбілқасымованың Қазіргі заманғы сабақ атты еңбегінде Оқыту
үдерісін ұйымдастырудың негізгі формасы сыныптық – сабақтық жүйесінің
өзіне тән ерекшеліктерін көрсетеді:
– жастары және дайындық деңгейлері біркелкі балалар бір сыныпты құрайды
және мектептегі оқыту кезеңінде негізінен тұрақты құрамын сақтап
қалады.
– Сынып тұрақты кестеге сәйкес, бірыңғай жылдық жоспармен және
бағдарламамен жұмыс істейді.
– Сабақ оқудың негізгі бірлігі болып саналады.
– Сабақ оқу пәніне, тақырыпқа арналады, Сондықтан сынып оқушылары сол
материалмен жұмыс істейді.
– Сабақта оқушылардың жұмысына мұғалім басшылық жасайды, ол аз пән
бойынша оқу нәтижесін, әрбір оқушының мегеру деңгейін жекеше
бағалайды және оқу жылының соңында оқушыны келесі сыныпқа көшіру
туралы шешім қабылданды. [5]
Оқудың сыныптық – сабақтық жүйесі осы кезге дейін әлем
педагогтарын ойландырып келеді. Оның жетістіктері мен кемшіліктері
дидактика жөніндегі көптеген оқу пәндерін оқыту әдістері жөніндегі
көптеген іргелі еңбектерде сондай -ақ педагогикалық психологиялық
өнімдегі еңбектерде жан -жақты талданған және сипатталған. Бұл еңбектердің
авторлары оқытудың сыныптық сабақтық жүйесінің даралап оқытумен
салыстырғанда бірқатар артықшылықтарын және кемшіліктерін атап
көрсетеді.
Сыныптық сабақтық жүйесінің артықшылықтары:
– оқу- тәрбие үдерісін түгелдей тәртіпке келтіруді қамтамасыз ететін
ұйымдастыру құрылымының айқындығы;
– Басқарудың қарапайымдылығы;
– Оқушылардың проблемаларды ұжымдық талқылауда міндеттерге ұжымдық шешім
іздестіруде бір біріне өзара әсер ету мүмкіндігі;
– Оқыту үдерісінің процесіндегі оқушыларды тәрбиелеу ісінде мұғалімнің
оларға ұдайы эмиционалдық әсерінің болуы;
– Оқыту үдерісінің үнемділігі және балалардың жеткілікті дәрежедегі
үлкен тобымен жұмыс істеуі
Сыныптық - сабақтық жүйенің кейбір кемшіліктері:
– Қабілеті орташа оқушыға бейімділік, және нашар оқушыға қиындықтар
туғызса, жақсы оқушының қабілетінің дамуын тежейді.
– Мұғалім оқыту үдерісінің мазмұны, жылдамдығы, және әдістері бойынша
жеке ұйымдастыру жұмыстарында оқушылардың даралық ерекшеліктерін
ескеруге қиындық туғызуы;
– Ересек балалар мен жасы кіші балалардың ұйымдасқан түрде араласуын
қамтамасыз етпеуі және т.б;
Оқыту теориясын дамытуда К.Д. Ушинскийдің ролі ерекше. Ол сабақта
барлық негізгі жақтарын, сабақтың әрбір құрамдас мағынаға толы қызметке
сай болуын, өйткені онсыз оқушының көптеген жақсы қасиеттерін дамыту
мүмкін еместігін талап ете отырып, талдау жасады және шығармашылықпен
жұмыс істеді.
Сабақта және оны жетілдіруге қатысты проблемаларды Ушинскиймен қатар
және одан кейін де белгілі орыс педагогтары Д.А. Семенов, Н.А. Корор,
М.И. Демков, Н.Ф. Каптерев және т.б. зерттеді. [6]
1960 жылдары дидактиктер және әдіскерлер сабақты ұйымдастыруды
жетілдіре отырып, топтарын үлгіден бірте – бірте бас тарта бастады. Олар
тақырыбы, бағдарламалардың бөлімдері бойынша өзара байланысты сабақтар
жүйесін дайындауды қолға алды. Эксперименттер мен оқытудың жалпылама
тәжірибесі сабақтың бұрыннан қалыптасқан теориясы мен практикасының жаңа
міндеттерге сай еместігін көрсетті. Психологтар В.В. Давыдов, Л.В.
Заньков., Н.А. Менчинская., Д.Б. Элкониннің зерттеулерінің арқасында
балалардың психологиялық ерекшеліктері мен балалардың шығармашылық
қабілеттерін дамытуға құрылған, осы процесте теориялық білімі мен
жалпылау ролін көтеретін оқытуға көшуге мүмкіндік беретіні түсінікті
болды. Осы уақыттарда В.В. Давыдов, Л.В.Заньков, Н.А.Менчинский, И.А.
Маркушевич К.И. Нешков, А.М. Пышколо П.М.Эрдиев және т.б. төменгі сынып
оқушыларын математикадан тәжірибелі оқытуда нәтиже берген идеалары
кеңінен тарай бастады. [7,8]
Сабақ теориясы мен практикасының жағдайын дәлірек анықтау үшін
қазіргі мектепте өзіндік келбеті бәрінен бұрын оқушыларды оқыту
толыққанды қызметін және оқуға сұранысы мен ынтасын топтастыруға
бағытталуы тиіс бұрынғыша тек қана пәнді білімді, оқу, жазу және
есептеу білімі мен дағдысын меңгерумен шектелмеуі тиіс. Осыған орай,
оқытудың барлық мазмұны, әдістері, құралдары сабақты оқыту процесін
ұйымдастыру осы мақсаттарға жетуге ғана бағытталуы тиіс.
Оқытудың әдістемелік жүйесін жетілдіру процесінде оқытудың
мазмұнын, әдістерін және құралдарын дамытуға бағытты күшейтудің
әсерінен сабақ әдістерінің проблемасы өткір тұрды. Осы уақыттарда
педагогтардың, психологтардың жүргізген белгілі эксперименттік
зерттеулерінің арқасында бұрын қалыптасқан сабақ әдістемесі, оның
мазмұны және ұйымдастыруы оқушыларды оқытудың жаңа талаптары мен
міндеттеріне сай еместігі анықталады.
Жоғарыда көрсетілген оқыту үдерісін ұйымдастыру формаларын оқу
процесінде пайдалану мектепке дейінгі білім беруде өте тиімді. Сондай -ақ
мектепте оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруда және танымдық
іс -әрекетін дамытуда оқытудың басқа да формаларын пайдалану ерекше
мәнге ие болып саналады. Осыған байланысты оқу -тәрбие процесінде
оқытудың түрлі формаларын пайдалану мектепке дейінгі балалардың танымдық
әрекетін дамыту факторы ретінде қарастырылады. [9]
1.2.Оқыту үдерісінде дидактикалық принциптерді пайдаланудың
мүмкіндіктері
Оқытудың білім алудағы жетістіктерін, табыстарын және мүмкіндіктерін
талдап, айтып берудің және оны бағалаудың маңызы ерекше. Мұғалім мен оқушы
үшін мұндай жұмыс, кибернетикалық тілмен айтқанда кері байланыс болып
табылады. Мұны мұғалім оқытудың әрбір кезеңінде: жаңа білімді қабылдау, оны
ұғыну, бекіту, практикада қолдану кездерінде іске асырады. Сонымен қатар
бұл жұмыс оқыту үдерісінің белгілі кезеңіңдегі дербес буынретіңде де
қолданылады.
Қарым-қатынас проблемасы қазіргі мектепте оқу-тәрбие үдерісінің
ынтымақтық-гуманистік бағытына байланысты туындап отыр. Сондықтан таным
мен қарым-катынастың озара байланысын анықтауға және олардын педагогикалық,
процеске қатысушылардың бірлескен іс-әрекетінің тиімділігінс зерттеу
бағыттары қарастырылады:
1) қарым-қатынас қоғамдық қарым-қатынасты іске асыру тәсілі
рсгінде;
2) қарым-қатынас іс-әрекст түрі ретінде. (қарым-қатынас - іс-әрекет
түрі, аспектісі болуы мумкін.
Қарым-қатынас әр түрлі коғамдық мақызы бар міндеттерді іске асырады.
Қарым-қатынас қызметін жүйзлеуде өртурлі көзқарастар бар А-А. Леонтевтың,
Б.Д. Парыгиннің, Б.П Зиязин және баскалары). Мысалы, Е.Г. Злобина қарым-
қатынас қызметінің көп функциялары мына төмендегі екі негізгі міндетті іске
асыруға негізделетіндігін көрсетеді. [10]
Қоршаған ортаны индивид тек қарым-қатынас арқылы ғана толық біле
алады. Қармм-қатынас арқылы оқытудың негізі болып табылатын таным мен қарым-
қатынас арасындағы әр-турлі байланыстар мен бағыныштылықка қарай оқу тәрбие
үдерісі жан-жакты кенейтіледі ол тек енбек барысында ғана емес, таным
қызметіне әсер етеді.
Оқу-тәрбие үдерісі қарым-қатынаска әртүрлі көзқарастар бар Бір
ғалымдар, қарым-қатынасты оку мсн тәрбиенің негізі деп қараса (Я. Якобсон),
ерікті түрі деп тұжырымдайды.
Қарым-қатынас пен танымдық іс-әрекеттің өзара тығыз байланыстылығы
жалпы оқу процесіне әсер етеді.
Қарым-қатынас және бірлескен іс-әрекеттің өзара тиімділігін олеуметтік
психологтар тобы да атап өтеді.
Әp түрлі іс-әрекеттер бірігіп аткарылады деп есептеуте болмайды.
Бірлесіп аткарылатын іc-әрекетке сипаттама беруде зерттеушілер А.Н.
Леонтевтін және онын кезқарасын жалғастырушылар пікіріне сүйенеді. А.К..
Маркова. Т.А. Матис және т.б. "Пәндік кайта құру тәсілдерін алмасу және
салыстыру, сонымен катар, оқушылардын біріккен іс-әрекет кезінде әдістердін
өзара бөлінуі, өзара мазмұнды ынтымактастық болған жағдайда ғана ортак іс-
әрекет бар'. - деп есептейді.
Ортақ іс-әрекет кезінде өзара бірін-бірі бақылау, акпарат алмасу,
бірін-бірі алмастыру есебінен ерекшелік жойылады.
Ортак іс-әрекет кезінде оқушы тиімді ақпарат алады, ойлау қызметінін
тәсілдерін қалыптастырады. Үнемі козгалыстағи ақпарат қарым-қатынастағы
серіктестер белсенділігі аркасында кеңсйе туседі
Танымлық оқыту оқушылар мен мұғалім арасындағы өзара қарым-қатынасты,
оқушылардың өзара қарым-қатынасын талап етеді.
Жеке адамдар арасынаағы қарым-қатынас. сипатына қарай, әркилы
психологиялық түрде көрінеді. Ол жайлы немесе жайсыэ психологиялық ахуалға
өкелуі мумин. Бұған қарамастан, ортақ іс-әрекетпң тиімділігіне жеке адамдар
арасындағы қарым-қатынас ерекшеліктері мен онын сипата ғана енеді.
Оқу пpoцecі мұғалімнің жетекшілтмен іске асырылатын оқушылардын ортақ
іскер ынтымактастығы турінде ұйымдастырылуы шарт.
Ғалымдардың психологиялық-педагогикалық зерттеулері оқушылардың жалпы
оқу барысынын нәтижелілігі үшін бірлескен іс-әрекет пен өзара қарым-
қатынастын тиімділігін көрсетіп отыр. Бірақ, оқу бағдарламаларына, оқу
құpaлдapынa және педагогикалық процестерге талдау жасау көрсеткендей,
балалардың бірлескен іс-әрекетіне жетекшілік жасау мен оны ұйымдастыруға
жоғары оқу орыңдары болашақ тәрбиешілерді әзірлемейтіндіктері белгілі болып
отыр.
Белгілі педагог В. А. Сухомлинскийдің еңбектерінде "мектептік-
отбасылық тәрбие" ұғымы кең қолданылады. Оның пікірінше тәрбиені мектептік
немесе отбасылық деп қарастыруғa болмайды, өйткені бала тұлғасы біртұтас
және оны қалыптастыру процесі де біртұтас сипат алады. Miнe, осындай
біртұтас тәрбие процесінде мектеп жетекші рол атқарады. [11]
Жүйе жұмыстың нөтижелігін қамтамасыз ететіндей талаптарға жауап беруі
тиіс.
Ең бірінші талап - бүкіл педагогикалық ұжым әрекетінін мақсаттылығы.
Ата-аналармен жұмыс дегсн мүдде жалпы ұғым. Оның орнына нақты педагогикалық
проблемаларды шешу үшін ата-аналар жиналысын еткізу, лекция оқу, ата-анаға,
отбасына жекелеп ықпал жасау қажет.
Екінші талап - мұғалімнің кәсіптік біліктілігін, педагогикалық
медениетін кетеру. Оның жолдары әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы: сынып
жетекшілері секциясының жұмысы, "Отбасылық педагогика" немесе "Отбасы
тәрбиесін жетілдіру" сияқты тұрақты псдагогикалық семинар жұмысы; мектеп
тәжірибесінде анықталған формалды емес жасеспірімдер тобының ерекшеліктерін
есепке алу, қолайсыз отбасылар мен педагогикалық түрғыдан бетімен
жіберілгсн балаларды есспке алу, ата-аналардың жүргізген жұмыстарының
тиімділігін анықтау, олардың озық тәжірибелеріне педагогикалық таддау
жасау.
Үшінші талап - педагогикалық ұжымның сынып жетекшісі мен мұғалімдердің
ата-аналармсн жүргізетін жұмыстарына бірыңғай талап жүйесін жасау. Бұл
талап негізді, өдепті, заңды болуы тиіс. Асығыстық, талапты бұрмалаушылық
ата-аналармен келіспеушілікке апарып соғады.
Төртінші талап — ықпалды қоғамдық ата-аналар ұйымын қалыптастыру.
Басқарудың және озін-өзі дамытудың субъектісі ретінде қазіргі
педагогикалық ұжым туралы ұғымдар орыс педагогтары Л. Н. Толстой, К. Д.
Ушинский, H. И. Пироговтардың оқыту мен тәрбиенің өзара байланыстылығы,
балалар мен педагогтардың бірлесе жұмыс істеуі, педагогтардың өзін-өзі
дамытуға ұмтылуы сияқты идеяларының ықпалымен қалыптасты.
Мұғалімдердің тәрбиелік ықпалын біріктіру 20-30 жылдары педагогика мен
мектептің маңызды міндеттерінің бірі болды.
Педагогикалық ұжым сондай-ақ, оқушылар ұжымы да, оның құрамдас белігі
болып есептеледі.. Кез келген ұжым сияқты мектептің педагогикалық ұжымының
өзіндік ерекшеліктері болады.
Педагогикалық ұжымның басты ерекшелігінің бірі ретінде мұғалімдік
кәсіп қызметінің көп қырлылығын атау керек. Қазіргі мұғалім пән мұғалімі,
сынып жетекшісі, үйірме, қоғамдық жұмыстар сияқты қызметтерді атқарады.
Бұндай көпқырлылық барлық педагогикалық ұжымға тән. Өзінің кәсіптік
міндеттерін шешу барысында педагогикалық ұжым мектеп шегінен шығып кетеді.
Қоршаған әлеуметтік ортаны педагогика-ландыру, яғни ата-аналар мен
жұртшылық өкілдерінің педагогикалық мәдениетін қалыптастыру тұтас алғанда
педагогикалық ұжымның ажырамас қызметіне айналады.
Педагогикалық ұжым өмірінің еркешеліктерінің қатарында белгілі бір
педагогикалық еңбектің түрін атқарудан уақыт шегінің болмауын атауға
болады. Бұл жағдай мұғалімнің шамадан тыс жұмыс бастылығына, рухани
дүниесін байытып, кәсіптік дамуын арттыруға уақыт таба алмауына себеп
болады. [12]
Дидактика ғылым ретінде зерттеу пәніне қатысты заңдылықтар жайлы
білімдер беріп, оқыту үдерісі барысы мен нәтижесін талдайды, балаларда
жоспарлы өзгерістерді қамтамасыз ететін оқыту әдістерін, ұйымдастыру
формалары мен құралдарын анықтайды.Дидактика ғылым саласы ретінде теориялық
(оның ішінде диагностикалық және прогностикалық) және практикалық қызмет
атқарады. Жалпы дидактика барлық пәндер бойынша барлық деңгейде қандай
мақсатта және неге, қалай оқыту керек деген сұрақтарға жауап береді.
Жекелеген дидактикалар, яғни пәндік дидактикалар нақты оқу пәндерінен сабақ
беру теориясын жасайды.
Педагогиканың ғылыми саласы ретінде мынандай түсініктер пайдаланады:
дидактика
педагогика тәрбие педагогикалық
іс-әрекет
Сонымен бірге арнайы дидактикалық түсініктер тобы да кездеседі. Олар
мыналар:
оқыту мен оқу
оқу пәні
оқу материалы
оқу әдісі
оқу тәсілдері
мұғалім
Арнайы дидактикалық оқушы
түсініктер тобы сабақ
қабылдау
игеру
есте қалдыру
ептілік
дағды
Негізгі дидактикалық тұжырымдар (концепция).
Оқу үдерісі дидактикалық жүйелер деп аталушы психологиялық-
педагогикалық тұжырымдарға негізделеді.
Дидактикалық жүйелер
Оқытудың біртұтас Мақсатын құрайтын
құрылымы элементтер жиынтығынан
тұрады.
Осы жүйелер арқылы біз оқудың мынандай сипатын танимыз:
мақсаттық
мазмұндық
Дидактикалық жүйелер дидактикалық процестер
сипаты әдістер
құрал-жабдық
формалар
Дидактиканың даму тарихында орын алған тұжырымдарды топтастыра,
олардың үш түрін ажыратамыз: традициялық, педоцентрлік және қазіргі заман
дидактикасының жүйесі.
Бұлардың әрқайсысы өзіне тән бағдарға, педагогикалық теорияға
жүгінген. Мұндай болу – оқу үдерісін, яғни дидактиканың пәні мен объектін
түсіну бағытына орай істелінген.
Традициялық жүйедегі оқуда мұғалімнің оқыту рөлі басым. Педоцентрлік
оқу барысында басты мән оқушының іс-әрекетіне, оның оқуына беріледі. Ал
қазіргі заман дидактикасы екі тараптық оқыту мен оқу арасындағы
дидактикалық қатынастарды негізге алады.
Традициялық оқу жүйесінің негізгі мақсаты оқушыларда ақыл-ой
(интеллектуалдық) қабілетін дамыту, түсініктік, теориялық білім қорын
қалыптастыру. Сонымен қатар бұл оқу жүйесінде оқудың тәрбиелік принципіне
көп назар аударылады: игерілген білім баланың сезім, ерік күштерімен
байланыстырылып, моральдық тараптан тұрақтанған жеке адам тәрбиелеу.
Бұл мақсаттарға жету төрт сатылық оқу ісінің орындалуына байланысты:
- түсініктілік сатысы – материалды тереңдеп үйрене білу;
- байланыстар сатысы – жаңа материалдың өткендегілерге негізделуі;
- жүйелестіру сатысы – теорияны жаңа құбылыс, жағдайларға орай
қолдана білу;
- оқудың жалпы желісі жалпы баяндаудан, түсінуден, қорытындылаудан,
қолданудан тұрады.
Бұлардың бәрі оқушы тарапынан оның білім деңгейіне, оқу пәніне
тәуелсіз міндетті түрде орындалуы тиіс.
Оқыту үдерісінің логикасы – оқушы материалды қарапайым танудан
түсіндіру арқылы ұғыну мен қорытындылауға жеткізілуі қажет. Мұндай оқуда
басты назар оқу үдерісін басқаруға, мұғалім басшылығына, көрсетпелер мен
нұсқауларға бөлінеді, яғни бұл тұжырымдағы дидактика үшін ең басты проблема
– мұғалім іс-әрекетін ұйымдастыру және жүйелестіру, ерекше көрінетін
белгілері: сөзбайлығы, кітап құмарлығы, бала қызығуы мен қажетінен, өмір
тәжірибесінен алшақтығы.
Педоцентрлік дидактика (педа – бала, центр – орта) оқу үдерісін
тұтасымен баланың қажетсінуі, қызығуы және қабілетімен байланыстырады.
Мұндай оқудың мақсаты – баланың жалпы және ақыл-ой қабілетін дамытып,
әртүрлі ептіліктерге баулу.
Бұл бағыттағы дидактиканың басты проблемасы – оқыту үдерісіндегі
баланың белсенділігін көтеру, ол үшін оқу өз бетінше, табиғи жағдайда,
баланың өз қалауы бойынша ұйымдастырылуы тиіс. [13]
Оқыту барысында ешқандай білім ұсынылмайды, игерілмейді,
бекітілмейді, олардың бәріне бала іс-әрекетті өздігінше орындай отырып,
қажетсінуі күтіледі. Осының нәтижесінде педоцентрлік оқуда ешбір жүйе жоқ,
материал кездейсоқ іріктеледі, ол бойынша тиісті оқу жұмыстары
өткізілмейді. Нәтижесінде мұғалім рөлі шегеріліп, ол тек кеңесшіге
айналады, осының салдарынан оқу деңгейі болмашы көрініске түседі.
Мектеп - қоғам, жеке адам және мемлекеттің білімдік тапсырыстарын
қанағаттандырушы әлеуметтік мекеме, қоғамдық-мемлекеттік жүйе.
Мектеп – халық бесігі. Халыққа білім беруде қойылатын әлеуметтік
талап жалғыз-ақ: барша қоғамдық және мемлекеттік істерде белсенді қатысушы,
дербестікке ие, шығармашыл да жаңашыл жеке адамды тәрбиелеу.
Бұл міндетті орындау бүгінгі мектептің қолынан келе ме? Әлбетте!
Бірақ ол бір өте мәнді шартқа байланысты: мектеп өмірі, кеңірек айтсақ -
жалпы педагогикалық әлемдегі адам – азамат жасауға оқу-тәрбие жүйесінде
деңдеген әкімшілік-әміршілдік (авторитаризм) келеңсіздігінен түбегейлі
құтылуы тиіс. Осы әкімшілік үстемдігін бүгінгі күнде мектептегі білім,
мәдениет нормаларын беруші тек мұғалім, ал оның педагогикалық тәрбиесі
науқандық сипатта.
Сонымен бірге “бала өзімен өзі” деген педагогикалық түсініктердің де
берер пайдасы шамалы.
Педагогтың бағдарлаушы қызметінен жұта болған бала не әміршіл
педагогика міндеттеген жаттанды ережелерді қайталаумен шектеліп, не бұған
қолынан келген қарсылықтарын білдіруге ұрынады, болмаған күнде түңіледі,
жалпы оқуға деген енжарлықтың жетегінде кетеді. Қазіргі қалыптасқан мектеп
жағдайы осындай. Білім беру жүйесіне көзсіз “түртіп көріп шамалау” әдісінен
түбегейлі құтылып, ғылыми негізде жасалған, демократияға үйрететін жаңа
бағыт-бағдар, жаңа дидактикалық тұжырым қажет.
Кеңестік дәуірден бізге мұра болып қалған мектеп, өз жетістіктерімен
бірге, көптеген кемшіліктерге ие. Олар оқу жүйесінің демократиялық
талаптардан алшақтауынан келіп шықты. Бір бастыққа жүгінуден, ой
еркіндігінің жоқтығынан, мектеп бюрократиялық мекемеге айналды. Мұғалім
оқушыны, оқушы мектепті, мектеп қоғамды жатсыну деңгейіне жетті.
Қалыптасқан жағдайдан шығудың жолы біреу-ақ: мектепті қайта құрып, жаңалау
– демократияландыру қажет болды. Қоғам демократиясы негізінде мектеп
демократиялануға тиіс.
Демократия – бұл педагогикалық үдерістегі формализмді, бюрократизмді
жеңіп, гуманистік идеяларды ту етіп көтеру деген сөз.
Демократиялық жүйенің адамгершілік сипатынан оқу-тәрбие үдерісі
оқушылардың танымдық және рухани қажеттіктерін қамтамасыз етуді мақсат
етіп, белгілейді, шәкірттің оқу жұмысының сипаты мен мазмұны инабаттылыққа
негізделіп, барша балалардың тәрбиешімен бірге мектепке дейінгі мекемеде
барлық істерін басқаруына кең өріс ашылады. Осының арқасында бар қызметі,
тәрбиеші мен баланың іс-әрекетінің мазмұны шәкірт игілігіне бағышталады.
[14]
Осының нәтижесінде бала әртүрлі іштей өзара біріккен іс-әрекет
түрлерінің: оқу, ойын, қоғамдық пайдалы еңбек – субъектісіне айналады. Бұл
әрбір балада оқу ниеті мен оқу ептілігінің дамуына, білім игеру
жауапкершілігі мен қабілеттерінің қалыптасуына, мектепке дейінгі мекемеде
және одан тыс қоғамдық мәнді істерді орындауға деген ұмтылысына ықпалды
әсер етеді.
Мектепте мұғалім мен оқушы арасында сенім қатынастары орнығады.
Әркімді өз міндеттеріне жауапкершілік, ал кемшіліктерге шыдамсыздық сезім
пайда болады: мұғалім - өз еңбегінің нәтижесінен қуаныш тауып, оны
мақтанышпен одан әрі жетілдіруге, өнімді еңбек етуге ат салысады. Ал бала–
оқу үдерісінде көрініс берген проблеммаларды шеше алу мүмкіндігіне сенім
арттырып, дербестік сезімін нығайтады.
Осының бәрі оқу-тәрбие бағытының бағдарлама тақырыбын, пәнді өтуге
немесе ереже, деректер, түсініктер мен формулаларды жаттауға емес, ол
оқушыға, оның ақыл-парасатты, рухани бай және салауатты дамуынан
қарастырылғаннан байқалады.
Мектептің тірегі мұғалім мен оқушының бірліктегі өзара байланысты
іс-әрекеті, осы іс-әрекет оларды белгіленген мақсатқа жетелейді. Ал мектеп
өмірін жаңалаудың басты тұлғасы – гуманистік сипаты шығармашыл тәрбиеші.
Оның міндеті ақпарат беріп, оқушыларға кездейсоқ қызығуларына қарай кеңес
бере салу емес, оқу үдерісін ұйымдастыру. Жасырын емес, кейбір сабақтар
оқушылардың сабаққа шын ықыласымен қатысып, мұғалім жұмысына белсенді
араласып, көмекші болуымен ерекшеленсе, кейбірі оқушыларды мұғалімнің
келеңсіз қылықтарынан үріккен кейіпімен көрініс береді. Мұндай сабақта
білім игеру атымен жоқ. Мұғалім іс-әрекетінің стилі оның балалармен тілдесу
сипаты шәкірттердің оқу жұмысына қатты әсер етіп, оның оң не теріс
өзгеруіне ықпалын тигізеді.
Демократиялық принциптер негізінде құралған мұғалім мен оқшының
бірліктегі өзара байланысты іс-әрекетінің мәні – оқушыларға оқу мақсатын
саналы қабылдату, оқу үдерісін қажетсіну арқылы одан оқушыға
қанағаттанушылық сезімін тудыру, танымдық қызығулардан нәр беріп,
адамгершілік-идеялық қасиеттерді қалыптастыру.
Оқу материалын анықтау нақты құрастырып, таяныш сигналдардың арқасында
материалды іріленген (топ) блоктармен ұсына отырып, жоғары ақыл-ой дамытушы
оқу-танымдық жұмыстарын ұйымдастыру – оқудың зорлықсыз өз нәтижесіне
жетуінің кепілі.
Қазіргі кезең дидактикасының ерекше бір сипаты – оның ұжымдығында.
Әрқандай таным үдерісінде тілдесу арқылы бірлікте игерілетін білім
оқушының сөйлеу қабілетін ғана дамытып қоймастан, оған өмірдегі өз орнын
табуға, өзіне өзі баға беруге жәрдем етеді.
Сондықтан баланы тілдесуге үйрету қажет. Мұғалім сабақта өз пәніне
үйретумен шектелмей, оқушыларды ақпарат іздеу, табу, оларды талдау жолында
бірлікте жұмыс жоспарын түзуге үйрету тиіс. Мұның бәрі сыйластықты, дәлелді
пікір-таластар, сөзжарыспен ұштастырылыуы жөн. Әлбетте бұл жағдайларда
текетірестер де болмай қалмайды, әңгіме балаларды олардан мәдениетті,
үйлесімді жол тауып шығуға баулу.
Ұжым болып ойласудың тиімді бір әдісі бар. Ол “брейсторминг”
(мозговая атака) – “ақыл-ой шабуылы” деп аталады. Бұл оқу – ойын барысында
мұғалім топтасып, ой-пікір жүргізудің дирежеры сипатында көпшілік ортасына
шешілуі қажет проблема тастап, ойынның ережелерімен таныстырады: қандай
ұсыныс, пікір болмасын қабылдануы тиіс, оларды сынауға ешкімнің құқы жоқ.
Адамның өз пікірін айтуға көп жағдайда кедергі болатын нәрсе – бірдеңені
ойланбай айтып, күлкі болармын деген сезім.
Сондықтан ой, пікір, ұсыныстардың тау селіндей құлап, қандай да
іркіліс бола қалса, мұғалім ойына келген, көрінген идеяны ортаға сала,
сөзжарыс жалғасына май құйып отырады. Мүмкін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ
ЭТНОПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
Педагогика және психология мамандығы
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Оқыту үдерісінде дидактикалық принциптерді пайдалану.
Орындаған: СПП-815
Құлманова И.
1
Ғылыми жетекшісі,
Аға оқытушы:
Божбанбаева З.Ж.
Түркістан 2013ж.
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Гуманитарлық- педагогикалық
сырттай оқу факультеті
Қорғауға жіберілді
Жалпы педагогика және
этнопедагогика кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.к.,доцент м.а.
Рысбекова А.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Оқыту үдерісінде дидактикалық принциптерді пайдалану.
Орындаған: Құлманова
И.
СПП-815
Ғылыми жетекшісі:
Аға оқытушы:
Божбанбаева З.Ж
Түркістан 2013
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..3-5
1 ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ ДИДАКТИКАЛЫҚ ПРИНЦИПТЕРДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Оқыту үдерісінде дидактикалық принциптерді пайдаланудың
педагогикалық-психологиялық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... 6-14
1.2 Оқыту үдерісінде дидактикалық принциптерді пайдаланудың
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .15-22
2 ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ ДИДАКТИКАЛЫҚ ПРИНЦИПТЕРДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ.
2.1 Оқыту үдерісінде дидактикалық принциптерді пайдаланудың жолдары 23-29
2.2 Оқыту үдерісінде дидактикалық принциптерді пайдаланудың әдіс
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.30-55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...56-57
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..58-59
Қосымша
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі. Білім және кәсіби машық - заманауи
білім беру жүйесінің, кадр даярлау мен қайта даярлаудың негізгі бағдары.
Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары
елге айналуымыз керек. Қазіргі әлемде жай ғана жаппай сауаттылық
жеткіліксіз болып қалғалы қашан. Біздің азаматтарымыз үнемі ең озық
жабдықтармен және ең заманауи өндірістерде жұмыс жасау машығын меңгеруге
дайын болуға тиіс. [1]
Сондай-ақ балаларымыздың, жалпы барлық жеткіншек ұрпақтың
функционалдық сауаттылығына да зор көңіл бөлу қажет. Балаларымыз қазіргі
заманға бейімделген болуы үшін бұл аса маңызды.
Елімізге егемендік алғаннан бергі уақыт ішінде білім беру жүйесін
реформалау және оны дамыту мемлекеттік бағдарламалары жасалды.
Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы мен болмысын айқындап алған
Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын ұрпаққа білім беру мен
тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды алдыңғы кезектегі міндет
етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық жүйені жасауда дәстүрлі
оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап, оқытудың жаңа
технологияларының табиғатын түсіне отырып, балалардың дидактикалық ойын
арқылы танымдық белсенділігін қалыптастыру қажеттігін негіздейді. Айтылған
мәселенің басты ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, мектепке
дейінгі мекемеледе білім алу барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім
алу жүйесін, алған білімін өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы
танылады. Сондықтан қазіргі мектепке дейінгі білім беруде балалардың
танымдық белсенділігін қалыптастыру маңызды міндет, ғылыми мәселе.
Елбасының өзі білім саласын дамытуды басты назарда ұстап келе
жатқаны белгілі. Өткен жылдың 18 ақпанында халыққа Жолдауында Президент:
ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық. Біз
болашақтың жоғары технологиялық және ғылыми қамтымды өндірістері үшін
кадрлар қорын жасақтауымыз қажет. Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі
алысты барлап кең ауқымда ойлай білетін осы заманғы басқарушыларсыз біз
инновациялық экономика құра алмаймыз.
Әлемдік прогресс күн сайын алға озып бара жатыр. Бұдан он жыл бұрынғы
ғылыми жаңалықтар қазір жаңалық болудан қалып барады. Олай болса елімізде
білім берудің жаңа жүйесін жасау кезек күттірмейтін мәселе екені айдан
анық.
Бүгінде адамдардың қиялы жеткен жерге қолы жетіп отыр деп айтуға
болады. Небір қиял – ғажайып дүниелер қазір шындыққа айналып барады. Қазір
қоғамдағы өзгерістер өте тез алмасуда. Сондықтан адамдар теориялық немесе
өмірлік білім алып қана қоймай, өз бетімен ізденіп білімін шыңдауы керек.
Жаңа ақпараттық жүйе бізге таныс білім алу үлгісін өзгертіп жіберіп отыр.
Бұрындары білім алу адамның жас кезіне ғана тән кезең болып келсе, енді
оның не уақыт, не кеңістік тіпті, жасына қарамай өмір бойы уйрену, білу
үрдісіне айналып отыр. Өйткені, бүгінгі ғылым жетістіктерін дер кезінде
меңгермесеңіз өмір керуеніне ере алмайсыз деген сөз. Білім беру мектептің
ғана ісі емес. Мектеп білім алудың кілтін ғана ұстатады. Ал мектептен тыс
білім алу дегеніміз-бүкіл бір ғұмыр! Адам өмір бойы білімін көтеріп отыруға
тиіс’’,-дейді Луначарский. Олай болса адам баласы ағаш бесіктен жер бесікке
түскенге дейін үйренуі қажет. Мен үйреніп, біліп болдым деп аз ғана білімге
тоқмейілсу астамшылық. Осыған дейін әр адам белгілі бір мамандық шеңберінде
ғана білім алып келсе, енді көптеген мамандықтардың негізінде жатқан
фундаментальдық ұстамдарды игеруі қажет.
Педагогика ғылымының бүгінгі таңда алатын орны ерекше. Заманауи
талаптарына сай болашақ мамандардың кәсіби даярлығын арттыруға байланысты
қай салада болмасын белгілі бір деңгейде білімдермен қаруландыру бүгінгі
күннін талабы. Педагогика пәнінің мақсаты-болашақ мамандарды педагогика
ғылымдарының теориялық негіздерімен қаруландырып, тәрбие мен оқыту үрдісін
тиімді ұйымдастыруға қажетті педагогикалық білімдерді, біліктерді,
дағдыларды қалыптастыру.
Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-шараларды
жүзеге асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі заманғы
әдістемелер мен технологияларды енгізу және қоғамдық жаңару
кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған болатын. Елбасымыз
Н.Назарбаевтың Қазақстан-2030 бағдарламасында, Қазақстан Республикасының
Білім туралы Заңында, 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында республиканың әлемдік білім кеңістігіне енуін ескере
отырып, білім берудің мазмұны мен оқытудың барлық әдістемелік жүйесін қайта
қарау қажеттілігін атап, білім берудің жаңа моделін құрудың, сынақтан
өткізу мен енгізудің міндеттері атап көрсетілген.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі саясатымен мақсатының
бірі - жан-жақты, білімді, шығармашылық қабілетті, танымдық белсенділігі
жоғары жеке тұлғаны қалыптастыру. Дарынды, білімді жастар ғана
егемендігіміздің ертеңін баянды етіп, қоғамның әлеуметтік-экономикалық
дамуына үлес қоса алады. [1.2]
Білім беру мен оқыту теориясының әдіснамалық негізі - таным теориясы
және бала тұлғасын жан-жақты және үйлесімді қалыптастыру туралы ілімі болып
табылады. Ендеше дайындық топ балаларының танымдық белсенділігін
қалыптастыруды арнайы ұйымдастыру оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты
болып саналады.
Еліміздің психология және педагогика саласындағы ғалымдардың,
мамандардың назарын аударып отырған мәселелердің бірі – балалардың танымдық
белсенділігін қалыптастыру болып отыр.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында білім берудің мемлекеттік
стандартына сәйкес мектептегі оқыту мен тәрбиелеу маңызы түбегейлі өзгеріп,
бірінші кезекке бұрынғыдай баланы пәндік білім, білік және дағдылардың
белгілі бір жиынтығымен қаруландыру емес, баланың оқу-танымдық
белсенділігін дұрыс және тиімді ұйымдастыру негізінде жеке бас тұлғасын
қалыптастыру мақсаты алға қойылып отыр.
Қазіргі мектепте оқыту үдерісінің талаптары, қажеттілігі біздің зерттеу
мәселемізді айқындауға және тақырыпты “Оқыту үдерісінде дидактикалық
принциптерді пайдаланудың теориялық негіздері” деп таңдауымызға негіз
болды.
Зерттеудің мақсаты: Оқыту үдерісінде дидактикалық принциптерді
пайдаланудың теориялық негіздерін, міндеттері мен жолдарын қарастыру;
Зерттеу міндеттері:
- Оқыту үдерісінде дидактикалық принциптерді пайдаланудың педагогикалық-
психологиялық мазмұнын анықтау,
- Оқыту үдерісінде дидактикалық принциптерді пайдаланудың
мүмкіндіктерін қарастыру,
- Оқыту үдерісінде дидактикалық принциптерді пайдаланудың жолдары нақтылау
,
- Оқыту үдерісінде дидактикалық принциптерді пайдаланудың әдіс -тәсілдерін
қолдану,
Зерттеу нысаны: мектепте оқу-тәрбие үдерісі;
Зерттеу әдістері: философиялық, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық
және әдістемелік әдебиеттерді зерттеу мәселесі тұрғысынан талдау, жинақтау,
қорыту, оқу бағдарламалары, әдістемелік құралдарын талдау және жүйелеу;
білім беруді ақпараттандыруға байланысты құжаттармен танысу.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы,
Н.Ә.Назарбаев., Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2011-2020
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, озат мұғалімдердің,
тәрбиешілердің тәжірибелері.
Диплом жұмысы: кіріспеден; екі тараудан; қорытындыдан; пайдаланған
әдебиеттерден; тұрады.
1 ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ ДИДАКТИКАЛЫҚ ПРИНЦИПТЕРДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Оқыту үдерісінде дидактикалық принциптерді пайдаланудың педагогикалық-
психологиялық мазмұны
Бүгінгі Жолдауда да білімді дамытуды халықаралық деңгейге көтеру,
бәсекелестікке даярлау, Отансүйгіштікке, төзімділікке, маман ғана емес,
адам тәрбиелеуіміз керектігін баса көрсетті. ...Адамның өмір бойы білім
алуы үшін жағдай туғызуымыз керек. Білім беру реформасы – Қазақстанның
бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса
маңызды құралдардың бірі деген еді Елбасы. Елдігімізді алып, еңсемізді
тіктеп, тәуелсіздігімізді баянды етіп келе жатқан жылдар ішінде Президент
білім мен ғылым саласына қажеттің барлығын мүмкіндігіне қарай жасап
келеді.
Мемлекет басшысы тәуелсіздігіміздің алғашқы күндерінен бастап жаңа
Қазақстанды құрудың басты стратегиялық жетістіктерінің бірі ретінде адами
капиталды дамытуды белгіледі. Елбасының білім саласына қарқынды түрде
жаңаруда деп жоғары баға бергендігі айтыла отырып, Елбасының Қазақстан
халқына арналған биылғы Жолдауында білім саласына зор міндеттер жүктеп
отырғандығы айтылған болатын.[1]
Қысқаша мемлекеттік білім беру бағдарламасын іске асыруда ең маңызды
сұрақтарға тоқталсам, 2015 жылға біз 12 жылдық білім беруге көшуге жағдай
туғызуымыз қажет. Яғни оқу үрдісіне жаңа технологиялар мен әдістерді,
әлемдік білім стандартын енгізу және педагог шеберлігінің озық
тәжірибелерін интеграциялау арқылы білім жүйесін модернизациялауды жүзеге
асыруға міндеттіміз. Осы міндеттерді іске асыру үшін төмендегі
проблемаларды шешуіміз қажет : Біріншіден, педагогтар құрамының кәсіби
құзіреттілік деңгейін көтеру, бағдарлама белгілеген мақсатты
индикаторларды қабылдауға және жүзеге асыру қабілетін жетілдіру.
Мемлекетіміз экономиканы индустриалды-инновациялық дамыту бағытын алды
және пәндерді сапалы оқыту міндеті тұр. Осыған байланысты, бірінші
кезекте әр мектепте пәннің берілу жағдайына терең сараптама жасап,
ұстаздар потенциалын, жұмыс жасап отырған педагогтардың деңгейін анықтау
қажет. Екіншіден, әдістемелік кабинеттер жұмысының заман талабына
сәйкестігін анықтау. Біз, бүгін қанша педагог оқытудың жаңа
технологияларын қабылдай және меңгере алатынына көз жеткізіп, нақты
білуіміз керек. [2]
Әл-Фараби оқыту дегеніміз – үйрету, дағдыландыру, әрекеттендіру
дейді. Оқыту – мұғалім мен оқушылардың белгіленген мақсатқа жетуге
бағытталған, реттелген, бірлескен іс-әрекеті, оқушылардың танымдық іс-
әрекетін арнайы ұйымдастыру.
Көбіне оқыту деп мұғаліммен оқушының бірлескен, мақсатқа жетуге
бағытталған іс-әрекетін айтады. Оның барысында жеке тұлға дамып, білім
алады, тәрбиеленеді. Дәстүр бойынша оқыту екі бөліктен тұрады. Оқыту және
білім алу. Оқыту – оқыту мазмұнын алу процесі. Дәстүрлі оқытуда білім
алуға қарағанда оқыту басым болғандықтан оқу материалын оқытуға баса
назар аударылып, оқушылардың іс-әрекетіне назар аударылмайды.
Оқыту – үйрету және білім алу деген парадигманың ұзақ тарихы бар.
Ол әлі сақталуда. Себебі, мұғалім ұзақ уақыт оқушыға ақпарат беретін
негізгі тұлға болып келеді. Осы кезге дейін білім беру, оқыту
терминдері жиі қолданылады. [3]
Мұғалім мен оқушы оқыту үдерісінде өзара әрекет жасайды, оның
негізі, оқыту мәні – мұғалім ұйымдастырған таным іс-әрекетін балалардың
атқаруы нәтижесінде мәліметтерді менгеруі, дамуы, тәрбиеленуі.
Демек, оқыту дегеніміз – ғылыми білім, іскерлік, дағдыларды
менгеруі, шығармашылық қабілеттерін дамыту, дүниетанымын, адамгершілік,
эстетикалық көзқарастары мен сенімдерін қалыптастыру үшін мұғалімнің
белсенді оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыруы және ынталандыру іс-
әрекеті. Оқыту процесі – екі жақты процесс болғандықтан, мұғалім мен
оұушылардың бірлескен іс-әрекетін, мұғалім тарапынан оқушының іс-
әрекетіне басшылық етуді, жоспарлауды, ұйымдастыруды, басқаруды талап
етеді.
Оқытудың маңызды міндеттері:
- танымдық белсенділігін ынталандыру.
- ғылыми білім, іскерлік, дағдыларды меңгеруіне керекті оқу-танымдық
іс-әрекетті ұйымдастыру.
Ақыл-ойды, ұғымталдылықты, қабілетті, дарындылықты дамыту.
Осы процесте ғылыми білімдер алып, іс-әрекет жасауға үйреніп, жақсы
мен жаман туралы көзқарастарын қалыптастырады. Оқыту баланы дамытады. Ол
мынадай бөліктерден тұрады: мақсат, міндет, мазмұн, нәтижелері, оны
бағалау.
Білім беру деп – табиғат және қоғам жайында ғылымда жинақталған
білім жүйесін жеке адамның менгеруін және оны өмірде тиімді етіп қолдана
білуін айтады. Дидактиканың міндеті – білім мазмұнын, оқыту әдістерін
және оқытуды ұйымдастыруды ғылыми тұрғыдан негіздеу.
Дидактика нені оқыту керек? Қалай оқыту керек? деген екі үлкен
сұраққа жауап береді. Осы сұрақтардан басқа сұрақтар да туындайды: Оқыту
қалай жүргізіледі, оның заңдылықтары қандай?, Кімдерді оқыту керек?,
Не үшін оқыту керек?, Қайда оқыту керек?. Осы сұрақтарға жауап беру
үшін дидактика үздік педагогикалық тәжірибені зерттеп, қорытындылап,
мектептің тәжірибесіне енгізумен айналысады.
Білім – адамзаттың жинақталған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды,
табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі. Білімді жеке адамның игілігіне
айналдыру үшін оны ойлау операциясы, талдау, синтездеу, салыстыру, жіктеу
және жинақтау арқылы терең ұғыну қажет. Оқушы ойлау операциясына сүйеніп
өз білімін шындыққа айналдырады. Бұл дамытып оқытудың негізгі ережесі,
яғни оқушылардың таным іс-әрекетін дамыту, оларды өз бетімен ізденуге,
зерттей білуге және жаңа білімді еркін игеруге үйрету.
Мектепте берілетін білім – оқыту процесін, ең бірінші кезекте оқу
материалдарын меңгерудің нәтижесі. Сондықтан оқушының білімді меңгерген,
меңгермегенін оқыту жобаларымен – бағдарлама, оқулықтарымен салыстырып
анықтайды.
Білім – қандай да бір іс-әрекетті жасау негізі. Іс-әрекет жеке
тұлғаны қалыптастырады.
Білім – қоғамдық-өндірістік тәжірибеде қолданылады, менгерілген
білім көмегімен адам жаңа білімдер жасауға қатысады, еңбекке дағдыланады,
қоғамдық-материалдық байланыстың артуына, рухани мәдениетінің дамуына өз
үлесін қосады. Осылайша жеке тұлға сапалы білім керектігін, оның пайдасын
көреді. Білім жеке тұлғалық бөлікке енеді. Бұл жағдайда оқыту балаға тек
білім беретін процесс емес, ол оқушының жеке тұлғалық бағыттарын, жақсы
мен жаманға көзқарастарын қалыптастырады.
Әл Фараби Бақытты болу, кәмілетке келу, қоғамдық тіршілікті
жақсарту – барлығы да білімділікке байланысты. Білім мен өнерді
менгермегеннен кейін адамда іскерлік пен өз бетінше әрекеттену, одан соң
парасаттылық пайда болады - деген.
Білім толық, жинақы, берік, пәрменді болу керек. Аталған белгілер
ақыл-ой сапаларын қалыптастырады. Олар: белсенділік, өзіндік, өнімділік,
сыншылдық, ұғымталдық, тұрақтылық, тереңдік.
Білім өзіндік жұмыс және сабақтан тыс шығармашылық іс-әрекетте
қолданылады, сөйтіп, ой жұмысы тұрақты, терең жүреді.
Ой тұрақтылығы дегеніміз – ойдың маңызды, оқу материалдарына
тоқталуы, оларды ойда сақтау, керек жерде қолдана білу. Ойдың тұрақтылығы
ақыл-ой жұмысының жоғары деңгейіне, ұзақ уақыт ақыл-ой жұмысымен
айналысуға байланысты.
Ойдың тереңдігі оқылған объектіні терең, оны өз бетімен зерттеп,
ішкі байланыстарын, басқа объектілермен байланыстарын аша білуден
көрінеді.
Материалға шығармашылық тұрғыдан қарау, ашылған білімдерді теориялық және
тәжірибелік жұмыста қолдану, білімнің ішкі мотивтеріне және сенімге
айналуы ойдың тереңдігін көрсетеді.
Меңгеру – ақиқатты білу арқылы болмысты тану процесі. Меңгеру
нәтижесінің сапасы оқушылардың білім, іскерлік, дағдыларын бағалау арқылы
анықталады. Білім сапасы – білімді меңгеру нәтижесі.
Іскерлік – бұл кез келген іс-әрекет емес, ол табысты, тиімді
орындалатын іс-әрекет. Іскерлік дегеніміз – іс әрекетті жақсы істеуге
керекті жұмыс тәсілдерін белгілі бір жағдайларға байланысты таңдау және
қолдану, адамның жұмысты жаңа жағдайда өнімді, сапалы, уақытында істей
білу қабілеті.
Іс-әрекет іскерлікке айналу үшін педагогикалық жағдайлар
жасалады.
Іскерліктің құрылымы күрделі. Оған елес, ұғым, білім, дағды,
зейінді шоғырландыру, бөлу, ауыстыру, қабылдау, ойлау, іс-әрекет процесін
реттеу және өзін-өзі бақылау дағдылары енеді. Осы бөліктердің бірлігі
арқылы оқушы өз жұмысының нәтижесін түсініп, оған жету үшін іс-әрекеттің
тиімді тәсілдері арқылы жұмыс істеп жақсы нәтиже алады.
Оқыту процесінің өзіне тән қызметтері бар. Олар оқытудың білім
беру, оқытудың тәрбиелік, оқытудың дамыту қызметтері.
Оқытудың білім беру қызметі – бұл адам баласының білім байлығымен
қаруландыру, оны өз бетімен білім алуға, іскерлік пен дағдыны игеруге
даярлау. Білімді игеру үшін қойылатын талаптар, бұл:
1. білімнің толықтығы – оқу материалдарын түсіну үшін танымдық іс-
әрекетті іске асыру;
2. білімнің түсініктілігі – оқушылардың өз бетімен ізденіп ақыл ойын
дамытуы;
3. білімнің әрекеттілігі – жаңа білім алу үшін оқушыға бұрынғы
білімнің шеберлікпен пайдалану мүмкіндігін жасау.
Оқытудың дамыту қызметі. Оқыту процесі, білімді меңгеру оқушыны
дамытады. Баланың тілі, ақыл-ойы, сенсорлық және қозғалыс аймағы, сезімі,
ерік-жігері, қажеттіліктері, мотивтері дамиды. Оқыту – жеке тұлғаны
дамыту құралы. Қазіргі оқыту тек білім берумен шектелмей, оқушыны әр
жақты дамытуға, алдымен ақыл-ойды дамытуға бағытталған.
Оқыту процесінің негізгі құрамдық бөліктері. Дидактика тарихында
оқыту мақсаты туралы екі көзқарас болды. Біріншісі: мақсат – жеке
тұлғаның ақыл-ойын, есін және басқа қабілеттерін дамыту деген тұжырым.
Екіншісі: мақсат – ғылым негіздерін менгеру, өмірге қажет нақты білімдер
беру.
Қазіргі оқыту мақсаты білім туралы мемлекеттік құжаттарда
белгіленген. Ол мүғалімнің сабақ жоспарларында нақтыланады. Оқу
материалын меңгерудің әрбір кезеңінде мұғалім өзінің алдына 4 түрлі
дидактикалық мақсат қояды. Олар:
- оқу материалымен таныстыру және оны бірінші рет бекіту;
- оқығанды еске түсіру, іс жүзінде репродуктивтік және продуктивтік
деңгейде қолдану;
- білім және іскерлікті қолдану арқылы жүйелеу;
- білім, іскерлікті бақылау және есепке алу.
Оқыту мазмұны – оқыту процесінде бала меңгеретін ғылыми білімдер,
тәжірибелік іскерлік, дағды, іс-әрекет және ойлау тәсілдері, оқыту
мазмұны пән бойынша жасалған мемлекеттік оқу жоспарында, мемлекеттік оқу
бағдарламаларында, оқулықтарда жазылған.
Оқыту процесінің бастапқы кезінде тәрбиеші баланы оқу
материалдарымен және оны қолдану әдістерімен таныстырады. Оқу
материалының жаңа бөлігін меңгеру және бекіту қатар жүреді. Оқытудың
мақсаты – оқу материалының негізгі ойын және тәжірибелік маңызын балаға
меңгеру.
Екінші кезеңде оқу материалы қайталанады және оқушылар алған
білімдерін қолданады. Бұл кезеңнің негізгі мақсаты – алған білімді
нақтылау, кеңейту, кең түрде жаңғырту, тәжірибелік қолдану.
Үшінші кезенінде мұғалім оқушылардың тәжірибелік жұмыстарын
ұйымдастырады, сол арқылы ұғымдарын жүйеге келтіреді. Оқушы алған білімін
мұғалімнің көмегімен де және өзбетімен де қолданады, меңгерген білімдерін
бір-бірімен салыстырады.
Оқыту – оқыту процесінің негізгі бөліктерінің бірі. Оқушының іс-
әрекеті тікелей де, жанама да байланысты жүзеге асырылыды. Оқыту үдерісі
оқу үдерісінің белсенділігін талап етеді. Бұл талапты орндау оқушылардың
іс-әрекетін мұғалімнің ұйымдастыруына, бақылауына, өздігінен білім алуды
жолға қоюына, өз мақсаты мен оқушы мақсатын сәйкестендіруіне байланысты.
Мұғалім:
- оқу ақпараттарын іріктейді, жүйелейді, бөліктерге бөледі және
оқушыларға ұсынады.
- Осы ақпараттарды үйретеді, меңгертеді, олармен істелетін жұмыс
әдістерін белгілейді.
- Әр оқушының білімдер жүйесін меңгеруін және оларды оқу-өндірістік
жұмыстарда қолдануын ұйымдастырады.
- оқу-танымдық іс-әрекетіне басшылық етеді.
- белсенділігін және саналылығын ынталандырады, білімнің және оқу іс-
әрекетінің сапасын бақылайды, оқыту нәтижелерін талдайды, оқушының
жеке тұлғасын одан әрі дамытуды жоспарлайды.
Оқу – балалардың танымдық іс-әрекеті. Оқушының оқыту
үдерісіндегі іс-әрекеті бір нәтижеге жетуге бағытталған.
Осы іс-әрекеттің маңызды белгілері: өзін-өзі сынау және өз
бетімен жқмыс істей білу, қызығушылық, қажеттілік, танымдық белсенділік,
табындылық, жігерлілік, өзінің алдында тұрған міндеттерді дұрыс түсіну,
керекті іс-қимылдарды таңдау.
Оқу іс-әрекетінің өнімдері – білімдерде, іс-әрекетте,
рухани өмірде, қоғамдық қатынастарда, бағаларда бейнеленген. Оқу іс-
әрекетінде тұлғаның барлық сапалары көрінеді және қалыптасады.
Оқу іс-әрекеті мазмұны, жеке іс-қимылдар, мотивтер сияқты
бөліктерден тұрады. Оқу іс-әрекеті арқылы оқу міндеттері шешілсе, оның
құрамында мынадай бөліктер болады: міндеттерді талдау; міндеттерді
орындау туралы шешімге келу; оларды шешуге керекті білімдерді еске
түсіру; міндеттерді шешу жоспарын жасау; жүзеге асыру, шешілетін міндетті
бақылау және бағалау; оқу міндеттерін шешу процесіндегі іс-әрекет
тәсілдерін түсіну.
Оқыту нәтижелері, оны бағалау. Оқыту қол жеткен нәтижелерді талдаумен
аяқталады. Бірінші сабақтағы ең басты назар оқушыға жаңа білім,
іскерліктерді меңгеруге көмектесуге аударылып, келесі сабақтарда бақылау
және талдау күшейтіледі.
Оқытуды тиімді ұйымдастыру мәселелерімен педагогиканың
дидактика деп аталатын арнаулы саласы шұғылданады. Дидактика бұл -
білім мен оқытудың теориясын жасап шығаратын, педагогика саласы.
Дидактиканың негізгі проблемалары оқыту процесінің заңдылығын ашу,
білімнің мазмұнын анықтау, оқытудың барынша тиімді әдістері мен
ұйымдастыру формаларын жасап шығару болып табылады.
Оқытуды ұйымдастыру формасы ұғымының мәнін ашу үшін оқыту
ұғымының педагогикалық анықтамасына тоқтала кетейік:
Оқыту- жеке адамның қалыптасуының және бірінші кезекте, ақыл -ойы
мен жалпы білімін дамытудың маңызды құралы. Оқытудың білім алудың
қалған барлық басқа түрлерінен және өздігінше білім алудан мынадай
айырмашылығы бар. Ол белгілі бір жүйеде және жоспар бойынша, мұғалімнің
басшылығымен өтіп жатқан бағдарлы мақсатқа бағытталған процесс болып
табылады. Әрбір пәнді оқыған кезде оқушылар білімнің кейбір жиынтығын
меңгереді және сол саламен байланысты белгілі іскерлік пен дағдыға ие
болды. Іскерлік – деп іс жүзіндегі қимыл шәкірт алған білімнің
негізінде жүзеге асырылатын және жаңа білім алуға алдағы уақытта ықпал
жасай алатын әрекет деп айтуға болады.
Сонымен оқытуды ұйымдастырудың формасы ұғымының мәні Оқыту және
Ұйымдастыру формалары деген категориялардың жиынтығы ғана емес, олардың
синтезі болып табылады.
Педагогика тарихында ұлы педагогтардың тұжырымдары және оқытуды
ұйымдастырудың әртүрлі тәсілдері белгілі. Оның дамып, жетілуі қоғамның
қажеттілігімен сұраныстың талап- мүддесіне қатысты. Оқытуды
ұйымдастырудың формалары бойынша жіктеледі:
– баланың саны мен құрамы
– жұмыс орны
– оқу жұмысының ұзақтығы
оқушылар санына байланысты оқытуды ұйымдастырудың формасының жіктелуі
мынадай:
Оқытуды ұйымдастыру формасы
Көпшілік Топтық
Жеке -дара
1. Үйірме жұмыстары
2. Топ сағаттары 1. Cаяхат
1. Қосымша жұмыс
2. Сұхбаттасу
2. Қосымша сабақ
Оқыту үдерісі әрқашанда мұғалімнің басшылығымен өтеді. Сын көзімен
қарамаушылықтың нәтижесінде оқытудың әртүрлі формалары шетел
педагогикасынан ауысып, мектепте, білім беретін мекемелерде қолданылады.
Біріншіден, мұғалімнің ролінің төмендеуі; екіншіден оқушылардың ғылым
негіздерінен терең білім алуына зиянды әсер етті.
Шетел ғалымдары мектептке оқытуды ұйымдастырудың көптеген
формаларын қатты сынға алынды.
Я.А. Коменский Ұлы дидактика (1632) атты әйгілі еңбегінде сабақтың
бір мезгілде басталуы; сабақтың белгілі бір уақыттағы; сабақ арасындағы
үзіліс; топтағы балалардың саны мен жас шамасының біркелкілігі;
материалды оқыту қарқынының бірдейлігі; сабақты белгілі бір
ұйымдастырылған түрде өткізу мұғалімінің түсіндіруіне балалардың
назарын аудару; балаларға сұрақтар қою, тақырыпты игеруін бақылау сияқты
талаптарды қанағаттандыратын оқу сабақтарын өткізетін топтың түрінің
тиімділігін және қажетті теория жүзінде негіздеді. Сыныптық оқу аталған
топтық оқытудың осындай түрі кеңіннен таралып, нығая бастады және
қазірдің өзінде жетілдіру үстінде. [4]
А.Әбілқасымованың Қазіргі заманғы сабақ атты еңбегінде Оқыту
үдерісін ұйымдастырудың негізгі формасы сыныптық – сабақтық жүйесінің
өзіне тән ерекшеліктерін көрсетеді:
– жастары және дайындық деңгейлері біркелкі балалар бір сыныпты құрайды
және мектептегі оқыту кезеңінде негізінен тұрақты құрамын сақтап
қалады.
– Сынып тұрақты кестеге сәйкес, бірыңғай жылдық жоспармен және
бағдарламамен жұмыс істейді.
– Сабақ оқудың негізгі бірлігі болып саналады.
– Сабақ оқу пәніне, тақырыпқа арналады, Сондықтан сынып оқушылары сол
материалмен жұмыс істейді.
– Сабақта оқушылардың жұмысына мұғалім басшылық жасайды, ол аз пән
бойынша оқу нәтижесін, әрбір оқушының мегеру деңгейін жекеше
бағалайды және оқу жылының соңында оқушыны келесі сыныпқа көшіру
туралы шешім қабылданды. [5]
Оқудың сыныптық – сабақтық жүйесі осы кезге дейін әлем
педагогтарын ойландырып келеді. Оның жетістіктері мен кемшіліктері
дидактика жөніндегі көптеген оқу пәндерін оқыту әдістері жөніндегі
көптеген іргелі еңбектерде сондай -ақ педагогикалық психологиялық
өнімдегі еңбектерде жан -жақты талданған және сипатталған. Бұл еңбектердің
авторлары оқытудың сыныптық сабақтық жүйесінің даралап оқытумен
салыстырғанда бірқатар артықшылықтарын және кемшіліктерін атап
көрсетеді.
Сыныптық сабақтық жүйесінің артықшылықтары:
– оқу- тәрбие үдерісін түгелдей тәртіпке келтіруді қамтамасыз ететін
ұйымдастыру құрылымының айқындығы;
– Басқарудың қарапайымдылығы;
– Оқушылардың проблемаларды ұжымдық талқылауда міндеттерге ұжымдық шешім
іздестіруде бір біріне өзара әсер ету мүмкіндігі;
– Оқыту үдерісінің процесіндегі оқушыларды тәрбиелеу ісінде мұғалімнің
оларға ұдайы эмиционалдық әсерінің болуы;
– Оқыту үдерісінің үнемділігі және балалардың жеткілікті дәрежедегі
үлкен тобымен жұмыс істеуі
Сыныптық - сабақтық жүйенің кейбір кемшіліктері:
– Қабілеті орташа оқушыға бейімділік, және нашар оқушыға қиындықтар
туғызса, жақсы оқушының қабілетінің дамуын тежейді.
– Мұғалім оқыту үдерісінің мазмұны, жылдамдығы, және әдістері бойынша
жеке ұйымдастыру жұмыстарында оқушылардың даралық ерекшеліктерін
ескеруге қиындық туғызуы;
– Ересек балалар мен жасы кіші балалардың ұйымдасқан түрде араласуын
қамтамасыз етпеуі және т.б;
Оқыту теориясын дамытуда К.Д. Ушинскийдің ролі ерекше. Ол сабақта
барлық негізгі жақтарын, сабақтың әрбір құрамдас мағынаға толы қызметке
сай болуын, өйткені онсыз оқушының көптеген жақсы қасиеттерін дамыту
мүмкін еместігін талап ете отырып, талдау жасады және шығармашылықпен
жұмыс істеді.
Сабақта және оны жетілдіруге қатысты проблемаларды Ушинскиймен қатар
және одан кейін де белгілі орыс педагогтары Д.А. Семенов, Н.А. Корор,
М.И. Демков, Н.Ф. Каптерев және т.б. зерттеді. [6]
1960 жылдары дидактиктер және әдіскерлер сабақты ұйымдастыруды
жетілдіре отырып, топтарын үлгіден бірте – бірте бас тарта бастады. Олар
тақырыбы, бағдарламалардың бөлімдері бойынша өзара байланысты сабақтар
жүйесін дайындауды қолға алды. Эксперименттер мен оқытудың жалпылама
тәжірибесі сабақтың бұрыннан қалыптасқан теориясы мен практикасының жаңа
міндеттерге сай еместігін көрсетті. Психологтар В.В. Давыдов, Л.В.
Заньков., Н.А. Менчинская., Д.Б. Элкониннің зерттеулерінің арқасында
балалардың психологиялық ерекшеліктері мен балалардың шығармашылық
қабілеттерін дамытуға құрылған, осы процесте теориялық білімі мен
жалпылау ролін көтеретін оқытуға көшуге мүмкіндік беретіні түсінікті
болды. Осы уақыттарда В.В. Давыдов, Л.В.Заньков, Н.А.Менчинский, И.А.
Маркушевич К.И. Нешков, А.М. Пышколо П.М.Эрдиев және т.б. төменгі сынып
оқушыларын математикадан тәжірибелі оқытуда нәтиже берген идеалары
кеңінен тарай бастады. [7,8]
Сабақ теориясы мен практикасының жағдайын дәлірек анықтау үшін
қазіргі мектепте өзіндік келбеті бәрінен бұрын оқушыларды оқыту
толыққанды қызметін және оқуға сұранысы мен ынтасын топтастыруға
бағытталуы тиіс бұрынғыша тек қана пәнді білімді, оқу, жазу және
есептеу білімі мен дағдысын меңгерумен шектелмеуі тиіс. Осыған орай,
оқытудың барлық мазмұны, әдістері, құралдары сабақты оқыту процесін
ұйымдастыру осы мақсаттарға жетуге ғана бағытталуы тиіс.
Оқытудың әдістемелік жүйесін жетілдіру процесінде оқытудың
мазмұнын, әдістерін және құралдарын дамытуға бағытты күшейтудің
әсерінен сабақ әдістерінің проблемасы өткір тұрды. Осы уақыттарда
педагогтардың, психологтардың жүргізген белгілі эксперименттік
зерттеулерінің арқасында бұрын қалыптасқан сабақ әдістемесі, оның
мазмұны және ұйымдастыруы оқушыларды оқытудың жаңа талаптары мен
міндеттеріне сай еместігі анықталады.
Жоғарыда көрсетілген оқыту үдерісін ұйымдастыру формаларын оқу
процесінде пайдалану мектепке дейінгі білім беруде өте тиімді. Сондай -ақ
мектепте оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруда және танымдық
іс -әрекетін дамытуда оқытудың басқа да формаларын пайдалану ерекше
мәнге ие болып саналады. Осыған байланысты оқу -тәрбие процесінде
оқытудың түрлі формаларын пайдалану мектепке дейінгі балалардың танымдық
әрекетін дамыту факторы ретінде қарастырылады. [9]
1.2.Оқыту үдерісінде дидактикалық принциптерді пайдаланудың
мүмкіндіктері
Оқытудың білім алудағы жетістіктерін, табыстарын және мүмкіндіктерін
талдап, айтып берудің және оны бағалаудың маңызы ерекше. Мұғалім мен оқушы
үшін мұндай жұмыс, кибернетикалық тілмен айтқанда кері байланыс болып
табылады. Мұны мұғалім оқытудың әрбір кезеңінде: жаңа білімді қабылдау, оны
ұғыну, бекіту, практикада қолдану кездерінде іске асырады. Сонымен қатар
бұл жұмыс оқыту үдерісінің белгілі кезеңіңдегі дербес буынретіңде де
қолданылады.
Қарым-қатынас проблемасы қазіргі мектепте оқу-тәрбие үдерісінің
ынтымақтық-гуманистік бағытына байланысты туындап отыр. Сондықтан таным
мен қарым-катынастың озара байланысын анықтауға және олардын педагогикалық,
процеске қатысушылардың бірлескен іс-әрекетінің тиімділігінс зерттеу
бағыттары қарастырылады:
1) қарым-қатынас қоғамдық қарым-қатынасты іске асыру тәсілі
рсгінде;
2) қарым-қатынас іс-әрекст түрі ретінде. (қарым-қатынас - іс-әрекет
түрі, аспектісі болуы мумкін.
Қарым-қатынас әр түрлі коғамдық мақызы бар міндеттерді іске асырады.
Қарым-қатынас қызметін жүйзлеуде өртурлі көзқарастар бар А-А. Леонтевтың,
Б.Д. Парыгиннің, Б.П Зиязин және баскалары). Мысалы, Е.Г. Злобина қарым-
қатынас қызметінің көп функциялары мына төмендегі екі негізгі міндетті іске
асыруға негізделетіндігін көрсетеді. [10]
Қоршаған ортаны индивид тек қарым-қатынас арқылы ғана толық біле
алады. Қармм-қатынас арқылы оқытудың негізі болып табылатын таным мен қарым-
қатынас арасындағы әр-турлі байланыстар мен бағыныштылықка қарай оқу тәрбие
үдерісі жан-жакты кенейтіледі ол тек енбек барысында ғана емес, таным
қызметіне әсер етеді.
Оқу-тәрбие үдерісі қарым-қатынаска әртүрлі көзқарастар бар Бір
ғалымдар, қарым-қатынасты оку мсн тәрбиенің негізі деп қараса (Я. Якобсон),
ерікті түрі деп тұжырымдайды.
Қарым-қатынас пен танымдық іс-әрекеттің өзара тығыз байланыстылығы
жалпы оқу процесіне әсер етеді.
Қарым-қатынас және бірлескен іс-әрекеттің өзара тиімділігін олеуметтік
психологтар тобы да атап өтеді.
Әp түрлі іс-әрекеттер бірігіп аткарылады деп есептеуте болмайды.
Бірлесіп аткарылатын іc-әрекетке сипаттама беруде зерттеушілер А.Н.
Леонтевтін және онын кезқарасын жалғастырушылар пікіріне сүйенеді. А.К..
Маркова. Т.А. Матис және т.б. "Пәндік кайта құру тәсілдерін алмасу және
салыстыру, сонымен катар, оқушылардын біріккен іс-әрекет кезінде әдістердін
өзара бөлінуі, өзара мазмұнды ынтымактастық болған жағдайда ғана ортак іс-
әрекет бар'. - деп есептейді.
Ортақ іс-әрекет кезінде өзара бірін-бірі бақылау, акпарат алмасу,
бірін-бірі алмастыру есебінен ерекшелік жойылады.
Ортак іс-әрекет кезінде оқушы тиімді ақпарат алады, ойлау қызметінін
тәсілдерін қалыптастырады. Үнемі козгалыстағи ақпарат қарым-қатынастағы
серіктестер белсенділігі аркасында кеңсйе туседі
Танымлық оқыту оқушылар мен мұғалім арасындағы өзара қарым-қатынасты,
оқушылардың өзара қарым-қатынасын талап етеді.
Жеке адамдар арасынаағы қарым-қатынас. сипатына қарай, әркилы
психологиялық түрде көрінеді. Ол жайлы немесе жайсыэ психологиялық ахуалға
өкелуі мумин. Бұған қарамастан, ортақ іс-әрекетпң тиімділігіне жеке адамдар
арасындағы қарым-қатынас ерекшеліктері мен онын сипата ғана енеді.
Оқу пpoцecі мұғалімнің жетекшілтмен іске асырылатын оқушылардын ортақ
іскер ынтымактастығы турінде ұйымдастырылуы шарт.
Ғалымдардың психологиялық-педагогикалық зерттеулері оқушылардың жалпы
оқу барысынын нәтижелілігі үшін бірлескен іс-әрекет пен өзара қарым-
қатынастын тиімділігін көрсетіп отыр. Бірақ, оқу бағдарламаларына, оқу
құpaлдapынa және педагогикалық процестерге талдау жасау көрсеткендей,
балалардың бірлескен іс-әрекетіне жетекшілік жасау мен оны ұйымдастыруға
жоғары оқу орыңдары болашақ тәрбиешілерді әзірлемейтіндіктері белгілі болып
отыр.
Белгілі педагог В. А. Сухомлинскийдің еңбектерінде "мектептік-
отбасылық тәрбие" ұғымы кең қолданылады. Оның пікірінше тәрбиені мектептік
немесе отбасылық деп қарастыруғa болмайды, өйткені бала тұлғасы біртұтас
және оны қалыптастыру процесі де біртұтас сипат алады. Miнe, осындай
біртұтас тәрбие процесінде мектеп жетекші рол атқарады. [11]
Жүйе жұмыстың нөтижелігін қамтамасыз ететіндей талаптарға жауап беруі
тиіс.
Ең бірінші талап - бүкіл педагогикалық ұжым әрекетінін мақсаттылығы.
Ата-аналармен жұмыс дегсн мүдде жалпы ұғым. Оның орнына нақты педагогикалық
проблемаларды шешу үшін ата-аналар жиналысын еткізу, лекция оқу, ата-анаға,
отбасына жекелеп ықпал жасау қажет.
Екінші талап - мұғалімнің кәсіптік біліктілігін, педагогикалық
медениетін кетеру. Оның жолдары әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы: сынып
жетекшілері секциясының жұмысы, "Отбасылық педагогика" немесе "Отбасы
тәрбиесін жетілдіру" сияқты тұрақты псдагогикалық семинар жұмысы; мектеп
тәжірибесінде анықталған формалды емес жасеспірімдер тобының ерекшеліктерін
есепке алу, қолайсыз отбасылар мен педагогикалық түрғыдан бетімен
жіберілгсн балаларды есспке алу, ата-аналардың жүргізген жұмыстарының
тиімділігін анықтау, олардың озық тәжірибелеріне педагогикалық таддау
жасау.
Үшінші талап - педагогикалық ұжымның сынып жетекшісі мен мұғалімдердің
ата-аналармсн жүргізетін жұмыстарына бірыңғай талап жүйесін жасау. Бұл
талап негізді, өдепті, заңды болуы тиіс. Асығыстық, талапты бұрмалаушылық
ата-аналармен келіспеушілікке апарып соғады.
Төртінші талап — ықпалды қоғамдық ата-аналар ұйымын қалыптастыру.
Басқарудың және озін-өзі дамытудың субъектісі ретінде қазіргі
педагогикалық ұжым туралы ұғымдар орыс педагогтары Л. Н. Толстой, К. Д.
Ушинский, H. И. Пироговтардың оқыту мен тәрбиенің өзара байланыстылығы,
балалар мен педагогтардың бірлесе жұмыс істеуі, педагогтардың өзін-өзі
дамытуға ұмтылуы сияқты идеяларының ықпалымен қалыптасты.
Мұғалімдердің тәрбиелік ықпалын біріктіру 20-30 жылдары педагогика мен
мектептің маңызды міндеттерінің бірі болды.
Педагогикалық ұжым сондай-ақ, оқушылар ұжымы да, оның құрамдас белігі
болып есептеледі.. Кез келген ұжым сияқты мектептің педагогикалық ұжымының
өзіндік ерекшеліктері болады.
Педагогикалық ұжымның басты ерекшелігінің бірі ретінде мұғалімдік
кәсіп қызметінің көп қырлылығын атау керек. Қазіргі мұғалім пән мұғалімі,
сынып жетекшісі, үйірме, қоғамдық жұмыстар сияқты қызметтерді атқарады.
Бұндай көпқырлылық барлық педагогикалық ұжымға тән. Өзінің кәсіптік
міндеттерін шешу барысында педагогикалық ұжым мектеп шегінен шығып кетеді.
Қоршаған әлеуметтік ортаны педагогика-ландыру, яғни ата-аналар мен
жұртшылық өкілдерінің педагогикалық мәдениетін қалыптастыру тұтас алғанда
педагогикалық ұжымның ажырамас қызметіне айналады.
Педагогикалық ұжым өмірінің еркешеліктерінің қатарында белгілі бір
педагогикалық еңбектің түрін атқарудан уақыт шегінің болмауын атауға
болады. Бұл жағдай мұғалімнің шамадан тыс жұмыс бастылығына, рухани
дүниесін байытып, кәсіптік дамуын арттыруға уақыт таба алмауына себеп
болады. [12]
Дидактика ғылым ретінде зерттеу пәніне қатысты заңдылықтар жайлы
білімдер беріп, оқыту үдерісі барысы мен нәтижесін талдайды, балаларда
жоспарлы өзгерістерді қамтамасыз ететін оқыту әдістерін, ұйымдастыру
формалары мен құралдарын анықтайды.Дидактика ғылым саласы ретінде теориялық
(оның ішінде диагностикалық және прогностикалық) және практикалық қызмет
атқарады. Жалпы дидактика барлық пәндер бойынша барлық деңгейде қандай
мақсатта және неге, қалай оқыту керек деген сұрақтарға жауап береді.
Жекелеген дидактикалар, яғни пәндік дидактикалар нақты оқу пәндерінен сабақ
беру теориясын жасайды.
Педагогиканың ғылыми саласы ретінде мынандай түсініктер пайдаланады:
дидактика
педагогика тәрбие педагогикалық
іс-әрекет
Сонымен бірге арнайы дидактикалық түсініктер тобы да кездеседі. Олар
мыналар:
оқыту мен оқу
оқу пәні
оқу материалы
оқу әдісі
оқу тәсілдері
мұғалім
Арнайы дидактикалық оқушы
түсініктер тобы сабақ
қабылдау
игеру
есте қалдыру
ептілік
дағды
Негізгі дидактикалық тұжырымдар (концепция).
Оқу үдерісі дидактикалық жүйелер деп аталушы психологиялық-
педагогикалық тұжырымдарға негізделеді.
Дидактикалық жүйелер
Оқытудың біртұтас Мақсатын құрайтын
құрылымы элементтер жиынтығынан
тұрады.
Осы жүйелер арқылы біз оқудың мынандай сипатын танимыз:
мақсаттық
мазмұндық
Дидактикалық жүйелер дидактикалық процестер
сипаты әдістер
құрал-жабдық
формалар
Дидактиканың даму тарихында орын алған тұжырымдарды топтастыра,
олардың үш түрін ажыратамыз: традициялық, педоцентрлік және қазіргі заман
дидактикасының жүйесі.
Бұлардың әрқайсысы өзіне тән бағдарға, педагогикалық теорияға
жүгінген. Мұндай болу – оқу үдерісін, яғни дидактиканың пәні мен объектін
түсіну бағытына орай істелінген.
Традициялық жүйедегі оқуда мұғалімнің оқыту рөлі басым. Педоцентрлік
оқу барысында басты мән оқушының іс-әрекетіне, оның оқуына беріледі. Ал
қазіргі заман дидактикасы екі тараптық оқыту мен оқу арасындағы
дидактикалық қатынастарды негізге алады.
Традициялық оқу жүйесінің негізгі мақсаты оқушыларда ақыл-ой
(интеллектуалдық) қабілетін дамыту, түсініктік, теориялық білім қорын
қалыптастыру. Сонымен қатар бұл оқу жүйесінде оқудың тәрбиелік принципіне
көп назар аударылады: игерілген білім баланың сезім, ерік күштерімен
байланыстырылып, моральдық тараптан тұрақтанған жеке адам тәрбиелеу.
Бұл мақсаттарға жету төрт сатылық оқу ісінің орындалуына байланысты:
- түсініктілік сатысы – материалды тереңдеп үйрене білу;
- байланыстар сатысы – жаңа материалдың өткендегілерге негізделуі;
- жүйелестіру сатысы – теорияны жаңа құбылыс, жағдайларға орай
қолдана білу;
- оқудың жалпы желісі жалпы баяндаудан, түсінуден, қорытындылаудан,
қолданудан тұрады.
Бұлардың бәрі оқушы тарапынан оның білім деңгейіне, оқу пәніне
тәуелсіз міндетті түрде орындалуы тиіс.
Оқыту үдерісінің логикасы – оқушы материалды қарапайым танудан
түсіндіру арқылы ұғыну мен қорытындылауға жеткізілуі қажет. Мұндай оқуда
басты назар оқу үдерісін басқаруға, мұғалім басшылығына, көрсетпелер мен
нұсқауларға бөлінеді, яғни бұл тұжырымдағы дидактика үшін ең басты проблема
– мұғалім іс-әрекетін ұйымдастыру және жүйелестіру, ерекше көрінетін
белгілері: сөзбайлығы, кітап құмарлығы, бала қызығуы мен қажетінен, өмір
тәжірибесінен алшақтығы.
Педоцентрлік дидактика (педа – бала, центр – орта) оқу үдерісін
тұтасымен баланың қажетсінуі, қызығуы және қабілетімен байланыстырады.
Мұндай оқудың мақсаты – баланың жалпы және ақыл-ой қабілетін дамытып,
әртүрлі ептіліктерге баулу.
Бұл бағыттағы дидактиканың басты проблемасы – оқыту үдерісіндегі
баланың белсенділігін көтеру, ол үшін оқу өз бетінше, табиғи жағдайда,
баланың өз қалауы бойынша ұйымдастырылуы тиіс. [13]
Оқыту барысында ешқандай білім ұсынылмайды, игерілмейді,
бекітілмейді, олардың бәріне бала іс-әрекетті өздігінше орындай отырып,
қажетсінуі күтіледі. Осының нәтижесінде педоцентрлік оқуда ешбір жүйе жоқ,
материал кездейсоқ іріктеледі, ол бойынша тиісті оқу жұмыстары
өткізілмейді. Нәтижесінде мұғалім рөлі шегеріліп, ол тек кеңесшіге
айналады, осының салдарынан оқу деңгейі болмашы көрініске түседі.
Мектеп - қоғам, жеке адам және мемлекеттің білімдік тапсырыстарын
қанағаттандырушы әлеуметтік мекеме, қоғамдық-мемлекеттік жүйе.
Мектеп – халық бесігі. Халыққа білім беруде қойылатын әлеуметтік
талап жалғыз-ақ: барша қоғамдық және мемлекеттік істерде белсенді қатысушы,
дербестікке ие, шығармашыл да жаңашыл жеке адамды тәрбиелеу.
Бұл міндетті орындау бүгінгі мектептің қолынан келе ме? Әлбетте!
Бірақ ол бір өте мәнді шартқа байланысты: мектеп өмірі, кеңірек айтсақ -
жалпы педагогикалық әлемдегі адам – азамат жасауға оқу-тәрбие жүйесінде
деңдеген әкімшілік-әміршілдік (авторитаризм) келеңсіздігінен түбегейлі
құтылуы тиіс. Осы әкімшілік үстемдігін бүгінгі күнде мектептегі білім,
мәдениет нормаларын беруші тек мұғалім, ал оның педагогикалық тәрбиесі
науқандық сипатта.
Сонымен бірге “бала өзімен өзі” деген педагогикалық түсініктердің де
берер пайдасы шамалы.
Педагогтың бағдарлаушы қызметінен жұта болған бала не әміршіл
педагогика міндеттеген жаттанды ережелерді қайталаумен шектеліп, не бұған
қолынан келген қарсылықтарын білдіруге ұрынады, болмаған күнде түңіледі,
жалпы оқуға деген енжарлықтың жетегінде кетеді. Қазіргі қалыптасқан мектеп
жағдайы осындай. Білім беру жүйесіне көзсіз “түртіп көріп шамалау” әдісінен
түбегейлі құтылып, ғылыми негізде жасалған, демократияға үйрететін жаңа
бағыт-бағдар, жаңа дидактикалық тұжырым қажет.
Кеңестік дәуірден бізге мұра болып қалған мектеп, өз жетістіктерімен
бірге, көптеген кемшіліктерге ие. Олар оқу жүйесінің демократиялық
талаптардан алшақтауынан келіп шықты. Бір бастыққа жүгінуден, ой
еркіндігінің жоқтығынан, мектеп бюрократиялық мекемеге айналды. Мұғалім
оқушыны, оқушы мектепті, мектеп қоғамды жатсыну деңгейіне жетті.
Қалыптасқан жағдайдан шығудың жолы біреу-ақ: мектепті қайта құрып, жаңалау
– демократияландыру қажет болды. Қоғам демократиясы негізінде мектеп
демократиялануға тиіс.
Демократия – бұл педагогикалық үдерістегі формализмді, бюрократизмді
жеңіп, гуманистік идеяларды ту етіп көтеру деген сөз.
Демократиялық жүйенің адамгершілік сипатынан оқу-тәрбие үдерісі
оқушылардың танымдық және рухани қажеттіктерін қамтамасыз етуді мақсат
етіп, белгілейді, шәкірттің оқу жұмысының сипаты мен мазмұны инабаттылыққа
негізделіп, барша балалардың тәрбиешімен бірге мектепке дейінгі мекемеде
барлық істерін басқаруына кең өріс ашылады. Осының арқасында бар қызметі,
тәрбиеші мен баланың іс-әрекетінің мазмұны шәкірт игілігіне бағышталады.
[14]
Осының нәтижесінде бала әртүрлі іштей өзара біріккен іс-әрекет
түрлерінің: оқу, ойын, қоғамдық пайдалы еңбек – субъектісіне айналады. Бұл
әрбір балада оқу ниеті мен оқу ептілігінің дамуына, білім игеру
жауапкершілігі мен қабілеттерінің қалыптасуына, мектепке дейінгі мекемеде
және одан тыс қоғамдық мәнді істерді орындауға деген ұмтылысына ықпалды
әсер етеді.
Мектепте мұғалім мен оқушы арасында сенім қатынастары орнығады.
Әркімді өз міндеттеріне жауапкершілік, ал кемшіліктерге шыдамсыздық сезім
пайда болады: мұғалім - өз еңбегінің нәтижесінен қуаныш тауып, оны
мақтанышпен одан әрі жетілдіруге, өнімді еңбек етуге ат салысады. Ал бала–
оқу үдерісінде көрініс берген проблеммаларды шеше алу мүмкіндігіне сенім
арттырып, дербестік сезімін нығайтады.
Осының бәрі оқу-тәрбие бағытының бағдарлама тақырыбын, пәнді өтуге
немесе ереже, деректер, түсініктер мен формулаларды жаттауға емес, ол
оқушыға, оның ақыл-парасатты, рухани бай және салауатты дамуынан
қарастырылғаннан байқалады.
Мектептің тірегі мұғалім мен оқушының бірліктегі өзара байланысты
іс-әрекеті, осы іс-әрекет оларды белгіленген мақсатқа жетелейді. Ал мектеп
өмірін жаңалаудың басты тұлғасы – гуманистік сипаты шығармашыл тәрбиеші.
Оның міндеті ақпарат беріп, оқушыларға кездейсоқ қызығуларына қарай кеңес
бере салу емес, оқу үдерісін ұйымдастыру. Жасырын емес, кейбір сабақтар
оқушылардың сабаққа шын ықыласымен қатысып, мұғалім жұмысына белсенді
араласып, көмекші болуымен ерекшеленсе, кейбірі оқушыларды мұғалімнің
келеңсіз қылықтарынан үріккен кейіпімен көрініс береді. Мұндай сабақта
білім игеру атымен жоқ. Мұғалім іс-әрекетінің стилі оның балалармен тілдесу
сипаты шәкірттердің оқу жұмысына қатты әсер етіп, оның оң не теріс
өзгеруіне ықпалын тигізеді.
Демократиялық принциптер негізінде құралған мұғалім мен оқшының
бірліктегі өзара байланысты іс-әрекетінің мәні – оқушыларға оқу мақсатын
саналы қабылдату, оқу үдерісін қажетсіну арқылы одан оқушыға
қанағаттанушылық сезімін тудыру, танымдық қызығулардан нәр беріп,
адамгершілік-идеялық қасиеттерді қалыптастыру.
Оқу материалын анықтау нақты құрастырып, таяныш сигналдардың арқасында
материалды іріленген (топ) блоктармен ұсына отырып, жоғары ақыл-ой дамытушы
оқу-танымдық жұмыстарын ұйымдастыру – оқудың зорлықсыз өз нәтижесіне
жетуінің кепілі.
Қазіргі кезең дидактикасының ерекше бір сипаты – оның ұжымдығында.
Әрқандай таным үдерісінде тілдесу арқылы бірлікте игерілетін білім
оқушының сөйлеу қабілетін ғана дамытып қоймастан, оған өмірдегі өз орнын
табуға, өзіне өзі баға беруге жәрдем етеді.
Сондықтан баланы тілдесуге үйрету қажет. Мұғалім сабақта өз пәніне
үйретумен шектелмей, оқушыларды ақпарат іздеу, табу, оларды талдау жолында
бірлікте жұмыс жоспарын түзуге үйрету тиіс. Мұның бәрі сыйластықты, дәлелді
пікір-таластар, сөзжарыспен ұштастырылыуы жөн. Әлбетте бұл жағдайларда
текетірестер де болмай қалмайды, әңгіме балаларды олардан мәдениетті,
үйлесімді жол тауып шығуға баулу.
Ұжым болып ойласудың тиімді бір әдісі бар. Ол “брейсторминг”
(мозговая атака) – “ақыл-ой шабуылы” деп аталады. Бұл оқу – ойын барысында
мұғалім топтасып, ой-пікір жүргізудің дирежеры сипатында көпшілік ортасына
шешілуі қажет проблема тастап, ойынның ережелерімен таныстырады: қандай
ұсыныс, пікір болмасын қабылдануы тиіс, оларды сынауға ешкімнің құқы жоқ.
Адамның өз пікірін айтуға көп жағдайда кедергі болатын нәрсе – бірдеңені
ойланбай айтып, күлкі болармын деген сезім.
Сондықтан ой, пікір, ұсыныстардың тау селіндей құлап, қандай да
іркіліс бола қалса, мұғалім ойына келген, көрінген идеяны ортаға сала,
сөзжарыс жалғасына май құйып отырады. Мүмкін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz