Интеллектуалдық меншiк құқығы объектiлерiнің түсінігі мен ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Интеллектуалдық меншiк құқығы объектiлерiнің түсінігі мен ерекшеліктері
1.1 Азаматтық құқық объектілерінің
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Интеллектуалдық меншiк құқығының объектiлерiнің түсінігі
мен
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 Азаматтық құқықтың объектісі ретінде тауар белгілерінің құқықтық
реттелуі
2.1 Тауар белгілерінің түсінігі мен
белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Тауар белгілерін тіркеу
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.
2.3 Тауар белгісінің және қызмет көрсету белгісінің
сараптамасы ... ... ... ... ... .
2.4 Тауар белгісін, қызмет көрсету белгісін пайдалану және қолданылуын
тоқтату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Тауар белгілерін реттеудегі кейбір құқықтық мәселелері
3.1 Тауарлық белгіге қатысты айрықша құқықтың сипаты мен
құрылымы ... ... ...
3.2 Тауар белгілерге қатысты құқықтарды
қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Зияткерлік меншік құқығын қорғайтын мемлекеттік
органдардың
құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
3.3 Тауар белгілерін қорғау саласындағы халықаралық
келісімдер ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тауар белгілері ежелден бері танымал. Осыдан З
мың жыл бұрын Үнді қолөнершілері өзінің көркем шығармаларын Иранға жіберу
алдында әртүрлі ерекше белгілерді басқан. Кейіннен римдік қолөнершілер
өзінің саз өнімдеріне атақты FORTIS секілді фабрикалық белгілерді қолданды.
Бұл белгілердің дәрежесі өскені соншама, саудада олардың көшірмесі және сол
таңба басылған жалған тауарлар көбейіп кетті. Тауар белгілерін қолдану
саласы орта ғасырлық сауда жағдайында кеңейе түсті. Фальсификацияны тоқтату
үшін құқықтық қорғау шаралары қажет болды. Англияда мұндай бұзушылықтарға
қарсы қорғау шаралары соттар арқылы жүзеге асты. Тауар белгісінің иесі
басқа адамдарға сол белгіні қолдануға тыйым салу құқығына ие болды, яғни
тауар белгісі құқықтық деңгейде қорғала бастады.
Тауар белгісі сөз тіркесі кез келген адамға таныс, бірақ кез келген
адам оның не екенің білмейді. Бұл сұраққа тек мамандар мамандар жауап бере
алады. Тауар белгісі туралы ақпарат өндірушілер мен тұтынушыларға да
пайдалы.
Қазіргі уақытта тауар белгілері (ағылшын тілінде қысқартылған атауы ТМ)
барлық жерде қолданысын табуда. Мысалы, бүкіл әлемде Пепси-кола, Кока-кола
алкогольсіз сусындарының тауар белгілері жақсы ажыратылады. Бірнеше елде
бизнесін жүргізіп жатқан фирмалардың өзара бәсекелестігі тауар белгілерінің
рөлін нығайтып жатыр. Тұтынушылардың тауарлар мен қызмет көрсетулерді өзара
ажыратуды және олардың сапасы мен бағасын анақтауды жеңілдету үшін тауар
белгілерін қолданады. Осылайша, тауар белгісін тұтынушыларды қызықтыру үшін
қолданатын құрал ретінде қарастыруға болады.
Көптеген мемлекеттерде өзінің өнертабыстарын, тауар белгілерін қорғау
жүйесін қалыптастыру кезінде халықаралық деңгейде өндірістік меншік туралы
заңнамаларын бірыңғай түрге келтірудің қажеті туды. XIX ғ. ғасырда
өндрістік меншікті қорғау саласында бірнеше халықаралық келісімдерге қол
қойылды. Олар: 1883 ж. Париж конвенциясы, 1891ж. тауар белгілерін
халықаралық тіркеу жөніндегі Мадрид келісімі және т.б.
Дипломдық жұмыстың мақсаты ретінде тауар белгісі мен қызмет көрсету
белгісін тіркеу, пайдалану, қорғау, тоқтату құқықтарын еліміздің
заңнамаларына сай түсіндіру.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі ретінде Қазақстанның халықаралық деңгейде
алдыңғы қатарлы 30 елдің қатарына кіру және Бүкіләлемдік Сауда Ұйымына
кіруінің бірде бір талабы ретінде зияткерлік меншік саласын дамыту арқылы
жағдай жасау. Еліміз дүние жүзілік Сауда Ұйымына кіру табалдырығында
тұрғаны белгілі, бұл өз кезегінде жоғары индустриялық-техникалық және
өндірістік дамуды талап етеді. Ал біздің ортақ міндетіміз ғылыми ізденіс,
ұлттық тауар белгілерімен қорғалған бәсекеге қабілетті отандық тауарлар мен
қызмет көрсетуді енгізу және өндіруін ұлғайту. ДСҰ-ға кірудің негізгі
шартарының бірі ұлттық заңнаманы Зияткерлік меншік құқықтарының сауда
аспектісі жөніндегі келісімге (ТРИПС) сәйкес одан әрі жетілдіру болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың негізгі ақпарат көзі ретінде алынған нормативті
құқықтық актілері - Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі мен ҚР
Тауар таңбалары, қызмет көрсету таңбалары және тауар шығарылған жерлердiң
атаулары туралы Заңы.
Дипломдық жұмыстың объектілері – азаматтық құқықтың объектісі ретінде
тауар белгілері.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - тауар белгілері түсінігі мен белгілері,
Қазақстан Республикасында оларды тіркеу, сараптама жүргізу және тауар
белгісін алу үшін өтінім беру шаттарын анықтау. Сонымен қатар, еліміздің
инновациялық даму және кәсіпкерлікті жандандыру жағдайында тауар белгілері
жөнінде жүргізіліп жатқан шаралар мен бағдарламалар аясында заңнамаларды
толықтыру және өзгерту мәселелерді қарастыру.
Алдымызға қойылған мақсатқа сүйене отырып бiз өзімізге мынандай
міндеттерді қоямыз:
- азаматтық құқық объектілерін ұғымын анықтау;
- зияткерлік меншік құқығының обьективтік және субъективтік мағынада
қарап, зияткерлік меншіктің заңды мазмұнын ашу;
- тауар белгілерінің түсінігі мен білгілерін, тіркеу шарттарын
қарастыру;
- ҚР зияткерлік меншік институттарын қорғау мәселелерін қарастыру.
- тауарлық белгіге қатысты айрықша құқықтың сипаты мен құрылымын
зерттеу;
- тауар белгілерге қатысты құқықтарды қорғау мәселелерін
қарастыру.
Дипломдық жұмысты жазу барысында қазақстандық және шетелдік
ғалымдардың, соның ішінде Г.Төлеуғалиев, Е.Т.Қаудыров, А.А.Амангелді,
В.А.Жакенов А.П. Сергеев, Ю.К. Толстой және т.б. еңбектеріне сүйендік.
Дипломдық жумыс кіріспеден, ұш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Зияткерлік меншік құқығы объектілерінің түсінігі мен ерекшеліктері
1.1 Азаматтық құқық объектілерінің ұғымы
Азаматтық құқықтың нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар
азаматтық құқық объектісі деп аталады. Басқаша айтар болсақ құқықтық
қатынастар субъектілерінің құқықтары мен міндеттемелері бағытталғандары
құқық объектілері деп ұғынуға болады. Мүліктік және жеке мүліктік емес
игіліктер, сондай-ақ құқықтар азаматтық құқық объектілері бола алады.
Азаматтық құқық субъектілері өзара құқықтық қатынасқа түсетін материалдық
және рухани құндылықтар азаматтық құқық объектілері болып табылады.
Азаматтық кодекстің 115-бабында азаматтық құқық объектілеріне кеңінен
тізбе келтірілген:
а) мүліктік игіліктер мен құқықтарға (мүлікке) жататындар: заттар,
ақша, соның ішінде шетел валютасы, құнды қағаздар, жұмыс, қызмет,
шығармашылық-интеллектуалдық қызметтердің объектіге айналған нәтижелері,
фирмалық атаулар, тауарлық белгілер және бұйымды дараландырудың өзге де
құралдары, мүліктік құқықтар мен басқа да мүлік жатады;
ә) жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтарға мыналар жатады: жеке
адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, абырой, игі атақ, іскерлік бедел,
жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке кұпия мен отбасы құпиясы, есім алу
құқығы, автор болу құқығы, шығармаға қол сұқпаушылық құқығы және басқа
материалдық емес игіліктер мен құқықтар [1].
Құқық объектісі ретінде заттардың экономикалық (шаруашылық) және
физикалық қасиеттерінің азаматтық құқықта үлкен маңызы бар. Затқа қатысты
туындайтын заңдылық қатынастардың сипаты күні бұрын белгіленеді. Сондықтан
азаматтық құқықтың ғылыми негізі заттарды тиісті физикалық немесе
экономикалық қасиеттеріне қарай саралап береді.
Құқық ғылымында құқықтық қарым-қатынастың объектісіне байланысты
әртүрлі көзқарастар бар.
Бірінші көзқарас бойынша құқықтық қарым-қатынастың объектісі осы
қатынастарға қатысушы субъектілер мүдделерінің аясында жататын әртүрлі
материалдық және материалдық емес игіліктердің жиынтығы болып табылады.
Белгілі ғалымдар ішінен профессор С.С.Алексеев бұл көзқарасты ұстанған.
Оның айтуы бойынша құқықтық қарым-қатынастардың (құқықтың) объектісі
дегеніміз "субъективтік заңды құқықтар мен міндеттердің бағыт алған
айналадағы құбылыстары (заттары)" [2]. Кейінгі еңбектерінде де профессор
С.С.Алексеев құқықтық қарым-қатынастардың объектісін осылайшы анықтайды.
Мысалы, ол былай дейді: құқықтық қарым-қатынастың объектісі дегеніміз
"құқықтық қарым-қатынастың пайда болуына себеп болған материалдық не
материалдық емес игілік, айналадағы өмірдің заты" [3]. Азаматтық құқық
ғылымында мұндай көзқарасты, мысалы, профессор М.М.Агарков ұстанады [4].
Құқықтық қарым-қатынастарға қатысушылардың жүріс-тұрысы әрқашан
қоғамдық маңыздылыққа ие. Ол қоғамның, мемлекеттің, тұлғаның әртүрлі заңды
мүдделерін қанағаттандыру мақсатында жүзеге асырылады. Құқықтық қарым-
қатынастарға қатыса отырып, субъектілер өздерінің белгілі бір материалдық,
рухани және өзге де қажеттіліктерін қанағаттандырады (тұтыну тауарларын
сатып алады, авторлық құқықтарды иеленеді және т.б.).
Құқықтық қарым-қатынастың объектісі ретінде мазмұны бойынша әртүрлі
орын ала-алатын адамдардың жүріс-тұрысы қарастырылады. Мүліктік қарым-
қатынастарда құқықтың объектісі ретінде белгілі бір өмірлік игіліктерді
қанағаттандыруға бағытталған адамдардың жүріс-тұрысы көрініс табылады.
Мысалы, сатып алу – сату қарым-қатынастарының объектісі болып осы қарым-
қатынасқа қатысушылардың заттарды сатып алу және сатуға байланысты жүріс-
тұрысы табылады. Екі фирма арасындағы өнімді жеткізу туралы шарт жасасу
негізінде пайда болған құқықтық қарым-қатынастың объектісі болып осындай
өнімді жеткізу бойынша көрініс табатын бұл фирмалардың қызметі табылады.
Бірақ-та құқықтық қарым-қатынастардың барлығы мүліктік сипатқа ие бола
бермейді: субъективтік құқықтар мен міндеттер заттарға қатысты пайда бола
бермейді. Мүліктік емес қарым-қатынастарда объекті болып осы қарым-
қатынастарға қатысушылардың іс жүзіндегі жүріс-тұрысы табылады. Мұндай
жағдайларда құқық нормаларымен көзделген белгілі бір әрекеттерді жасай
отырып құқықтық қарым-қатынасқа қатысушылар өздерінің қажеттіліктерін
қанағаттандырады. Басқа сөзбен айтқанда, мүліктік емес қарым-қатынастарға
қатысушылардың жүріс-тұрысына әсер ете отырып, құқықтар мен міндеттер
құқықтық реттеу мақсатына жетеді. Мысалы, еңбек қарым-қатынастарының
объектісі болып кәсіпорын не мекеме әкімшілігінің жұмысқа қызметкерлерді
қабылдау, олардың еңбегіне ақша төлеу бойынша әрекеттері табылады.
Әкімшіліктің осы әрекеттері еңбек ету құқығын, жалақы алу құқығын
қанағаттандыруға бағытталған.
Сол сияқты қылмыстық процессуалдық қарым-қатынастардың объектісі болып
мақсаты әділ де заңды үкім шығару болып табылатын қылмыстық істерді алдын
ала және сотта қарау бойынша процеске қатысушылардың әрекеттері табылады.
Мемлекеттік-құқықтық және әкімшілік-құқықтық қарым-қатынастарға
қатысушылардың мүдделері әртүрлі іс жүзіндегі әрекеттер арқылы
қанағаттандырылады.
Жеке құқық қарым-қатынастарының объектісі, әдетте, заттар болса,
жұртшылық құқық қарым-қатынастарының объектісі – осы қарым-қатынастарға
түсушілердің әрекеттері.
В.Н.Хропанюктің айтуы бойынша мұндай көзқарасты ұстансақ құқықтық қарым-
қатынастың объектісі осы қарым-қатынас мазмұнының сыртына шығып кетеді,
яғни объекті субъективтік құқықтар мен міндеттерден тыс орналасады. Өзін
ойын одан ары дамыта келе, бұл ғалым құқық объектісі ретінде заттарды
қарастыруға қарсылық білдіреді. Оның ойы бойынша материалдық және
материалдық емес игіліктер жеке тұлғалардың қарым-қатынасқа түсуінің
мақсаты болып табылады. Мысалы, билет сатып алу негізінде театрдағы операны
тыңдау құқықтық қарым-қатынастың объектісі деп айту қиын. Бұл жағдайда
құқықтық қарым-қатынастың әрекеті билет алынғаннан кейін тоқтайды. Осы
қарым-қатынас негізінде адамның белгілі бір рухани қажеттіліктері
қанағаттандырылады. Ал, осындай қажеттіктердің қанағаттандырылуы болса
құқықтық қарым-қатынастан тыс болатыны сөзсіз, - дейді В.Н.Хропанюк.
Құқықтану ғылымының мақсаты құқықтық қарым-қатынастарға қатысушылардың
әрекеттерін талдау болып табылады, ал осы қатынастарға түсушілердің себебі
болған заттар мен өзге де игіліктерді талдау емес. Заттарды зерттейтін
ғылымдар философия, социология, экономикалық ғылым, өндірістік практика, ал
құқық теориясы болса құқықтық қарым-қатынастар субъектілерінің мүдделері
аясындағы заттардың құқықтық қасиеттерін айқындауы тиіс [5].
Бұл көзқарас азаматтық құқық ғылымында кеңірек танылғанын айталық.
Мысалы, профессор А.П.Сергеев және профессор Ю.К.Толстойдың редакциясымен
1998 жылы Мәскеуде орыс тілінде шыққан "Гражданское право" оқулығында
әртүрлі материалдық және материалдық емес құндылықтарға бағытталған
азаматтық-құқықтық қарым-қатынас субъектісінің жүріс-тұрысы ғана азаматтық-
құқықтық қарым-қатынастың объектісі бола алады, - делінген [6].
1994 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінде
(жалпы бөлім) 3-ші тарау толығымен азаматтық құқықтардың объектілеріне
арналған. Байқасақ, бұл жерді азаматтық құқықтың объектісі емес,
құқықтардың объектілері туралы айтылған. Ал, азаматтық құқық пен азаматтық
құқықтардың қандай айырмашылығы бар?
Біздің ойымызша, азаматтық құқық дегеніміз - жалпы құқықтың бір саласы.
Ол, осы саладағы барлық құқықтық нормалардың жиынтығы ретінде көрініс
табады, яғни бұл жерде біз азаматтық құқық туралы объективтік құқық ретінде
айтамыз.
Ал, азаматтық құқықтар дегеніміз – ол, азаматтық құқық субъектілерінің
иелегінде бола алатын құқықтар.
Құқық теориясына сүйенсек, азаматтық құқықтың объектісі болып белгілі
бір қарым-қатынастар ғана табыла алады. Ал, азаматтық құқықтардың объектісі
ретінде Азаматтық кодекстің 115 бабындағы 1-ші тармақта көрсетілгендей
мүліктік және жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтар қарастырылады.
Енді, азаматтық құқық субъектілерінің осы игіліктері мен құқықтары
қандай жағдайда азаматтық-құқықтық қарым-қатынасқа айналады? - деген
сұраққа жауап беріп көрейік. Бұл жерде тағы да жалпы құқық теориясына
сүйенуіміз керек. Осы теория бойынша субъектілердің жеке құқықтары мен
игіліктері іс жүзінде жүзеге асырылған жағдайда ғана құқықтық қарым-қатынас
пайда болады. Осыған орай, субъектінің жеке құқықтарының да, азаматтық
құқықтың да объектісі бір десек қателеспейміз. Демек, бұл жерде объекті
ортақ болып отыр, яғни Азаматтық кодексте белгіленген азаматтық құқықтардың
объектілерін біз азаматтық құқықтың да объектілеріне жатқызсақ болады.
Мұны Қазақстанның белгілі ғалымдарының Азаматтық кодексте берген
түсініктемесі де дәлелдейді. Азаматтық құқықтық нормаларымен реттелетін
қоғамдық қатынастар азаматтық құқық объектісі деп аталады. Мүліктік және
жеке мүліктік емес игіліктер, сондай-ақ құқықтар азаматтық құқық
объектілері бола алады [7]
Бұл құқықтар мен игіліктер азаматтық құқық субъектілерінің әсер ететін
пәні болып табылады, өйткені жалпы түрде объект дегеніміз субъектінің әсер
ететін нәрсесін түсіну керек. Бұл жағдайда құқық субъектісінің құқық
объектісіне жасайтын әсері айрықша болып табылады. Ол объектінің табиғи не
өзге де қасиеттерін өзгертпейді, тек заңда көзделген шекте объектінің
құқықтық белгілері мен жағдайына ықпалын тигізеді. Алайда, жалпы түрде
айырмашылық бар болса да, шынайы түрде азаматтық құқық пен азаматтық
құқықтардың объектілері бір (ортақ), - деген тұжырым жасауға болады.
Сонымен, біз құқық
объектісіне қатысты үш көзқарас бар екенін байқадық. Осы көзқарастар
бойынша құқық объектісі болып – 1) заттар; 2) әрекеттер; 3) заттар және
әрекеттер – табылады.
1.2 Зияткерлік меншiк құқығы объектiлерiнің түсінігі мен белгілері
Интеллектуалдық меншік объектілерінің өзіндік белгілері бар, олар оның
заттық құқық және меншік құқығы объектілерінен айырмашылығын табуға сонымен
бірге ұқсас тұстарын анықтауға мүмкіндік береді. Ең бастысы
интеллектуалдық меншік құқығын азаматтық құқықтар объектілері ретіндегі
негізді ерекшелігін оның белгілері арқылы тануға болады.
Интеллектуалдық меншік объектілерінің белгілерін кең ауқымда қамтыған
Л.Б. Гальперин және Л.А. Михайлова. Олардың пікірінше, интеллектуалдық
меншіктің барлық объектілері: 1) ақыл-ойдың қызметі немесе нәтижесі, 2)
бағаланатын құндылықтары бар, 3) белгілі ақпаратты жеткізуші, 4)
шығармашылық қызметтің нәтижесі болып табылатын көптеген объектілердің
авторлары бар, 5) тұтынатын заттарға жатпайды, 6) объектілердің арасында
жүйелі түрде сабақтастығы орын алады, 7) интеллектуалдық меншік объектілері
бойынша құқықпен реттеудің нысанасы болатын қоғамдық қатынас пайда болады
екен [8].
О.А. Рузакова келесі белгілерін атайды, олар: 1) интеллектуалдық меншік
объектілері материалдық емес нәтижелер, 2) айрықша құқықтың абсолюттік
сипаттылығы бар, 3) бір өзінде жеке (моральдық) және соның негізінде пайда
болатын мүліктік құқықтарды қосатын күрделі заңдық құрылымы бар, 4)
жасалған объектімен байланысты әр түрлі әрекеттерді (оларды пайдалану
бойынша әрекеттер де кіреді) орындау, сонымен қатар заңда көзделген
жағдайды айтпағанда бұл объектілерге тиісті басқа тұлғалардың қандай да бір
әрекеттер жасауына тыйым салу мүмкіндігі бар, 5) айрықша құқықтың
мерзімділігі, 6) аумақтық сипаты бар, 7) құқықтың пайда болуымен
тоқтатылуының ерекше өзгешіліктері бар, 8) айрықша құқықтар нақты
монополияға емес заңға негізделеді. Мұндағы белгілердің жинағы
интеллектуалдық меншік объектілеріне қатысты құқықтың заттық құқықтан
айырмашылығы бар табиғаты ерекше құқықтар санатына жататынын айқын
сипаттайды.
Т.Е. Каудыров интеллектуалдық меншік құқығын азаматтық құқықтардың
объектісі ретінде түбегейлі ерекшелігін көрсететін сипатты белгілерін,
жүйелі түрде топшалап көрсетеді, оның пікірінше бұл белгілерге:
- интеллектуалдық меншік құқығы объектілерінің денесіздігі және
мінсіздігі;
- құқықтың абсолюттік сипаттылығы;
- құқықтың қатаң заңмен белгіленген жағдайда ғана қорғалуы;
- интеллектуалдық меншік құқығының қатаң түрде аумақтық сипатта болуы
және уақытпен шектелуі;
- құқықты қорғаудың көптеген мүмкіншілігі;
- интеллектуалдық меншік құқығы объектілеріне иелену және құқықты
бекітудің өзгеше нысаны жатады [9].
Ендігі, интеллектуалдық меншіктің негізді ерекшелігін анықтайтын
белгілеріне егжей-тегжейлі сипаттау жасауға талпыныс танытсақ.
Алдымен, интеллектуалдық меншік құқығы абсолюттік құқық болып табылады.
Абсолюттік құқық ретіндегі сипаты, оны меншік құқығымен біріктіріп, ал
міндеттемелік құқықтан оның айырмашылығын көрсетеді. Барлық үшінші тұлғалар
заттық құқықпен интеллектуалдық меншік құқығын мойындаулары тиіс және
заттың меншік иесімен интеллектуалдық меншік иесінің құқықтарына белгісіз
тұлғалардың міндеттері қарсы тұрады. Интеллектуалдық меншік заттық құқықпен
қоса абсолюттік құқық ретінде мүліктік қатынас статикасы бойынша тең.
Заттық құқықпен ұқсастығына қарамастан, интеллектуалдық меншік
объектілеріне деген құқықтың абсолюттік сипаты жағынан өзіндік ерекшелігі
бар екенін Т.Е. Каудыров өте дұрыс айтады. Ғалымның көзқарасы бойынша,
біртекті бірдей заттар бірнеше адамның меншігінде болуы мүмкін, ал жаңа
туындыға немесе өнертабысқа біртектілік болуы мүмкін емес, бұл
объектілердің әр-біреуі өзінің біртумалығымен және әкелген жаңалығымен
теңдесі жоқ төлтумалар.
Яғни, шығармашылық қызметтің объектісіне бастауыш уәкілет бір тұлғаға
тиесілі және оның құқығын қорғайтын заң интеллектуалдық меншікті заңсыз
пайдаланудан сақтайды деген тұжырым.
Айтарлық азаматтық-құқықтық қатынастың тұрақтылығын қамтамасыз етуді
көздеген тетіктер, авторлық-құқықтық және патенттік монополияның абсолюттік
құқық қағидасынан ауытқулардың орын алуына әкеледі. Мысалы, Қазақстан
Республикасы авторлық құқық және сабақтас құқық туралы заңының 19-23, 25-26
баптарына сәйкес, автордың келісімінсіз туындысын ақпараттық, оқу, ғылыми
және жеке мақсатта пайдаланудың барлық заңды жағдайлары кіреді. Патенттік
құқық саласын айтатын болсақ, Қазақстан Республикасы Патент заңының 12
бабына сәйкес патентпен қорғалатын шешімдерді көлік құралдарының мұқтаждары
үшін, ғылыми зерттеу немесе эксперимент жүргізу үшін, төтенше жағдайларда
және табыс көзіне айналдырмай жеке мақсатта пайдаланудың барлық жағдайлары
патент иеленушінің айрықша құқығын бұзбайтын әрекеттер ретінде танылады.
Интеллектуалдық меншіктің келесі белгілері ол денесіздігі және
мінсіздігі. Интеллектуалдық меншік құқығы объектілерінің материалдық емес
екені жалпыға мәлім жағдай. Азаматтық-құқықтық мағынада мүліктік емес
дегенді білдіреді. Негізімен ол объектінің ақпараттық мәнінен туындайды.
Егерде, заттық құқық объектісі барлық жағдайда тек жеке-айқындалған зат
болса, интеллектуалдық меншік объектісі – мүліктік емес және сонымен
байланысты мүліктік құқықтардың кешені болып табылады.
Айтарлық, заттарды денелік (corporales) және денесіз (res in
corporales) деп бөлген классикалық кезеңдегі рим құқығының заңгерлері,
денесіз деп затты емес мәні бойынша құқықты білдіргендері болар. Осы бір
ойға негізделе отырып В.А. Дозорцев бұл объектілер (яғни, интеллектуалдық
меншік объектілері) – мүліктің құрамдас бөлігі болып табылады, мұнда объект
ретінде кіретін ашылған жаңалықтың, өнертабыстың т.б., өзі емес, ол,
ашылған жаңалыққа, өнертабысқа және т.б., қатысты құқық дейді.
Заттармен салыстырғанда құқық және міндеттердің денесіздігін түсіну
біздің ойымызша қиындық туғызбауы тиіс, себебі құқық – материалдық емес
санат болып табылады ғой. Демек, денесіздік дегеніміз интеллектуалдық
меншік құқығы объектілерінің жай-күйі және танылу нысанының сипаттамасы.
Заттық құқықтың объектілеріне қарағанда интеллектуалдық қызметтің
нәтижелері мінсіз сипатқа ие. Себебі, ғылым, техника туындылары – бұл
ғылыми және техникалық түсінігі немесе санатының белгілі жүйесі. Әдебиет,
көркем туындылары – бұл әдебиет және көркем туындылары образының белгілі
жүйесі. Мінсіздік – ол жүзеге асқан (объективтендірілген) нысанынан көрі,
қатысты құқықты пайда болуының қайнар көзін білдіреді. Яғни, авторлық,
патенттік құқық объектілері және ноу-хау мәнінде өнегелілік, әлеуметтік,
қисынды, ғылыми-техникалық немесе көркемдік-конструкторлық міндеттің мінсіз
шешімі екені анық. Мінсіздік немесе мінсіз шешім дегеніміз – ойластыру мен
ақыл-ой қызметінің нәтижесінде міндетті шешудің қандай да бір дәрежеде
болсын аяқталуы. Мінсіздік белгісі әр объектіде әр-түрлі дәрежеде
кездескенімен мұндай белгісі жоқ интеллектуалдық меншіктің объектісі
болмайды. Интеллектуалдық қызметтің нәтижелері басқа да материалдық емес
объектілер сияқты табиғи нысаны болмағандықтан, олар үшін амортизация
түсінігі, тозу дәрежесі, қасиетін жоғалту деген ұғымдар мүлдем
қолданылмайды. Алайда, моральдық тозу деген түсінік интеллектуалдық
меншіктің кейбір түрлеріне қолданылуы мүмкін, әсіресе өнеркәсіптік
қолдануда болатындарға. Ғылыми-техникалық саланың ілгері дамуы түрленімге
және жаңа объектінің пайда болуына жеткізеді. Бірақ, мұндай құбылыстың
өнер, әдебиет туындыларына қатысы жоқ. Л.Б. Гальперин және Л.А. Михайлова
бұл объектілердің құндылығы олардың теңдесі жоқ мәдениеттің жетістігі
екені, сондықтан құны жыл өткен сайын өсе береді деп дұрыс пікір жазған.
Ендігі белгі ол интеллектуалдық меншік объектілерінің құқық ретінде
қатаң заңмен белгіленген жағдайда ғана қорғалуы. Бұл белгі бойынша заттық
құқықпен тағы да бір ұқсастығы орын алады. Заттық құқыққа тиісті М.К.
Сулейменов олардың заңмен белгіленуі деп атайды.
Т.Е. Каудыровтың пікірінше, интеллектуалдық меншік құқығы объектілеріне
белгіленуі атты сөз келіңкіремейді, бұл объектілер заңмен белгіленген
жағдайда ғана пайда болады (басқа кезде пайда болмайды) деген түсінік ойға
келеді, дейді. Ғалым сауданың, техниканың, ғылымның дамуы нәтижесінде пайда
болған интеллектуалдық қызметтің нәтижелері құқықпен қорғалады ма деген
мәселе маңызды, сондықтан құқықтың қорғалуы деп қысқаша атайды.
Біздіңше, бұл дұрыс айтылған, себебі интеллектуалдық меншік объектілері
тікелей нұсқаудың нәтижесінде емес адам шығармашылығының нәтижесінде пайда
болады. Алайда, ҚР АК 125 бабында, азаматтық немесе заңды тұлғаның
шығармашылық интеллектуалдық қызметтiң нәтижелерiне және оларға
теңестiрiлген заңды тұлғаны дараландыру құралдарына, жеке немесе заңды
тұлғаның өзi орындайтын жұмысының немесе қызметiнiң өнiмдерiне айрықша
құқық кодексте және өзге де заң актiлерiнде белгiленген реттер мен тәртiп
бойынша танылады делінген. Белгiленген реттер мен тәртiптер ҚР АК 961
бабында нақтыланып көрсетілген, осы баптағы интеллектуалдық шығармашылық
қызметтің нәтижелері және азаматтық айналымға ќатысушыларды, тауарларды,
жұмыстарды немесе қызмет көрсетулердi дараландыру құралдары топтарының
тізімінде болмаса заңнамамен қорғалмайды.
Заңмен белгіленген жағдайда ғана қорғалуы белгісінің күшін, бүгінгі
күні құқықтық болмыста көріп отырмыз, әсіресе Қазақстан және Ресей елінде
домендік атауға (domain name) тиісті құқықтық режимі анықталмағандықтан, іс-
жүзінде көкейкесті мәселеге айналды. Біздің ойымызша, домендік атаудың заң
жүзінде мәртебесін анықтау қажет және де оны дараландыру құралына
жатқызудың негізі жеткілікті, бұл мәселеге қатысты салмақты дәйектерін біз
келтіргенбіз .
Келесі, интеллектуалдық меншік құқығының қатаң түрде аумақтық сипатта
болуы және уақытпен шектелуі. Интеллектуалдық меншікке құқық оның шыққан
елінде ғана танылады. Егерде, ел арасында екі жақты шарт немесе көпжақты
конвенциялар мен жасалған халықаралық келісімдер болмаса, басқа елде бұл
құқықтың бұзылуына тосқауыл жоқ. Қазақстандық тұжырымдамаға сәйкес меншік
құқығы уақыттық шартпен пайда болмайтын болса, интеллектуалдық меншік
құқығы бастапқыдан уақытша құқық ретінде пайда болады [10]. ҚР Авторлық
құқық және сабақтас құқық туралы заңына сәйкес, авторлық құқық автордың
бүкiл ғұмыры бойы және қайтыс болғаннан кейiн 70 жыл бойы; ал, сабақтас
құқықтар алғашқы орындалудан немесе қойылымнан кейiн 70 жыл бойы күшiн
сақтайды делінген. ҚР Патенттік құқығы өнертабысқа инновациялық патент үш
жыл бойы, өнертабысқа патент жиырма жыл бойы, пайдалы модельге патент бес
жыл бойы, өнеркәсiптiк үлгiге патент он жыл бойы күшiн сақтайтын
мерзімдерді бекітеді.
Алайда, интеллектуалдық меншіктің барлық объектілеріне уақыттық
шектелім орнатылады деген, көзқараспен келісу қиын, мысалы, шығармашылық
интеллектуалдық қызметтің нәтижелері тобына кіретін - ашылмаған ақпарат,
оның iшiнде өндiрiс құпиялары (ноу-хау) объектісіне уақыттық шектелім
қолданылмайды. ҚР АК 1017-бабының 4-тармағына сәйкес ашылмаған ақпаратты
қорғау құқығы АК 126-бабының 1-тармағында көзделген талаптар сақталған
жағдайда қолданыла бередi делінген. Бұл талаптарды ашылмаған ақпараттың
қорғау қабілеттілігін құрайтын критерийлер деуге болады. Бұлар яғни, үшiншi
жаққа белгiсiз болуына байланысты ақпараттың нақты немесе потенциалды
коммерциялық құны, онымен заңды негiзде еркiн танысуға болмайды және
ақпаратты иеленушi оның құпиялылығын сақтауға шара қолданатын ретте,
қызметтiк немесе коммерциялық құпия болып танылса. Бұл талаптар яғни,
ақпарат үшінші жаққа белгілі болып қалмаса, ақпараттың коммерциялық құны
жойылмаса және коммерциялық құпиялылығы сақталып тұрса ашылмаған ақпаратты
құқықтық қорғау мерзімі жағынан шексіз қолданыла береді деген мағына.
Сонымен қоса, бұл мәселе төңірегінде интеллектуалдық меншік объектісі
ретінде танылатын азаматтық айналымға, тауарларға және қызмет көрсетулерге
қатысушылардың дараландыру құралы фирмалық атауды айтуға болады. Фирмалық
атауға құқықтың қолданылуы уақытпен шектелетіндей негіз жоқ. ҚР АК 1022
бабының 2 тармағына сәйкес фирмалық атауға құқықтың тоқтатылуы негіздеріне
– заңды тұлғаның таратылуы және оның фирмалық атауының өзгертiлуiне
байланысты негіздерді жатызады. Көрсетілген соңғы екі негізді – мерзімдік
сипаты жоқ, құқықтық уәкілі бар субъектілердің еркіне байланысты оқиғалар
санатына жататын негіздер деп сипаттағанымыз артық.
Сондықтан, автордың пікірінше, интеллектуалдық меншік құқығының барлық
объектілеріне уақыт шектелімі бірдей қолданылады деуге негіз жоқ сияқты.
Келесі ол, құқықты қорғаудың көптеген мүмкіншілігі атты белгі, бұл да
заттық құқықтан интеллектуалдық меншік құқықтың айырмашылығын анықтайды.
Заттық құқықты қорғауда виндикациалық және негаторлық талап деп аталатын
заттық-құқықтық талаптар қолданылады. Заттық құқықтың объектісі материалдық
зат болғандықтан, оны табиғи қалпында заңсыз иеліктен қайтарып алуға
болады. Интеллектуалдық меншікті қорғау үшін заттық-құқықтық талаптар
мүлдем келмейді, қорғау мүмкіншілігі тек қана міндеттемелік-құқықтық және
деликтік талаптардан тұрады.
Соңғысы, интеллектуалдық меншікті заттық құқықтан тағыда бір ажырататын
жағдайы бар ол, объектілерге иелену және құқықты бекітудің арнайы нысаны
бар белгісі. Заттық құқықта иелену, пайдалану және билік ету сияқты
құқықтық өкілеттер орын алады. Бұл өкілеттерді интеллектуалдық меншік
объектілеріне тиісті қолдануды айтсақ, мысалы, затты меншік иесі немесе
құқықпен уәкілетті адамдар ғана пайдаланады, ал, интеллектуалдық меншік
объектісі болып табылатын материалданылған идеяны саны шексіз адамдардың
пайдалануға құқықтары бар. Ендігі, затты иеленуге яғни iс жүзiнде иеленудi
жүзеге асыруға кедергі жоқ, алайда интеллектуалдық меншік объектілеріне бұл
өкілеттікті жүзеге асыру мүмкін емес.
Бұл мәселеге Т.Е. Каудыров ...иелену мүмкін емес, бір адам идеяға
монополия орната алмайды. Егерде ол материалдандырылған немесе айтылған
болса шексіз тұлғалардың иелігіне ауысып кетеді деген орынды және әділетті
жауап береді . Заттық құқықта билік ету құқығын жүзеге асырғанда меншік
иесі заттан айырылып есесіне құнын немесе басқа зат алады, ал
интеллектуалдық меншік объектісіне тиісті құқықты иеліктен айырса да құқық
иесі сондай әрекетті шексіз қайталауға толықтай құқығы сақталады, сондай-ақ
сол құқықты өзі еркін пайдаланады.
Енді интеллектуалдық меншік объектілері белгілерінің ішінен оны
азаматтық құқықтар объектілерінен анық ажырататын және негізгі құқықтық
табиғатын білдіретін белгісін анықтап көрсек. Біріншіден, ол нәтижесінде
интеллектуалдық меншік объектілері пайда болатын қызметтің (еңбектің)
ерекше сипаты. Бұл белгіні барлық авторлар бір ауызбен қолдайды.
Интеллектуалдық қызмет ол – материалдық-өндірісітік қызметтен айырмашылығы
бар ойластыру мен ақыл-ой қызметі, соның салдарынан оның құқықтық режимі де
белгілі бір ерекшелікке ие. Бұл белгі тек интеллектуалдық меншіктің
объектілеріне ғана тиісті. Екіншіден, интеллектуалдық меншіктің материалдық
емес сипаты. Шығармашылық қызметтің нәтижесі алғашқыда адамның ойында
қалыптасады, яғни субстанциясы материалдық емес. Алайда, материалдық емес
белгі ретінде азаматтық құқықтардың басқа да объектілерін сипаттағанда
қолданылады (АК 115 б. 3т.). Сондықтан бұл белгі тек интеллектуалдық
меншіктің объектілеріне ғана тиісті емес.
Келесі, интеллектуалдық меншіктің объективтендірілген нысаны.
Шығармашылық қызметтің нәтижесі адам қабылдайтындай белгілі бір материалдық
жеткізушіде (қағаз жүзінде, дискіде т.б.) болуы тиіс. Себебі, бұл белгі
интеллектуалдық қызметтің нәтижесін азаматтық айналымға қосудың міндетті
шарты (мысалы, идея азаматтық-құқықтық мәміленің объектісі бола алмайды)
болып табылғандықтан, осы объектілерге ғана тиісті.
Ендігі, интеллектуалдық меншік объектісіне тиісті белгі ретінде ол
авторлар немесе құқыққа иеленушілердің айрықша құқыққа ие болуын айтарлық.
Бұл белгі интеллектуалдық меншік объектілерінің барлық түрлеріне қатысты.
Шығармашылық интеллектуалдық қызметтің нәтижелері мен азаматтық айналымға
қатысушылардың дараландыру құралдарын бір өзінде біріктіріп ұстайтын да
айрықша құқық.
Біздің ойымызша, интеллектуалдық меншік объектілерінің белгілерін
сипаттауда олардың интеллектуалдық меншік объектісінің тікелей өзіне ғана
қатысты және жалпы белгілері деп екі түрге топшалап жіктеудің ғылыми
тұрғыдан қажеттілігі жоқ емес. Сонымен қоса, интеллектуалдық меншік
құқығының уақытпен шектелуін белгі ретінде көрсеткенде онда – ашылмаған
ақпарат, оның iшiнде өндiрiс құпиялары (ноу-хау) және азаматтық айналымға
қатысушылардың дараландыру құралы – фирмалық атауды қоспағанда
интеллектуалдық меншіктің барлық объектілері мерзімдік сипатта қолданылады
деген ұстаным негізді болар.
2. Азаматтық құқықтың объектісі ретінде тауар белгілерінің құқықтық
реттелуі
2.1 Тауар белгілерінің түсінігі мен ерекшеліктері
Тауарлық белгі дараландыру құралдары аталынатын зияткерлік меншік
құқығы объектілерінің аса ауқымды құрамына кіреді. Ол өз түпнегізі
астарында аталмыш топтастықтың қандай да болмасын тектік белгілері,
сондай-ақ өзге де дараландыру құралдарымен салыстырғанда маңызды
өзгешеліктері бар. Бірыңғай дәрежеде тауарлық белгі фирмалық атаумен ұқсас
келеді. Фирмалық атау мен тауарлық белгіге қарасты құқықтарды иемдену
шараларына – бұл белгілемелердің тауар, бланк және өзге де құжаттарға түсу
мүмкіншілігі жатқызылады. Осы себептен тұтынушы тұлға тауар сапасы мен оның
өндірушісіне қарасты белгісіздік, бағдарсыздық жағдайлардың тұзағына
орынсыз түсуі мүмкін.
ҚР Тауар таңбалары, қызмет көрсету таңбалары және тауар шығарылган
жерлердің атаулары туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес тауар
таңбасы, қызмет көрсету таңбасы – тiркелген немесе Қазақстан Республикасы
қатысатын халықаралық шарттарға орай тiркеусiз қорғалатын, бiр заңды немесе
жеке тұлғаның тауарларын (көрсететін қызметтерiн) басқа заңды немесе жеке
тұлғаның бiртектес тауарларынан (көрсететін қызметтерiнен) ажырату үшiн
қызмет ететiн белгi [11].
Белгілеу тауар белгісіне, қызмет көрсету немесе басқа сөзбен айтқанда
құқық қорғау объектісіне айналу үшін ол бірнеше талаптарға сай болуы тиіс.
Тауар белгісі не қызмет көрсету белгісі шығарылатын өнімнің сыртында немесе
оның құжатында көрсетілген шартты белгілеу, символ ретінде көрсетіледі. Бұл
шартты белгілеу тауар өндірушінің толық және шынайы атауының қысқартылған
баламасы болып табылады. Сондықтан да, тауардың сыртында орналасқан
өндірушінің толық атауы, шығарылған жері, әдісі, сапасы және қасиеті туралы
ақпарат тауар белгілеріне жатпайды. Осы көрсеткіштерді біріктіретін, оңай
айтылатын және есте қалатын шартты белгілеу қолданылып, осы белгілеу тауар
белгісіне не қызмет көрсету белгісіне айналады [12].
Көпетеген елдердің заңдары бойынша тауар белгі ретінде саналатын шартты
белгілеулерге абсолютті емес, салыстырмалы жаңашылдық ұстанымын
пайдаланады. Осыған байланысты, халықаралық келісімге қайшы келмейтін
жағдайда, белгілі бір елде тіркелген тауар белгісімен бірдей деп танылған
тауар белгісінің басқа елде қолдануына кедергі жоқ.
Жаңашылдық белгісі басымдық түсінігімен тығыз байланыста. Тауар
белгісінің жаңашылдығы басымдық мерзімі бойынша анықталынады, ал басымдық
мерзімі Патенттік органга тауар белгісін тіркеу өтінімі келіп түскен уақыты
бойынша белгіленеді. Сонымен қатар, тауар белгісінің басымдығы Өндірістік
меншікті қорғау жөніндегі Париж конвенциясының мүшесі болып табылатын шет
елге тауар белгісін тіркеу өтінімі келіп түскен мерзімі бойынша да
анықталынады [13]. Осылайша тауар белгісінің жаңашылдығының мәні тауар
белгісі деп танылған белгілеу тіркелген, тіркеліп жатқан немесе халықаралық
келісім бойынша қорғалып жатқан тауар белгілерімен бірдей болмау
керектігінде. Егер белгілеу белгілі бір тіркелген тауар белгісінің барлық
элементтері бойынша бірдей және сол тауардың класына жататын болса, онда
бұл белгілеу бірдей болу белгісіне ие.
Негізінде бірдей болу белгісін табу қиынға соқпайды. Мысал ретінде,
Ресей өз кезегінде Шнейдер унд Корн атты батыс германиялық фирмасының
Chelios атты тауарлардың 14 класы бойынша тіркеуге қарсылық білдірді.
Оның себебі, Ресейде ертеректе тауарлардың 14 класы бойынша швейцариялық
фирманың Хелиос дорложери атты тауар белгісі тіркелген еді. [13,1]
Тауар белгілерінің өзара ұқсас болу жағдайында мәселелер қиынырақ
шешіледі. Қазақстан Республикасының Заңнамасында тауар белгісі ретінде
танылу мүмкін белгілеу тіркелген тауар белгісімен өзара араласу деңгейіне
дейін ұқсас болса, онда бұл белгілеу тіркелмейді. Әрине бұл нұсқау көбінесе
абстракты тұрғыда қарастырылады, бірақ сонда да ол кейбір айқындықтарды
енгізеді. Мысалы, тауар белгісінің кейбір элементтері ұқсас деп танылуы
тауар белгісін тіркемеуге себеп болып танылмайды. Ең бастысы тауар белгісі
тұтынушылар үшін тіркеледі, сондықтан да ұқсастық белгілерін бағалау тек
кәсіби тұрғыдағы дизайнер, суретші, графиктердің тапқан ұқсас белгілеріне
негізделмей, сонымен қатар арнайы білімі жоқ қарапайым тұтынушы тұрғыда
қарастырылуы тиіс. Көптеген әдебиеттерде белгілеулердің ұқсастық белгісін
анықтау үшін бірнеше факторларды қолданады.
Мысалы, сөз белгілерінде бастапқы және соңғы буындарға, буын санына,
дауысты және дауыссыз дыбыстарының байланысына көп көңіл бөледі, бейнелеу
белгілерінде бейнелеу мотивтеріне, ал аралас белгілеулерінде бейнелеу және
сөз элементтердің жекелеп және бірыңғай қабылдануына назар аударады.
Бірдей деп танылған тауар белгісіне әріптер мен буындар қосу арқылы
араласу деңгейін кетіруге болмайды. Мысал ретінде, Ресейде батыс
германиялық фирманың фармацевтикалық препараттар үшін арналған Cirisol
тауар белгісі бойынша сараптама жүргізу нәтижесінде ертеректе тіркелген
американдық фирманың Ceritol атты тауар белгісі табылды. Осыған
байланысты Cirisol тауар белгісін тіркеуге жол берілмеді. Белгілі бір
класс бойынша Инд. С. Оливетти Энд Ко СПА фирмасының Quanta тауар
белгісі ертерек тіркелген Эймс Компани ИНК., Элкхарт америкалық фирманың
Quantab атты тауар белгісіне ұқсас деп танылып, ол тіркеуден өтпеді
[13,2]
Белгілеу заңды түрде тіркеуден өткен соң ғана тауар белгісіне айналады.
Тауар белгілерін қалай және қандай тәртіппен тіркеу сұрақтары кейінірек
қарастырылады. Тіркеуден өткен соң ғана белгілеуді тауар белгісі ретінде
және құқықтық қорғаудың жеке объектісі ретінде қарастыруға болады.
Қазақстан Республикасының Заңнамалары елімізде тіркелмеген тауар белгілерін
қорғамайды, халықаралық міндеттемелерді қабылдау күшіне қарай бұл тізімге
жалпыға әйгілі тауар белгілері кірмейді. Сондықтан да жалпыға әйгілі
белгілеулерден басқа барлық тіркелмеген белгілеуді толығымен қолданып, оған
айрықша құқық сұрауға ешкімнің құқысы жоқ.
Тауар белгілерін оған ұқсас болып келетін өндірістік меншіктің басқа
объектілерінен айырып білу керек. Мысалы, тауар белгілеріне өте ұқсас болып
келетін фирмалық атауларды алуға болады. Оларды айырып білу қиындықтары
қолданушының тауар белгісі мен фирмалық атаулары ұқсас болған кезде туады.
Оның себебі белгілі бір өндірушілердің тауар белгісі басқа бір
өндірушілердің фирмалық атауына ұқсас болу жағдайында, басқаша айтқанда,
тұтынушылар тауар белгісі мен фирмалық атауларында адасуы және алдануы
әбден мүмкін. Сондықтан да заң бойынша бір өндірушінің тауар белгісі басқа
біреудің фирмалық атауымен араласу деңгейіне дейін ұқсас болмауы тиіс.
Фирмалық атаулар мен тауар белгілерінің арасында келесі айырмашылықтар
бар: фирмалық атауға қарағанда тауар белгісі тек қана сөз белгілеу күйінде
ғана емес, сонымен қатар бейнелеу және аралас белгілеу күйінде де
кездеседі, тауар белгісі міндетті түрде мемлекеттік тіркеуден өтуі тиіс, ол
мерзімдік сипатта болады және келісімшарт бойынша басқа тұлғаға берілуі
мүмкін.
Тауар белгісін өндірістік үлгілерден айырып білу қажет. Өндірістік үлгі
өндірістік бұйымның құрамды бөлігі (пішіні, түсі, бұйым суреті) болып
табылады, ал тауар белгісі (сурет, сөз) бұйымның бетіне басылады. Егер
тауар белгісі көлемдік сипатта болса (бұйымның өзіндік пішіні ретінде),
онда оны өндірістік үлгіден ажырату қиынға соғады. Бұл жағдайда бұйымның
пішіні тауар белгісі ретінде де және өндірістік үлгі ретінде де қорғалуы
мүмкін. Олардың тек функциялары ғана өзгеше болады: тауар белгісі
өндірушіні таныту үшін ғана бағытталса, өндірістік үлгі өз түрімен
тұтынушыларды қызықтыруға ғана бағытталады.
Тауар белгісі орындайтын функциясы бойынша өндірістік маркаларға
ұқсайды. Олардың екеуі де тұтынушыға өндірушінің атын таныту үшін
бағыталады. Бірақ екеуі былайша ерекшелінеді: өндірстік марка басылған
кезде тұтынушыға өндіріс жағдайы мен тауардың сапасы туралы ақпарат
міндетті түрде жетеді, ал тауар белгісі басылған кезде өндіруші туралы
ақпарат шартты түрде бейнеленеді [15].
Заң бойынша тауар белгісі және қызмет көрсету белгісі ретінде бір-
бірінен бейнелеу пішіні, қолдану саласы, қолданушылар саны бойынша
ерекшелінетін әр түрлі белгілеулерді қарастыруға болады.
Бейнелеу пішіні бойынша тауар белгілері әріптік, сөздік, сандық,
көркемдік, көлемдік және аралас болуы мүмкін.
Сөз тауар белгісі, мамандардың айтуынша, ең тиімді болып табылады. Олар
көбінесе өзіндік сөз, сөз тіркесі немесе фраза болып табылады. Сөз тауар
белгілерінің кең қолданылу себебі – олардың тез есте қалуы, жарнамаға
тиімділігі және өзара оңай ажыратылуы. Олардың көбісі мағыналық жағынан,
сөздің жақсы естілуі жағынан және қысқа сөз болу жағынан тұтынушылардың
қызығушылығын өзіне аударады.
Алғашқы уақыттарда сөз тауар белгілері ретінде атақты адамдар, көркем
шығармалардың батыры, мифологиялық кейіпкерлер (Наполеон, Гамлет,
Прометей), жануарлар, құстар, өсімдіктер, асыл тастар атаулары (Арыстан,
Сокол, Клен, Алмаз), табиғи құбылыстар, аспан денелері, географиялық
объектілер (Таң, Комета, Эверест) және т.б. танылды. Ежелгі тілден бастау
алатын сөз тауар белгілері (Lactos, Sanorin) де кең қолданысқа түсті.
Қазіргі уақытта жоғарыда аталып кеткен және оларға ұқсас атаулар көбейіп
кету салдарынан, жасанды түрде пайда болған сөздерден тұратын тауар
белгілері кең колданысқа түсуде. Жасанды пайда болған сөздер (нелогизмдер)
жаңа затты, препаратты, приборды, материалды белгілеу үшін көп қолданылады.
Мұндай тауар белгілерінің жаңашылдығы пен өзінділігі бар және олар көбірек
қорғалу қабілеттілігіне ие. Мұндай тауар белгілері көбінесе фармацевтикалық
препараттарда және дәрі-дәрмектерде (Тестифенон, Кортифен) кездеседі.
Көбінесе сөз тауар белгілері өндірушінің фирмалық атауымен байланыста
болады және оның құраушы элементі болып табылады. Кей кезде сөз тауар
белгісі ретінде сөз тіркестері мен қысқаша фразаларды алуға болады [15,1].
Бейнелеу тауар белгілері – сурет, орнамент, символ, жануарлар мен
құстардың, әртүрлі нәрселердің бейнесі күйіндегі белгілеулер. Бейнелеу
тауар белгілері сөз тауар белгілеріне қарағанда тиімділігі аз болса да,
барлық тіркеліп жатқан тауар белгілері арасында оның орташа үлесі 70 % тең.
Бейнелеу тауар белгілері тарихта және мәдениетте танымал ескерткіштер,
архитектуралық ғимарат, географиялық объект, орнамент, тауар түрінің
бейнелері күйіндегі әртүрлі белгілеулер. Бейнелеу тауар белгілері арасында
абстрактылы және символды бейнелер кең тараған. Бейнелеу тауар белгілерінің
жетістігі негізінен жарнамалық жағынан қарапайым, көзге түсетін, тиімді
бейнелерге байланысты болады. Оған қайшы болып келетін көптеген бөліктермен
күрделіндірілген бейнелеу тауар белгілерінің тиімділігі төмен болып келеді.
Көлемдік тауар белгілері – үш өлшемді (ұзындығы, ені, биіктігі)
бейнелермен көрсетілген белгілеулер. Көлемдік тауар белгісінің объектісі
ретінде бұйымның өзіндік пішінін (сабын, шырақ, пилюля пішіні) немесе тауар
орамасының пішінін (бөтелке, флакон пішіні) алуға болады. Көлемдік тауар
белгісі белгілі бір заттың пішінін қайталамау керек, ол жаңашылдық және
өзіндік белгілерге ие болу қажет. Одан басқа бұйымның пішіні оның тек
функционалды міндетіне қарай таңдалмауы қажет. Тауар пішіні өзіндік
қасиетке ие болуы керек және біртектес тауарлардың арасынан ажыратылуы
тиіс. Көлемдік тауар белгісінің кең тараған түрі – ол тауарлардың өзіндік
ерекше орамасы. Мысалы, Левико атты таллиндік өндірістік бірлестіктің
шығарып жатқан ликерына өзіндік бөтелке пішініне куәлік берілді. Ликер
бөтелксінің пішіні ескі мұнараға ұқсап жасалынған [16].
Қазпатент тарапынан ұсынылған көлемді белгілерге мысал ретінде – Кока-
кола компаниясымен ұсынылан Sprite жазуы бар шынайы ұзартылған формалы
бөтелкені келтіруімізге болады. Қисындатылған белгілемелерге - сөздік,
графикалық, көлемдік элементтердің құрастырмалары жатады. Қисындатылған
белгілемелердің мысалы ретінде Тұлпар компаниясы тарапынан ұсынылған
бұрмаланған рамкадағы Тұлпар сөзі мен қанатты аттың суреті бейнеленген
белгіні келтіре аламыз. Заңның 5-ші бабында қарастырылған өзге
белгілемелерге негізінен сигналдар түріндегі дыбыстық белгілемелер сәйкес
келеді [17].
Аралас тауар белгілері жоғарыда аталып кеткен барлық белгілеулерден
құралады. Көбінесе мұндай тауар белгілер сурет пен сөз, сурет пен әріп,
сурет пен сан, сөз бен сан және т.б. байланыстардан құралады. Көбінесе
мұндай белгілер мазмұнға ие және бір-бірін жақсы толықтырады. Негізінен
тауарды сипаттайтын сурет пен сөз мағына жағынан да, үйлесім жағынан да
ортақ бірлікте болуы жөн. Аралас тауар белгілердің ең көп тараған түрі – ол
этикеткадағы белгілі бір түстегі сурет пен сөздің үйлесімі. Мысалы, әйгілі
Красный октябрь мәскеу кондитерлік фабрикасы шығарған Мишка-Косолапый
кәмпитін қарастыруға болады.
Соңғы уақыттарда нарықтарда тауар белгілерінің тағы бір түрі голограмма
күйіндегі белгілеулер көбейіп жатыр. Егер кредиттік картаны алатын болсақ,
онда оны әртүрлі бұрыштан қараған кезде оның бетінде кішкентай бейнелерді
көруге болады. Онымен қоса, сирек болса да дыбыстық белгілер де
қолданылады. Көбіне оларды жарнамалық телефон шалу кезінде пайдалынады.
Кейбір елдерде иіс белгілеулері де тауар белгі ретінде қорғауға алынады.
Тауар белгілерінің ең басты көрсеткіші – ол ерекшелік қасиетіне ие болу
және тұтынушыны адастырмау тиіс.
Тауар белгілері тағы да қолданушы субъектілердің санына қарай бөлінеді:
жеке және ұжымдық тауар белгілері. Ұжымдық тауар белгісі – айрықша құқығы
бар заңды тұлғалардың бірлестігі және сол бірлестіктің мүшелері қолданатын
тауар белгісі. Ұжымдық тауар белгісі жеке тауар белгісіне қойылатын
талаптардың бәріне сай болуы тиіс. Бірақ оларды қолдану кезіндегі құқықтық
режимі өзгешелеу болады [18].
ҚР Тауар таңбалары, қызмет көрсету таңбалары және тауар шығарылған
жерлердің атаулары туралы Заңның 1 бабының 7 пунктіне сәйкес ұжымдық тауар
таңбасы – бұл заңды тұлғалардың және (немесе) дара кәсiпкерлердiң (бұдан
әрi – бiрлестiк) қауымдастығының (одағының) немесе өзге де бiрлестiгiнiң
немесе бiрыңғай сапалық немесе басқа да сипаттамалары бар олар шығаратын
немесе сататын тауарларды (көрсетілетін қызметтердi) белгiлеу үшiн қызмет
ететiн тауар таңбасы.
Мұндай тауарлық белгілердің мысалы – Сарыағаш суы минералды су
өндірушлер ассоциациясымен ұсынылған Сарыағаш-суы Ассоциасы тіркесімен
қоршалған аққудың бейнесі.
Ұжымдық тауарлық белгілердің құрамы мен даярлануы дербестік, дегенмен
олардың қолдану тәртібі әртүрлі.
Тіркеу тәжірибесі мен ұжымдық тауарлық белгілерді қолдануды есепке ала
отырып, 1999 жылғы тауарлық белгілер жөніндегі заң - 1993 жылғы тауарлық
белгілер жөніндегі заңда орын алған ұжымдық тауарлық белгілер статусын
толықтай реттелмеген.
Бұрынғы заңда ұжымдық тауарлық белгілерді тіркеу жөніндегі өтнішке
қойылатын талаптар атты 7 баб бар. Ол бұл тауарлық белгілердің ұжымдық
тауарлық белгілер қаулысы - арнайы құжаты болуын талап етті. Бұл қаулы
өз қатарына – ұйым атауы, бұл белгіні тіркеу мақсаты, субъектілер тізімі,
тауарларға қатысты сапалық және басқа да мінездемелер тзімі, қолдануды
бақылау тәртібі мен бұрмалау жауапкершіліктерін қосты. Жоғарыда атып
өткендей, патенттік ведомствоға – белгілемелерді тауарлық белгі ретінде
тіркеуден өзге, заңды тұлғалар бірлестігіне тиесілі азаматтық-құқықтық
қарым-қатынастарды реттеу мен тұрақтандыру шаралары енгізілді.
Тауарлық белгіні тіркеп, ұжымдық тауарлық белгілер қаулысы және өзге
де құжаттарды негізге ала отырып, патенттік ведомство бұл құжатта
орнатылған алда болар дай-дамайларды еріксіз түрде қабылдауға мойынсұнды.
Бұл тұжырымдарды есепке ала отырып, 1999 жылғы ұжымдық тауарлық
белгілер жөніндегі Заңда 1 бабтағы ұжымдық тауарлық белгіні анықтаудан
өзге, 19 бабта ескерілгендей, ұжымдық тауар белгісінің иелерi ұжымдық
тауар таңбасымен қатар өздерi шығаратын тауарларда өз тауар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Интеллектуалдық меншiк құқығы объектiлерiнің түсінігі мен ерекшеліктері
1.1 Азаматтық құқық объектілерінің
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Интеллектуалдық меншiк құқығының объектiлерiнің түсінігі
мен
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 Азаматтық құқықтың объектісі ретінде тауар белгілерінің құқықтық
реттелуі
2.1 Тауар белгілерінің түсінігі мен
белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Тауар белгілерін тіркеу
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.
2.3 Тауар белгісінің және қызмет көрсету белгісінің
сараптамасы ... ... ... ... ... .
2.4 Тауар белгісін, қызмет көрсету белгісін пайдалану және қолданылуын
тоқтату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Тауар белгілерін реттеудегі кейбір құқықтық мәселелері
3.1 Тауарлық белгіге қатысты айрықша құқықтың сипаты мен
құрылымы ... ... ...
3.2 Тауар белгілерге қатысты құқықтарды
қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Зияткерлік меншік құқығын қорғайтын мемлекеттік
органдардың
құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
3.3 Тауар белгілерін қорғау саласындағы халықаралық
келісімдер ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тауар белгілері ежелден бері танымал. Осыдан З
мың жыл бұрын Үнді қолөнершілері өзінің көркем шығармаларын Иранға жіберу
алдында әртүрлі ерекше белгілерді басқан. Кейіннен римдік қолөнершілер
өзінің саз өнімдеріне атақты FORTIS секілді фабрикалық белгілерді қолданды.
Бұл белгілердің дәрежесі өскені соншама, саудада олардың көшірмесі және сол
таңба басылған жалған тауарлар көбейіп кетті. Тауар белгілерін қолдану
саласы орта ғасырлық сауда жағдайында кеңейе түсті. Фальсификацияны тоқтату
үшін құқықтық қорғау шаралары қажет болды. Англияда мұндай бұзушылықтарға
қарсы қорғау шаралары соттар арқылы жүзеге асты. Тауар белгісінің иесі
басқа адамдарға сол белгіні қолдануға тыйым салу құқығына ие болды, яғни
тауар белгісі құқықтық деңгейде қорғала бастады.
Тауар белгісі сөз тіркесі кез келген адамға таныс, бірақ кез келген
адам оның не екенің білмейді. Бұл сұраққа тек мамандар мамандар жауап бере
алады. Тауар белгісі туралы ақпарат өндірушілер мен тұтынушыларға да
пайдалы.
Қазіргі уақытта тауар белгілері (ағылшын тілінде қысқартылған атауы ТМ)
барлық жерде қолданысын табуда. Мысалы, бүкіл әлемде Пепси-кола, Кока-кола
алкогольсіз сусындарының тауар белгілері жақсы ажыратылады. Бірнеше елде
бизнесін жүргізіп жатқан фирмалардың өзара бәсекелестігі тауар белгілерінің
рөлін нығайтып жатыр. Тұтынушылардың тауарлар мен қызмет көрсетулерді өзара
ажыратуды және олардың сапасы мен бағасын анақтауды жеңілдету үшін тауар
белгілерін қолданады. Осылайша, тауар белгісін тұтынушыларды қызықтыру үшін
қолданатын құрал ретінде қарастыруға болады.
Көптеген мемлекеттерде өзінің өнертабыстарын, тауар белгілерін қорғау
жүйесін қалыптастыру кезінде халықаралық деңгейде өндірістік меншік туралы
заңнамаларын бірыңғай түрге келтірудің қажеті туды. XIX ғ. ғасырда
өндрістік меншікті қорғау саласында бірнеше халықаралық келісімдерге қол
қойылды. Олар: 1883 ж. Париж конвенциясы, 1891ж. тауар белгілерін
халықаралық тіркеу жөніндегі Мадрид келісімі және т.б.
Дипломдық жұмыстың мақсаты ретінде тауар белгісі мен қызмет көрсету
белгісін тіркеу, пайдалану, қорғау, тоқтату құқықтарын еліміздің
заңнамаларына сай түсіндіру.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі ретінде Қазақстанның халықаралық деңгейде
алдыңғы қатарлы 30 елдің қатарына кіру және Бүкіләлемдік Сауда Ұйымына
кіруінің бірде бір талабы ретінде зияткерлік меншік саласын дамыту арқылы
жағдай жасау. Еліміз дүние жүзілік Сауда Ұйымына кіру табалдырығында
тұрғаны белгілі, бұл өз кезегінде жоғары индустриялық-техникалық және
өндірістік дамуды талап етеді. Ал біздің ортақ міндетіміз ғылыми ізденіс,
ұлттық тауар белгілерімен қорғалған бәсекеге қабілетті отандық тауарлар мен
қызмет көрсетуді енгізу және өндіруін ұлғайту. ДСҰ-ға кірудің негізгі
шартарының бірі ұлттық заңнаманы Зияткерлік меншік құқықтарының сауда
аспектісі жөніндегі келісімге (ТРИПС) сәйкес одан әрі жетілдіру болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың негізгі ақпарат көзі ретінде алынған нормативті
құқықтық актілері - Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі мен ҚР
Тауар таңбалары, қызмет көрсету таңбалары және тауар шығарылған жерлердiң
атаулары туралы Заңы.
Дипломдық жұмыстың объектілері – азаматтық құқықтың объектісі ретінде
тауар белгілері.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - тауар белгілері түсінігі мен белгілері,
Қазақстан Республикасында оларды тіркеу, сараптама жүргізу және тауар
белгісін алу үшін өтінім беру шаттарын анықтау. Сонымен қатар, еліміздің
инновациялық даму және кәсіпкерлікті жандандыру жағдайында тауар белгілері
жөнінде жүргізіліп жатқан шаралар мен бағдарламалар аясында заңнамаларды
толықтыру және өзгерту мәселелерді қарастыру.
Алдымызға қойылған мақсатқа сүйене отырып бiз өзімізге мынандай
міндеттерді қоямыз:
- азаматтық құқық объектілерін ұғымын анықтау;
- зияткерлік меншік құқығының обьективтік және субъективтік мағынада
қарап, зияткерлік меншіктің заңды мазмұнын ашу;
- тауар белгілерінің түсінігі мен білгілерін, тіркеу шарттарын
қарастыру;
- ҚР зияткерлік меншік институттарын қорғау мәселелерін қарастыру.
- тауарлық белгіге қатысты айрықша құқықтың сипаты мен құрылымын
зерттеу;
- тауар белгілерге қатысты құқықтарды қорғау мәселелерін
қарастыру.
Дипломдық жұмысты жазу барысында қазақстандық және шетелдік
ғалымдардың, соның ішінде Г.Төлеуғалиев, Е.Т.Қаудыров, А.А.Амангелді,
В.А.Жакенов А.П. Сергеев, Ю.К. Толстой және т.б. еңбектеріне сүйендік.
Дипломдық жумыс кіріспеден, ұш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Зияткерлік меншік құқығы объектілерінің түсінігі мен ерекшеліктері
1.1 Азаматтық құқық объектілерінің ұғымы
Азаматтық құқықтың нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар
азаматтық құқық объектісі деп аталады. Басқаша айтар болсақ құқықтық
қатынастар субъектілерінің құқықтары мен міндеттемелері бағытталғандары
құқық объектілері деп ұғынуға болады. Мүліктік және жеке мүліктік емес
игіліктер, сондай-ақ құқықтар азаматтық құқық объектілері бола алады.
Азаматтық құқық субъектілері өзара құқықтық қатынасқа түсетін материалдық
және рухани құндылықтар азаматтық құқық объектілері болып табылады.
Азаматтық кодекстің 115-бабында азаматтық құқық объектілеріне кеңінен
тізбе келтірілген:
а) мүліктік игіліктер мен құқықтарға (мүлікке) жататындар: заттар,
ақша, соның ішінде шетел валютасы, құнды қағаздар, жұмыс, қызмет,
шығармашылық-интеллектуалдық қызметтердің объектіге айналған нәтижелері,
фирмалық атаулар, тауарлық белгілер және бұйымды дараландырудың өзге де
құралдары, мүліктік құқықтар мен басқа да мүлік жатады;
ә) жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтарға мыналар жатады: жеке
адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, абырой, игі атақ, іскерлік бедел,
жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке кұпия мен отбасы құпиясы, есім алу
құқығы, автор болу құқығы, шығармаға қол сұқпаушылық құқығы және басқа
материалдық емес игіліктер мен құқықтар [1].
Құқық объектісі ретінде заттардың экономикалық (шаруашылық) және
физикалық қасиеттерінің азаматтық құқықта үлкен маңызы бар. Затқа қатысты
туындайтын заңдылық қатынастардың сипаты күні бұрын белгіленеді. Сондықтан
азаматтық құқықтың ғылыми негізі заттарды тиісті физикалық немесе
экономикалық қасиеттеріне қарай саралап береді.
Құқық ғылымында құқықтық қарым-қатынастың объектісіне байланысты
әртүрлі көзқарастар бар.
Бірінші көзқарас бойынша құқықтық қарым-қатынастың объектісі осы
қатынастарға қатысушы субъектілер мүдделерінің аясында жататын әртүрлі
материалдық және материалдық емес игіліктердің жиынтығы болып табылады.
Белгілі ғалымдар ішінен профессор С.С.Алексеев бұл көзқарасты ұстанған.
Оның айтуы бойынша құқықтық қарым-қатынастардың (құқықтың) объектісі
дегеніміз "субъективтік заңды құқықтар мен міндеттердің бағыт алған
айналадағы құбылыстары (заттары)" [2]. Кейінгі еңбектерінде де профессор
С.С.Алексеев құқықтық қарым-қатынастардың объектісін осылайшы анықтайды.
Мысалы, ол былай дейді: құқықтық қарым-қатынастың объектісі дегеніміз
"құқықтық қарым-қатынастың пайда болуына себеп болған материалдық не
материалдық емес игілік, айналадағы өмірдің заты" [3]. Азаматтық құқық
ғылымында мұндай көзқарасты, мысалы, профессор М.М.Агарков ұстанады [4].
Құқықтық қарым-қатынастарға қатысушылардың жүріс-тұрысы әрқашан
қоғамдық маңыздылыққа ие. Ол қоғамның, мемлекеттің, тұлғаның әртүрлі заңды
мүдделерін қанағаттандыру мақсатында жүзеге асырылады. Құқықтық қарым-
қатынастарға қатыса отырып, субъектілер өздерінің белгілі бір материалдық,
рухани және өзге де қажеттіліктерін қанағаттандырады (тұтыну тауарларын
сатып алады, авторлық құқықтарды иеленеді және т.б.).
Құқықтық қарым-қатынастың объектісі ретінде мазмұны бойынша әртүрлі
орын ала-алатын адамдардың жүріс-тұрысы қарастырылады. Мүліктік қарым-
қатынастарда құқықтың объектісі ретінде белгілі бір өмірлік игіліктерді
қанағаттандыруға бағытталған адамдардың жүріс-тұрысы көрініс табылады.
Мысалы, сатып алу – сату қарым-қатынастарының объектісі болып осы қарым-
қатынасқа қатысушылардың заттарды сатып алу және сатуға байланысты жүріс-
тұрысы табылады. Екі фирма арасындағы өнімді жеткізу туралы шарт жасасу
негізінде пайда болған құқықтық қарым-қатынастың объектісі болып осындай
өнімді жеткізу бойынша көрініс табатын бұл фирмалардың қызметі табылады.
Бірақ-та құқықтық қарым-қатынастардың барлығы мүліктік сипатқа ие бола
бермейді: субъективтік құқықтар мен міндеттер заттарға қатысты пайда бола
бермейді. Мүліктік емес қарым-қатынастарда объекті болып осы қарым-
қатынастарға қатысушылардың іс жүзіндегі жүріс-тұрысы табылады. Мұндай
жағдайларда құқық нормаларымен көзделген белгілі бір әрекеттерді жасай
отырып құқықтық қарым-қатынасқа қатысушылар өздерінің қажеттіліктерін
қанағаттандырады. Басқа сөзбен айтқанда, мүліктік емес қарым-қатынастарға
қатысушылардың жүріс-тұрысына әсер ете отырып, құқықтар мен міндеттер
құқықтық реттеу мақсатына жетеді. Мысалы, еңбек қарым-қатынастарының
объектісі болып кәсіпорын не мекеме әкімшілігінің жұмысқа қызметкерлерді
қабылдау, олардың еңбегіне ақша төлеу бойынша әрекеттері табылады.
Әкімшіліктің осы әрекеттері еңбек ету құқығын, жалақы алу құқығын
қанағаттандыруға бағытталған.
Сол сияқты қылмыстық процессуалдық қарым-қатынастардың объектісі болып
мақсаты әділ де заңды үкім шығару болып табылатын қылмыстық істерді алдын
ала және сотта қарау бойынша процеске қатысушылардың әрекеттері табылады.
Мемлекеттік-құқықтық және әкімшілік-құқықтық қарым-қатынастарға
қатысушылардың мүдделері әртүрлі іс жүзіндегі әрекеттер арқылы
қанағаттандырылады.
Жеке құқық қарым-қатынастарының объектісі, әдетте, заттар болса,
жұртшылық құқық қарым-қатынастарының объектісі – осы қарым-қатынастарға
түсушілердің әрекеттері.
В.Н.Хропанюктің айтуы бойынша мұндай көзқарасты ұстансақ құқықтық қарым-
қатынастың объектісі осы қарым-қатынас мазмұнының сыртына шығып кетеді,
яғни объекті субъективтік құқықтар мен міндеттерден тыс орналасады. Өзін
ойын одан ары дамыта келе, бұл ғалым құқық объектісі ретінде заттарды
қарастыруға қарсылық білдіреді. Оның ойы бойынша материалдық және
материалдық емес игіліктер жеке тұлғалардың қарым-қатынасқа түсуінің
мақсаты болып табылады. Мысалы, билет сатып алу негізінде театрдағы операны
тыңдау құқықтық қарым-қатынастың объектісі деп айту қиын. Бұл жағдайда
құқықтық қарым-қатынастың әрекеті билет алынғаннан кейін тоқтайды. Осы
қарым-қатынас негізінде адамның белгілі бір рухани қажеттіліктері
қанағаттандырылады. Ал, осындай қажеттіктердің қанағаттандырылуы болса
құқықтық қарым-қатынастан тыс болатыны сөзсіз, - дейді В.Н.Хропанюк.
Құқықтану ғылымының мақсаты құқықтық қарым-қатынастарға қатысушылардың
әрекеттерін талдау болып табылады, ал осы қатынастарға түсушілердің себебі
болған заттар мен өзге де игіліктерді талдау емес. Заттарды зерттейтін
ғылымдар философия, социология, экономикалық ғылым, өндірістік практика, ал
құқық теориясы болса құқықтық қарым-қатынастар субъектілерінің мүдделері
аясындағы заттардың құқықтық қасиеттерін айқындауы тиіс [5].
Бұл көзқарас азаматтық құқық ғылымында кеңірек танылғанын айталық.
Мысалы, профессор А.П.Сергеев және профессор Ю.К.Толстойдың редакциясымен
1998 жылы Мәскеуде орыс тілінде шыққан "Гражданское право" оқулығында
әртүрлі материалдық және материалдық емес құндылықтарға бағытталған
азаматтық-құқықтық қарым-қатынас субъектісінің жүріс-тұрысы ғана азаматтық-
құқықтық қарым-қатынастың объектісі бола алады, - делінген [6].
1994 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінде
(жалпы бөлім) 3-ші тарау толығымен азаматтық құқықтардың объектілеріне
арналған. Байқасақ, бұл жерді азаматтық құқықтың объектісі емес,
құқықтардың объектілері туралы айтылған. Ал, азаматтық құқық пен азаматтық
құқықтардың қандай айырмашылығы бар?
Біздің ойымызша, азаматтық құқық дегеніміз - жалпы құқықтың бір саласы.
Ол, осы саладағы барлық құқықтық нормалардың жиынтығы ретінде көрініс
табады, яғни бұл жерде біз азаматтық құқық туралы объективтік құқық ретінде
айтамыз.
Ал, азаматтық құқықтар дегеніміз – ол, азаматтық құқық субъектілерінің
иелегінде бола алатын құқықтар.
Құқық теориясына сүйенсек, азаматтық құқықтың объектісі болып белгілі
бір қарым-қатынастар ғана табыла алады. Ал, азаматтық құқықтардың объектісі
ретінде Азаматтық кодекстің 115 бабындағы 1-ші тармақта көрсетілгендей
мүліктік және жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтар қарастырылады.
Енді, азаматтық құқық субъектілерінің осы игіліктері мен құқықтары
қандай жағдайда азаматтық-құқықтық қарым-қатынасқа айналады? - деген
сұраққа жауап беріп көрейік. Бұл жерде тағы да жалпы құқық теориясына
сүйенуіміз керек. Осы теория бойынша субъектілердің жеке құқықтары мен
игіліктері іс жүзінде жүзеге асырылған жағдайда ғана құқықтық қарым-қатынас
пайда болады. Осыған орай, субъектінің жеке құқықтарының да, азаматтық
құқықтың да объектісі бір десек қателеспейміз. Демек, бұл жерде объекті
ортақ болып отыр, яғни Азаматтық кодексте белгіленген азаматтық құқықтардың
объектілерін біз азаматтық құқықтың да объектілеріне жатқызсақ болады.
Мұны Қазақстанның белгілі ғалымдарының Азаматтық кодексте берген
түсініктемесі де дәлелдейді. Азаматтық құқықтық нормаларымен реттелетін
қоғамдық қатынастар азаматтық құқық объектісі деп аталады. Мүліктік және
жеке мүліктік емес игіліктер, сондай-ақ құқықтар азаматтық құқық
объектілері бола алады [7]
Бұл құқықтар мен игіліктер азаматтық құқық субъектілерінің әсер ететін
пәні болып табылады, өйткені жалпы түрде объект дегеніміз субъектінің әсер
ететін нәрсесін түсіну керек. Бұл жағдайда құқық субъектісінің құқық
объектісіне жасайтын әсері айрықша болып табылады. Ол объектінің табиғи не
өзге де қасиеттерін өзгертпейді, тек заңда көзделген шекте объектінің
құқықтық белгілері мен жағдайына ықпалын тигізеді. Алайда, жалпы түрде
айырмашылық бар болса да, шынайы түрде азаматтық құқық пен азаматтық
құқықтардың объектілері бір (ортақ), - деген тұжырым жасауға болады.
Сонымен, біз құқық
объектісіне қатысты үш көзқарас бар екенін байқадық. Осы көзқарастар
бойынша құқық объектісі болып – 1) заттар; 2) әрекеттер; 3) заттар және
әрекеттер – табылады.
1.2 Зияткерлік меншiк құқығы объектiлерiнің түсінігі мен белгілері
Интеллектуалдық меншік объектілерінің өзіндік белгілері бар, олар оның
заттық құқық және меншік құқығы объектілерінен айырмашылығын табуға сонымен
бірге ұқсас тұстарын анықтауға мүмкіндік береді. Ең бастысы
интеллектуалдық меншік құқығын азаматтық құқықтар объектілері ретіндегі
негізді ерекшелігін оның белгілері арқылы тануға болады.
Интеллектуалдық меншік объектілерінің белгілерін кең ауқымда қамтыған
Л.Б. Гальперин және Л.А. Михайлова. Олардың пікірінше, интеллектуалдық
меншіктің барлық объектілері: 1) ақыл-ойдың қызметі немесе нәтижесі, 2)
бағаланатын құндылықтары бар, 3) белгілі ақпаратты жеткізуші, 4)
шығармашылық қызметтің нәтижесі болып табылатын көптеген объектілердің
авторлары бар, 5) тұтынатын заттарға жатпайды, 6) объектілердің арасында
жүйелі түрде сабақтастығы орын алады, 7) интеллектуалдық меншік объектілері
бойынша құқықпен реттеудің нысанасы болатын қоғамдық қатынас пайда болады
екен [8].
О.А. Рузакова келесі белгілерін атайды, олар: 1) интеллектуалдық меншік
объектілері материалдық емес нәтижелер, 2) айрықша құқықтың абсолюттік
сипаттылығы бар, 3) бір өзінде жеке (моральдық) және соның негізінде пайда
болатын мүліктік құқықтарды қосатын күрделі заңдық құрылымы бар, 4)
жасалған объектімен байланысты әр түрлі әрекеттерді (оларды пайдалану
бойынша әрекеттер де кіреді) орындау, сонымен қатар заңда көзделген
жағдайды айтпағанда бұл объектілерге тиісті басқа тұлғалардың қандай да бір
әрекеттер жасауына тыйым салу мүмкіндігі бар, 5) айрықша құқықтың
мерзімділігі, 6) аумақтық сипаты бар, 7) құқықтың пайда болуымен
тоқтатылуының ерекше өзгешіліктері бар, 8) айрықша құқықтар нақты
монополияға емес заңға негізделеді. Мұндағы белгілердің жинағы
интеллектуалдық меншік объектілеріне қатысты құқықтың заттық құқықтан
айырмашылығы бар табиғаты ерекше құқықтар санатына жататынын айқын
сипаттайды.
Т.Е. Каудыров интеллектуалдық меншік құқығын азаматтық құқықтардың
объектісі ретінде түбегейлі ерекшелігін көрсететін сипатты белгілерін,
жүйелі түрде топшалап көрсетеді, оның пікірінше бұл белгілерге:
- интеллектуалдық меншік құқығы объектілерінің денесіздігі және
мінсіздігі;
- құқықтың абсолюттік сипаттылығы;
- құқықтың қатаң заңмен белгіленген жағдайда ғана қорғалуы;
- интеллектуалдық меншік құқығының қатаң түрде аумақтық сипатта болуы
және уақытпен шектелуі;
- құқықты қорғаудың көптеген мүмкіншілігі;
- интеллектуалдық меншік құқығы объектілеріне иелену және құқықты
бекітудің өзгеше нысаны жатады [9].
Ендігі, интеллектуалдық меншіктің негізді ерекшелігін анықтайтын
белгілеріне егжей-тегжейлі сипаттау жасауға талпыныс танытсақ.
Алдымен, интеллектуалдық меншік құқығы абсолюттік құқық болып табылады.
Абсолюттік құқық ретіндегі сипаты, оны меншік құқығымен біріктіріп, ал
міндеттемелік құқықтан оның айырмашылығын көрсетеді. Барлық үшінші тұлғалар
заттық құқықпен интеллектуалдық меншік құқығын мойындаулары тиіс және
заттың меншік иесімен интеллектуалдық меншік иесінің құқықтарына белгісіз
тұлғалардың міндеттері қарсы тұрады. Интеллектуалдық меншік заттық құқықпен
қоса абсолюттік құқық ретінде мүліктік қатынас статикасы бойынша тең.
Заттық құқықпен ұқсастығына қарамастан, интеллектуалдық меншік
объектілеріне деген құқықтың абсолюттік сипаты жағынан өзіндік ерекшелігі
бар екенін Т.Е. Каудыров өте дұрыс айтады. Ғалымның көзқарасы бойынша,
біртекті бірдей заттар бірнеше адамның меншігінде болуы мүмкін, ал жаңа
туындыға немесе өнертабысқа біртектілік болуы мүмкін емес, бұл
объектілердің әр-біреуі өзінің біртумалығымен және әкелген жаңалығымен
теңдесі жоқ төлтумалар.
Яғни, шығармашылық қызметтің объектісіне бастауыш уәкілет бір тұлғаға
тиесілі және оның құқығын қорғайтын заң интеллектуалдық меншікті заңсыз
пайдаланудан сақтайды деген тұжырым.
Айтарлық азаматтық-құқықтық қатынастың тұрақтылығын қамтамасыз етуді
көздеген тетіктер, авторлық-құқықтық және патенттік монополияның абсолюттік
құқық қағидасынан ауытқулардың орын алуына әкеледі. Мысалы, Қазақстан
Республикасы авторлық құқық және сабақтас құқық туралы заңының 19-23, 25-26
баптарына сәйкес, автордың келісімінсіз туындысын ақпараттық, оқу, ғылыми
және жеке мақсатта пайдаланудың барлық заңды жағдайлары кіреді. Патенттік
құқық саласын айтатын болсақ, Қазақстан Республикасы Патент заңының 12
бабына сәйкес патентпен қорғалатын шешімдерді көлік құралдарының мұқтаждары
үшін, ғылыми зерттеу немесе эксперимент жүргізу үшін, төтенше жағдайларда
және табыс көзіне айналдырмай жеке мақсатта пайдаланудың барлық жағдайлары
патент иеленушінің айрықша құқығын бұзбайтын әрекеттер ретінде танылады.
Интеллектуалдық меншіктің келесі белгілері ол денесіздігі және
мінсіздігі. Интеллектуалдық меншік құқығы объектілерінің материалдық емес
екені жалпыға мәлім жағдай. Азаматтық-құқықтық мағынада мүліктік емес
дегенді білдіреді. Негізімен ол объектінің ақпараттық мәнінен туындайды.
Егерде, заттық құқық объектісі барлық жағдайда тек жеке-айқындалған зат
болса, интеллектуалдық меншік объектісі – мүліктік емес және сонымен
байланысты мүліктік құқықтардың кешені болып табылады.
Айтарлық, заттарды денелік (corporales) және денесіз (res in
corporales) деп бөлген классикалық кезеңдегі рим құқығының заңгерлері,
денесіз деп затты емес мәні бойынша құқықты білдіргендері болар. Осы бір
ойға негізделе отырып В.А. Дозорцев бұл объектілер (яғни, интеллектуалдық
меншік объектілері) – мүліктің құрамдас бөлігі болып табылады, мұнда объект
ретінде кіретін ашылған жаңалықтың, өнертабыстың т.б., өзі емес, ол,
ашылған жаңалыққа, өнертабысқа және т.б., қатысты құқық дейді.
Заттармен салыстырғанда құқық және міндеттердің денесіздігін түсіну
біздің ойымызша қиындық туғызбауы тиіс, себебі құқық – материалдық емес
санат болып табылады ғой. Демек, денесіздік дегеніміз интеллектуалдық
меншік құқығы объектілерінің жай-күйі және танылу нысанының сипаттамасы.
Заттық құқықтың объектілеріне қарағанда интеллектуалдық қызметтің
нәтижелері мінсіз сипатқа ие. Себебі, ғылым, техника туындылары – бұл
ғылыми және техникалық түсінігі немесе санатының белгілі жүйесі. Әдебиет,
көркем туындылары – бұл әдебиет және көркем туындылары образының белгілі
жүйесі. Мінсіздік – ол жүзеге асқан (объективтендірілген) нысанынан көрі,
қатысты құқықты пайда болуының қайнар көзін білдіреді. Яғни, авторлық,
патенттік құқық объектілері және ноу-хау мәнінде өнегелілік, әлеуметтік,
қисынды, ғылыми-техникалық немесе көркемдік-конструкторлық міндеттің мінсіз
шешімі екені анық. Мінсіздік немесе мінсіз шешім дегеніміз – ойластыру мен
ақыл-ой қызметінің нәтижесінде міндетті шешудің қандай да бір дәрежеде
болсын аяқталуы. Мінсіздік белгісі әр объектіде әр-түрлі дәрежеде
кездескенімен мұндай белгісі жоқ интеллектуалдық меншіктің объектісі
болмайды. Интеллектуалдық қызметтің нәтижелері басқа да материалдық емес
объектілер сияқты табиғи нысаны болмағандықтан, олар үшін амортизация
түсінігі, тозу дәрежесі, қасиетін жоғалту деген ұғымдар мүлдем
қолданылмайды. Алайда, моральдық тозу деген түсінік интеллектуалдық
меншіктің кейбір түрлеріне қолданылуы мүмкін, әсіресе өнеркәсіптік
қолдануда болатындарға. Ғылыми-техникалық саланың ілгері дамуы түрленімге
және жаңа объектінің пайда болуына жеткізеді. Бірақ, мұндай құбылыстың
өнер, әдебиет туындыларына қатысы жоқ. Л.Б. Гальперин және Л.А. Михайлова
бұл объектілердің құндылығы олардың теңдесі жоқ мәдениеттің жетістігі
екені, сондықтан құны жыл өткен сайын өсе береді деп дұрыс пікір жазған.
Ендігі белгі ол интеллектуалдық меншік объектілерінің құқық ретінде
қатаң заңмен белгіленген жағдайда ғана қорғалуы. Бұл белгі бойынша заттық
құқықпен тағы да бір ұқсастығы орын алады. Заттық құқыққа тиісті М.К.
Сулейменов олардың заңмен белгіленуі деп атайды.
Т.Е. Каудыровтың пікірінше, интеллектуалдық меншік құқығы объектілеріне
белгіленуі атты сөз келіңкіремейді, бұл объектілер заңмен белгіленген
жағдайда ғана пайда болады (басқа кезде пайда болмайды) деген түсінік ойға
келеді, дейді. Ғалым сауданың, техниканың, ғылымның дамуы нәтижесінде пайда
болған интеллектуалдық қызметтің нәтижелері құқықпен қорғалады ма деген
мәселе маңызды, сондықтан құқықтың қорғалуы деп қысқаша атайды.
Біздіңше, бұл дұрыс айтылған, себебі интеллектуалдық меншік объектілері
тікелей нұсқаудың нәтижесінде емес адам шығармашылығының нәтижесінде пайда
болады. Алайда, ҚР АК 125 бабында, азаматтық немесе заңды тұлғаның
шығармашылық интеллектуалдық қызметтiң нәтижелерiне және оларға
теңестiрiлген заңды тұлғаны дараландыру құралдарына, жеке немесе заңды
тұлғаның өзi орындайтын жұмысының немесе қызметiнiң өнiмдерiне айрықша
құқық кодексте және өзге де заң актiлерiнде белгiленген реттер мен тәртiп
бойынша танылады делінген. Белгiленген реттер мен тәртiптер ҚР АК 961
бабында нақтыланып көрсетілген, осы баптағы интеллектуалдық шығармашылық
қызметтің нәтижелері және азаматтық айналымға ќатысушыларды, тауарларды,
жұмыстарды немесе қызмет көрсетулердi дараландыру құралдары топтарының
тізімінде болмаса заңнамамен қорғалмайды.
Заңмен белгіленген жағдайда ғана қорғалуы белгісінің күшін, бүгінгі
күні құқықтық болмыста көріп отырмыз, әсіресе Қазақстан және Ресей елінде
домендік атауға (domain name) тиісті құқықтық режимі анықталмағандықтан, іс-
жүзінде көкейкесті мәселеге айналды. Біздің ойымызша, домендік атаудың заң
жүзінде мәртебесін анықтау қажет және де оны дараландыру құралына
жатқызудың негізі жеткілікті, бұл мәселеге қатысты салмақты дәйектерін біз
келтіргенбіз .
Келесі, интеллектуалдық меншік құқығының қатаң түрде аумақтық сипатта
болуы және уақытпен шектелуі. Интеллектуалдық меншікке құқық оның шыққан
елінде ғана танылады. Егерде, ел арасында екі жақты шарт немесе көпжақты
конвенциялар мен жасалған халықаралық келісімдер болмаса, басқа елде бұл
құқықтың бұзылуына тосқауыл жоқ. Қазақстандық тұжырымдамаға сәйкес меншік
құқығы уақыттық шартпен пайда болмайтын болса, интеллектуалдық меншік
құқығы бастапқыдан уақытша құқық ретінде пайда болады [10]. ҚР Авторлық
құқық және сабақтас құқық туралы заңына сәйкес, авторлық құқық автордың
бүкiл ғұмыры бойы және қайтыс болғаннан кейiн 70 жыл бойы; ал, сабақтас
құқықтар алғашқы орындалудан немесе қойылымнан кейiн 70 жыл бойы күшiн
сақтайды делінген. ҚР Патенттік құқығы өнертабысқа инновациялық патент үш
жыл бойы, өнертабысқа патент жиырма жыл бойы, пайдалы модельге патент бес
жыл бойы, өнеркәсiптiк үлгiге патент он жыл бойы күшiн сақтайтын
мерзімдерді бекітеді.
Алайда, интеллектуалдық меншіктің барлық объектілеріне уақыттық
шектелім орнатылады деген, көзқараспен келісу қиын, мысалы, шығармашылық
интеллектуалдық қызметтің нәтижелері тобына кіретін - ашылмаған ақпарат,
оның iшiнде өндiрiс құпиялары (ноу-хау) объектісіне уақыттық шектелім
қолданылмайды. ҚР АК 1017-бабының 4-тармағына сәйкес ашылмаған ақпаратты
қорғау құқығы АК 126-бабының 1-тармағында көзделген талаптар сақталған
жағдайда қолданыла бередi делінген. Бұл талаптарды ашылмаған ақпараттың
қорғау қабілеттілігін құрайтын критерийлер деуге болады. Бұлар яғни, үшiншi
жаққа белгiсiз болуына байланысты ақпараттың нақты немесе потенциалды
коммерциялық құны, онымен заңды негiзде еркiн танысуға болмайды және
ақпаратты иеленушi оның құпиялылығын сақтауға шара қолданатын ретте,
қызметтiк немесе коммерциялық құпия болып танылса. Бұл талаптар яғни,
ақпарат үшінші жаққа белгілі болып қалмаса, ақпараттың коммерциялық құны
жойылмаса және коммерциялық құпиялылығы сақталып тұрса ашылмаған ақпаратты
құқықтық қорғау мерзімі жағынан шексіз қолданыла береді деген мағына.
Сонымен қоса, бұл мәселе төңірегінде интеллектуалдық меншік объектісі
ретінде танылатын азаматтық айналымға, тауарларға және қызмет көрсетулерге
қатысушылардың дараландыру құралы фирмалық атауды айтуға болады. Фирмалық
атауға құқықтың қолданылуы уақытпен шектелетіндей негіз жоқ. ҚР АК 1022
бабының 2 тармағына сәйкес фирмалық атауға құқықтың тоқтатылуы негіздеріне
– заңды тұлғаның таратылуы және оның фирмалық атауының өзгертiлуiне
байланысты негіздерді жатызады. Көрсетілген соңғы екі негізді – мерзімдік
сипаты жоқ, құқықтық уәкілі бар субъектілердің еркіне байланысты оқиғалар
санатына жататын негіздер деп сипаттағанымыз артық.
Сондықтан, автордың пікірінше, интеллектуалдық меншік құқығының барлық
объектілеріне уақыт шектелімі бірдей қолданылады деуге негіз жоқ сияқты.
Келесі ол, құқықты қорғаудың көптеген мүмкіншілігі атты белгі, бұл да
заттық құқықтан интеллектуалдық меншік құқықтың айырмашылығын анықтайды.
Заттық құқықты қорғауда виндикациалық және негаторлық талап деп аталатын
заттық-құқықтық талаптар қолданылады. Заттық құқықтың объектісі материалдық
зат болғандықтан, оны табиғи қалпында заңсыз иеліктен қайтарып алуға
болады. Интеллектуалдық меншікті қорғау үшін заттық-құқықтық талаптар
мүлдем келмейді, қорғау мүмкіншілігі тек қана міндеттемелік-құқықтық және
деликтік талаптардан тұрады.
Соңғысы, интеллектуалдық меншікті заттық құқықтан тағыда бір ажырататын
жағдайы бар ол, объектілерге иелену және құқықты бекітудің арнайы нысаны
бар белгісі. Заттық құқықта иелену, пайдалану және билік ету сияқты
құқықтық өкілеттер орын алады. Бұл өкілеттерді интеллектуалдық меншік
объектілеріне тиісті қолдануды айтсақ, мысалы, затты меншік иесі немесе
құқықпен уәкілетті адамдар ғана пайдаланады, ал, интеллектуалдық меншік
объектісі болып табылатын материалданылған идеяны саны шексіз адамдардың
пайдалануға құқықтары бар. Ендігі, затты иеленуге яғни iс жүзiнде иеленудi
жүзеге асыруға кедергі жоқ, алайда интеллектуалдық меншік объектілеріне бұл
өкілеттікті жүзеге асыру мүмкін емес.
Бұл мәселеге Т.Е. Каудыров ...иелену мүмкін емес, бір адам идеяға
монополия орната алмайды. Егерде ол материалдандырылған немесе айтылған
болса шексіз тұлғалардың иелігіне ауысып кетеді деген орынды және әділетті
жауап береді . Заттық құқықта билік ету құқығын жүзеге асырғанда меншік
иесі заттан айырылып есесіне құнын немесе басқа зат алады, ал
интеллектуалдық меншік объектісіне тиісті құқықты иеліктен айырса да құқық
иесі сондай әрекетті шексіз қайталауға толықтай құқығы сақталады, сондай-ақ
сол құқықты өзі еркін пайдаланады.
Енді интеллектуалдық меншік объектілері белгілерінің ішінен оны
азаматтық құқықтар объектілерінен анық ажырататын және негізгі құқықтық
табиғатын білдіретін белгісін анықтап көрсек. Біріншіден, ол нәтижесінде
интеллектуалдық меншік объектілері пайда болатын қызметтің (еңбектің)
ерекше сипаты. Бұл белгіні барлық авторлар бір ауызбен қолдайды.
Интеллектуалдық қызмет ол – материалдық-өндірісітік қызметтен айырмашылығы
бар ойластыру мен ақыл-ой қызметі, соның салдарынан оның құқықтық режимі де
белгілі бір ерекшелікке ие. Бұл белгі тек интеллектуалдық меншіктің
объектілеріне ғана тиісті. Екіншіден, интеллектуалдық меншіктің материалдық
емес сипаты. Шығармашылық қызметтің нәтижесі алғашқыда адамның ойында
қалыптасады, яғни субстанциясы материалдық емес. Алайда, материалдық емес
белгі ретінде азаматтық құқықтардың басқа да объектілерін сипаттағанда
қолданылады (АК 115 б. 3т.). Сондықтан бұл белгі тек интеллектуалдық
меншіктің объектілеріне ғана тиісті емес.
Келесі, интеллектуалдық меншіктің объективтендірілген нысаны.
Шығармашылық қызметтің нәтижесі адам қабылдайтындай белгілі бір материалдық
жеткізушіде (қағаз жүзінде, дискіде т.б.) болуы тиіс. Себебі, бұл белгі
интеллектуалдық қызметтің нәтижесін азаматтық айналымға қосудың міндетті
шарты (мысалы, идея азаматтық-құқықтық мәміленің объектісі бола алмайды)
болып табылғандықтан, осы объектілерге ғана тиісті.
Ендігі, интеллектуалдық меншік объектісіне тиісті белгі ретінде ол
авторлар немесе құқыққа иеленушілердің айрықша құқыққа ие болуын айтарлық.
Бұл белгі интеллектуалдық меншік объектілерінің барлық түрлеріне қатысты.
Шығармашылық интеллектуалдық қызметтің нәтижелері мен азаматтық айналымға
қатысушылардың дараландыру құралдарын бір өзінде біріктіріп ұстайтын да
айрықша құқық.
Біздің ойымызша, интеллектуалдық меншік объектілерінің белгілерін
сипаттауда олардың интеллектуалдық меншік объектісінің тікелей өзіне ғана
қатысты және жалпы белгілері деп екі түрге топшалап жіктеудің ғылыми
тұрғыдан қажеттілігі жоқ емес. Сонымен қоса, интеллектуалдық меншік
құқығының уақытпен шектелуін белгі ретінде көрсеткенде онда – ашылмаған
ақпарат, оның iшiнде өндiрiс құпиялары (ноу-хау) және азаматтық айналымға
қатысушылардың дараландыру құралы – фирмалық атауды қоспағанда
интеллектуалдық меншіктің барлық объектілері мерзімдік сипатта қолданылады
деген ұстаным негізді болар.
2. Азаматтық құқықтың объектісі ретінде тауар белгілерінің құқықтық
реттелуі
2.1 Тауар белгілерінің түсінігі мен ерекшеліктері
Тауарлық белгі дараландыру құралдары аталынатын зияткерлік меншік
құқығы объектілерінің аса ауқымды құрамына кіреді. Ол өз түпнегізі
астарында аталмыш топтастықтың қандай да болмасын тектік белгілері,
сондай-ақ өзге де дараландыру құралдарымен салыстырғанда маңызды
өзгешеліктері бар. Бірыңғай дәрежеде тауарлық белгі фирмалық атаумен ұқсас
келеді. Фирмалық атау мен тауарлық белгіге қарасты құқықтарды иемдену
шараларына – бұл белгілемелердің тауар, бланк және өзге де құжаттарға түсу
мүмкіншілігі жатқызылады. Осы себептен тұтынушы тұлға тауар сапасы мен оның
өндірушісіне қарасты белгісіздік, бағдарсыздық жағдайлардың тұзағына
орынсыз түсуі мүмкін.
ҚР Тауар таңбалары, қызмет көрсету таңбалары және тауар шығарылган
жерлердің атаулары туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес тауар
таңбасы, қызмет көрсету таңбасы – тiркелген немесе Қазақстан Республикасы
қатысатын халықаралық шарттарға орай тiркеусiз қорғалатын, бiр заңды немесе
жеке тұлғаның тауарларын (көрсететін қызметтерiн) басқа заңды немесе жеке
тұлғаның бiртектес тауарларынан (көрсететін қызметтерiнен) ажырату үшiн
қызмет ететiн белгi [11].
Белгілеу тауар белгісіне, қызмет көрсету немесе басқа сөзбен айтқанда
құқық қорғау объектісіне айналу үшін ол бірнеше талаптарға сай болуы тиіс.
Тауар белгісі не қызмет көрсету белгісі шығарылатын өнімнің сыртында немесе
оның құжатында көрсетілген шартты белгілеу, символ ретінде көрсетіледі. Бұл
шартты белгілеу тауар өндірушінің толық және шынайы атауының қысқартылған
баламасы болып табылады. Сондықтан да, тауардың сыртында орналасқан
өндірушінің толық атауы, шығарылған жері, әдісі, сапасы және қасиеті туралы
ақпарат тауар белгілеріне жатпайды. Осы көрсеткіштерді біріктіретін, оңай
айтылатын және есте қалатын шартты белгілеу қолданылып, осы белгілеу тауар
белгісіне не қызмет көрсету белгісіне айналады [12].
Көпетеген елдердің заңдары бойынша тауар белгі ретінде саналатын шартты
белгілеулерге абсолютті емес, салыстырмалы жаңашылдық ұстанымын
пайдаланады. Осыған байланысты, халықаралық келісімге қайшы келмейтін
жағдайда, белгілі бір елде тіркелген тауар белгісімен бірдей деп танылған
тауар белгісінің басқа елде қолдануына кедергі жоқ.
Жаңашылдық белгісі басымдық түсінігімен тығыз байланыста. Тауар
белгісінің жаңашылдығы басымдық мерзімі бойынша анықталынады, ал басымдық
мерзімі Патенттік органга тауар белгісін тіркеу өтінімі келіп түскен уақыты
бойынша белгіленеді. Сонымен қатар, тауар белгісінің басымдығы Өндірістік
меншікті қорғау жөніндегі Париж конвенциясының мүшесі болып табылатын шет
елге тауар белгісін тіркеу өтінімі келіп түскен мерзімі бойынша да
анықталынады [13]. Осылайша тауар белгісінің жаңашылдығының мәні тауар
белгісі деп танылған белгілеу тіркелген, тіркеліп жатқан немесе халықаралық
келісім бойынша қорғалып жатқан тауар белгілерімен бірдей болмау
керектігінде. Егер белгілеу белгілі бір тіркелген тауар белгісінің барлық
элементтері бойынша бірдей және сол тауардың класына жататын болса, онда
бұл белгілеу бірдей болу белгісіне ие.
Негізінде бірдей болу белгісін табу қиынға соқпайды. Мысал ретінде,
Ресей өз кезегінде Шнейдер унд Корн атты батыс германиялық фирмасының
Chelios атты тауарлардың 14 класы бойынша тіркеуге қарсылық білдірді.
Оның себебі, Ресейде ертеректе тауарлардың 14 класы бойынша швейцариялық
фирманың Хелиос дорложери атты тауар белгісі тіркелген еді. [13,1]
Тауар белгілерінің өзара ұқсас болу жағдайында мәселелер қиынырақ
шешіледі. Қазақстан Республикасының Заңнамасында тауар белгісі ретінде
танылу мүмкін белгілеу тіркелген тауар белгісімен өзара араласу деңгейіне
дейін ұқсас болса, онда бұл белгілеу тіркелмейді. Әрине бұл нұсқау көбінесе
абстракты тұрғыда қарастырылады, бірақ сонда да ол кейбір айқындықтарды
енгізеді. Мысалы, тауар белгісінің кейбір элементтері ұқсас деп танылуы
тауар белгісін тіркемеуге себеп болып танылмайды. Ең бастысы тауар белгісі
тұтынушылар үшін тіркеледі, сондықтан да ұқсастық белгілерін бағалау тек
кәсіби тұрғыдағы дизайнер, суретші, графиктердің тапқан ұқсас белгілеріне
негізделмей, сонымен қатар арнайы білімі жоқ қарапайым тұтынушы тұрғыда
қарастырылуы тиіс. Көптеген әдебиеттерде белгілеулердің ұқсастық белгісін
анықтау үшін бірнеше факторларды қолданады.
Мысалы, сөз белгілерінде бастапқы және соңғы буындарға, буын санына,
дауысты және дауыссыз дыбыстарының байланысына көп көңіл бөледі, бейнелеу
белгілерінде бейнелеу мотивтеріне, ал аралас белгілеулерінде бейнелеу және
сөз элементтердің жекелеп және бірыңғай қабылдануына назар аударады.
Бірдей деп танылған тауар белгісіне әріптер мен буындар қосу арқылы
араласу деңгейін кетіруге болмайды. Мысал ретінде, Ресейде батыс
германиялық фирманың фармацевтикалық препараттар үшін арналған Cirisol
тауар белгісі бойынша сараптама жүргізу нәтижесінде ертеректе тіркелген
американдық фирманың Ceritol атты тауар белгісі табылды. Осыған
байланысты Cirisol тауар белгісін тіркеуге жол берілмеді. Белгілі бір
класс бойынша Инд. С. Оливетти Энд Ко СПА фирмасының Quanta тауар
белгісі ертерек тіркелген Эймс Компани ИНК., Элкхарт америкалық фирманың
Quantab атты тауар белгісіне ұқсас деп танылып, ол тіркеуден өтпеді
[13,2]
Белгілеу заңды түрде тіркеуден өткен соң ғана тауар белгісіне айналады.
Тауар белгілерін қалай және қандай тәртіппен тіркеу сұрақтары кейінірек
қарастырылады. Тіркеуден өткен соң ғана белгілеуді тауар белгісі ретінде
және құқықтық қорғаудың жеке объектісі ретінде қарастыруға болады.
Қазақстан Республикасының Заңнамалары елімізде тіркелмеген тауар белгілерін
қорғамайды, халықаралық міндеттемелерді қабылдау күшіне қарай бұл тізімге
жалпыға әйгілі тауар белгілері кірмейді. Сондықтан да жалпыға әйгілі
белгілеулерден басқа барлық тіркелмеген белгілеуді толығымен қолданып, оған
айрықша құқық сұрауға ешкімнің құқысы жоқ.
Тауар белгілерін оған ұқсас болып келетін өндірістік меншіктің басқа
объектілерінен айырып білу керек. Мысалы, тауар белгілеріне өте ұқсас болып
келетін фирмалық атауларды алуға болады. Оларды айырып білу қиындықтары
қолданушының тауар белгісі мен фирмалық атаулары ұқсас болған кезде туады.
Оның себебі белгілі бір өндірушілердің тауар белгісі басқа бір
өндірушілердің фирмалық атауына ұқсас болу жағдайында, басқаша айтқанда,
тұтынушылар тауар белгісі мен фирмалық атауларында адасуы және алдануы
әбден мүмкін. Сондықтан да заң бойынша бір өндірушінің тауар белгісі басқа
біреудің фирмалық атауымен араласу деңгейіне дейін ұқсас болмауы тиіс.
Фирмалық атаулар мен тауар белгілерінің арасында келесі айырмашылықтар
бар: фирмалық атауға қарағанда тауар белгісі тек қана сөз белгілеу күйінде
ғана емес, сонымен қатар бейнелеу және аралас белгілеу күйінде де
кездеседі, тауар белгісі міндетті түрде мемлекеттік тіркеуден өтуі тиіс, ол
мерзімдік сипатта болады және келісімшарт бойынша басқа тұлғаға берілуі
мүмкін.
Тауар белгісін өндірістік үлгілерден айырып білу қажет. Өндірістік үлгі
өндірістік бұйымның құрамды бөлігі (пішіні, түсі, бұйым суреті) болып
табылады, ал тауар белгісі (сурет, сөз) бұйымның бетіне басылады. Егер
тауар белгісі көлемдік сипатта болса (бұйымның өзіндік пішіні ретінде),
онда оны өндірістік үлгіден ажырату қиынға соғады. Бұл жағдайда бұйымның
пішіні тауар белгісі ретінде де және өндірістік үлгі ретінде де қорғалуы
мүмкін. Олардың тек функциялары ғана өзгеше болады: тауар белгісі
өндірушіні таныту үшін ғана бағытталса, өндірістік үлгі өз түрімен
тұтынушыларды қызықтыруға ғана бағытталады.
Тауар белгісі орындайтын функциясы бойынша өндірістік маркаларға
ұқсайды. Олардың екеуі де тұтынушыға өндірушінің атын таныту үшін
бағыталады. Бірақ екеуі былайша ерекшелінеді: өндірстік марка басылған
кезде тұтынушыға өндіріс жағдайы мен тауардың сапасы туралы ақпарат
міндетті түрде жетеді, ал тауар белгісі басылған кезде өндіруші туралы
ақпарат шартты түрде бейнеленеді [15].
Заң бойынша тауар белгісі және қызмет көрсету белгісі ретінде бір-
бірінен бейнелеу пішіні, қолдану саласы, қолданушылар саны бойынша
ерекшелінетін әр түрлі белгілеулерді қарастыруға болады.
Бейнелеу пішіні бойынша тауар белгілері әріптік, сөздік, сандық,
көркемдік, көлемдік және аралас болуы мүмкін.
Сөз тауар белгісі, мамандардың айтуынша, ең тиімді болып табылады. Олар
көбінесе өзіндік сөз, сөз тіркесі немесе фраза болып табылады. Сөз тауар
белгілерінің кең қолданылу себебі – олардың тез есте қалуы, жарнамаға
тиімділігі және өзара оңай ажыратылуы. Олардың көбісі мағыналық жағынан,
сөздің жақсы естілуі жағынан және қысқа сөз болу жағынан тұтынушылардың
қызығушылығын өзіне аударады.
Алғашқы уақыттарда сөз тауар белгілері ретінде атақты адамдар, көркем
шығармалардың батыры, мифологиялық кейіпкерлер (Наполеон, Гамлет,
Прометей), жануарлар, құстар, өсімдіктер, асыл тастар атаулары (Арыстан,
Сокол, Клен, Алмаз), табиғи құбылыстар, аспан денелері, географиялық
объектілер (Таң, Комета, Эверест) және т.б. танылды. Ежелгі тілден бастау
алатын сөз тауар белгілері (Lactos, Sanorin) де кең қолданысқа түсті.
Қазіргі уақытта жоғарыда аталып кеткен және оларға ұқсас атаулар көбейіп
кету салдарынан, жасанды түрде пайда болған сөздерден тұратын тауар
белгілері кең колданысқа түсуде. Жасанды пайда болған сөздер (нелогизмдер)
жаңа затты, препаратты, приборды, материалды белгілеу үшін көп қолданылады.
Мұндай тауар белгілерінің жаңашылдығы пен өзінділігі бар және олар көбірек
қорғалу қабілеттілігіне ие. Мұндай тауар белгілері көбінесе фармацевтикалық
препараттарда және дәрі-дәрмектерде (Тестифенон, Кортифен) кездеседі.
Көбінесе сөз тауар белгілері өндірушінің фирмалық атауымен байланыста
болады және оның құраушы элементі болып табылады. Кей кезде сөз тауар
белгісі ретінде сөз тіркестері мен қысқаша фразаларды алуға болады [15,1].
Бейнелеу тауар белгілері – сурет, орнамент, символ, жануарлар мен
құстардың, әртүрлі нәрселердің бейнесі күйіндегі белгілеулер. Бейнелеу
тауар белгілері сөз тауар белгілеріне қарағанда тиімділігі аз болса да,
барлық тіркеліп жатқан тауар белгілері арасында оның орташа үлесі 70 % тең.
Бейнелеу тауар белгілері тарихта және мәдениетте танымал ескерткіштер,
архитектуралық ғимарат, географиялық объект, орнамент, тауар түрінің
бейнелері күйіндегі әртүрлі белгілеулер. Бейнелеу тауар белгілері арасында
абстрактылы және символды бейнелер кең тараған. Бейнелеу тауар белгілерінің
жетістігі негізінен жарнамалық жағынан қарапайым, көзге түсетін, тиімді
бейнелерге байланысты болады. Оған қайшы болып келетін көптеген бөліктермен
күрделіндірілген бейнелеу тауар белгілерінің тиімділігі төмен болып келеді.
Көлемдік тауар белгілері – үш өлшемді (ұзындығы, ені, биіктігі)
бейнелермен көрсетілген белгілеулер. Көлемдік тауар белгісінің объектісі
ретінде бұйымның өзіндік пішінін (сабын, шырақ, пилюля пішіні) немесе тауар
орамасының пішінін (бөтелке, флакон пішіні) алуға болады. Көлемдік тауар
белгісі белгілі бір заттың пішінін қайталамау керек, ол жаңашылдық және
өзіндік белгілерге ие болу қажет. Одан басқа бұйымның пішіні оның тек
функционалды міндетіне қарай таңдалмауы қажет. Тауар пішіні өзіндік
қасиетке ие болуы керек және біртектес тауарлардың арасынан ажыратылуы
тиіс. Көлемдік тауар белгісінің кең тараған түрі – ол тауарлардың өзіндік
ерекше орамасы. Мысалы, Левико атты таллиндік өндірістік бірлестіктің
шығарып жатқан ликерына өзіндік бөтелке пішініне куәлік берілді. Ликер
бөтелксінің пішіні ескі мұнараға ұқсап жасалынған [16].
Қазпатент тарапынан ұсынылған көлемді белгілерге мысал ретінде – Кока-
кола компаниясымен ұсынылан Sprite жазуы бар шынайы ұзартылған формалы
бөтелкені келтіруімізге болады. Қисындатылған белгілемелерге - сөздік,
графикалық, көлемдік элементтердің құрастырмалары жатады. Қисындатылған
белгілемелердің мысалы ретінде Тұлпар компаниясы тарапынан ұсынылған
бұрмаланған рамкадағы Тұлпар сөзі мен қанатты аттың суреті бейнеленген
белгіні келтіре аламыз. Заңның 5-ші бабында қарастырылған өзге
белгілемелерге негізінен сигналдар түріндегі дыбыстық белгілемелер сәйкес
келеді [17].
Аралас тауар белгілері жоғарыда аталып кеткен барлық белгілеулерден
құралады. Көбінесе мұндай тауар белгілер сурет пен сөз, сурет пен әріп,
сурет пен сан, сөз бен сан және т.б. байланыстардан құралады. Көбінесе
мұндай белгілер мазмұнға ие және бір-бірін жақсы толықтырады. Негізінен
тауарды сипаттайтын сурет пен сөз мағына жағынан да, үйлесім жағынан да
ортақ бірлікте болуы жөн. Аралас тауар белгілердің ең көп тараған түрі – ол
этикеткадағы белгілі бір түстегі сурет пен сөздің үйлесімі. Мысалы, әйгілі
Красный октябрь мәскеу кондитерлік фабрикасы шығарған Мишка-Косолапый
кәмпитін қарастыруға болады.
Соңғы уақыттарда нарықтарда тауар белгілерінің тағы бір түрі голограмма
күйіндегі белгілеулер көбейіп жатыр. Егер кредиттік картаны алатын болсақ,
онда оны әртүрлі бұрыштан қараған кезде оның бетінде кішкентай бейнелерді
көруге болады. Онымен қоса, сирек болса да дыбыстық белгілер де
қолданылады. Көбіне оларды жарнамалық телефон шалу кезінде пайдалынады.
Кейбір елдерде иіс белгілеулері де тауар белгі ретінде қорғауға алынады.
Тауар белгілерінің ең басты көрсеткіші – ол ерекшелік қасиетіне ие болу
және тұтынушыны адастырмау тиіс.
Тауар белгілері тағы да қолданушы субъектілердің санына қарай бөлінеді:
жеке және ұжымдық тауар белгілері. Ұжымдық тауар белгісі – айрықша құқығы
бар заңды тұлғалардың бірлестігі және сол бірлестіктің мүшелері қолданатын
тауар белгісі. Ұжымдық тауар белгісі жеке тауар белгісіне қойылатын
талаптардың бәріне сай болуы тиіс. Бірақ оларды қолдану кезіндегі құқықтық
режимі өзгешелеу болады [18].
ҚР Тауар таңбалары, қызмет көрсету таңбалары және тауар шығарылған
жерлердің атаулары туралы Заңның 1 бабының 7 пунктіне сәйкес ұжымдық тауар
таңбасы – бұл заңды тұлғалардың және (немесе) дара кәсiпкерлердiң (бұдан
әрi – бiрлестiк) қауымдастығының (одағының) немесе өзге де бiрлестiгiнiң
немесе бiрыңғай сапалық немесе басқа да сипаттамалары бар олар шығаратын
немесе сататын тауарларды (көрсетілетін қызметтердi) белгiлеу үшiн қызмет
ететiн тауар таңбасы.
Мұндай тауарлық белгілердің мысалы – Сарыағаш суы минералды су
өндірушлер ассоциациясымен ұсынылған Сарыағаш-суы Ассоциасы тіркесімен
қоршалған аққудың бейнесі.
Ұжымдық тауарлық белгілердің құрамы мен даярлануы дербестік, дегенмен
олардың қолдану тәртібі әртүрлі.
Тіркеу тәжірибесі мен ұжымдық тауарлық белгілерді қолдануды есепке ала
отырып, 1999 жылғы тауарлық белгілер жөніндегі заң - 1993 жылғы тауарлық
белгілер жөніндегі заңда орын алған ұжымдық тауарлық белгілер статусын
толықтай реттелмеген.
Бұрынғы заңда ұжымдық тауарлық белгілерді тіркеу жөніндегі өтнішке
қойылатын талаптар атты 7 баб бар. Ол бұл тауарлық белгілердің ұжымдық
тауарлық белгілер қаулысы - арнайы құжаты болуын талап етті. Бұл қаулы
өз қатарына – ұйым атауы, бұл белгіні тіркеу мақсаты, субъектілер тізімі,
тауарларға қатысты сапалық және басқа да мінездемелер тзімі, қолдануды
бақылау тәртібі мен бұрмалау жауапкершіліктерін қосты. Жоғарыда атып
өткендей, патенттік ведомствоға – белгілемелерді тауарлық белгі ретінде
тіркеуден өзге, заңды тұлғалар бірлестігіне тиесілі азаматтық-құқықтық
қарым-қатынастарды реттеу мен тұрақтандыру шаралары енгізілді.
Тауарлық белгіні тіркеп, ұжымдық тауарлық белгілер қаулысы және өзге
де құжаттарды негізге ала отырып, патенттік ведомство бұл құжатта
орнатылған алда болар дай-дамайларды еріксіз түрде қабылдауға мойынсұнды.
Бұл тұжырымдарды есепке ала отырып, 1999 жылғы ұжымдық тауарлық
белгілер жөніндегі Заңда 1 бабтағы ұжымдық тауарлық белгіні анықтаудан
өзге, 19 бабта ескерілгендей, ұжымдық тауар белгісінің иелерi ұжымдық
тауар таңбасымен қатар өздерi шығаратын тауарларда өз тауар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz